________________
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
દફતરોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. લેખસંગ્રહના બીજા ભાગમાં (૧૭૪ર –૧૮૧૮) લાટમાં મરાઠી સત્તાને ઉદય તેમ પતન તથા અંગ્રેજોના એ વિસ્તારમાં થયેલા આગમન વિશેનાં દફતર છે. દફતરનો મૂળ પાઠ પ્રથમ મરાઠીમાં અને એની નીચે અંગ્રેજીમાં એનું ભાષાંતર ભાવાનુવાદરૂપે આપવામાં આવ્યું છે. પ્રથમ ભાગમાં ૧૨૭ અને બીજા ભાગમાં ૧૩૧ દફતર છે. વી. વી. ખરે– સંપાદિત ઇતિહાસિ સંગ્રહ, જેના ૧૪ ગ્રંથ છે, તેમાં ૧૩ મે ગ્રંથ ગુજરાત સાથેના મરાઠાઓના સંબંધો માટે ઉપયોગી છે. કે. એન. સાને–સંપાદિત માટે
વેજા માં પણ સેનાપતિ દાભાડે અંગે માહિતી છે. કે. વી. પુરંદર–સંપાદિત પુરે વરના ત્રણ ગ્રંથમાં પહેલે ગ્રંથ ગુજરાત સંબંધી માહિતીવાળો છે. વાય. એન. કેળકર-કૃત વસાવી મોહીમ પણ નોંધપાત્ર છે.
ગુજરાતમાં મરાઠી સત્તા પુણેના પેશવા અને વડોદરાના ગાયકવાડ વચ્ચે વહેંચાયેલી હતી, પરંતુ ૧૮૧૮ થી ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં પેશવાની સત્તાનો અંત આવ્યો ને માત્ર ગાયકવાડનું વડેદરા રાજ્ય સ્વતંત્ર મરાઠી સત્તા રૂપે રહ્યું. ગાયકવાડ વંશને લગતા જે આધાર છે તેમાં થવાની હતી (સઢાર તરતી સારી વર્લર : વડોદરા રેકોર્ડ ઑફિસ)માં ગાયકવાડ કુટુંબ
ની પ્રવૃત્તિઓનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે. એવી રીતે વોટું રાખ્યા હતી તિહાસિક વૈજે ભાગ ૧ માં આ ગ્રંથના સમય માટેના વડોદરા રાજ્ય અંગે થોડા ઉલ્લેખ છે.
પ્રસ્તુત કાલખંડમાં ગુજરાતમાં અમુક સ્થળે પોર્ટુગીની હકુમત હતી, ડચ અથવા વલંદાઓની કોઠી મુખ્ય વેપારી કેન્દ્રોમાં હતી અને કંપની સરકાર એટલે કે અંગ્રેજોનું વર્ચસ દઢતાપૂર્વક વધતું હતું. પોર્ટુગીઝ અને ડચ દફતરામાં ગુજરાતના રાજકીય અને આર્થિક ઈતિહાસની ઘણી અગત્યની માહિતી હેય એ સ્પષ્ટ છે, પણ એ ભાષાઓની જાણકારીને અભાવે એનો ઉપયોગ થઈ શક્યો નથી.
અંગ્રેજી ભાષામાં જે સાહિત્ય છે તે વિપુલ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. ભરાઠા ઈતિહાસ અંગે જે સામાન્ય સ્વરૂપનાં પુસ્તક છે તેમાં ગુજરાત વિશેના સંદર્ભ આવે છે. આવાં કેટલાંક જોઈએ તે એમાં સી. યુ. એચીસન–કત Treatics, Engagements, Sanads etc. (૧૮૬૩) ગ્રંથ ૩ માં અંગ્રેજો અને મરાઠાઓ વચ્ચે થયેલા કેલકરાર, સંધિઓ વગેરેને સમાવેશ કરાયો છે. જી. એસ. સરદેસાઈ અને જે. એન. સરકારે સંયુક્ત રીતે સંપાદિત કરેલ Poona Residency Correspondence ની ૧૪ ગ્રંથની ગ્રંથમાળામાં ગ્રંથ ૨, ૬,
