Book Title: Syadvad Rahasya
Author(s): Yashovijay Mahopadhyay
Publisher: Bharatiya Prachyatattv Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022623/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra naya saMgrahanaya naigamana RjusUtra naya sthAnIya rahasTra dUdha pradyotaka, upAdhyAya zrIyazovijaya. svargavAsa, vi.saM. 1744. DabhoI. evaMbhUtanaya 'zabdanaya samabhirUDhanaya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJa-AcArya-zrImadhemacandrasriviracitavItarAgastotrASTamaprakAzamarmaprakAzaka laghu-madhyama-bRhadvivaraNatrayAtmaka syAdvAdarahasya + pradyotakasarvadarzanamarmajJa-samarthatArkika nyAyavizArada-nyAyAcArya-jinazAsanothotaka mahopAdhyAya zrIyazovijaya [svargavAsa vi. saM. 1744 -: prakAzaka: bhAratIya prAdhyatattva prakAzana samiti-piMDavADA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptisthAna :zA. ramaNalAla vajecanda maskatI mArkeTa vIrasaMvat-2502 vikramasaMvat-2032 ahamadAbAda -dravyasahAyaka:zrI jainasaMghajJAnanidhi-gola-(rAjasthAna) mUlya-rU. 20-00 sarvAdhikArAH zramaNapradhAnazrIjainasaMghasya svAyattAH mudraka laghusyAdvAdarahasya jJAnodaya prinTiMga presa piMDavADA sTe0-sirohI roDa-rAjasthAna madhyama-vRhad-syAdvAdarahasya rAmAnanda prinTiMga presa kAMkariyA roDa mahamadAbAda-22 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana paramapUjya siddhAntamahodadhi AcAryadeva zrImad vijaya premasarizvara mahArAja kI punita preraNA se nUtana prathita karbhasAhitya ke pranthoM ke prakAzana ke liye hamArI samiti kI sthApanA huI thI / kintu usakA uddezya kevala karmasAhitya ke granthoM kA prakAzana mAtra na thA kintu Aryadeza meM upalabdha prAcIna bahumUlya granthoM ke prakAzana kA bhI dhyeya thA / sadabhAgya se pa. pU. munipravara zrI jayaghoSavijaya mahArAja tathA pU. munirAja zrI hemacandra vijaya mahArAja kI preraNA se prAcIna jIrNa-durlabhya-hastapratoM ko navajIvana dene kI bhAvanA se prAcIna pratoM ke punarlekhana karavAne dvArA jIrNoddhAra kA kArya zuru kiyA / aneka jainasaMghoM ke jJAnanidhi meM se tathA udAra gRhastho se isa kArya meM bahumUlya dravya sahAya prApta huI jisake liye hama una sabake sadA ke liye AbhArI haiN| AzA hai isa kArya meM dina pratidina dravyAdi dvArA sahAya dekara jaina saMgha agaNita puNyopArjana karatA hI rhegaa| pU. muni bhagavanta zrI jayaghoSa vijaya mahArAja kA mArgadarzana isa kArya meM sadA hameM prApta hotA rahA / Apane aneka jJAnabhaMDAroM kA svayaM nirIkSaNa karake tathA jahA~ svayaM na pahu~ca sake vahA~ se granthabhaMDAroM kI suciyA~ ma~gavA kara usameM se cunakara punalekhana ke liye yogya pranthoM kI hasta pratiyA~ ma~gavAI / Aja taka prAyaH sau se bhI adhika granthoM ko navajIvana diyA gayA hai-jo jinAgama-zAstrapremI varga ke liye avazya anumodanIya hai| prAcIna hastapratoM ke jIrNoddhAra ke kArya ke sAtha yaha bhI eka Azaya rahA ki yadi aise granthoM kI prApti ho jina kA mudraNa abhI taka na huA ho tathA svAdhyAya ke liye ati Avazyaka ho aise granthoM kA vidvAn munigaNa ke pAsa suvAcya sampAdana karavA kara mudraNa ke dvArA prakAzita karanA / hamAre isa Azaya ke anurUpa aneka aise grantharatna prApta hue jinakA prakAzana karanA ucita lgaa| unameM sabase prathama upAdhyAya yazovijaya viracita 'syAdvAdarahasya' grantha kA prakAzana karane ke liye prayatna kiye gaye / 6 mAsa pahale laghusyAdvAdarahasya ke prakAzana ke bAda upAdhyAya yazovijaya viracita katipaya prakIrNa vAdoM ke saMgraha rUpa eka vAdasaMgraha prantha kA bhI prakAzana kiyA gayA / adhunA laghu-madhyama-bRhat tInoM syAdvAdarahasya kA eka sAtha prakAzana kA amUlya avasara hameM prApta huA hai jo hamAre liye ati harSa kA viSaya hai| jina mahAnubhAvoM ne isa kArya meM hameM bhAvapUrNa sahayoga diyA haiM unake usa kArya kA hama kRtajJatApUrvaka anumodana karate haiN| sahayoga dene vAloM meM vizeSataH ullekhayogya