________________
૫ મું ] પેશવાઈ સત્તાની પડતી
[ ૧૫૫. ફત્તેસિંહરાવ મચક આપવા માગતો ન હતો. છેવટે કંપની સત્તા વતી એટિફન્સને અને શિવા વતી મોરે દીક્ષિતે તથા બાલાજી લમણે પુણે ખાતે “પુણે-કરાર” નામથી ઓળખાતા કરાર કર્યો (જૂન ૧૩, ૧૮૧૭). એ કરારની કલમ પ્રમાણે પેશવાએ ગાયકવાડ પરના પિતાના ભૂતકાળના હક્કદાવા ૪ લાખ રૂપિયા સ્વીકારી છેડી દીધા અને કલમ ૭ પ્રમાણે પેશવાએ પિતાની સૌરાષ્ટ્રની ખંડણી અંગ્રેજ સત્તાને સોંપી. કલમ ૧૫ પ્રમાણે અમદાવાદને ઈજારો વાર્ષિક સવાચાર લાખ રૂપિયાના બદલામાં ગાયકવાડને અને એના ઉત્તરાધિકારીઓને આપો. પ્રસ્તુત કરાર પ્રમાણે જબુર આમોદ દેસરા ડભોઈ અને બહાદરપુર અંગ્રેજ સત્તાને અપાયાં પાછળથી સાવલી પણ અપાયું.
આમ “પુણે-કરાર 'નું મહત્ત્વ જોઈએ તો ગુજરાતમાં પેશવાના અમદાવાદ અને ઓલપાડ પરના હકક સિવાયના તેમજ ગાયકવાડ પાસે વાર્ષિક લેણી પડતી રકમ સિવાયના બધા જ હક્કો અને પ્રદેશ પરના અધિકાર નાબૂદ કરવામાં આવ્યા હતા. પેશવાએ ગાયકવાડ પરના ભવિષ્યને પિતાને અધીન સત્તા તરીકેને અધિકાર જાતે કર્યો હતો. ગાયકવાડ હવે પેશવાથી અલગ બની સ્વતંત્ર રાજા બન્યો હતે, ખંડણી લશ્કરી–સેવા અને “નજરાણું ” આપવામાંથી મુક્ત બન્યો હતો.૪૧
પૂરક કરાર
અમદાવાદને ઈજા ગાયકવાડને આપવા બાબતની સનદ તૈયાર કરવામાં આવી (જન ર૫ ૧૮૧૭) અને એને અમલ એક મહિનામાં કરવામાં આવ્યો. એ જ દિવસે મુંબઈની અંગ્રેજ સત્તાને લાગ્યું કે હવે ગાયકવાડની સ્થિતિ સુધરી છે અને એને ગુજરાતમાં પ્રદેશોની દૃષ્ટિએ મેટો હિસ્સો મળ્યો છે તેથી એને હવે વધુ સહાયક દળ” રાખવા અને નિભાવવા કહેવું જોઈએ. કચ્છ અને વાઘેર સામે અંગ્રેજોએ બાર લાખ જેટલી રકમ ખચી હતી. મુંબઈના ગવર્નર કલકત્તાના ગવર્નર-જનરલને ઘણું સચને અને દલીલો સાથે લખ્યું હતું. એનું
સ્વરૂપ આવું હતું : ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રમાં આક્રમણ સામે અને આંતરિક ગરબડ કે તેફાન-ઉત્પાત સામે રક્ષણની સમગ્ર જવાબદારી અંગ્રેજ સત્તાએ લીધેલી છે, આથી વધારાનું સહાયક દળ કે જેમાં બે સવાર ટુકડી ( રેજિમેન્ટ) અને ૧,૦૦૦ ના દેશી પાયદળનો સમાવેશ થાય તે ગાયકવાડ રાખે અને એ સામે એ સૌરાષ્ટ્રની ખંડણી અંગ્રેજ સત્તાને સોંપી દે. જે ગાયકવાડને ગ્ય લાગે તો પિતાના લશ્કરમાં એટલે પ્રમાણસર ઘટાડે કરી શકે છે. વધારાની સહાયક દળની
