________________
ખંડ ૩ સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ
પ્રકરણ ૮ સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ ઈ. સ. ૧૭૫૮ ના ફેબ્રુઆરીની ર૭ મી તારીખે અમદાવાદ મરાઠાઓને કબજે આવ્યું અને અમદાવાદમાં ગાયકવાડ અને પેશવાનો સંયુક્ત અમલ શરૂ થયો ત્યારથી સાઠ વર્ષ સુધી ગુજરાત ઉપર મરાઠાઓનું રાજકીય આધિપત્ય રહ્યું. આ સમયમાં અગાઉના મુઘલકાલના મુકાબલે સામાજિક સ્થિતિમાં કોઈ ગણનાપાત્ર ભિન્નતા જણાતી નથી, સિવાય કે રાજ્યકર્તાની લેભવૃત્તિ અને ગનીમગીરીના કારણે સામાજિક જીવન ક્ષુબ્ધ અને અસ્થિર હતું, તથા એની સીધી અસર પ્રજાની આર્થિક અને વેપારી અવનતિરૂપે થઈ હતી. મરાઠા -શાસકેનું અને એમાંયે પેશવાના સૂબેદારોનું મુખ્ય ધ્યેય “યેન કેન પ્રકારેણ” પ્રજા પાસેથી નાણાં કઢાવવાનું રહેતું. વેપારની પ્રગતિ ઉપર કે પ્રજાની એકંદર સુખાકારી ઉપર એમણે ખાસ ધ્યાન આપ્યાનું જણાતું નથી. મગનલાલ વખતચંદ શેઠ-કૃત “ અમદાવાદને ઈતિહાસગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટીએ (પછીની ગુજરાત વિદ્યાસભાએ ) સને ૧૮૫૧ માં પ્રગટ કર્યો છે તેમાં અનુભવીએ પાસેથી સાંભળીને મરાઠી રાજ્યકાલની અમદાવાદની સ્થિતિનું જે આલેખન થયું છે તેમાંથી તથા અન્ય એતિહાસિક સાધન-સામગ્રીમાંથી એ સમયની રાજકીય-સામાજિક સ્થિતિનું દર્શન થાય છે. જે સ્થિતિ પાટનગર અમદાવાદમાં હતી તેનું દર્શન એક અથવા બીજી રીતે પ્રાંતના અન્ય ભાગોમાં પણ થતું હતું. પરિણામનો જ વિચાર કરીએ તો આઠ લાખની વસ્તીવાળા ભર્યાભાદર્યા અમદાવાદને મુશ્કેલીથી શ્વાસ લેતું , લગભગ મુડદું કરી અંગ્રેજોના હાથમાં સોંપ્યું તે મરાઠાઓએ.”
રાજ્યના પ્રદેશે કે મહાલે ઇજારે આપવાનો રિવાજ અગાઉ ન હતો એમ નહિ, પણ મરાઠી રાજ્યમાં એનો અમલ જુલમી અને સર્વવ્યાપી થયો. “વળી સરકારનું પણ પાંસરું નહિ કે જે મહાલ જેને ઇજારે આપ્યો તે મહાલ તે ઈજારદારના તાબામાં વીસપચીસ વરસ રહે કે જેથી કરીને દેશમાં ઊપજ વધારી પિતાના ઈજારામાં ભરેલા રૂપિયા વગેરે વસૂલ કરી લેવાની નવરાશ મળી શકે. પણ સરકારને દસ્તૂર એ પડયો હતો અને હાલ પણ છે કે હરેક મહાલ એક ધણીને કંઈક રૂપિયા માટે ઇજારે આપ્યો અને હવામાં પાંચસાત દહાડામાં અથવા વરસ બે વરસમાં કોઈ વધારે રૂપિયા આપનાર મળે તો તેની સાથે
