________________
૩૨૬ ]
કરે છે. એવી ચર્ચા વાંધાજનક છે.
(૪) આધ્યાત્મિક ગુરુ પ્રત્યે હદથી વધારે આદ દર્શાવવા અને એમને” પૈગમ્બર કે ખુદાની કક્ષાએ પહેાંચાડવા એ ખાટુ' છે.
મહા કાલ
[31.
(૫) પવિત્ર પુરુષોની કબર ઉપર અમુક ક્રિયાકાંડ કરવાં અને મૃત વ્યક્તિ, પછી ભલે એ સ ંત હોય તો પણ, અમુક વસ્તુની પ્રાપ્તિ માટે એની મદદ અને કૃપાની આકાંક્ષા રાખવી એ અનેક ઈશ્વરવાદમાં પરિણમી શકે. પાક મુસ્લિમાએ જીવિત સ તા પાસેથી માદર્શન મેળવવુ જોઈએ. જો કોઈ વિત સંત ન મળે ! મૃત સ ંતની કબર પાસે દેાડી જવા કરતાં કુસન અને હદીસમાંથી. માÖદન મેળવી લેવું એ ઉત્તમ માર્યાં છે.
(૬) મૃતાત્માઓને સ ંતાષવા માટે નઝર વ નિયાઝ 'ા ભાગ અપનાવવા એ પ્રચ્છન્ન નાસ્તિકતા છે, - ભાગ ધરાવવા ' એ સિદ્ધાંતમાં ભલે ખાટુ ન હાય, પરંતુ એની સાથે સકળાયેલ કલ્પનાએ વહેમ અને નવી નવી પદ્ધતિએ મૂળભૂત વિચારને વિકૃત બનાવી દે છે.
ટૂંકમાં, સાચા મુસ્લિમે માત્ર કુરાન અને હદીસના આધારે જીવન જીવવું, ઇસ્લામનું પાલન ચુસ્તપણે ઇસ્લામી સરિત પ્રમાણે કરવું,
વહાખી ચળવળ લાંખી ચાલી. એને સબંધ બ્રિટિશ અલ અને બ્રિટિશ શાસન સાથે વધુ પ્રમાણમાં રહેલા છે. એનાં ધાર્મિક, સર્જનૈતિક અને સામાજિક પરિણામ દૂરગામી આવ્યાં છે, એમ છતાં એ ચળવળનુ મૂલ્ય તે એને ઇસ્લામના સ્વરૂપને વિશુદ્ધ કરવા માટે કરેલા પ્રયાસા ઉપરથી આંકી શકાય. એની અસરનુ ક્ષેત્ર મહદ્ અ ંશે જો કે ઉત્તર અને પૂર્વ ભાત હતું છતાં એની અસર સમસ્ત ભારતના મુસલમાને ઉપર પડે એ સ્વાભાવિક હતું. એ એક હકીકત છે કે ગુજરાતના મુસલમાન ઉપર હિંદુ સ ંસ્કૃતિની અસર વધુ પ્રમાણમાં પડેલી છે. ગુજરાતી મુસલમાન, પછી એ ખેાબ હાય કે વહેારા. પેાતાની ધાર્મિક અને સામાજિક માન્યતાઓમાં એ અન્ય મુસલમાનેાથી અલગ તરી આવે છે.
આ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતના શીઆ ઈસ્માઈલી વહેાસમાં હિમ્તિયા રિકાના ઉદ્ભવ થયો. સુન્નેમાની, દાદી અને અલિયા વહેરા ઉપરાંત એક અન્ય પેટા વિભાગ ઈસુની અઢારમી સદીના ઉત્તામાં અરિતત્વમાં આળ્યે, શેખ ઇસ્માઈલ બિન અબ્દુલ રસુલ અને એના પુત્ર ફેખ હિન્તુલ્લાએ ચ્યા ફિરકાની સ્થાપના કરી.
