________________
લીધી છે તે સમયે કદાચ લાઘવ ગૌરવના વિચાર ન કર્યો હોય. તેથી જ આ ખ્યાલ ભાષ્યકારનો છે સ્ત્રકારનો નથી એમ કૈયટને ઉદ્ધરીને નાગેશ કહે છે કે સંજ્ઞા અન્યર્થ હોય છે તેવું તારણ ભાષ્યકારનું છે ત્રકારનું નથી. મ
175
મહાભાષ્યનાં ત્રણ આવર્તન મહાભાષ્યના ગ્રન્થ વિશે કહેવાય છે કે તે ત્રણવાર લપ્ત થઇ ગયો હતો. તેમાં અનેક સ્થળે પાઠભેદ છે કે પાઠ નષ્ટ થયા છે તેમ પ્રદીપકાર તેમ જ અન્ય ટીકાકરા કહે છે. વળી કેટલાંક સ્ત્રો ભાષ્યમાં ઉપલબ્ધ નથી તેથી આ ગ્રન્થ સંપૂર્ણ રીતે જળવાયો ન પણ હોય. જો તેમ હોય તો તે મેળવવા માટે પ્રયાસ કરવો જોઇએ. ભાષ્યકારની રજૂઆતઃ બેડાભામાં સુત્ર અને ધાર્મિક બન્નેને આવરી લીધાં છે તેથી સત્ર વિશે ચર્ચા તેમ જ ઘાતક પર વિવેચન છે. તેમાં શંકાકારના પ્રશ્ન અને ભાષ્યકાર દ્વારા તેનું નિરાકરણ આવે છે. વાર્તિકકાર સૂત્ર વિશે જે કંઇ કહે તે સ્વીકારીને કોઇ વાર ભાષ્યકાર સ્પષ્ટતા કરે, કોઇવાર તે ન સ્વીકારીને ત્રકારનો બચાવ કરે છે. તેમાં અનેક સદૃષ્ટાન્ત દર્જોય કરે છે. તેઓ અન્ય વેચાણોનો મને પણ ઉદ્ધ છે. કેટલાંક દુરાન ભાગમાં વારંવાર છે. તેમની દલીલા પણ લોકવ્યવહાર પર આધારિત, અત્યંત સરળ તેમ જ પ્રતીતિકર હોય છે.' ભાષ્યકાર ધ્વચિત્ સંવાદ રૂપે, ચિત્ કોયડા રૂપે, જે ાચિત્ વિનોદનિય વાણીમાં, ઋચિત્ મીમાંસામાંથી ઉદાહરણ થઈને, કાચિહ્ન પ્રાસાદાસિન્ધા, તાકાઉન્ડન્યાય, નષ્ટાશ્વદગ્ધરથન્યાય, કૃપખાનકન્યાય વગેરે લોકિક ન્યાયનો આધાર લઇને વિષયની રજુઆત કરે છે. પ્રયોજન, મોટી સંજ્ઞા વગેરે કેટલીક છીલા વારંવાર કરે છે." બસભામાં મા” નો ઉલ્લેખ છે, તે પતંજોએ પોતે કરેલ છે કે શંકાકાર સિવાયના કોઇ છાત્ર કર્યો છે એમ નાગેશ કહે છે. વાસ્તવમાં સાર્વધાતુજે ય ૫ (૩-૧-૬૭) ના ભાષ્યમાં તિર્ દ્વારા વ્યક્ત થતો (સાધ્યાવસ્થામાં રહેલ) અને મૃત દ્વારા વ્યક્ત થતા (સિદ્ધાવસ્થામાં રહેલ) માવ ના ભેદની ચર્ચા છે.INI
174 જુઓઃ સંજ્ઞાયા સન્વર્યત્વમાંપ માખ્યહિતમેવ ન સૂત્રવૃિિાંત વિમાષાવિિિત સૂત્રે વટે સ્પષ્ટમ્ । ન વહુવ્રીહૌ। ઉપર રા′૦ (પૃ. ૨૪૪), જો કે વિાષા વિ॰ પરના પ્રદીપમાં આ નથી.