jo haiM unake sahayoga ko yahA~ nAmazaH yAda karanA anucita na hogaa| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) zrIjainasaMgha-gola (rAjasthAna) kI ora se isa grantha ke mudraNa ke liye rU0 5000 kI sahAya prApta huI / 2 (A) devazA kA pADA (ahamadAbAda) ke jJAna bhaMDAra ke kAryavAhako taya (B), saMvegI upAzraya (ahamadAbAda) ke jJAnabhaMDAra ke kAryavAhako tathA (C) lA. da. vidyAmaMdira (ahamadAbAda) ke pradhAna adhyakSa-ina mahAnubhAvoM ke dvArA isa grantha ke sampAdana ke liye malya hastapratiyA~ prApta huii| 3 jJAnodaya prinTiMga presa piMDavAr3A ke mainejara phattehacanda jaina tathA piMDavADA kI dhArmika jaina pAThazAlA ke adhyApaka laghu0 syA. ra. ke prupharIDoMga meM sahAyaka campakalAla jaina tathA rAmAnanda prinTiMga presa ke menejara dharmapracAraka saMta kavi zrI rAmavallabhadAsajI mahArAja ina tInoM ke utsAha pUrNa sahayoga se isa grantha kA suvAcya mudraNa ho sakA / anta meM grantha ke svAdhyAya dvArA mumukSu gaNa syAdvAdasiddhAnta kI mahattA samajha kara apane paramazreya kI prApti ke mArga meM Age baDhe yahI eka zubhecchA / -kAryavAhakagaNabhAratIyaprAcyatattvaprakAzanasamiti laghu syA0 ra0 zuddhipatraka pRSThaGktyako azuddham 12 / 10 thatyAtha yathAttha 14 / 10 dantayAM dravyatAM 2014 bhAvAdAsa0 *bhAvAdisA0 22 / 1 manyatrA 1manyatra. 281 va pi0 sarvApa0 ma. syA0 20 pradhAnA zuddhiH pRSTha 64 tame TippaNyAM "3-'taddhetuhetostadvetorevAtattvam' iti nyAyAt" ityasya sthAne "2-'taddhetorevAstu kiM tena' iti nyAyAt" iti paThanIyam / bR. syA0 20 zuddhipatrakam pRSThapaMktyako azuddham zuddham 81128 'rUpavava' rupavattva 85/11 katvasambaddha katvaM sambaddha 9212 heturananugata heturanugata Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA Ananda kI bAta hai-pUjanIya zrIcaturvidhasaMgha kA karakamala Aja 'syAdvAdarahasya' nAmaka suMdara jainanyAya ke grantha se suzobhita ho rahA hai / 'syAdvAdarahasya' ke pradyotaka hai 18 vIM zatAbdI ke jyotirdhara zrImad yazovijaya upAdhyAya / upAdhyAya jI ne kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUri viracita 'vItarAgastotra' ke aSTama prakAza para prathama eka saMkSipta vivaraNa likhA / usake bAda usI ko phira se pallavita kiyA aura anta meM aneka vAdasthaloM kA saMgraha karane ke liye punaH tRtIya vivaraNa karanA zurU kiyaa| prathama saMkSipta vivaraNa 12 zloka para hone se saMpUrNa hai| dvitIya vivaraNa jisakA prantha parimANa prathama se adhika haiM kevala 11 vA zloka ke vivecana ke bAda 12 ve zloka kA vivecana ke pahale apUrNa raha gayA hai / tRtIya vivaraNa 3 zloka ke vivecana ke bAda apUrNa raha gayA hai phira bhI ina zlokoM kA vivecana dvitIyavivaraNagata 3 zloka ke vivecanagranthaparimANa se adhika haiM, isaliye tRtIya vivaraNa ko yahA~ 'bRhat', dvitIya ko 'madhyama' aura prathama ko 'laghu' aisI saMjJAe~ dI gaI haiN| 1-pratiparicayAdi laghu 'syAdvAdarahasya' kA upAdhyAyajI ke svahastAkSara vAlA Adarza Aja ahamadAbAda devazApADA ke upAzraya ke bhaMDAra meM upalabdha ho rahA hai| kramAMkapatra meM usakA kramAMka hai 5962 / isakA lekhana vi. saM. 1701 meM mAntarolI gAMva meM kiyA hai / isameM 13 patra haiM, pratyeka meM 20 se kama paMkti nahIM hai kevala terahave meM dvitIya pRSTha para 16 paMkti ke bAda grantha samApti hai / aneka patroM meM hA~sIe meM pATha kA prakSepaNa kIyA hai / chaTe patra kA dvitIya pRSTha aura sAtavAM kA agrapRSTha cAroM ora se bhara diyA hai, jisase kaunasA pATha kahA~ baDhAnA yaha zodhanA viSaya ke jJAna ke vinA ati duruha bana gayA hai| upAdhyAyajo kI svahastalikhitagranthaprati se jina granthoM kA pUrva prakAzana huA hai usameM kucha grantha aise haiM jisameM hAsiA meM likhA huA pATha kA ucita sthAna meM niveza na kiyA gayA hai jisase artha kA anartha ho gayA hai, udAharaNa ke liye nayarahasya Adi grantha dekhie / hamane hamArI mati ke anusAra viSaya