________________
૩૨૪] મરાઠા કાલ
[ પ્રક માનવતાવાદી દૃષ્ટિકોણ તથા ઉદાર મનવૃત્તિ જેવાં કારણથી ઘણા લેક ઈસ્લામ પ્રત્યે આકર્ષાયા હતા. તેઓ પાસે આદર્શ જીવન જીવવાની દૃષ્ટિ હતી,. ક્ષમતા પણ હતી. એવા મહાન સંત પછી એમના નામથી સૂફી સંપ્રદાય. અસ્તિત્વમાં આવ્યા. એમનાં કેંદ્ર પણ સ્થપાયાં. પાદશાહે, અમીરે તયા એમના પિતાના અનુયાયીઓ તરફથી મળતાં દાનથી એ કેદ્રો આર્થિક રીતે સમૃદ્ધ બન્યાં, પરંતુ એમને ધાર્મિક ઉત્સાહ તેમ સેવાભાવના ઘટતાં ગયાં. મરાઠા કાળ દરમ્યાન મુસ્લિમોના ધાર્મિક જીવન ઉપર આવાં સૂફી કેંદ્રોનો ઘણો ભારે પ્રભાવ હતે.
સૂફી સંપ્રદાયમાં ગુરુ-શિષ્ય સંબંધોનું ખાસ મહત્ત્વ હતું. જ્ઞાન અને મુક્તિ મેળવવા માટે આધ્યાત્મિક ગુરુની આવશ્યક્તા રહેતી. “ગુરુ વગર જ્ઞાન નહિ” એ સાચું છે, પરંતુ એ ભાવનાને હદની બહાર લઈ જવામાં આવે. ત્યારે એમાં પણ દૂષણે પ્રવેશે છે. આવું જ કંઈક સુફી સંપ્રદાયમાં પણ બનતું. ગુરુ પ્રત્યે આદર હોવો જરૂરી છે, પરંતુ જ્યારે ગુરુને જ ઈશ્વર માનવામાં આવે અને એ ભાવનાથી એમની ભક્તિ કરવામાં આવે ત્યારે ઈસ્લામના. મૂળભૂત સિદ્ધાંતનું ઉલ્લંઘન થાય છે એવું કેટલાક લેકેને લાગ્યું. કુરાન-- શરીફ અને હદીસ એ ઈસ્લામના આધાર-સ્તંભ છે, પરંતુ એ બધું અરબી ભાષામાં લખાયેલ છે. ભારતના મોટા ભાગના મુસ્લિમ અરબી ભાષા જાણતા, ન હતા, આથી અરબી વિદ્વાને, ઉલેમાઓ અને સંત વગેરેની વાણી ઉપર એમને વિશ્વાસ મૂકે પડતે હતો. અલબત્ત, સુપ્રસિદ્ધ સંત શાહ વલી ઉલ્લાહ (હિ.સં.૧૧૧૪-૧૧૭૬=ઈ.સ.૧૭૦૨-૧૭૬૨) કુરાનનું ફારસીમાં ભાષાંતર ભારતમાં સૌથી પહેલી વાર કર્યું, પરંતુ ઉલેમા દ્વારા એને ભારે પ્રતીકાર પણ થશે.
મરાઠા કાળ દરમ્યાન મુગલ સામ્રાજ્યને પૂરે અસ્ત થઈ ચૂક્યો હતો.. ઈસ્લામને હવે શાસનનું પીઠબળ ન હતું. ઇસ્લામ પર સૂફી સંતે અને વિદ્વાનોને વ્યાપક પ્રભાવ હતો અને તેઓ દ્વારા ઈસ્લામનું સ્વરૂપ નક્કી થતું હતું. એ વિકૃત હતું કે ખોટું હતું એ કહેવાનો આશય નથી, પરંતુ માત્ર કુરાન અને હદીસને તુલામાં જ એને રાખવામાં આવે તે મહંમદ પૈગંબર સાહેબે પ્રબંધેલ ઇસ્લામ કરતાં એનું સ્વરૂપ જુદું હતું એમ જરૂર કહી શકાય. એના ઉપર ઈરાની અને ભારતીય અસર હતી એ હકીકત છે.
અને તેથી જ આ સમય દરમ્યાન ધર્મસુધારણાની બીજી ચળવળ શરૂ થઈ. અને એનું નેતૃત્વ સૈયદ અહમદ બલવીએ સંભાળ્યું.
