________________
પ્રકરણ ૯
સાહિત્ય
સંસ્કૃત સાહિત્ય આ કાલ દરમ્યાન સ્વાભાવિક રીતે સંસ્કૃત ભાષામાં ઘણું ઓછું સાહિત્ય લખાયું છે.
આ કાલના સંસ્કૃત સાહિત્યની જે વિવિધ કૃતિઓની માહિતી ઉપલબ્ધ થાય છે તેનું પૃથક્કરણ કરતાં માલૂમ પડે છે કે આ કાલના સંસ્કૃત સાહિત્યમાં પણ મોટી સંખ્યા જૈન લેખકેની, ખાસ કરીને સાધુઓની, છે. જૈનેતર લેખકેમાં હવે સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના લેખકોને પણ સમાવેશ થાય છે.
જૈન લેખકના સાહિત્યમાં મુખ્યત્વે પ્રકરણગ્રંથે મળે છે. ઉપરાંત ન્યાય વ્યાકરણ પટ્ટાવલી ચરિત્ર અને રાજવંશાવલી જેવા અન્ય વિવિધ વિષયોનો પણ એમાં સમાવેશ થાય છે. આમાંના કોઈ લેખકો ગુજરાતીમાં બાલાવબોધ લખતા ને તેની પ્રશસ્તિ સંસ્કૃતમાં રચતા. બ્રાહ્મણ લેખકે અલંકાર વગેરે શાસ્ત્રો વિશે પુસ્તક લખતા. સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના સાહિત્યમાં ચરિત્ર તથા ઉપદેશગ્રંથોનો સમાવેશ થાય છે.
આ સમય દરમ્યાન થઈ ગયેલ સંસ્કૃત સાહિત્યકાર અને એમની કૃતિઓનું અવકન કરીએ. દેવશંકર પુરોહિત (રચનાકાલ : ઈ. સ. ૧૭૬૧-૧૮ સુધીમાં)
અલંકારમંજષાના પ્રાસ્તાવિક ગ્લૅકો તથા પુપિકા પરથી માલૂમ પડે છે કે એ કૃતિ પુરોહિત નાહાનાભાયિ (નાનાભાઈ)ના પુત્ર ભટ દેવશંકરે રચી છે, જે રાનેર(રાંદેર)ના વતની અને ઉર:પત્તન(ઓલપાડ)ના નિવાસી હતા. સ્પષ્ટતઃ તેઓ દક્ષિણ ગુજરાતના બ્રાહ્મણ હતા.
અલંકારમંજૂષાના આરંભિક માં કવિ “પેશવા” શબ્દની વિચિત્ર - વ્યુત્પત્તિ આપીને બાજીરાવ પેશવાના વંશજ માધવ (માધવરાવ ૧ લા) અને
એના કાકા રાઘવ(રઘુનાથરાવ)ની પ્રશસ્તિ કરે છે ને પછી પ્રાચીન અલંકારગ્રંથમાંથી ઉપમાદિ વિવિધ અલંકારનાં લક્ષણ ઉદાહરણ સાથે નિરૂપે છે. આ ઉદાહરણો કવિનાં સ્વરચિત છે અને એમાં એણે એ બે પેશવાઓની પ્રશસ્તિ કરી છે. આ બાબતમાં દેવશંકર “કવિરહસ્ય”ના કર્તા હલાયુધને અનુસરે છે.
