________________
૧૮ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
કાકાજી સાહેબ, બાબાજી આપાજી, રાઘુ રામચંદ્ર વગેરેનાં અને ગાયકવાડના પ્રતિનિધિઓમાં યંબક મુકુંદ, આના, ભાઉ સાહેબ, આબાજી ગોવિંદ વગેરેનાં નામ નેધપાત્ર છે.૮૯ ગુજરાતના મરાઠાકાલના ઈતિહાસમાં આ અધિકારીઓનાં નામ અને સમયની જે વિગત આપવામાં આવે છે તેમાં ખતપત્રોની આ વિગતે પરથી કેટલાક સુધારાવધારા કરવા પ્રાપ્ત થાય છે. દિલ્હી અને પુણેના રાજ્યકર્તાઓની બાબતમાં કોઈ વાર અદ્યતન માહિતીમાં કસૂર થાય, પરંતુ અમદાવાદને લગતાં ખતપત્રોમાં તે તે સમયના સ્થાનિક અધિકારીઓની બાબતમાં એવું ભાગ્યે જ સંભવે. આથી આ ખતપત્રો મરાઠાકાલના રાજકીય ઈતિહાસ માટે આ બાબતમાં ખાસ ઉપયોગિતા ધરાવે છે.
આ ખતપત્રમાં પાતશાહી દીવાન, બક્ષી, કાળ, કોટવાલ, હવાલદાર, કાનૂગે, દારો, વાકાનવીસ, ફડનવીસ વગેરે અધિકારીઓને પણ ઉલ્લેખ આવે છે. વળી એમાં નગરશેઠનો પણ નામનિદેશ હોય છે; દા. ત., નયુશા, દીપશા, મલુકચંદ અને વખતચંદ.
મુઘલકાલની જેમ મરાઠાકાલનાં ખતપત્રમાં તે તે શહેરના ચકલું મહેલો શેરી પિળ ખાંચે ખડકી વગેરે મેટા નાના વિભાગોનો ઉલ્લેખ મળે છે, જે પરથી તે તે લત્તાના નામની પ્રાચીનતા સૂચિત થાય છે, દા. ત., અમદાવાદમાં રાયપુર ચકલું, હવેલી મહેલો, ગાલમખાનનું ચકલું, સાંકડી શેરી, આસલોડિયા ચકલું, આકાશેઠ કૂવાની પોળ, ઢીંકવા ચકલું, માળીની પિળ, ફતાસાની પિળ, અકબરપુર ચકલું, હીંગલેક જોશીની પળ, સાહેબખાનની શેરી, લાખા પટેલની પિોળ, દેવની શેરી, નથુ મૂળજીની ખડકી, તળિયાની પોળ, દરિયાપરું, રંદાસખાનની વાડી, ખાડિયા ચકલું, સારંગપુર, બહુચરાજીનો ખાંચે, શાહપુર ચકલું, નવા તળિયાને ખાંચે, બાવળિયા પિળ, જમાલપુર, પાડા પોળ કચરિયાની પિળ વગેરેના ઉલ્લેખ આ કાલનાં ખતપત્રમાં મળે છે.
એવી રીતે એ સમયે તે તે સ્થળે રહેતી વ્યક્તિઓની વિવિધ જ્ઞાતિઓના ઉલ્લેખ આવે છે, જેમકે અમદાવાદમાં વડનગરા નાગર, સાઠોદરા નાગર, ઔદીચ્ય ટેળકિયા, ડીસાવાલ, નાગર વણિક, શ્રીમાલી, ઝારોલા, પરવાડ, બારોટ, કણબી
કડવા, શ્રીગેડ બ્રાહ્મણ, ભટનાગર કાયસ્થ વગેરે. ઘણું વણિક જ્ઞાતિઓમાં દસા || અને વીસાના ભેદ પણ દર્શાવવામાં આવતા. સામાજિક ઈતિહાસમાં તે તે જ્ઞાતિ માટે આ વિગતે ઉપયોગી ગણાય.
ઘરની વિગતેમાં ઓરડા પરસાળ મેડે બારી કરે દાદર ચેક જાળી
