________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ १ म् ११ लोकालोकस्वरूपवर्णनम्
११५
"
प्रमाणाभावत्, इन्द्रियाऽगोचरे चार्थे मनःप्रवृत्तेः कढाऽप्यसम्भवादिति तु नाऽऽशङ्कनीयम् इन्द्रिय नोइन्द्रिय विषयत्वाभावमात्रदर्शनेन तदस्तित्वनिराकरणस्याशक्यवक्तव्यत्वात्, अन्यथा मृताना प्रपितामहादीनामप्यभावमसक्ते, एवं च यथा 'आसन् प्रपितामहादयोऽम्मदादिशरीराणामन्यथाऽनुपपन्नत्वात् इत्यनुमानेन प्रपितामहादीनामस्तित्व साध्यते तथा लोकास्तित्वसिद्धेरप्यनिवार्यत्वात्, तथाहिलोक सप्रतिपक्ष, व्युत्पत्तिमन्डपदाभिपेयत्वात्, यो हिन्पुत्पत्तिमच्छुद्धपदाभिवेयः मानते हैं इसलिए वह इन्द्रियोसे नहीं जाना जा सकता । अतः अलोक को सिद्ध करने वाला कोई प्रमाण नहीं है । रहा मन, सो बाह्य वस्तुमें मन की प्रवृत्ति तब होती है जब इन्द्रियों द्वारा पदार्थको जान लिया जाय, अलोक जन इन्द्रियों द्वारा नहीं जाना जा सकता तो मन द्वारा भी नहीं जाना जा सकता, फिर आप अलोक कैसे मानते है ?
समाधान- यह शका ठीक नहीं है । इन्द्रिय और माके द्वारा न जान सकने के कारण अलोकके अस्तित्वका खडन नहीं किया जा सकता । नही तो मृत पितामह, प्रपितामह, वृद्व प्रपितामह आदिका भी अभाव मानना पडेगा, क्योंकि उन्हें भी इन्द्रियोंसे नहीं जान सकते, और जब इन्द्रियों द्वारा नहीं जान सकते तो आपके ही कथनानुसार मनसे भी नहीं जान सकते। किन्तु जैसे पितामह आढिका अस्तित्व इस अनुमान से सिद्ध किया जाता है कि पितामह आदि थे, क्योंकी उनके विना हमारा शरीर उत्पन्न नहीं हो सकता।' इसी प्रकार "लोक જાણી શકાતા નવા માટે અદ્યને માઁ કરનારૂ કૈાઇ પ્રમાણ નથી બાકી ધુ મન, પણ બાહ્ય વસ્તુમા મનની પ્રવૃત્તિ ત્યારે જ વાય છે કે જ્યારે ઈંદ્રિય દ્વાન પદાને જાણી લેવામા આવે, અલેકને જયારે ઇદ્રિય દ્વારા નથી જાણી શકાતા, તે મનદ્વાન પણ નથી જાણી શકાતે, તે પછી અલેક દૈવી રીતે માને છે ?
સમાધાન પ્રકા ખાખ નથી ઇન્દ્રિય અને મનની દ્વારા ન જાણી શકવાને કારણે અલેકના અસ્તિત્વનું ખડન કરી શકાતુ નથી, નહિં તે મરણુ પામેલા દાદા, વડદાદા માદા પણુ અભાવ માનવે પશે, કારણુ કે તેમને પણ ઈક્રિયાથી નથી જાણી શકાતા, તે આપના કથનાનુસાર મનથી પણ નથી જાણી શકાતા, પરન્તુ જેમ દદા આદિનુ અસ્તિત્વ જેવા અનુમાનથી સિદ્ધ કરવામા આવે છે કે ‘દાદા અદ્ઘિ પૂત્ર હતા, કાણુ તેમના વિના અમારૂ શરીર ઉત્પન્ન થઈ શકત નહિ,' તેમ “લેક સપ્રતિપક્ષ છે, કાન્ગ્યુ કે
"
