________________
૧લું ]
સાધન-સામગ્રી અને ૧૨ માં ગુજરાતને લગતી માહિતી છે. Selections from Baroda State Records નો ગ્રંથ ૨ ગાયકવાડ સંબંધે છે. સર. જે સ્ટ્રેચીએ Surat Factory Records સંપાદિત કર્યો છે તેમાં આરંભના સમયના મરાઠાઓ અને અંગ્રેજ વચ્ચેના સંબંધ જોવા મળે છે.
વડોદરાના ગાયકવાડ સંબંધે અંગ્રેજીમાં જે આધારસાધન મહત્ત્વનાં કહી શકાય તેમાં જે. એચ. ગેસે અને ડી. આર. બાનાજી–સંપાદિત The Gaikwads of Baroda : English Documents નામની ગ્રંથ-શ્રેણીમાં ગ્રંથ ૧ થી 90 91 The Third English Embassy to Paona 241 BIG HI284141417 છે. ગંગાધર શાસ્ત્રી પટવર્ધનના વંશજો પાસેથી ખરીદવામાં આવેલા કાગળપત્રોનું સંકલન Selections from Shastri Daftar અને એફ. એ. એચ. ઈલિયટ-કૃત The Rulers of Baroda નોંધપાત્ર છે. ડબલ્યુ. જી. ફેસ્ટ-સંપાદિત Selections from the Letters Despaches and other State Papers Preserved in the Bombay Secretariat ( Maratha Series ); H18-2232429 milenzen al Report on Territories Conquered from the Peshwa, 6477212 fryz- Oriental Memoirs ( 4 Vols ); $1722 વિલિયમ-સંપાદિત The English Factories (ગ્રંથ ૧-૧૦) તથા ડબલ્યુ. આર. વૅલેસ-કૃત The Guicowar and his Relation with the British Government; વી. જી. ડીધે–કૃત Peswa Baji Rao I and Maratha Expansion વગેરેનો સમાવેશ કરી શકાય.
૨, ફારસી તવારીખે રજનીશીઓ વગેરે આ કાલના ગુજરાતના ઇતિહાસ માટે કઈ વિશેષ સામગ્રી મુસ્લિમ તવારીખે કે અરબી-ફારસી પુસ્તકમાં ઉપલબ્ધ નથી. મરાઠાકાલના પ્રારંભમાં લખાયેલા જાણીતા મહત્ત્વના પુસ્તક “મિતે અહમદી” પછી સમકાલીન ઈતિહાસને આલેખતા એવા કેઈ સ્વતંત્ર પુસ્તકની નોંધ મળી નથી. મરાઠાકાલની લૂંટફાટ, અંધાધૂંધી, અફરાતફરી, નાનાં-મોટાં રજવાડાંઓમાં શાંતિ તેમજ કાયદો-વ્યવસ્થાનો અભાવ વગેરે કારણોને લઈને મુસ્લિમ તવારીખોની સંખ્યા પહેલાંના કાલના પ્રમાણમાં ઓછી હોય એ સમજી શકાય એમ છે. પણુ ગુજરાતના ઇતિહાસના આ સંધ્યાકાલ દરમ્યાન પણ બુઝાતા દીપકની જેમ ફારસી ભાષાના વપરાશના ઝબકારાના પ્રતીકરૂપ થોડાંઘણાં ઈતિહાસ-પુસ્તકોની સાથે પત્ર વ્યવહાર રજનીશી બયાઝ(નોંધપોથી) વગેરે સાહિત્યનું
