________________
૮ સુ* ]
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ
[
પ્રદેશમાં શાંતિ સ્થપાઈ, કાયદાનું રાજ્ય પ્રવતુ અને જીવનનાં વિવિધ ક્ષેત્રામાં પાશ્ચાત્ય સંપર્કને કારણે અર્વાચીન કાલના અરુણેાદય થયા.
પુરવણી મુસ્લિમ સમાજ
મુગલ સામ્રાજ્યના અંત ભાગે ઈરાન અને અન્ય મુસ્લિમ દેશમાંથી આવતી વિદેશી મુસલમાનેાની વણઝાર ધીમી પડી ગઈ હતી. જે કેઈ વિદેશી મુસલમાને આ દેશમાં વસી ગયા હતા તેએાની નૈતિકતા ધણી ધટી ગઈ હતી. તેઓ પાસે પોતાની ખાનદાનીના અભિમાન સિવાય બીજી કેાઈ ચારિત્ર્યગત મૂડી નહેાતી. જો અમલદારા અને સરદારા લેાભી અને બિનકાર્યક્ષમ હતા તે બાદશાહી અને નવા અનૈતિકતાની ઊંડી ગર્તામાં ગબડી પડયા હતા.૪૫
ઉપયુ ક્ત પરિસ્થિતિના આધારે ગુજરાતના તત્કાલીન મુસ્લિમ સમાજ તે ત્રણ વિભાગેામાં વહેંચી શકાયઃ
ગુજરાતમાં મુઘલ સૂબાઓનું આગમન તે બંધ થયું હતુ. પરંતુ કેટલાક નાના મોટા નવારાધનપુર, ખંભાત, પાલનપુર વગેરે પ્રદેશેાના તથા અનેક મુસ્લિમ દાકારા પોતપોતાની જાગીરમાં મુઘલશાહી એશઆરામની પરંપરા જાળવી રહ્યા હતા. તેઓ મુસ્લિમાના ઉચ્ચ વર્ગના પ્રતિનિધિ હતા. તેમના દરબારમાં અન્ય મુસલમાને –મૌલવી, સયદ, કાજી વગેરે–જુદા જુદા હ।દ્દાએ ધારણ કરતા. તેમનાં લશ્કરામાં મોટે ભાગે મુઘલ ફેજના વિટન બાદ વેરવિખેર થયેલ આરો તુર્કી અને અફઘાન સરદારા તથા સૈનિકે રહેતા. તેઓ મુસ્લિમાના મધ્યમ વ`નું પ્રતિનિધિત્વ કરતા.
બાકી રહ્યો મુસ્લિમ ખેડૂત, મજૂર અને કારીગરાના બનેલા નીચલા વર્ગ. ગુજરાતના મુસલમાનેમાં આ સમયે આવા નીચલા વર્ગની સંખ્યા અતિ વિશાળ હતી. એમાં કારીગરવની દશા કરુણ હતી. નાનાં રજવાડાં અને મેટાં રાજ્યાના રાજ્યકર્તાએ માટે તૈયાર કરવામાં આવતાં મેજશાખનાં સાધનાનું ઉત્પાદન તેઓ કરતા, પરંતુ તેના ઉપભેાગ કરવાનું સ્વપ્ન પણતે સેવી શકતા નહિ.
નવાપ્યા, જાગીરદારા, ઠાકેારા અને તેમના હજુરિયાએ દબાદબાપૂર્વક રહેવાનુ, મિષ્ટ ભેાજન જમવાનુ અને ઉત્તમાતમ વસ્ત્રો પહેરાવાનું પસ દ
ઇ-૭-૧૯
