________________
વિધ ચર્ચાને આવરી લેતું આ ભાષ્ય સાચે જ મહાભાષ્ય છે. વ્યાતૃિત્વેડmષ્ટ્રથિનેનાન્દાલ્યાનાદ્રિતરમાળ મહત્ત્વમ્ ૩૦ ચોખ.ભા૧,પૃ.૪), પસ્યશામાં કહે છે કે સત્ ર્ એમ પદને છૂટાં પાડવાં એ વ્યાખ્યાન નથી પરંતુ ઉદાહરણ, પ્રત્યદાહરણ.વાક્યમાં ખુટતા, શબ્દા ઉમરવા એ બધું કર્યું હોય તન વ્યાખ્યાન કહેવાય. જેથી અલ્પ બુદ્ધિ વાળા પણ સમજી શકે. ભાગકાર એ પ્રકાર ૫ટતા કરી છે. '
પતંજલિએ અષ્ટાધ્યાયીના દરેક પાદને અમુક આહ્નિકોમાં વહેચ્યા છે. દરેક આહ્નિકમાં કેટલાંક સ્ત્રી છે. જો કે બીજા અધ્યાયના પ્રથમ પાના પ્રથમ આહ્િનક (સમર્થહિં) માં માત્ર એક જ સૂત્ર છે. અધ્યાય ૪.૫,૬,૭ અને ૮ના અંતિમ પાદમાં એક જ આહ્િનક છે. પ્રથમ અધ્યાયના પ્રથમ પાઠના નવ આહ્િનક છે. પારંપરિક વ્યાખ્યા પ્રમાણે ભાષ્ય એટલે અન્ય કરેલ આક્ષેપનું સમાધાન કરનાર ગ્રન્થ (સાક્ષે સમાધાન પર ન્યો માધ્યમ્ પદ.ભા.૧,પૃ. ૪). અન્ય વ્યાખ્યા મુજબ ભાગ અંડલ જેમાં સુત્રના શબ્દાને અનુસરીને સૂત્રના અર્થનું વિવરણ કરવામાં આવે તથા પોતાના શબ્દાની પણ માં સ્પષ્ટતા. કરવામાં આવે તે ભાષ્ય (સૂત્રાર્થો વર્ષતિ વત્ર શઃ વૃત્રાનુસારમઃ | સ્વપન વર્ગન્ત માર્ગ માર્ગોવિકો વિદુઃ II). કાત્યાયન તેમ જ અન્ય વૈયાકરણાએ પાણિનિના સુત્રા ઉપર લર્તિકા રચી. તેમના ઉપર પતંજલિએ જે વિવરણ કર્યું ત ભાષ્ય એમ ન્યાસ. અને પદ, માં કહ્યું છે કે આમ મહાભાષ્ય વર્તિકા ઉપરનું વિવરણ છે. પરંતુ તેથી જે સુત્રા ઉપર વાર્તિકા છે તે જ ત્રા ઉપર પતંજલિએ ભાષ્ય કર્યું છે તેમ નથી. જેના પર વાર્તિક ન હોય તેવાં ઘણાં સૂત્રો પર પતંજલિનું ભાષ્ય છે. • તેમણે વાર્તિકકાર કાત્યાયનના પાણિનિ ઉપરના આક્ષેપોનો બચાવ કરવા માટે ભાષ્ય રચ્યું છે અને તે કાત્યાયનના હંમેશા વિરોધ કરે છે તેમ કહેવું અનુચિત છે. તેમણે અનેક સ્થળે વાર્તિકનું ખંડન કર્યુ છે તેમ સમર્થન પણ કર્યું છે અને વાર્તિકકારને આધાર રૂપ ઉદ્ધર્યા છે. મહાભાષ્યની ભાષા, વિવેચન પદ્ધતિ, તેનાં દૃષ્ટાન્ત, તેમાંની દલીલા વગર મહદંશે અત્યંત સરળ. ભાષામાં રજુકરવામાં આવ્યાં છે.
