________________
૧ ૯ ] સાધન-સામગ્રી
[ ૨૧ વિજયજીએ સુરત ખંભાત અને જંબુસર એ ગુજરાતનાં નગરે ઉપરાંત ઉદયપુર અને ચિતડ વિશે પણ ગઝલો રચી છે. ૯૮
અજ્ઞાતકર્તક “ફતેસિંહ ગાયકવાડનો ગરબે” પણ આ દષ્ટિએ નેંધપાત્ર છે. પુણેમાં નારાયણરાવ પેશવાનું ખૂન થયું ત્યાર પછી રાબાનો પક્ષ લઈ અંગ્રેજ લશકર તાપી અને નર્મદા ઊતરી ગુજરાતમાં આવ્યું. વડોદરાના ફતેસિંહ ગાયકવાડ, જે બાબાસાહેબ તરીકે ઓળખાતા, તેમણે એ સૈન્યને હરાવ્યું એ પ્રસંગ આ ગરબામાં વર્ણવેલ છે. ૧૦૦
ઈ. સ. ૧૮૦૦(સં. ૧૮૫૬)માં રચાયેલ “શેલકરનો ગરબો” અજ્ઞાતકર્તાક છે, પણ એતિહાસિક દષ્ટિએ અગત્યનો છે. ઈ. સ. ૧૭૯૮ માં ભીમરાવ કૃષ્ણરાવ શેલકર પેશવાના સૂબા તરીકે અમદાવાદ આવ્યો અને આબા શેલકર તરીકે જાણીતો થયો. એ નાચગાનને ઘણો શોખીન હોઈ ચાલુ સવારીએ પણ મજૂરોને માથે પાટ ઉપડાવી એ ઉપર નાચ કરાવતો. પણ એ ઘણે કડક હતો અને પ્રજાને એણે અનેક રીતે દંડી હતી. અમદાવાદમાંથી ગાયકવાડનો પગ કાઢવાનો એણે પ્રયત્ન કર્યો હોઈ વડોદરાના ફતેસિંહ ગાયકવાડ ગોસાઈએ અને અરબોની બેરખ સાથે અમદાવાદ ઉપર ચઢી આવ્યા હતા. પછી જમાલપુર દરવાજા આગળ શેલકરના સૈન્યને હરાવી, એને પગે બેડી નાખી ઈ. સ. ૧૮૦૦ માં પુણે મોકલી દીધો હતો. શેલકરની કારકિર્દીનું વિગતપૂર વર્ણન પ્રસ્તુત ગરબામાં છે. ૧૦૧
“ચાડિયાની લાવણી”, “ચાડિયાની વાર્તા ” અને “સતી સદુબાઈને ગણ” (૫વાડ) મરાઠા કાલના અમદાવાદની સામાજિક-રાજકીય સ્થિતિ માટે રસપ્રદ છે. ચાડિયા તરીકે ઓળખાતા ખટપટી લોકો રાજદરબારમાં જઈ જાતજાતની ચાડી કરતા અને એ ઉપરથી સૂબે લેકે પાસેથી પૈસા કઢાવતો. ઉત્તમ અથવા એતિયા નામે ચાડિયાએ સદુબા નામે એક બારોટ બાઈ ઉપર વ્યભિચારનો આરોપ મૂકી એને દરબારમાં લઈ જવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ કુટુંબની આબરૂ સાચવવા માટે એના પતિએ પિતાની પતિવ્રતા પત્ની અને બાળકોને લેકેના દેખતાં કાપી નાખ્યાં અને લોકો સાથે એ પેશવાના સૂબાની હવેલીએ ગયો, લેકેનો ગુસ્સો જોઈ સૂબાએ લેકોના ટોળાને ઓતિયો સેંપી દીધો અને લેકોએ એની પંચઈટાળી કરી. મરનાર બાઈ સદુબા અમદાવાદના શાહપુરના ભાટવાડામાં સતી તરીકે પૂજાય છે. આ ઘટના પછી અમદાવાદમાં ચાડિયાઓને ત્રાસ ભટી ગયો. ૧૦૨