ko samajhakara una prakSepoM kA ucita sthAna meM niveza karake sampAdana kiyA hai phira bhI kahIM truTo dIkha paDe to usake saMmArjana ke liye upAdhyAya jI ke mUlAdarza ko avazya dekhane ke liye hamArI sAgraha vijJapti hai / isakI anya nakala Aja kahIM bhI upalabdha nahIM ho rahI hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyama 'syAdvAda rahasya' kA Adarza bho upAdhyAyajI ke svahastAkSara vAlA vimalagacchIya mahendravimala ke jJAnabhaMDAra se upalabdha ho rahA hai / yaha jJAnabhaMDAra pahale devazA ke pADA meM hI thA kintu abhI lA. da. vidyAmaMdira ( ahamadAbAda) meM rakhA gayA hai / isa Adarza meM 49 patra haiM / isameM paMktiyoM kA pramANa sarvatra samAna nahIM hai, kisI meM 13 se kama nahIM hai aura 20 se adhika prAyaH nahIM hai / patra 49 ke dvitIya pRSTha meM caturtha paMkti apUrNa raha gaI hai - upAdhyAyajI ke svahastalikhita Adarza hone se yaha jJAta hotA hai ki yaha madhyama syA0 ra0 apUrNa hI raha gayA hai| saMbhava hai ki itanA likhane ke bAda yaha Adarza kahIM guma ho gayA ho jisase grantha bhI apUrNa hI raha gayA ho aura isI liye unhoM ne tRtIya bRhatparimANa vAle 'syAra.' racanA kA prArambha kiyA ho / isakI bhI anya nakala aprApya hai / tRtIya bRhatparimANa syA0 20 kA mUla Adarza 'saMvegI jaina upAzraya ( ahamadAbAda ) ' ke jJAnabhaMDAra meM upalabdha ho rahA hai / yaha Adarza upAdhyAyajI ke svahastalikhita na hone para bhI pRSTa 11 / 2 meM svahastAkSaroM se prakSepa hone se unake hI kAla meM likhI gaI hogI yaha siddha hai / prati kA lekhana zuddha aura suvAcya hai isameM 24 patra haiM / pratyeka meM prAyaH 25 paMkti haiM / kevala patra 24 kA agrapRSTha pA~cavI paMkti se apUrNa raha gayA hai yaha apanA durbhAgya hai / anya koI nakala isa prati kI prApta nahIM hai / prakAza kA AcAryadeva 'syAdvAdarahasya' eka vivecanAtmaka grantha hai jisameM vItarAgastotra ke aSTama mUla rUpa se grahaNa kiyA gayA hai isa liye vItarAgastotra aura usake praNetA pu. zrImad hemacandrasUri kA saMkSepa meM yahA~ paricaya karanA ucita hai / 2 - pU. A. zrImad hemacandrasUri aura vItarAgastotra jinazAsana meM aneka vidvAn aura prabhAvaka AcArya ho gae jisameM pU. AcArya zrI hemacandrasUri kA ati- unnata sthAna hai / vi. saM. 1145 meM janma aura mAtra 5 varSa kI umra meM unakI jaina dIkSA huI / AcArya zrI devacandrasUri unake guru the jinhoMne bhAvi ke rahasya ko jAna kara choTI umra meM isa bAlaka ko dIkSita banA kara suzikSita bhI banAyA / dhairya - gAmbhIryAdi guNasampannatA ke kAraNa vi. saM. 1966 meM jinazAsana ke jimmedArI pUrNa zrI AcAryapada se vibhUSita kiye gaye / taba se ve AcArya zrI hemacandrasUri ke nAma se prasiddha hue / ina AcArya gurjara nareza siddharAja jayasiMha ko pratibodha karake jinazAsana kI zobhA meM abhivRddhi karavAI / vyAkaraNa - kAvya- chaMda - alaMkAra - nyAya - caritra Adi sAhitya kA koi viSaya unakI lekhinI se achUta na rahA / sADetIna karor3a zloka racanA karane vAle zrI hemacandrasUri ne siddharAja ke bAda gurjaradeza ke adhipati kumArapAla ko bhI jaina dharma kA upadeza dekara parama zramaNopAsaka banAyA / kumArapAla bhUpAla kI prArthanA se unhoMne apane vItarAgadeva kI madhura stuti rUpa meM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgastotra kI racanA kI jisameM 20 prakAza haiM aura pratyeka meM 8 se kama zloka nahIM haiM / AcArya zrI hemacandrasUri ne do rAjavI ko pratibodha kara ke sAre gujarAta meM ahiMsA dharma kI bahumUlya pratiSThA kI / bhArata deza meM Aja sabase adhika ahiMsaka zAntiyipra prajA kA nivAsa kahIM bhI ho to vaha gujarAta meM, jisake liye zrA hemacandrasUri kA sAre gujarAta kA samAja avazya RNo hai / aise mahAn prabhAvaka AcArya vi. saM. 1229 meM svarga padhAre / siddha hemazadvAnuzAsana Adi aneka grantharatna Aja ina mahApuruSa kI uccatama pratibhA meM sAkSI de rahe haiM / 3 - syAdvAdarahasya ke karttA