________________
૧૧ મું ] સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[૩૫૧ એની પીઠ અને મંડોવર પરના બધા થર ખૂબ વિગતપૂર્ણ શિથી કંડાર્યા છે (આકૃતિ ૨૩)
વાંકાનેર પાસે આવેલું જડેશ્વર મહાદેવનું મંદિર(જિ. સુરેન્દ્રનગર ) આ કાલમાં બંધાયેલું છે. * ભવ્ય પ્રાકાર વચ્ચે ઊભેલા મંદિરમાં ગર્ભગૃહ, મંડપ અને ત્રણ બાજુ ચોકીઓ કરેલ છે. પીઠ અને મંડેવરના ભાગ સ્પષ્ટ કર્યા નથી, પણ શિખર અને સંવરણવાળા ભાગ ગુજરાતની પરંપરાગત સોલંકીકાલીન પ્રશિષ્ટ પદ્ધતિને અનુરૂપ છે (જુઓ આકૃતિ ર૪). પ્રાકારની અંદર વિશાળ ભેજનશાળાનું આયોજન કરેલું છે. મંદિરની પાછળના ભાગમાં મોટું જળાશય છે. અનેક વાર જીર્ણોદ્ધાર થવાને લઈને મંદિરના સ્વરૂપમાં ઠીક ઠી ફેરફાર થયા છે.
પાળિયાદ(તા. બેટાદ)નું શિવમંદિર આ સમયમાં બંધાયેલ છે.
કરછમાં ઈ. સ. ૧૮૧૯ માં થયેલા મોટા ધરતીકંપમાં એ વખતે ઊભેલી ઘણી પ્રાચીન અર્વાચીન ઇમારતે નાશ પામી. આ મહાવિનાશમાંથી ભૂજમાં આવેલી લખપતજીની છતરડી બચી ગઈ છે. અલબત્ત, એની ઉત્તર તરફની વીથિકાનો કમાનનો ભાગ હાલી ગયો છે. આ છતરડી (આ.૨૫) એક વિશાળ અને ભવ્ય સ્મારક ગણાય છે. એ વિ. સં. ૧૮૩૮ (ઈ.સ. ૧૭૮૨)માં કચ્છના મહારાવ શ્રી રાયધણજીએ ૩૭,૦૦૦ કેરીના ખચે બંધાવી હતી. કચ્છના રાજવી લખપતજીના સ્વર્ગવાસ(ઈ. સ. ૧૭૬૦) બાદ એમની સાથે ૧૫ સ્ત્રીઓએ અગ્નિસ્નાન કર્યું તેના સ્મારકરૂપે આ છતરડીની રચના થઈ છે. આ છતરડી પથ્થરથી બાંધેલી છે. ઊંચી પીઠ પર ફરતી વીથિકા રાખીને મધ્યમાં મેટે ખંડ ધરાવતી આ ઇમારતમાં પૂર્વ દિશામાં પ્રવેશદ્વાર કરેલું છે. મેટા ખંડની મધ્યમાં કરેલી પાળિયાઓની હારમાં બરાબર મધ્યમાં રાવ લાખાજીના ઘડેસવાર પાળિયાની જમણી બાજુ આઠ અને ડાબી બાજુ સાત સતીઓના પાળિયા છે. પ્રવેશદ્વાર પાસે ઉત્તર અને દક્ષિણે છડીદારના મેટાં શિલ્પ કરેલાં છે. એમના પર ભોગાસનોનાં બે શિલ્પ નજરે પડે છે. મધ્ય ખંડના બાર સ્તંભે પૈકી એક બાજુના છ ઉપર તંબૂર વીણા મૃદંગ દિલરૂબા સુંદરી અને ઝાંઝ વગાડતી સ્ત્રીઓ અને બીજી બાજુ નાગકન્યા તથા બીજી પાંચ નર્તકીએનાં શિલ્પ છે. વીથિકાના સતંભની શિરાવતી અને મો પર વાદ્યકારો વગેરેનાં મનોહર શિલ્પ દષ્ટિગોચર થાય છે. વીથિકાની દીવાલ દશાવતારના કેટલાક અવતાર, ગણપતિ તેમજ સ્ત્રી-પુરુષનાં શિલ્પાથી ખચિત છે. આમાં નૈઋત્ય ખૂણામાં આવેલું બજાણિયાનું શિલ્પ ચિત્તાકર્ષક છે. છતરડીના
