________________
११६
उपासकदशासूत्रे
स समतिपक्ष एव भवति यथा घटः, यश्च लोकमतिपक्षः स एव सतो लोकः अस्तित्वचत पत्र प्रतिपक्षित्यादिति ।
प्रतिपक्ष है क्योंकि यह व्युत्पत्तिवाले शुद्ध पदका वाच्य है, जो व्युत्पत्तिवाले शुद्ध पदका वाच्य होता है वह सप्रतिपक्ष होता है, जैसे घट | " और लोकका प्रतिपक्ष सत्तावान् अलोक ही है, क्योंकि प्रतिपक्ष वही होता है जिसमें सत्ता पाई जाती है। तात्पर्य यह है कि 'लोक' शब्दकी 'लोक्यते इति लोक.' ऐमी व्युत्पत्ति है । इसलिए यह 'लोक' शब्द व्युत्पत्तिवाला है । तथा 'लोक' शब्द समान नहीं हैअनेक पदकों मिलानेसे 'लोक' शब्द नही बना है किन्तु वह स्वतन्त्र एक शब्द है, इसलिए वह शुद्ध (एकही) पद है । ऐसा नियम है कि जो पदार्थ व्युत्पत्तिवाले शुद्ध पद का वाच्य होता है, उसका प्रतिपक्ष अर्थात् विरोधी (उलट) मी अवश्य होता है, जैसे घटका विरोधी अघट (घटसे भिन्न तत्सदृश अन्य) पदार्थ भी अवश्य है । इस मर्वसम्मत नियमके अनुसार लोaar विरोधी भी तत्सदृश कोई पदार्थ अवश्य होना चाहिए । बस, उसका जो विरोधी और उसके सदृश - आकाशविशेष - है वही अलोक है । वह अलोक भी अस्तित्ववान् है, क्योंकि व्युत्पत्तिवाले शुद्ध पदका विरोधी अस्तित्ववान् होता है। इस प्रकार अलोक सिद्ध होता है ।
>
તે વ્યુત્પત્તિવાળા યુદ્ધ પદનેા વાચ્ય છે જે વ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પને વાચ્ય હોય છે તે સપ્રતિપક્ષ હોય છે, જેમ કે ઘટ” અને લેાકના પ્રતિપક્ષ સત્તાવાન અલેકજ છે, કારણ કે પ્રતિપક્ષ એજ હાય છે કે જેનામા સત્તા રહેલી હોય છે તાપય એ છે કે લેક' શબ્દની लक्यते इति लेोन भेवी व्युत्पत्ति छे ते માટે એ ‘લેક’ શબ્દ વ્યુત્પત્તિવાળા છે વળી લેક' શબ્દમા સમાસ નથી–અનેક પટ્ટાને મેળવીને લેાક' શબ્દ અન બ્યા નથી પરંતુ તે સ્વતન એક શબ્દ છે તે માટે તે શુદ્ધ એકજ પદ્મ છે એવા નિયમ છે કે જે પદાર્થ વ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પદના વચ્ચે હાય છે, તેના પ્રતિપક્ષ અર્થાત્ વિરોધી (ઉલટ) પણ અવશ્ય ડ્રાય છે, જેમ કે ઘનેે વિધી અઘટ (ઘટથી ભિન્ન તેના જેવા બીજો કાઇ પદાર્થ પણ અવશ્ય છે, આ સ સ મત નિયમાનુસાર લેકના વિરાધી પણ તેના જેવા કાઇ પદાર્થ અવશ્ય હાવા જોઇએ जस, એને જે વિદ્યાધી અને એના જેવા આકાશવિશેષ-છે તે જ અલાક છે તે લેાક પણ અસ્તિત્વવાનુ છે, કારણ કેવ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પદના વિરોધી અસ્તિત્વવાન્હાય છે એ પ્રમાશે અલાક સિદ્ધ થાય છે