upAdhyAya yazovijaya :vikrama kI 17 vIM zatAbdI meM gujarAta meM pATaNa (siddhapura) ke najadIka meM eka choTA sA dehA~ta kanoDu zrI yazovijaya ke janma se dhanya bana gayA / zrIyazovijaya mahArAja kA janma dina nizcitarUpa se batAne ke liye koI AdhAra na hone para bhI itanA jarUra kaha sakate haiM ki unakA janma vi. saM. 1675 se 1680 ke bIca meM huA hogA / kyoMki vi. saM. 1688 meM unakI dIkSA nizcita hai aura 8 varSa se kama umra vAle ko jainazAsana meM utsarga mArga se dIkSA dI nahIM jAtI, tathA unhoMne bAlyavaya meM hI dokSA lI haiM isa se dIkSA ke samaya 8 se 13 varSa kI umra ho to vaha anumAna ThIka ho sakatA hai / unake pitA kA nAma nArAyaNa thA aura mAtA kA sobhAgade / apanA nAma thA jasavanta / bAlyavaya meM bhI jasavanta kI tIkSNa buddhi aura dayAlutA - udAratA Adi ko dekha kara logoM ko yaha vizvAsa paidA huA thA ki jarUra eka dina yaha bAlaka bar3A paMDita aura mahAtmA banegA / vaha dina bhI dUre na thA ki jasavanta ko sadgurudeva pU. nayavijaya mahArAja kA paricaya huA / unakI saumyamukhAkRti aura nispRhatApUrNa municaryA se jasavanta prabhAvita huA / zrI nayavijaya mahArAja ne bhI jauharI kI taraha isa bAla ratna kI parIkSA kara lI aura vaha dina A gayA jaba ki mAtA aura pitA ne harSAzrupUrNa AziSa se jasavanta kI dIkSA ke lie zaraNAiyoM kA maMgala dhvani bajAnA zurU kara diyA / vi. saM. 1688 meM bAlaka jasavanta ne aNahilapura pATaNa meM apane jIvana ko pAMca mahAvratoM ke aMgIkArapUrvaka saMyamita banA diyA | AjIvana sadguru ke caraNopAsaka bana gaye / kevala svayaM nahIM kintu apanA laghu bandhu padmasiMha bhI sAtha hI dIkSA lekara apane baDe bhAi kA padAnusArI banA / dokSA ke samaya nAmaparivartana se jasavanta jazavijaya banA aura padmasiMha padmavijaya / tIkSNa buddhi vAle zrI jasavijaya mahArAja ne bAlyavaya meM hI arthagambhIra jainazAstroM ke adhyayana meM apane ko tallona banA diyA / kintu jaina zAstroM meM pUrvapakSa ke rUpa meM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ane vAle jainetaradarzanoM ke siddhAntoM kA abhyAsa jaba taka acchI taraha na kiyA ho taba taka jainadarzanazAstroM kA rahasya hastagata honA kaThIna hai| pUjya yurudeva zrI nayavinaya mahArAja bhI samajhate the ki yadi jasavijaya ko jainetaradarzanoM kA acchA adhyayana karAyA jAya to jainadarzana ke siddhAntoM kA samyak jJAna bhI hogaa| dUsarI ora jasavijaya kI pratibhA se camatkRta hokara ahamadAbAda meM eka dhanajo sUrA nAmaka zreSThI ne gurudeva zrI nayavijaya mahArAja ko AgrahapUrNa vijJapti kI ki 'Apa jasavijaya ko kAzI meM le jAie aura sabhI darzanoM kA adhyayana karane meM par3hAne vAle bhaTTAraka AcArya ko jo dakSiNA denI hogo vaha saba maiM samarpita kruNgaa|' zrI nayavijaya mahArAja ne bhI nizcaya kara liyA aura gujarAta meM se ugra vihAra karake guru-ziSya ke yugala ne kAzI ko pAvana kiyA / vahA~ sAtaso vidyArthIoM ko par3hAnevAle bhaTTAraka ke pAsa jasavijaya bhI par3hane lage aura bhaTTArakajI bhI unakI pratibhA dekhakara dAMtoM tale aMgulI dabAne lge| vidyArthIyoM meM saba se Age the jasavijaya / asIma gurukRpA kA vaha phala thA / mAtra tIna varSa meM to jasavimaya mahArAja ne nyAya-vaizeSikamImAMsaka Adi darzanoM ke kaThina granthoM kA talasparzI adhyayana kara liyA / ___ jasavijaya mahArAja adhyayana meM magna the usa samaya kAzI meM eka mahAvAdI saMnyAsI ne vAda ke liye kAzI ke paNDitoM ko AhvAna diyA / vAda meM bar3e bar3e paNDita hAra gaye / taba bhaTTAraka ko najara jasavijaya para sthira huI / jasavijaya mahArAja ne vAdasabhA meM aneka paNDitoM kI upasthiti meM gurukRpA ke ananya prabhAva se syAdvAda kI akATya yukti dvArA usa saMnyAsI ko vAda meM pasajita kara diyA / syAdvAda darzana kI jayapatAkA ko kAzI ke gaganAMgaNa meM laharAnA AsAna to nahIM thA, sabhI paNDita Azcaryamagna bana gaye aura bahuta sammAnapUrvaka jasavijaya mahArAja ko