________________
ખંડ ૪
પુરાતત્ત્વ
પ્રકરણ ૧૧ સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
૧, સ્થાપત્ય આ નાના કાલખંડમાં પણ નાગરિક અને ધાર્મિક એ બંને પ્રકારનાં સ્થાપત્યક્ષેત્રમાં કેટલીક ગણનાપાત્ર પ્રવૃત્તિ થતી રહી. નાગરિક સ્થાપત્ય
આ કાલમાં વડોદરા ભાવનગર ખંભાત સુરત નડિયાદ કડી અમરેલી વગેરે શહેરોને વિકાસ થતો રહ્યો. અમદાવાદમાં મરાઠા અમલદારે પૈકીના કેટલાક લાંચ લઈને રસ્તાઓ પર પણ મકાન બાંધવાની છૂટ આપતા હોવાથી ઘણી જગ્યાએ લેકોએ મકાને બાંધી રસ્તાઓ દબાવ્યા. પરિણામે મુખ્ય રસ્તાઓ અને શેરીઓના રસ્તાઓ વચ્ચેનું અગાઉનું સમાયોજન વીંખાઈ ગયું. પૈસા પડાવવા માટે શ્રીમંત લેક પર ગમે ત્યારે તવાઈ આવે એવી પરિસ્થિતિ પ્રવર્તતી હોવાથી ઘણી પિળામાં ઊંચા મજબૂત દરવાજા કરી એના પર ચોકીદાર રાખવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી.
નવાં વિકસેલાં શહેરમાં નડિયાદ નોંધપાત્ર છે. ખંડેરાવ ગાયકવાડે નડિયાદને રાજધાની બનાવી ત્યારબાદ એની નગરરચનાને વિકાસ થયો. ઈ.સ. ૧૮૧૩ માં એ ત્રણ માઈલ(૫ કિ.મી.)ને ઘેરાવો ધરાવતું શહેર બની ગયું હતું. શહેરને ફરતે પાકે કોટ હતું અને એમાં થોડા થોડા અંતરે બુરજ કરેલા હતા. કેટમાં નવ મજબૂત દરવાજા હતા. કેટને ફરતી ખાઈ કરવામાં આવી હતી.
કચ્છમાં જમાદાર ફતેહમામદે વાગડમાં બાદરગઢ અને ફતેહગઢ નામના કિલ્લા સરહદ સાચવવા માટે કરાવેલા. એવી રીતે એણે કચ્છના પશ્ચિમ છેડે લખપતને ગઢ કરાવેલ. એના કિલ્લાની રાંગની રચના વિશિષ્ટ છે.
