________________
ર/૩૯. પરામર્શ. ૨/૪૦. ન્યા. મં... માં કહ્યું છે કે, પ્રજ્ઞાપનાર્થવ 7 વહુવચનમ્ ! આ પ્રા. (૩-૧-૧૩૭) સૂત્ર કરવાનું આવું (પૂર્વોક્ત) પ્રયોજન છે - એમ જ્ઞાપન કરવા માટે જ બહુવચન કરેલું છે”
હવે જો આ માટે જ બહુવચન કરેલું હોય, તો તૂટ્યમ્ એમ બહુવચન - દ્વન્દ્ર એ એકત્વની અનિત્યતાનું જ્ઞાપક છે, એમ શી રીતે કહેવાય ? વળી બહુવચનનું - .એ.ની અનિત્યતાનું જ્ઞાપન કરવારૂપ - બીજું પણ પ્રયોજન છે, એમ કહેવું પણ ઉચિત નથી. કારણકે બૃહદ્ઘત્તિનાં પૂર્વોક્ત વાક્યમાં વ શબ્દ મૂકેલો છે. તેથી બહુવચનના બીજા પ્રયોજન = ફળનો વ્યવચ્છેદ થઈ જાય છે. માટે આ બહુવચનને આ 4.એ. ની અનિત્યતાનું જ્ઞાપક ન કહી શકાય. તથા શક્યુપિવીળા: I એ પ્રયોગની સિદ્ધિ માટે પૂર્વોક્ત રીતે બે શબ્દોનો દ્વન્દ્ર કરીને પછી દ્વિવચનાંત કે બહુવચનાત ત્રીજા શબ્દ સાથે દ્વન્દ્ર કરવામાં પૂર્વ શબ્દ સૂર્યાગ સમુદાય હોવાથી (સૂર્યાગ ન હોવાથી) પૂર્વોક્ત સૂત્રની અપ્રવૃત્તિ થશે, અને આથી ઇતરેતર દ્વન્દ્ર જ થવાથી તે સમાસથી બહુવચનની સિદ્ધિ પણ થઈ જશે.
આ પ્રમાણે બૃહદ્રવૃત્તિનું ઉક્ત વચન ગમે તે કારણે પ્રસ્તુત ન્યાયવૃત્તિકારશ્રીની જાણમાં નહિ આવ્યું હોય, માટે જ બીજા પ્રયોજનનો અભાવ હોવાથી એમ તેઓએ કહેલું જણાય છે. અને માટે જ તેમણે દ્વન્દ્ર - એકત્વની અનિત્યતાના જ્ઞાપકરૂપે તેને કહેલું હોય - જે હોય તે – પણ પૂર્વોક્ત વસ્તુ જ ત. પ્ર. બૃહદ્રવૃત્તિસ્થ હોયને આશ્રયણીય જણાય છે.
જો કે નવ્વાસીદુત્વરદત્પસ્વર/મેમ્ (૩-૧-૧૬૦) સૂત્રના ન્યાસસાર સમુદ્ધાર = લઘુન્યાસમાં શ૬મવી: ! એવા ત. પ્ર. બૃહદવૃત્તિગત ઉદાહરણ અંગે સ્પષ્ટતા કરતાં કહ્યું છે કે, ‘urrળતૂટ્યા ,મુ' (૩-૧-૧૩૭) એ પ્રમાણે “બહુવચન' ક્વચિત્ એકત્વ (સમાહાર - દ્વન્દ્ર) વિધિના અનિત્યત્વ નું જ્ઞાપન કરવા) માટે છે. તેથી અહિ એકત્વનો | સમાહારદ્વન્દ્રનો અભાવ થયો છે.” આ લધુન્યાસની પંકિતના આધારે ન્યાય વૃત્તિકારશ્રી હેમહંસગણિજીએ બહુવચનનું આવું પ્રયોજન કહ્યું હોય, તેમ બને. પણ આવા સમાધાનમાં અસ્વરસ હોયને જ આગળ જતાં લઘુજાસકારે શહૂકુમવા: I સ્થળે બહુવચન પ્રયોગ થવાનો બીજો હેતુ આપતાં કહ્યું છે કે, અથવા શ શબ્દની અહિ માંગલ્ય - વાચકરૂપે વિવેક્ષા હોયને તૂર્યાગવાચકરૂપે વિવક્ષા ન હોવાથી સ્વજાતીયત્વનો અભાવ હોવાથી પ્રા. (૩-૧-૧૩૭) સૂત્રથી સમાહાર - દ્વન્દ નહિ થાય. આ ઉપરાંત પૂર્વોક્ત પ્રયોગમાં બહુવચન થવાના અર્થાત ઈતરેતર - દ્વન્દ પ્રયોગ થવાના બીજા પણ સમાધાન આપેલાં છે, પરંતુ, નિરર્થક ગ્રંથવિસ્તાર ન કરતાં - શ્રેષ્ઠ સમાધાન તો તે જ જણાય છે, જે અમે પહેલાં કહ્યું છે. (૨/૩૯)
'૧૭. નિત્યો Uncરાવીનામ્ / ૨/૪૦
| ન્યારાર્થ મંજૂષા
ન્યાયાર્થ :- સુરિ - ગણથી લાગતો સ્વાર્થિક નિર્ પ્રત્યય અનિત્ય છે. અર્થાત્ સર્વત્ર થતો હોવા છતાંય પ્રયોગાનુસારે ક્યાંક ન પણ થાય. , (પ્રયોજન - અનુક્ત છે. ગુરદ્િ ગણથી સ્વાર્થિક બિન્ પ્રત્યય કહેલો છે, માટે તે થાય જ. પણ કેટલાંક વૃદ્ધિ ગણના ધાતુઓનો fણન્ પ્રત્યયરહિતપણે પણ પ્રયોગ દેખાય છે. તે સાધુ
= ૪૩૩ =
=
