________________
( વલભીપુર )માં સ્થપાઈ. ઇડરના રાઠોડ રાજાએની સત્તાને મરાઠા કાલમાં હાસ થયેા. અમરજી જેવા ઢાખેલ દીવાનાના પ્રતાપે જૂનાગઢના નવાબી રાજ્યને અભ્યુદય થયા. ખાખી વવંશની એક શાખા રાધનપુરમાં હતી જ, હવે એક ખીજી શાખા વાડાશિતારમાં રથપાઈ. પાલનપુરના હેતા ણી વંશ અને ખભાતના નવાખી વંશને પણ અન્ય રાજ્યાની જેમ છેવટે અ ંગ્રેજોનું આધિપત્ય અંગીકાર કરવું પડયું. સુરત તથા ભરૂચની નવાદિત નવાબી પર અ ંગ્રેજોની ભીંસ કચારનીય શરૂ થઈ ચૂકી હતી. સૌરાષ્ટ્રનાં મોટાંનાનાં રાજ્યામાં પેશવા અને ગાયકવાડ ચાય ઉધરાવવા વારંવાર મુલકગીરી ફાજ મેકલતા.
પ્રકરણ ૭ માં આ કાલના રાજ્યતંત્રની રૂપરેખા આલેખી છે તેમાં ચેાથ અને સદેશમુખીની પ્રથા નોંધપાત્ર છે. ઇજારાશાહીની પ્રથાને લીધે મરાઠા શાસન રૈયતના શાષણનું પ્રતીક ખતી ગયું હતું. મરાઠા કાલના સિક્કાઓમાં મુઘલ સિક્કા-પદ્ધતિની વિપુલ અસર ચાલુ રહી, પરંતુ હવે એમાં કેટલાંક વિશિષ્ટ ચિહ્ન અને સ્થાનિક રાજાઓનાં નામ ઉમેરાતાં. વડાદરામાં ભામાશાહી સિક્કા શરૂ થયા. ગુજરાતનાં બધાં સ્થાનિક રાજ્યામાં સિક્કા પાડવાની પહેલ કચ્છે કરી હતી. કચ્છ ઉપરાંત પેરબંદર જૂનાગઢ અને નવાનગરની કેરીએ જાણીતી હતી. મુઘલાને સુરતને રૂપિયા સમગ્ર મુંબઈ ઇલાકામાં ચલણ તરીકે મા-ય થયા હતા. ફિર`ગી ફ્રેન્ચ અને બ્રિટિશ સત્તાના સિક્કા પણ પડાવા લાગ્યા
હતા.
અગાઉના ગ્રંથાની જેમ આ ગ્રંથમાં પણ સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસને પૂરતુ મહત્ત્વ અપાયું છે, કેમકે ઇતિહાસ હવે રાજકુલામાં સીમિત ન રહેતાં પ્રજાના સાંસ્કૃતિક જીવનનાં વિવિધ પાસાંને પણ આવરી લે છે.
પ્રકરણ ૮ માં મરાઠી કાલની સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ આલેખવામાં આવી છે તેમાં ‘ અગણાતા કાલ ' (સં. ૧૮૬૯ ના દુકાળ) ખાસ તેોંધપાત્ર છે.
.
પ્રશ્નરણ ૯ માં આ કાલના સાહિત્યની રૂપરેખા આલેખાઈ છે. આ ઢાલના સાહિત્યકારામાં શામળ ધારા ભાજો અને પ્રીતમ સુપ્રસિદ્ધ છે. મરાઠા શાસન દરમ્યાન ફારસી ભાષા રાજ્ય—કારખારની ભાષા તરીકે ચાલુ રહી, પરંતુ સાહિત્યસર્જનમાં એની ગતિ મંદ પડી હતી. ફારસી સાહિત્યમાં ઇતિહાસ અને જીવનચરિત્ર ઉપરાંત શબ્દકોશ નોંધપાત્ર છે. એમાં રચાયેલ રાજનીશીએ પ્રકાશિત થાય તે। તિહાસ પર ઘણા પ્રકાશ પડે એમ છે.
