________________
ज्योतिष्करण्डकम्
द्वाषष्टिभागेन न्यूनं, तत् दिनं त्रिंशता गुण्यते, जातानि त्रिंशद्दिनानि एकश्च द्वाषष्टिभागस्त्रिंशता गुणितो जातानि त्रिंशद् द्वाषष्टिभागाः, ते त्रिंशद्दिनेभ्यः शोध्यन्ते, स्थितानि शेषाण्येकोनत्रिंशद्दिनानि द्वात्रिंशच्च द्वाषष्टिभागा दिनस्य, एतावत्परिमाणश्च चान्द्रो मास इति भवति सूर्यसंवत्सरसत्कत्रिंशन्मासातिक्रमे एकोऽधिको मासः, द्वितीयोऽपि सूर्यसत्कत्रिंशन्मासातिक्रम इति ॥ ९२ ॥ प्रथमोऽधिकमासः तृतीये संवत्सरे पौषो भवति, द्वितीयः पञ्चमे आषाढः, ततो युगे द्वावभिवर्द्धितसंवत्सरौ भवतः, स च प्रतियुगे चन्द्रमासापेक्षया यावत्सु पक्षेष्वतिक्रान्तेषु प्रथमोऽधिकमासो भवति यावत्सु [च] द्वितीयस्तदेतत् प्ररूपयतिएकस्मिन् युगे प्राग्व्यावर्णितस्वरूपे पक्षाणां षष्टावतीतायां, षष्टिसङ्ख्येषु पक्षेष्वतिक्रान्तेष्वित्यर्थः, एतस्मिन्नवसरे युगाीप्रमाणे एकोऽधिकमासो भवति, द्वितीयस्त्वधिक मासकश्चान्द्रे द्विविंशत्यधिके 'पर्वशते' पक्षशतेऽतिक्रान्ते 'युगस्यान्ते' युगस्य पर्यवसाने भवति ॥ ९३ ॥ सम्प्रति अधिकृवक्तव्यतोपसंहारमाह- 'एषा' अनन्तरोदिताऽधिकमासस्य निष्पत्तिः 'मासविशेषोत्पन्ना' मासविशेष-चान्द्रमासरूपमधिकृत्योत्पन्ना-जातेति ॥
॥ इति श्रीमलयगिरिविरचितायां ज्योतिष्करण्डकटीकायामधिक
मासनिष्पत्तिनामकं तृतीयं प्राभृतं समाप्तम् ॥ બીજું પ્રાભૃત થયું. હવે, ત્રીજા પ્રાભૃતની વાત કરે છે -
ગાથાર્થ :- હવે પછી અધિકમાસની નિષ્પત્તિ મારા દ્વારા કહેવાતી સાંભળો. આદિત્ય માસમાંથી ચંદ્રમાસનો જે વિશ્લેષ કરાતા બચે છે તે પણ ઉપચારથી વિશ્લેષ કહેવાય છે. તેને ત્રીશથી ગુણતાં એક “અધિકમાસ થાય છે. યુગાર્ધમાં ૬૦ પક્ષ વ્યતીત થતાં પ્રથમ અધિકમાસ થાય છે અને બીજો અધિકમાસ ચંદ્ર સંબંધી ૧૨૨ પક્ષ વ્યતીત થતાં યુગાંતે થાય છે. અધિકમાસની આ માસ વિશેષથી ઉત્પન્ન થયેલી નિષ્પત્તિ છે.
ટીકાર્થ :- અહીંથી માંડીને માનાથધિકારયુક્ત બીજા પ્રાભૃતના કથન પછી અધિકમાસની નિષ્પત્તિ આગમાનુસાર મારા દ્વારા કહેવાતી સાંભળો. પહેલાં યુગનું વર્ણન કર્યું. ત્યાં ત્રીજા અભિવર્ધિત નામના વર્ષમાં અને પાંચમા અભિવર્ધિત વર્ષમાં પ્રત્યેક અધિકમાસ થાય છે કારણ કે યુગ સૂર્યસંવત્સરની અપેક્ષાએ ભાવતાં અન્યૂનાધિક પાંચ વર્ષો થાય છે. સૂર્યમાસ ૩૦', અહોરાત્રનો અને ચંદ્રમાસ ૨૯, અહોરાત્રનો હોય છે એટલે જ્યારે સૂર્યનાસો ૩૦ પસાર થાય છે ત્યારે એક ચંદ્રમાસ અધિક પ્રાપ્ત થાય છે. તે જે રીતે થાય તે જણાવે છે. આદિત્યસંવત્સર સંબંધિ માસમાંથી ચંદ્રમાસનો
