________________
૨૫૦ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર
“જાતના મનસબ સિવાય સુબાગીરી તેનાતી (તહેનાતી) પંદરસે સ્વારની, નીમણુંક બે કરોડ એક લાખ પંચાશી હજાર નવસે દામનું ઈનામ, તેની સાથે કરી પટાની જાગીર અને રાજા જમીનદારની પેશકશી. તે ઉપરાંત પહેલાંના સુબાઓ નેકરી–શરતના લવાજમ સિવાય ચોવીસ લાખ રૂપિયા પગાર લેતા હતા.૧૦ સાધ વિભાગી ચુથ લેનાર એશિયા (ગાયકવાડ)
ખતપત્રમાં આ અધિકારીની વિગત નામ સાથે આપવામાં આવી છે અમદાવાદ શહેરના અર્ધા ભાગ ઉપરની ચેથી ઉઘરાવવા ગાયકવાડ રાજ્ય તરફથી જે અધિકારીની નિમણૂક થતી તેને પણ કેટલેક ઠેકાણે “સૂબેદાર કહ્યો છે, એટલે કે જે વિસ્તાર ગાયકવાડના તાબામાં હતું ત્યાં સૂબેદારની નિમણૂક થતી હતી અને એનું મુખ્ય કાર્ય ચોથ ઉઘરાવવાનું રહેતું. પાદશાહી દીવાન
બાર જેટલાં ખતપત્રમાં દીવાન તરીકે “પાદશાહી દીવાનને ઉલ્લેખ છે, જે બધા જ મુસલમાન છે. આ શબ્દપ્રયોગથી એવું સૂચવાતું લાગે છે કે તેઓની નિમણૂક દિલ્હીના મુઘલ પાદશાહ તરફથી થતી અને પેશવાઓ તેઓનો એ અધિકાર ચાલુ રાખતા. “મીરાતે એહમદી' મુજબ સરકાર બાદશાહના હજુર હુકમથી અને રાજ્યના મુખ્ય વછરની મહેરવાળી સનંદથી દીવાનની: નિમણૂક કરવામાં આવતી. જાતિ મનસબ અને તહેનાત સિવાય થાણદારીના તાબામાં એને ૫૦ સવાર અપાતા હતા. કેટલાક મનસબદાર સરકારી કામ કરવા દીવાની કચેરીના તાબામાં રખાતા. ખાલસા મહાલેની અમીની, એની બાકી રકમ અને વસુલ લેવાની રકમે, સઘળાને વહીવટ, નેકરીઓ અને જાણી, સૂબાની સરકારી ખંડણી, સૂબાની મહેર વાપરવાને અધિકાર, વસૂલાત તથા ખર્ચ વગેરેનો દીવાનની સાથે જ સંબંધ હતો. એના તાબાની કચેરીઓમાં નીચેનાને સમાવેશ થતા.૧૩ દીવાનને શિકાર
ઘણી વખત દીવાનને પેથકાર મનસબદાર હતા અને હજૂરમાંથી બાદશાહી મોટા દીવાનની મહેરથી એની નિમણુંક થતી. દીવાન પિતાનો શિકાર પિતાની પસંદગીથી નીમવાની આજ્ઞા લેતે ૧૪ બક્ષી
ખતપત્રોમાં એને ઉલ્લેખ બાસી’ તરીકે આવે છે૫ મુઘલ વહીવટીતંત્રમાં
