________________
૧૫ મું ] સ્થાપત્ય અને શિ૯૫
[૩૫૯ ગુજરાતની જે શિલ્પકલાએ મધ્યકાલમાં પ્રાચીન ભારતીય કલાના ઈતિહાસમાં
પશ્ચિમ ભારતીય શિલ્પશૈલીનું ૮૯ ગૌરવપૂર્ણ નામ પ્રાપ્ત કર્યું હતું, એ કલાની ગરિમા અને એનું લાલિત્ય મળોત્તર કાલ દરમ્યાન લુપ્ત થયેલાં જણાય છે. બીજી બાજુ સ્થાનિક પરિબળેના પ્રભાવમાં આવીને એ અનેક પેટા-શૈલીઓમાં વિભાજિત થતી નજરે પડે છે.•
આમ છતાં મોત્તર કાલની ગુજરાતી કલા એક પ્રાદેશિક કલા તરીકે પિતાની આગવી પ્રતિભા ઊભી કરી શકી છે, એટલું જ નહિ, ભારતના ઉત્તરકાલીન સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસમાં પણ દક્ષિણ ભારત, બંગાળ, રાજસ્થાન, પંજાબ વગેરેની પ્રાદેશિક કલાની જેમ ગુજરાતની કલાએ પણ તત્કાલીન સમાજજીવન, ધાર્મિક પરંપરા, વેષભૂષા, રીતરિવાજો વગેરે લેકજીવનનાં વિભિન્ન પાસાને અભિવ્યક્ત કરતી પ્રાદેશિક કલા તરીકે વિશિષ્ટ સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે.૯૧ માં સમાજના ઉચ્ચ-મધ્યમવર્ગ અને સમૃદ્ધ વેપારીવર્ગ, જૈન ધર્મ વગેરેનો ફાળે ખાસ ઉલ્લેખનીય છે. પુષ્ટિ સંપ્રદાયના ફાળાની પણ ઉપેક્ષા થઈ શકે નહિ.
મુઘલકાલીન શિલ્પકલાનાં વિશિષ્ટ લક્ષણ ઘણે અંશે મરાઠા કાલની શિલ્પકૃતિઓમાં પણ જોવા મળે છે, જેની વિગતપૂર્ણ ચર્ચા આ ગ્રંથમાળાના ગ્રંથ ૬ માં કરવામાં આવી હોઈ એનું પુનરાવર્તન ન કરતાં આ કાલની શિલ્પકલા પરના મરાઠી પ્રભાવને નિર્દેશ કરી એનાં દૃષ્ટાંત રૂપે કેટલીક વિશિષ્ટ શિ૯૫કૃતિઓનું વર્ણન કરવું અને ઈષ્ટ માન્યું છે.
ગુજરાતનો મરાઠા કાલ રાજકીય દૃષ્ટિએ આમ તે અંધાધુંધીને હતા, પરંતુ મરાઠા હિંદુ હોઈ ગુજરાતની શિલ્પકલાના વિકાસમાં એમની રાજકીય પ્રવૃત્તિ બાધારૂપ બની નહિ.૭
મરાઠાઓને શરૂઆતમાં પોતાની આગવી કલાત્મક સંસ્કૃતિ જેવું બહુ ઓછું હતું, પરંતુ મરાઠી શાસકો, વેપારીઓ, દક્ષિણ બ્રાહ્મણે વગેરેએ કલા માટેની સમજ વિકસાવી. દક્ષિણમાં વિકસેલાં મરાઠી પ્રકારનાં મંદિરોનું સ્થાપત્ય તદ્દન સાદું હતું, પરંતુ એમને ગુજરાત સાથે સંપર્ક વધતાં પેશવાઓ અને મહારાષ્ટ્રના અન્ય દરબારીઓ દ્વારા નિર્મિત મહેલે મકાનો અને મંદિરે વગેરેને સુશોભિત કરવા ગુજરાતના કારીગરે દક્ષિણમાં પુણે ચાંદેર નાસિક નાગપુર વગેરે સ્થળોએ જવા લાગ્યા,૬૪ આથી ત્યાંનાં શિલ્પ-સ્થાપત્યમાં ગર્ભગૃહની બારશાખ, પ્રવેશદ્વારના દાર પાળ-ચો પદાર, મંદિરની છતમાં ગોઠવવામાં
