________________
૪૦ ] મરાઠા કાલ
[પ્ર. શહેર ખંભાત અને વડનગરમાંથી દસ લાખ ઉપરાંતની રકમ ચોથ તરીકે
એકઠી કરી. મરાઠાઓની કામચલાઉ પીછેહઠ
ગુજરાતમાં મરાઠાઓના વધતા જતા વર્ચસથી દિલ્હીની મુઘલ સરકાર બેચેન બની. એણે આ પરિસ્થિતિ માટે હમીદખાનને જવાબદાર ગણીને એને (ારતરફ કર્યો તથા એના સ્થાને ગુજરાતના સૂબેદાર તરીકે સરબુલંદખાનની નિયુક્તિ કરી. હમીદખાને સરબુલંદખાનને સત્તા સોંપવાનો ઈન્કાર કર્યો અને પિતાનું સ્થાન જાળવવા ફરી મરાઠાઓની સહાય માગી, પરંતુ મરાઠાઓની લૂંટફાટની નીતિથી તંગ આવી ગયેલા ગુજરાતના તમામ મુઘલ સરદાર મરાઠાઓ સામે એકત્ર થયા; તેઓએ હમીદખાન તથા મરાઠાઓને પરાજય આપે. આ પરાજયને પરિણામે મરાઠાઓને વડેદરા સુધી પાછા હઠી જવું પડયું. મરાઠાઓ સામે મુઘલોને આ અંતિમ વિજય હતો; જો કે ગુજરાતમાં નવા સૂબેદાર સરબુલંદખાનને દિલ્હીથી યોગ્ય સહાય નહિ મળતાં, એ ગુજરાતમાંની મરાઠાઓની આગેકૂચને ખાળી શક્યો નહિ. દરમ્યાનમાં દખણના મરાઠી રાજકારણે પલટો લીધો, જેની અસર ગુજરાતમાં પણ થઈ. પેશવાનું ગુજરાતમાં આગમન અને પિતાના વર્ચસની સ્થાપના
બીજો પેશવા બાજીરાવ ૧લે શક્તિશાળી શાસક હતા. મરાઠી સરદારે એની સત્તાની અવગણના કરે એ બાબતને એ ચલાવી લેવા તૈયાર ન હતે. પિલાજી તથા કંથાઇ પેશવાની સર્વોપરિ સત્તા કબૂલતા ન હતા તથા એના હિસ્સાની એથની રકમ પેશવાને મોકલતા ન હતા. દાભાડે તથા ગાયકવાડ કુટુંબના સભ્ય પિતાને છત્રપતિઓના કુટુંબીજનો માનતા હતા તથા પેશવાને તેઓ છત્રપતિનું સ્થાન પચાવી પાડનાર ગણતા હતા, આથી તેઓને મરાઠી રાજ્ય પરની બ્રાહ્મણ પેશવાની) સર્વોપરિતા પ્રત્યે અણગમો હતે. આને લઈને તેઓ શિવાની સત્તાની અવગણના કરતા હતા. બાજીરાવ ૧ લાએ દાભાડે તથા ગાયકવાડને ગુજરાતની ચોથની આવકમાંથી યોગ્ય હિસ્સો પુણે સરકારને મોકલી રાપવા તથા પિતાનું માર્ગદર્શન સ્વીકારવા જણાવ્યું, પરંતુ શિવાને એમના તરફથી યોગ્ય જવાબ ન મળતાં પેશવા બાજીરાવ તથા એને ભાઈ ચિમનાજી ગુજરાતમાં જાતે આવ્યા. સરબુલંદખાને પેશવા તથા દાભાડે વચ્ચે વિખવાદ ઊભો કરાવીને ગુજરાતમાં મુધલાઈને બચાવી લેવાની આ તક ઝડપી લીધી. એણે ૧૭૩૦ માં પેશવા સાથે સમજૂતી કરી કે અમદાવાદ તથા સુરતના વિસ્તાર સિવાયના ગુજરાતના પ્રદેશમાંથી પેશવાને ચોથ અને સરદેશમુખી ઉધરાવવાના
