________________
૧૧ મું ] સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩૪૫ પડેલું હોવાથી એ દેવાલયનું બાંધકામ અધૂરું રહ્યું, જે વડોદરાના હરિભક્તિ કુટુંબનાં રતન શેઠાણીએ ઈ. સ. ૧૮૦૭માં પૂરું કરાવ્યું. નારણદેવનું મંદિર મજમુદારની પિળમાં આવેલું છે. ૩૯
ડાકરનું સુપ્રસિદ્ધ રણછોડજીનું મંદિર આ સમયમાં બંધાયું. સ્થાનિક અનુશ્રુતિ અનુસાર રણછોડજીની મૂર્તિ ભક્ત બોડાણો ઈ. સ. ૧૧૫૫માં ડાકર લાવેલ, પરંતુ એ પ૬૯ વર્ષ સુધી પ્રતિષ્ઠા વગર રહી હતી. ઈ.સ. ૧૭૨૫ માં લક્ષ્મીજીનું મંદિર બંધાતાં એમાં એની સર્વ પ્રથમ સ્થાપના થઈ. ત્યાર બાદ હાલનું ભવ્ય મંદિર ઈ. સ. ૧૭૭૨ માં પેશવાના શરાફ સતારાના ગોપાળ જગન્નાથ તાંબેકરે બંધાવ્યું, ત્યારે વિ.સ. ૧૮૨૮ ના મહા વદિ ૫ ને બુધવારે એમાં એ મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા થઈ.૪° આ મંલિ પશ્ચિમાભિમુખ છે. મંદિર વિશાળ ચેકમાં મધ્યમાં ઊભેલું છે. એના રવેશયુક્ત પ્રાકારમાં પ્રવેશ માટે • ભવ્ય બલાનક કરેલું છે. ઊંચી પીઠ પર આવેલ મંદિર તલમાનમાં ગર્ભગૃહ, અંતરાલ, મંડપ અને ત્રણ બાજુ ચેકીઓ ધરાવે છે. પાછલી બાજુએ ગર્ભ ગૃહમાં જવાની બારી કરેલી છે, જ્યાંથી અંદર જઈ મૂર્તિની પૂજા, ચરણસ્પર્શ વગેરે થઈ શકે છે.૪૧ ગર્ભગૃહમાં વિષ્ણુની ત્રિવિક્રમ(રણછોડજી )ની, શ્યામશિલામાંથી કંડારેલી મનોહર ભાવપૂર્ણ મૂતિ સ્થાપેલી છે. મંદિરના ઊધ્વમાનમાં દક્ષિણ ભારતીય મંદિર પદ્ધતિની સાથે મુસ્લિમ સ્થાપત્યને સમન્વય નજરે પડે છે. ૪૨ ગર્ભગૃહ પર મધ્યમાં ઊંચા પિરામિડ ઘાટનું પાંચ મજલા • ઊંચું શિખર એ જ ઘાટનું કરેલું છે. ત્રણેય શિખર પર રેખાવિત અધ. ગોળાકાર આમલક અને શિખરના ચાર ખૂણે ચાર મિનારાઓની રચના કરેલ છે. આ મિનારા મુસ્લિમ પ્રભાવના સૂચક છે. મંડપ અને ચેકીઓ વાળા ભાગ પર અગાશી કરી એમાં નીચેના તલમાનને અનુરૂપ સંવરણ કરી છે, જે સાદા ઘૂમટ પ્રકારની છે (જુઓ આકૃતિ ૧૫).
ખેડા જિલ્લાના આણંદ તાલુકામાં આવેલા સારસા(ખંભોળજ )નું સત-કેવળનું મંદિર ઉપર્યુક્ત રણછોડરાયનું મંદિર બાંધનાર સ્થપતિએ બાંધેલું છે ને એ તલમાન અને ઊર્ધ્વમાનમાં એને આબેહૂબ મળતું આવે છે (જુઓ આકૃતિ ૧૬).
ખીજલપુર( તા. ઠાસરા )માં ઈ. સ. ૧૭૬ ૩ થી ૧૭૬૬ના ગાળામાં બંધાયેલું ચતુર્ભુજરાય મહારાજનું મંદિર શાસ્ત્રીય પદ્ધતિએ બંધાયેલું એક નમૂનેદાર મંદિર છે. પ્રાકારબંધ મંદિરને એક નાનું અને એક મોટું એવાં
