________________
મરાઠા કાલના ધ``પ્રદાયા( પ્ર. ૧૦ )માં સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયે ધાર્મિક સુધારણાનું પ્રશસ્ય કાય કયું. કવિ દયારામે પુષ્ટિમાગને ગુજરાતભરમાં લોકપ્રિય બનાવ્યા. અંગ્રેજોનું વર્થાંસ સ્થપાતાં સુરત ભરૂચ વગેરે સ્થળાએ ખ્રિસ્તી ધર્માંના પ્રચારને વેગ મળ્યા. હવે રશમન કૅથલિક ઉપરાંત પ્રેટેસ્ટન્ટ સોંપ્રદાયની મિશનરીઓ પણ અહીં પ્રવૃત્ત થઈ.
ખંડ ૪( પુરાતત્ત્વ )માં આ કાલનાં સ્થાપત્ય અને શિલ્પનેા તેમજ ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય કલાઓના પરિચય આપવામાં આવ્યા છે. આ કાલમાં વડાદરા નડિયાદ ભાવનગર વગેરે શહેરાને વિકાસ થયા, જ્યારે અમદાવાદ જેવાં શહેરાની દુર્દશા થઈ. મરાઠાઓએ બંધાવેલાં દેવાલયામાં સ્થાપત્યસ્વરૂપ બદલાયું. ડાકારનુ હાલનુ રણછેડજીનું મદિર આ કાલમાં બંધાયું. સારસામાં સત્–ડેવલનું મ ંદિર બંધાયુ, પ્રભાસપાટણમાં ઈંદારનાં મહારાણી અહલ્યાબાઈએ સામનાથનું નવું નાનું મ ંદિર બંધાવ્યુ, શત્રુ ંજય પર્યંત પર કેટલાંક નાનાંમેટાં જૈન દેરાસર બંધાયાં. ચિત્રકલાના કેટલાક સુંદર નમૂના પોથીચિત્રામાં તથા ભિત્તિચિત્રામાં મળે છે. ભિત્તિચિત્ર મદિરા ઉપરાંત રાજમહેલેામાં આલેખાયેલાં છે. તેમાં ભૂજના આયના મહેલમાં તથા અંજારના મેકર્ડીના બંગલાનાં ભિત્તિચિત્ર ખાસ ઉલ્લેખનીય છે. ગુજરાતની સંગીતકલાના તથા નૃત્યકલાના વૃત્તાંત અગાઉના ગ્રંથામાં અપાયા ન હેાઈ અહીં મરાઠા કાલ પહેલાંના વૃત્તાંતનીય રૂપરેખા આપવામાં આવી છે, નૃત્યકલાના નિરૂપણમાં રાસ અને ગરબા— ગરબીને તેમજ ભવાઈના પરિચય ખાસ નોંધપાત્ર છે.
બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની દ્વારા આ કાલ દરમ્યાન મુંબઈ ટાપુના શહેર તથા બંદર તરીકે વિકાસ થયા તેમાં સુરત નવસારી વગેરેના પારસીએએ અગ્રિમ ફાળા આપેલો છે. આ ઉપરાંત કચ્છ સૌરાષ્ટ્ર અને તળ— ગુજરાતના હિંદુ વેપારીએના ફાળા પણ ગણનાપાત્ર છે. આથી મુંબઈના આરંભિક વિકાસમાં ગુજરાતીઓના ફાળા વિશે ગ્રંથના અ ંતે ખાસ પરિશિષ્ટ આપવામાં આવ્યું છે,
અગાઉના ગ્રંથાની જેમ આ ગ્રંથમાં સ` પ્રકરણામાં અગત્યનાં વિધાના માટેના આધાર પાછીપમાં આપવામાં આવ્યા છે અને સ` સંસ્કૃત ગુજરાતી મરાઠી અંગ્રેજી વગેરે ગ્ર ંથાની વિગતવાર સ ંદર્ભસૂચિ પણ આપવામાં આવી છે. મનુષ્યા તથા સ્થળા વગેરેનાં વિશેષનામાની શબ્દસૂચિ પણ આપવામાં