જમ વાર્તિકકારની મર્યાદા કેટ અને નાગેશે બતાવી છે તેમ ન ધાતુપ ધંધાતુ . સ્ત્રના ભાખ્યપ્રદીપ પર કટ -નાગણ ભાગ કારની પણ મર્યાદા બતાવતાં કહે છે કે સૂત્રમાં ના પદના પ્રયાજનના વિચાર વૃત્તિકાર કરવાના હોય ભાષ્યકાર નહીં, પરંતુ સ્ત્રના પ્રત્યાખ્યાન માટે એ સ્ત્રમાં પદનો વિચાર કર્યા છે. નનું નિર્માન્તા વૃત્તારવતા ન મીર -ત્યત સદ્ ા મળતિ ૩૦ ચોખ.ભા.૧,પૃ.ર૦૧). ૩ઃ પરમપૂર્વાવથ ના ભાષ્ય પર પણ એ બે કહે છે કે પ્રત્યુદાહરણ આપવું એ તો વૃત્તિકારનું કામ છે તેથી વૃત્તિમાં તે હોય (વાર્તાનિ, તેથી તેનો વિચાર કરવો એ ભાગકાર માટે યોગ્ય નથી.'
14 જુઓ ન વર્લ્ડ પાન ચાલ્યાન-- વૃદ્ધિઃ ૩ રજૂ ફતા વિ તર્દ ૩દર પ્રત્યુદર વ ધ્યદિર તત્સ દ્વિતં વાચને મત મા II (ચીખંભા.૧,૫. 3). 1* મને વિનમ્રતાનો વાવવાનો વિવર' પતouતમ્' વારસ(પૃ.૪). 10 જુઆ: (૧-૧-૧૮, ૨૫,૩૦,૩૨,૩૫,૩૭,૨૪,૭૫,(૧-૪-૨૫, ૨ ), (૨-૪-૬ ૬), (૫-૩-૧૮,૧ 5), (૬-૧-૧૮,૩૯), ૬-૩-૨, ૪,૧૬,૩૮,૦૯.૧૧ ૧.૧ ૧ ૨.૧ ૨૧.૧ ૨૮,૧૩૮), (-૧-૩૮,૫૦,૫૨,૫૩,૫૪,૫૬,૬૨,૩૮,૮૧), (૮-૧૪), (૮-૨-૧૧--૪૬),(૮-૩-૩ ૩-૩૪) વગર. 167 દૂત (૧-૧-૧૧) પર ઉતવિહુપરિતા ફુત્ર પર્થાત દ્વાર્ય વરને ખુતર્યતિપધાર્થમ્ મા અં(૬-૧-૧ર૯) સૂત્ર પરની વાર્તિક], પ્રત્યચોરે ૦ (૧-૧-૬ ૨) પર વક્ષત રીતે ત્તે રાસઃ વવ તિા મ૦, વિપ્રતિષ પરમૂહ (૧-૮-૨) ५२ पठिष्यति ह्याचार्यः सकृद्गतौ विप्रतिषेधे यद्बाधितं तद्वाधितमेव इति । पुनश्च पठिष्यति पनः प्रसङ्गविज्ञानात्सिद्धम् इति । भा० (भाष्ये आचार्यो वार्तिककारः। उ०), स्त्रियाम् ॥ (१-४-3) पठिष्यति ह्याचार्य लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वालिङ्गस्येति। पुनः पठिष्यति एकार्थे शद्वान्यत्वात् दृष्टं लिङ्गान्यत्वम् अवयवान्यत्वाच्च इति । भा० , समर्थः पदविधिः ।। (२-१-१)५२ न ब्रूमो वृत्तिवचनप्रामाण्या -િિત . વિ ર્દિ ? વારંવનપ્રામાતિ વગેરે મા 165 જુઓ વ ત મિર્થ માં વાર્તાને પ્રત્યુદ્રાહરણાનિ નિયતિવિયાનાનતિ પ્રશ્ન - - પ્રત્યુત્તાહિચિન્તા वृत्तिकाराणामुचिता , न तु भाष्यकृतोऽत आह--वार्तानीति । वृत्त्युदाहृतानि ॥ उ०
३४
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
