Nyaya Sangraha

Author(s): Ratnavallabhvijay
Publisher: Omkarsuri Aradhana Bhavan

Page 617

૪/૧. પરપઠિત ધાતુઓ....
વુડુ હિંસાયામ્। હિંસા કરવી. ત્િ હોવાથી 7 આગમ થયે, વુતિ । (૧૦૯) ૐ કારાંત ૧૦ ધાતુઓ :- ઘુડુ અલ્પીભાવે । અલ્પ - નાના થવું. ત્િ હોવાથી ન આગમ થયે, વ્રુતિ । ચુન્નુવ્ડ । અસ્ પર છતાં ૩૬ : । (૧૧૦)
પિડ સંષાતશયો: । સમૂહરૂપે કરવું, શબ્દ કરવો. (પેતિ) અર્ આવતાં પેડા । વસ્ત્રાદિનું ભાજનવિશેષ પેટી. (૧૧૧)
-
ૐ જાણ્યું । કર્કશ વચન કહેવા – પ્િ થયે, પવસ્ય (૨-૧-૮૯) સૂત્રથી સંયોગાન્તનો લોપ થયે, વિરામે વા (૧-૩-૫૧) થી ૪ નો વિકલ્પે ટ થયે ડ્, પ્ । ધાતુનું તો વ્, ત્ । રૂપ થાય. ડુતિ । રૂપ તો બે ય ધાતુના થાય. (૧૧૨)
=
અડુ અમિયોને । સામે થવું, હુમલો કરવો. ર્િ પ્રત્યય લાગતાં મદ્, અર્ । સન્, રૂટ આગમ થયે, ડ્ડ નું દ્વિત્વ થયે, બન્નેનસ્ય ૦ (૪-૧-૪૪) થી અનાદિ ૩ નો લુફ્ થયે અિિડુતિ । સ્વમતે અવ્વ્ડ ધાતુનું તો પ્િ ૫૨ છતાં અર્, અત્ । રૂપ થાય. સન્ પ્રત્યય થતાં, - વનં૰ (૪-૧-૫) થી નિષેધ કરવાથી 7 ના દ્વિત્વનો અભાવ થયે ઽિ નું જ દ્વિત્વ થયે, અડુિડિતિ । વગેરે રૂપ થાય. (૧૧૩)
પુડુ હાવળે । હાવ: માવસૂચનમ્ । હાવભાવ - ઈશારો કરી અભિપ્રાય સૂચવવો. પ્િ પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વની જેમ - વુડ્, પુર્ । સ્વપઠિત વુડ્ ધાતુનું તો વુર્, વ્રુત્ । રૂપ થાય. યુતિ । વગેરે રૂપો તો ઉભય ધાતુના થાય. (૧૧૪)
तुड्ड तोडने । तोडनं दारणं ફાડવું, તોડવું. જેમ કે ‘કવિરહસ્ય’ ગ્રંથમાં પ્રયોગ છે - તુકુત્યું: સત્તમવિચત્તોડયશ્રિયં ચ । (૧૧૫)
ગિક્વિડા અવ્યવને શવ્યું । અવ્યક્ત શબ્દ કરવો. શ્વેઽતિ । અશ્વેડીત્ । ઞિ અનુબંધવાળો હોવાથી જ્ઞાનેચ્છાનાર્થગીછીચારિત્ર્ય: ત: (૫-૨-૯૨) થી વર્તમાનકાળમાં ક્ત પ્રત્યય થતાં સ્વિટ્ટ: । । અનુબંધવાળો ધાતુ હોવાથી ગતિ : (૪-૪-૭૧) સૂત્રથી રૂર્ આગમનો નિષેધ થયો છે. અર્ પર છતાં ક્વેડ : । એટલે વિષ. યેદ્દે વ શ્વેઽતિ કૃતિ, પ્રહાર્િત્મ્યો હિન્ (૫-૧-૫૩) સૂત્રથી ન્િ થયે, પાત્રમિતત્સાવ્ય: (૩-૧-૯૧) સૂત્રથી તત્પુરુષ સમાસ થયે, તે જ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલુપ્ (લોપાભાવ) થયે, હેક્વેડી । ઘરમાં જ અવાજ કરનાર. (૧૧૬)
-
-
બિક્વિડાક્ મોત્તનસ્ત્રેદનયોઃ । મુક્ત કરવું, ચીકણું કરવું. સ્વાતિ ગણનો દ્યુતાત્ત્વિ ધાતુ છે. ફ્યુડતે । અદ્યતનીમાં ઘુમ્ગોડદ્યતન્યામ્ (૩-૩-૪૪) સૂત્રથી વિકલ્પે આત્મનેપદ થયે, પક્ષે શેષાત્પરÊ (૩-૩-૧૦૦) સૂત્રથી પરસ્પૈપદ થાય. તેમાં ઘુતાવિ ગણનો હોવાથી અદ્યતનીમાં ગદ્ થયે, અશ્વિઽત્ । આત્મનેપદમાં અદ્ પ્રત્યયનો અભાવ થયે, અશ્વેડિæ । શીલાદિ - અર્થમાં હિતો વ્યન્નનાદ્યન્તાત્ (૫-૨-૪૪) સૂત્રથી અન થતાં પ્રશ્ર્લેડન : । સર્વથા લોહનું બનેલું બાણ. (૧૧૭) ગત્ત વ્યાપ્તૌ । વ્યાપવું. અોતિ । (૧૧૮)
સ્ત્રોતડુ નવુણ્ ક્ષેત્તે । ઉંચે ફેકવું, ઉછાળવું. ત્િ ધાતુ હોયને ન આગમ થયે - સતિ। क्त, क्तवतु પર છતાં સેતયો: (૪-૩-૮૪) સૂત્રથી ત્નિ નો લુફ્ થયે, ઓત્િ - ઓ અનુબંધ
૫૬૯