________________
१९२
उपासकदशास्त्रे सद्रूपमपि सर्वथा वक्तुमशक्य, विधिमुखेन प्रतिपादने निपेघस्य निषेधमुखेन प्रति पादने च विधेसगमाभावप्रसगात्तस्मादेवविधस्थले 'आक्तव्य'-शब्दप्रयोग एवं
दसिद्धान्त इत्यतः 'कश्चिदवक्तव्य एपाय घट" इत्यादिरूपो यो वचनमकार' स चतुर्थो भगः (४)।
एषु चतुर्यु भङ्गेपु मूलभूती केवलविधिगर्भकेवलनिषेधगौं प्रथम द्वितीयौ, शेपौ तु वो तदुभयभग सम्बन्धादेव स्तः, इयास्तु विशेष:-यत्तृतीयो भङ्गः-प्रथम द्वितीयभोक्तौ विधि-निषेधौ क्रमेणाऽऽश्रित्य मार्तते, चतुर्यस्तु योगपरेनैवेति।।
स्वद्रव्यक्षेत्रमालभावावपेक्ष्य सद्रूप (घटपटानिरूप ) सर्व वस्तु योगपद्येन विधि निषेधौ परिकल्प्यावक्तव्यमपीत्येव वाकमयोग' पञ्चमो भग' (५)। दोनो धर्मोको वचन द्वारा नहीं कर सकते। 'ह' कहें तो उससे 'नहीं' का कथन नहीं होता, और 'नहीं' कहें तो उससे ह' का कथन नहीं होता। इसके अतिरिक्त ऐसा कोई भी शब्द नहीं है जिससे अनेक धर्मोंका एक साथ प्रतिपादन किया जा सके, इस अपेक्षासे घटका अवक्तव्य कहा है। यहा अस्तित्व और नास्तित्व दोनो धर्मोंकी युगपत विवक्षा है । यही चौथे भगका आशय है ।।
इन चार भगोमेसे केवल विधि-प्रतिपादक पहला, और केवल निषेध-प्रतिपादक दूसरा भग ही मूल भग है। तीसरा और चाया भग इन्हीं को क्रमशः और युगपत् मिलाने से बना है।
(५) स्व-द्रब्य क्षेत्र काल भावसे वस्तु (घट) सत् और युगपत् विधि-निषेध के साथ विवक्षित होने पर अवक्तब्य रूप होती है। यह पाचवा भग है। નથી કહી શકાતા છે કહીએ તે તેથી “નથી” ન કથન નથી થતુ અને “નાથા કહીએ તે તેથી છે નું કથન નથી થતું તે સિવાને એ કઈ પણ શબ્દ નથી કે જેનાથી અનેક ધર્મોનું એકી સાથે પ્રતિપાદન કરી શકાય, એ અપેક્ષાએ ઘટન અવકતવ્ય કહ્યો છેઅહીં અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ એ બેઉ ધમની યુગપત વિવા છે એ ચેથા ભાગને આશય છે.
આ ચાર ભાગમાથી કેવળ વિધિ-પ્રતિપાદક પટેલે અને કેવળ નિષેધ–પ્રતિ પાદક બીજો ભાગ જ મૂળ ભાગ છે ત્રીજો અને એથે ભાગે એ બેઉને ક્રમશ અને યુગપત મેળવવાથી બન્યા છે
(૫) સ્વ-દ્રવ્યક્ષેત્રકાલભાવથી વસ્તુ (ઘટ) સત છે અને યુગપત વિધિ-નિષેધની સાથે વિવક્ષિત થવાથી અવકતવ્ય રૂપ થાય છે આ પાચમે ભાગે છે