nyAyavizArada kI upAdhi se vibhUSita banA diye / / tadanantara zrImad nayavijayamahArAja aura nyAyavizAradajI vihAra karake AgrA meM aaye| vahA~ bhI eka vidvAna bhaTTAraka ke pAsa cAra varSa taka zrI masavijaya mahArAja ne jainetaradarzanoM kA ho abhyAsa kiyA / isa samaya meM zrI jasavijaya mahArAja ne aneka navIna granthoM kI racanA ko hogI jisako dekhakara bhaTTAraka zrI ne jasavijaya ko nyAyAcArya pada bhI samarpita kiyA / jainetara dArzanikoM meM udayamAcArya ke bAda yaha gauravapUrNa pada kisI dUsare ko diyA gayA ho aisA sunA nahIM hai / upAdhyAyajI ina donoM padavI kA svayaM ullekha isa taraha karate haiM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "pUrva nyAyavizAradatvabirudaM kAzyAM pradattaM budhaiH, nyAyAcAryapadaM tataH kRtazatagranthasya yasyArpitam // " artha-jisako (jasavijayajI) ko pahale kAzI meM paNDitoM ne 'nyAyavizArada' biruda diyA aura bAda meM 100 granthoM kI racanA karane vAle ko nyAyAcArya pada bhI diyA gyaa| 2-tathA "nyAyAcArya biruda to bhaTTAcArya nyAyagrantharacanA karI dekhI prasanna hui diU~ chai / .... .... .... .... nyAyagrantha 2lakSa kIdho chii| to bauddhAdikarI ekAnta yukti khaMDo syAdvAdapaddhati mAMDInaha / " -zrIyazovijaya ke stambhatIrtha se jesalameravAstavya sAhahararAna para likhita patra meM se / isa uddharaNa se patA calatA hai ki zrI jamavijaya mahArAja ne apane paThanakAla meM ho bRhatkAya grantha kI racanA kI hogii| laghu syAdvAdarahasya meM nyAyavAdArtha, adhyAtmamataparokSA Adi aneka svopajJa granthoM kA ullekha milatA haiN| 'laghu syA. ra.' kA racanA kAla saMvat 1701 hone se dIkSA ke bAda kevala 12-13 varSa ke antara meM hI zrI upAdhyAyajI mahArAja ne aneka granthoM kI racanA ko hogI jinameM adhyAtmamataparIkSA Adi grantha to upalabdha hai kintu do lakSa zlokaparimANa vAlA grantha jo hamAre khyAla se nyAyavAdArtha ho honA cAhie abhI anupalabdha hai yaha eka durbhAgya kI bAta hai| AgrA meM abhyAsa pUrNa karane para guru ziSya kA yugala jaba ahamadAbAda AyA taba bhArI dhAmadhUma se unakA nagara praveza karAyA gayA aura zrI yazovijaya mahArAja kI 18 avadhAna kI kalA dekha kara vahA~ kA subA mahobatakhAna prasanna humA / zrI yazovijaya mahArAja kA pUrA jIvana prAcIna-navInanyAyazailI ke mizraNa vAle saiddhAntika aura nyAya prantho kI racanA meM hI samApta huA / saMvat 1718 meM zrI vijayaprabhasUri ne unako upAdhyAya pada se alaMkRta kiyA aura taba se zrI yazovijaya mahArAja 'upAdhyAyajo' ke dulAre nAma se hI bahudhA prasiddha bane / vi. saM. 1743 meM baDaudA ke pAsa darbhAvatI (DabhoI) nagara meM cAturmAsa kiyA thA / usake bAda saM0 1744 meM usI nagara meM samAdhipUrNa svargabAsI bane / jisa sthAna para zro upAdhyAyajo kA agnisaMskAra kiyA gayA thA usI sthAna para eka stUpa banAkara gA~va ke saMgha ne vahA~ upAdhyAyajI ke padayugala kI sthApanA kI / Aja bhI yaha stUpa DamoI meM zrI yazovijaya mahArAja kI vidvattA kA yazogAna kara rahA haiN| 55 varSa ke dIkSA paryAya meM zrI upAdhyAya jI mahArAjane lAkhoM loka pramANa grantha racanA ke dvArA zrI jaina zAsana kI apUrva sevA kii| jaina saMgha zrI yazovijaya mahArAja ke vacanoM meM prAmANikatA kA saMpUrNa vizvAsa rakhatA haiM / itanA hI nahIM jainetara paMDita bhI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upAdhyAyajI ke granthoM ko paDha kara cakita ho jAte haiM aura unakI pratibhA ke Age mastaka jhukA dete haiN| __jina granthoM kI zrI yazovijaya mahArAja ne racanA ko unameM rahasyapada se aGkita 108 grantha upAdhyAyajI ne banAyA ho aisA anumAna karane ke liye eka mahattva kA ullekha unake 'bhASArahasya' nAmaka grantha meM dekhane meM AtA haiM vaha isa prakAra hai-"rahasyapadAGkitatayA cikIrSitA'STottarazatagranthAntargatapramArahasya-nayarahasya-syAdvAdarahasyAdisajAtIyaM prakaraNamidamArabhyate" / isa prakaraNa meM Age jAkara 'vAdarahasya' grantha kA bhI ullekha milatA hai vaha isa prakAra hai 'tattvamatratyaM matkRtavAdarahasyAdavaseyam (bhA. ra. pRSTha 15/2)' / upadezarahasya nAmaka eka grantha bhI upalabdha hai| rahasyapadAGkita sabhI graMtha to Aja upalabdha nahIM haiM kintu una sabhI meM mahatvapUrNa grantha 'syAdvAdarahasya' upalabdha hokara prakAzita ho rahA hai yaha Ananda kI bAta hai / isa grantha kA khuda upAdhyAya jIne aneka granthoM meM atideza kiyA hai jina meM se kucha isa prakAra haiN| 1 adhikaM matkRta-nyAyAloka-syAdvAdarahasyayoravaseyam / zAstravArtAsamuccaya-sta01 pralo. 