________________
૧/૧૬. ન્યા. મં....
नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम् ॥ १/१६ ॥ ન્યાયાર્થે મંજૂષા
ન્યાયાર્થ વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં સર્વત્ર નામમાત્રનો (ફક્ત નામનો) નિર્દેશ કરેલો હોય ત્યારે સ્ત્રીલિંગાદિ લિંગથી વિશિષ્ટ એવા નામનું પણ ગ્રહણ કરવું.
પ્રયોજન :- પુંલ્લિંગ અને સ્ત્રીલિંગાદિ શબ્દો વચ્ચે શબ્દથી અને અર્થથી ભેદ / તફાવત હોવાથી લિંગવિશિષ્ટનું ગ્રહણ અપ્રાપ્ત હોયને તેની પ્રાપ્તિ માટે આ ન્યાય છે. આ પ્રમાણે ઉત્તરન્યાયનું પણ પ્રયોજન સમજવું.
ઉદાહરણ :- ત્યવામેનવેતો દ્વિતીયાૌમ્યવૃત્ત્વો (૨-૧-૩૩) સૂત્રમાં ત્યવામ્' એ પ્રમાણે નામમાત્રનો નિર્દેશ કરવાથી ત્યાવિ અધિકારમાં સર્વત્ર પુંલ્લિંગાદિની જેમ સ્ત્રીત્વાદિ (સ્ત્રીલિંગાદિ) - વિશિષ્ટ એવા પણ ત્યવાહિ શબ્દોનું આ ન્યાયથી ગ્રહણ થવાથી, સ, સ્વૉ । વગેરે રૂપોમાં ત: સૌ સ: (૨-૧-૪૧) સૂત્રથી સિ ૫૨ છતાં ત નો સ આદેશ કરવામાં ત્યાવિ શબ્દો અને સિ પ્રત્યય વચ્ચે (તર્ સિ એમ) માર્ પ્રત્યય વડે વ્યવધાન ન થાય. કેમકે ર્ પ્રત્યય એ સ્ત્રીલિંગ વિશિષ્ટ ત્યવાતિ શબ્દનું કાર્ય હોયને, કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરવાથી (કાર્ય ભૂત) આર્ પ્રત્યયની (કારણભૂત) સ્ત્રીલિંગ - વૈશિષ્ટ્યમાત્રરૂપે વિવક્ષા A. કરેલી છે. આથી આવી વિવક્ષા કરવાથી આ ન્યાયથી ત્યવૃત્તિ નામોના ગ્રહણથી આક્ પ્રત્યયના પણ ગ્રહણની સિદ્ધિ થઈ જાય છે.
+ आप् +
-
પ્રશ્ન :- જ્યાં માત્ર નામનું ગ્રહણ કરેલું હોય ત્યાં જ આ ન્યાય લાગે, એવું શા માટે ? અર્થાત્ સૂત્રમાં નામપ્રદ્દળે એમ શા માટે કહ્યું ? શું લિંગવિશેષનું ગ્રહણ કરેલું હોય ત્યારે આ ન્યાય ન લાગે ?
ઉત્તર :- નામપ્રદળે - એમ કહેવાથી જે સૂત્રમાં કેવળ નામનું ગ્રહણ ન હોય, પણ લિંગ - સહિત નામનો નિર્દેશ કરેલો હોય, તે ઠેકાણે સૂત્રમાં નિર્દિષ્ટ તે લિંગથી વિશિષ્ટ એવા જ નામનું ગ્રહણ થાય, અન્ય લિંગ - વિશિષ્ટ નામનું ગ્રહણ ન થાય. આથી જ ગત: મિસજન્મવુ શાળીપાત્રેડનવ્યયસ્ય (૨-૩-૫) સૂત્રમાં બુશા એ પ્રમાણે સ્ત્રીલિંગમાં થતાં આવ્ પ્રત્યયથી વિશિષ્ટ નિર્દેશ કરવાથી, જેમ, અયસ: શા અયશા । માં ર્ નો સ થાય, તેમ અયસ: શ:, અય:શ: । એમ પુંલ્લિંગ શ શબ્દ પ૨ છતાં ર્ નો સ આદેશ ન થાય. જ્ઞાપક :- આ ન્યાયનું સ્ફાતિકર = શાપક છે, રાનન્સà: (૭-૩-૧૦૬) સૂત્રમાં રાખન્ એ પ્રમાણે ન કારાંત નિર્દેશ. આ 7 કારાંત - નિર્દેશ એ ‘ન કારાંત રાખન્ શબ્દ હોય ત્યારે જ ઉક્તવિધિ થાય' એમ જણાવવા માટે છે. એટલેકે સ્ત્રીલિંગમાં 7 કારાંત સિવાયનો રાનન્ શબ્દ હોય ત્યારે ટ્ સમાસાંતનો નિષેધ કરવા માટે છે. જેમ કે મહતી શ્વ મા રાશી 7 મહારાજ્ઞી । અહિ અર્ સમાસાંત ન થાયપ. હવે જો આ ન્યાય ન હોય તો રાનછેઃ એમ જ
=
૧૮૭
1
