________________
૨૧૮ ]
મરાઠા કાલ
[ પ્ર.
ધમની કડક સંયમશીલતા, રામાનુજની વિશિષ્ટ ઉપાસના, પુષ્ટિમાગીય વત્સવપ્રણાલી અને દેશકાલાનુસારી વ્યવહારુ સમજણનો સમન્વય દેખાય છે. એમણે કોઈ નવા તત્ત્વજ્ઞાનને ઉપદેશ કર્યો નથી. “શિક્ષાપત્રી માં તેઓએ સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે પોતાને રામાનુજાચાર્યને વિશિષ્ટાદ્વૈત સિદ્ધાંત માન્ય છે –મતે વિશિષ્ટદ્વત છે !
સહજાનંદજીએ બંધાવેલાં મંદિરોમાંનાં કેટલાંક અનુ-મરાઠાકાલીન સ્થાપત્યના સુંદર નમૂના છે. અમદાવાદ શહેરની મધ્યમાં આવેલું સ્વામિનારાયણનું મંદિર તથા એની આસપાસનું લાકડાનું કેતરકામ શિલ્પકળાની દૃષ્ટિએ સુંદર અને દર્શનીય ગણાય છે. ઘણાંખરાં મંદિરની આ યોજના સહજાનંદજીના મુનિમંડળમાંના બ્રહ્માનંદ સ્વામી, આનંદાનંદ સ્વામી અને નિષ્કુળાનંદ સ્વામીના હાથે થઈ હતી.
સ્વામિનારાયણના સમયમાં બધાં મંદિર ગુરુભક્ત વૈષ્ણવ જન એટલે કે સંપ્રદાયના અનુયાયીઓએ અને ત્યાગીઓએ જ બાંધ્યાં હતાં. ઘણું ખરું મજૂરીનું કામ ત્યાગીઓ કે સત્સંગી કડિયા અને સુથારો કરતા. સ્વામિનારાયણ
જ્યાં મુખ્ય નિવાસ હતા તે ગઢડાનું મંદિર બાંધ્યું ત્યારે દરેક જણે સવારસાંજ નાહીને આવતી વખતે એક એક પથરો ઉપાડી લાવવો એ નિયમ હતે. એ રીતે સ્વામિનારાયણ પિતે પણ એક પથરે માથે મૂકીને લાવતા.
સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના નિયમ, ખાસ કરીને સાધુઓ માટે, ઘણા કડક હતા, પણ સહજાનંદજી એક અપ્રતિમ યાજક હતા. તેઓ એક બાજુ ભક્તોને અતિશય કઠણ નિયમથી કસતા અને કઈ વાર એમની શ્રદ્ધાની આકરી પરીક્ષા લેતા, તે બીજી બાજુ ભક્તોને લાડ લડાવવામાં પણ કચાસ ન રાખતા.
અહિંદુ જાતિઓને હિંદુ ધર્મમાં દાખલ કરવામાં પણ ગુજરાતમાં તો એ કાલમાં સહજાનંદજી પ્રથમ હતા. સુરતના સુપ્રસિદ્ધ અરદેશર કોટવાળ તથા કેટલાક ખોજા મુસલમાનોએ સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય સ્વીકાર્યો હતો અને હજી પણ કેટલાક ખોજા સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના અનુયાયી છે.” | સ્વામિનારાયણ માત્ર ધર્મપ્રવર્તક મહેતા, ધર્મસુધારક અને સંસારસુધારક પણ હતા. હલકી ગણાતી જાતિઓમાં સુધારણાનું અને ઉચ્ચ ધાર્મિક સંસ્કાર પાડવાનું કામ એમણે અને એમના સાધુઓએ મોટા પાયા ઉપર કર્યું. એ માત્ર વ્યક્તિગત કાર્યું નહોતું, પણ નવો શબ્દ પ્રયોજીને કહીએ તો, એક આંદોલન હતું. સ્વામિનારાયણને ઘણું શિખ્ય કડિયા દરજી સુથાર ખારવા મોચી અને અંત્યજ હતા. તેથી તે જના સાંપ્રદાયિકોને એમને વિરોધ કરવાનું