42 kI TIkA syAdvAdakalpalatA 2 'vistarastu syAdvAdarahasye' zA0 vA0 sta0 6 zlo0 37 TIkA 3 'adhikaM syAdvAdarahasye' jJAnArNava pRSTha 34 / 2 aura 36 / 1 4 'adhikaM syAdvAdarahasyAdavaseyam' nyAyAloka 5 'dharmadharmiNormedAbhedasya saprapaJcaM syAdvAdarahasye vyavasthApitatvAt' jJAnArNava pRSTha 39 / 1 isa taraha bhASArahasya, zAstrAvArtA kI TIkA syAdvAdakalpalatA, jJAnArNava-nyAyAloka Adi aneka granthoM meM usa usa viSaya ke vistAra ko jijJAsA ke liye zrI upAdhyAyajI syAdvAdarahasya kI ora aMgulInirdeza karate hai| isa grantha meM zrI upAdhyAyajI ne syAdvAda ke sarvAGgINa svarUpa batAne ke liye eka saphala aura gauravapUrNa prayAsa kiyA hai / usako samajhane ke liye Avazyaka hai ki hama prathama usakI bhUmikA ko samajha le / 4-'syAdvAdarahasya' kI pArzvabhUmi bhagavAna RSabhadeva se lagAkara bhagavAna mahAvIrasvAmI paryanta aisA kAla bIta gayA jisameM samaya samaya para zAzvata sukha aura adhyAtma kA mahAna saMdeza sunAne vAle 24 tIrthakara sarvajJa bhagavanta the / kintu adhyAtma sAdhanA kI mUla bunIyAda AtmA-puNya-pApa-paraloka ityAdi aise atIndriya padArtha haiM jinake pratyakSa indriyagocara na hone se hetu-tarka aura dRSTAntoM kI sahAya se logoM ke hRdaya meM inake prati zraddhA jamAI jAtI thI / bhagavAna mahAvora ke Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 samaya meM anya bhI aneka jainetara darzana vidyamAna the jisameM AtmA Adi kI bAteM kI nAtI thI tathA unakI siddhi ke liye aura dUsare ke matoM ke khaMDanArtha hetu tarka kA sahArA liyA jAtA thA kintu hetu aura tarka se janahRdaya meM una siddhAntoM ke prati zraddhA jamAne ke liye prayAsa kiyA gayA ho aisA kama dekhane meM A rahA thA / bhagavAna mahAvora ke bAda jainazAsana kI dhurA ko vahana karane vAle aneka prabhAvaka AcArya hue jinhoMne hetuvAda ke AdhAra para ahiMsAdi nirdoSa siddhAntoM ko janasamAja meM pratiSThita karane ke liye paryApta zrama liyA thA / vaidika darzanoM meM nyAyadarzana ke prasthApaka nyAyasUtra praNetA gautama RSi bhI aise hue jinhoMne hetuvAda ke bala se AtmA Adi atIndriya padArthoM ke bAre meM apanI vaidika mAnyatAoM ko janahRdaya meM pratiSThita karanA zuru kiyA / sAtha sAtha anya vaidika darzanoM meM bhI hetuvAda kA Azraya lekara apanI mAnyatAoM kA pratipAdana karane vAle taraha taraha ke granthoM kI racanA zuru ho gaI / aneka grAma nagara meM vicarane vAle jainAcAryoM se yaha hakIkata gupta nahIM thI ki yadi ina darzanoM kI vAgjAloM meM janasamAja pha~sa jAyagA to ahiMsA - satya ke sunahare siddhAntoM ke nAma para loga hiMsApUrNa yajJa yAgoM meM nirdoSa pazuoM kI bali karane se achuta na rahegA. aura dharma ke nAma adharma ke pracAra meM kucha kamI na rahegI / isaliye paramparayA manuSyoM kI kuvAsanAoM ko puSTa karane vAle aise siddhAntoM ke pracAra kI bhayaMkaratA ko samajhane vAle jainAcAyoM ne unake pratividhAna ke liye svadarzana ke abhyAsa ke sAtha paradarzana ke pranthoM ko bhI jaina zramaNavarga ke abhyAsa meM sthAna diyA / yadyapi dRSTivAda (12 vA~ aMgazAstra) meM mithyAdarzanavAdooM ke matoM kA utthApana vistArapUrvaka kiyA thA phira bhI dRSTivAda mahAkAya zAstra hone ke kAraNa tathA munivarga meM smRtihAsa ke kAraNa usakA adhikAMza viccheda ho gayA thA isaliye paradarzanoM ke abhyAsa ke liye unake granthoM ke abhyAsa ke