लघु०
पुनः संस्कृत व्याकरण शास्त्र का इतिहास १० २४९ और आगे०
આગળ ભારદ્રાજી, સૌનાગ વગેરે વિશે જોયું. તદુપરાંત અન્ય આચાર્યોનો પણ મત ઉદ્ધર્યા છે દા.ત.અન્વેષામાચાર્યા ન વિધિ ।ડિ.૫૦૬).
176
(૧) સમાગમમતાનાં પાપીવાનાનાં ચ પિચવુંત્વને કારે (ચોખું.ભા,પૃ.૧૩૫, ૩૮૯ ભાર,પૃ.૪૨૪.ભા .૩, પૃ.૧૯૯). (૨) મૈં દિ ટોપાઃ સન્તીતિ ર્વારમાષા ન વળ્યા- -- દિ મિલુાઃ સન્તીતિ થાવો નાિિશ્રયન્ત। ન ચ મુાઃ સન્તીતિ થવા નોવ્યન્તે । (અંજન ભા૧, પૃ.૩૬૬,ભા.પ,પૃ.૩૬ વગેરે), મિનાનામિ તેવવત્ત વીરપુવામઃ૦ (ચૌખં.ભા. ૧, ૩૯૧, ભા.૩પૃ.૧૮૮-૮૯), માર્તાર તિતવ્યમ્ ૦ (કિ.પૃ.૬૨,૧૮૨) ર્તાઃ રાતે ચન્તામ્। (કિ.પૂ..૪૧,૫૭, ચૌખં ભા. ૬. ખંડ. ૨.પૂ. ૨૧ ૩) વગેરે, વા ઇન્દ્ર વગેર કિ.પૂ.૨૩,૪૨,૧૨), વોનિર્દેશ કિ.પૂ.૮૦, ચૌ. ભા૬, પૃ.૨૩૪, ૩
વગેરે.
માતૃત્વ અને ઉપાધ્યાય નું દૃષ્ટાન્ત (ચૌખં.ભા.૩,પૃ. ૨૨૮)
ભાષ્યકાર કહે છેઃ નેશ્વર ગાજ્ઞાપતિ, પિ ધર્મસૂત્રારાઃ પન્તિ - -ઢૌોિઽયં દૃષ્ટાન્તઃ । હોદ્દે હિ સપિ સમ્ભવે વાપ
મર્શન મળવાની વાવોમ્પો દ્વીપ ડે ન્યાય તાકિ પૃ.૧૧૪૫),
1
אלו
179
81
1
I
180 જેમ કે પ્રયોનનું નામ તમ્રવ્યમ્, ચન્નિયોાતઃ રચાત્ ા, મહતીય સંજ્ઞા યિતે। સંજ્ઞા જ નામ યતો ન રુદીયઃ ।- -ધ્વર્થ સંજ્ઞાવાનામ્ ।૦, નવ દ્વિવચન થવુ વિધિવધ કમમોપિ મારુ, સાળ જગ નિષ્પતિ કિ.પૂ.૧૬૧. ૧૩૨,૧૭૮), ના સામ) [ રામ - ચચર્ચાવાર રોડ પાચ મુમુનાર્યનો સ્ટારોના મા (ચૌખંભા.૧,પૃ.૪૨૨,ભા.પ,પૃ. ૯૬) પરિભાષાઃ જેમ કે વિતિષેષે પરમ્। માં પર એટલે ઇષ્ટ એમ અર્થ કરે છે (કિ.પૃ.૪૬).
181
! જુઓઃ પાત્ર આ મામ્ ॥૩૩-૧૬૬ પર તો માવો માવે હું માત્ર સબંધ પત્ર પ્રતિપાતિક પ્ર शक्तिप्रतिरिक्तस्य छात्रस्य वाक्यमित्येके भगवत एवेत्यन्ये । उ० | દ્વૈત્યન્યા ૩૦
Jain Education International
३६
For Personal & Private Use Only
www.jainellbrary.org