sivA aura koI mArga rahA na thA / isa taraha ke abhyAsa kA yaha natIjA thA ki jaina paramparA meM aneka aise vidvAna hue jinake race gaye granthoM meM hetuvAda ke bala para akATya tarka aura hRdayaGgama dRSTAntoM kI sahAya se jainetara dArzanikoM kI mAnyatAoM kI apUrNatA yA asatyatA darzAI gaI / sAtha sAtha adhyAtma se apane utkarSa kI sAdhanA ke siddhAntoM kA Azraya lenA cAhiye yaha bhI sayuktika batAyA gayA / liye kaise pUrNa aura satya jo Ajakala ke Adhunika vidvAn yaha zora macA rahe haiM ki - " prAcIna kAla meM paradarzanoM kI mAnyatAoM ko dhikkAra yA hInatA kI dRSTi se dekhe jAne ke kAraNa dArzanika logoM ne apane granthoM meM itara darzanoM kI mAnyatAoM kA khaMDana maMDana karane meM vyartha hI samaya bItA diyA " - yaha kevala apanI matimandatA ke pradarzana ke sivA aura kucha nahIM hai / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 cU~ki kadAcit jainetara dArzanikoM ke viSaya meM yaha kathana satya bhAsa rahA ho to bhI jaina dArzanikoM ke liye to nitAnta asatya kahA jA sakatA hai / jainetara dArzanikoM ne jaina dharma ko nAstika bhI batA diyA hai kintu jaina dArzanikoM ne kabhI bhI anya dArzanikoM ko nAstika nahIM batAyA yadi cArvAka darzana ko choDa diyA jAya / hamAre khyAla se to jainetara dArzanikoM ne bhI apane granthoM meM anya dArzanikoM ke mantavyoM kI samIkSA kI hai vaha isaliye ki apane darzana ke anuyAyI loga jo kI svaparaubhaya darzana ke mantavyoM ki parIkSA karane meM asamartha haiM ve apane darzana ke siddhAntoM kA khaNDana suna kara svadarzana se bhraSTa ho jAya aura paradarzana ke siddhAntoM aura AcAroM ko aMgIkAra karane kI kSamatA na rakheM to Akhira ubhayato bhraSTa hokara paraloka ko mAnyatA se sarvathA nirapekSa ho jAya - pApa kA bhaya na rahe aura kArya meM sadA pravRtta raha kara apanI AtmA ko adhaHpatana ke patha para le jAya aise mahAn aniSTa kA sarjana na ho isa uddezya se bahudhA anya darzana kI mAnyatAoM ke khaMDana pravRtta hote the| jaina darzana ke vidvAn bhI anya dArzinikoM ke mantavyoM kI samokSA karane meM pravRtta hue the vaha isaliye ki mumukSu mAnavagaNa usake sahAre tattva kA vinizcaya kara sake aura tatva ke vinizcaya kA phala dveSazAnti ko bhI pA sake / jaina zAstroM ke rahasya ko nahIM samajhane vAle kevala do-cAra granthoM kA anadhikRta adhyayana kara lene para pAMDitya kA abhimAna dhAraNa karane vAle Adhunika vidvAna jo ki prAcIna AcAryoM ke liye 'haribhadra - hemacandra ' aise nAma mAtra kA tuccha nirdeza karate hue aneka granthoM ko prastAvanA meM dekhe jAte haiM aura una tattvadarzI manISIoM ke liye yadvA tadvA lIkha DAlate hai - yaha una Adhunika vidvAnoM kI atizocanIya dayanIya dazA kA dyotaka hai / astu / zubha uddeza se svasiddhAnta kA sAdhakayuktiyoM se samarthana aura anyadArzanika pradarzita aran yuktiyoM kA nirAkaraNa karane kI prAcIna paramparA ke prabhAva se jaina jainetara darzana ko aneka bahumulya grantharatna prApta hue / 'syAdvAda rahasya' bhI unameM eka hai / eka samaya thA jaba jainetara vidvAn loga apano paramparA se prApta siddhAntoM ko jyoM kA tyoM apanA lete the / kintu jaba dArzanikasiddhAntoM kA paraspara saMgharSa baDhA tatra vikramIya 14vI zatAbdi ke nyAya darzana ke eka prakhara vidvAna ne paramparA Agata siddhAntoM ko thoDA pariSkRta kara ke nayI zailI se vidvAnoM ke sAmane upasthita karanA ucita smjhaa| vaha thA 'tattvacintAmaNi' grantha kA sarjaka upAdhyAya gaGgeza / prAcIna siddhAntoM ko pariSkRta karake navIna zailI se pratipAdana karane vAle vaha vidvAna navyanyAya ke audha pitA rUpa meM prasiddha huye / vikramI 17 vIM zatAbdi ke anta meM to pakSadhara mizra - raghunAtha ziromaNi ityAdi aneka vidvAnoM ke pAMDityapUrNa vivecana se vaha navyanyAya kA grantha atipallavita ho gayA thA / tattvacintAmaNi ke abhyAsa ke vinA mAno vidvattA hI usa kAla meM apUrNa raha jAtI thI / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 'tattvacintAmaNi' ko racanA ke bAda jainadarzana meM bhI usakA abhyAsa zurU ho gayA thA kintu usako jaTilatA ke kAraNa saba usakA abhyAsa na kara sakate the to usakA parIkSaNa aura Alocana ke kArya kI to AzA bhI kahA~ ! kintu 'jainaM jayati zAsanam' isa nyAya se 17 vIM zatAbdI ke zRGgAra zrImad upAdhyAya yazovijayajI ne apane gurudevoM ke pAsa jainadarzana ko sUkSma abhyAsa kiyA aura kAzI meM jA kara jainetara darzanoM kA bhI AmUlacUla adhyayana kiyA / ' tattvacintAmaNi' to unake liye mAnoM bAlakrIDA thI / adhyayana ke bAda yazovijaya upAdhyAya jI ne navyanyAya kI zailI se hI navonanyAya ke siddhAntoM ko parIkSA aura samAlocanA karanA zuru kara diyA / itanA hI nahIM, jainadarzana ke prAcona siddhAntoM meM kucha bhI parivartana na karane para bhI navyanyAya kI zailI se unakA isa DhaMga se pratipAdana karanA zuru kiyA jisa ko paDha kara Aja navyanyAya ke aneka vidvAnoM kA mastaka jhuka jAtA hai / 'syAdvAdarahasya' bhI eka aisA grantha hai jisameM sthAna sthAna para cintAmaNikAra aura dIdhitiTokAkAra ke matoM ko samIkSA karake jainanyAya ke syAdvAda siddhAnta ko navonanyAya ko zailo se supratiSThita karane kA eka anUThA prayAsa kiyA gayA hai / jijJAsA hogI ki 'syAdvAda kisako kahate haiM ?' 5- syAdvAda jaise vedAntadarzana kA pradhAna aGga advaitavAda hai, bauddhadarzana kA pradhAna aGga kSaNikavAda hai vaise hI jainadarzana kA pradhAna bhana hai syAdvAda / jagat meM eka jaTIla prazna hara vicArakoM ke sAmane upasthita hotA hai ki vastu AkharI svarUpa kyA hai ? jaise jaise isa prazna para vicAra kiyA jAtA hai vaise vaise isa prazna ko jaTIlatA kama hone ke sthAna meM baDhatI hI rahatI hai / bhinna bhinna vicArakoM kI mati bhI bhinna bhinna hotI hai aura saba apanI apanI pratIti ke anusAra usa prazna kA samAdhAna dene kI koziza karate haiM / ina samAdhAnoM meM se bhI phira aneka praznoM kA janma hotA hai aura unake uttara meM pravRtta hone para vicAramaNioM kI saMkhyA bhI baDhatI hI rahatI hai / koI aisA bhI vicAraka janma letA hai jo ina vicAramaNioM meM apane eka vicAra kA dhAgA pirokara vicAramaNimAlA ke rUpa meM una vicAroM kA gaThana kara letA hai aura isa taraha gaThita kiyA gayA vicArasaMgraha bhI jagat meM darzana ke nAma prasiddha hotA 1 vastu ke AkharI svarUpa para jaise bhinna bhinna vicAroM kA AvirbhAva hotA hai vaise hI prANigaNa meM buddhi meM sabase agraNI gine jAne vAle manuSya ko apanA jIvana kisa dhyeya Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kI siddhi ke liye kisa taraha jInA cAhiye yaha bhI eka bhatijaTila prazna hai aura usa para bhI vicAra karane vAle bhinna bhinna samAdhAna pragaTa karate haiM aura una samAdhAnoM ko AcArazAstra ke rUpa meM loga apanA lete haiM / isa jagat meM vividha darzana aura AcArazAstroM kA udgama hotA hai taba sUkSma buddhi vAle logoM ke hRdaya meM yaha bhI prazna sthAna letA hai ki kisa darzana ko apanAyA jAya aura kisa AcArazAstra ke AdhAra para jIvana bitAyA jAya ? isa prazna kA prAyaH sabhI dArzanikoM kI ora se ekamAtra yaha samAdhAna honA cAhiye ki 'jo sarvavastuoM kA jJAtA ho aura sarva doSoM se mukta ho aise puruSavizeSa se pratipAdita darzana aura AcArazAstra ko hI apanAnA cAhiye / bhinna bhinna darzana ke zAstroM kA abhyAsa kiyA jAya to yaha bhI eka prazna khaDA hotA hai ki 'bhinna bhinna darzanoM meM eka dUsare se pratipAdita siddhAntarUpa vicAroM meM yadi paraspara atyanta virodha dekhane meM A rahA hai taba kisa darzana ke praNetA ko sarvajJa mAna kara usake vacana ko prAmANika mAnA jAya ?' isa prazna ke uttarameM abhinivezarahita vicAraka itanA hI kaheMge ki jisa darzanazAstra meM pratipAdita tattva kisI bhI pramANa se bAdhita na hotA ho aura jisa AcArazAstra meM batAye gaye sakala pravartaka aura nivarttaka vidhAna usa pramANA'bAdhita tattva se viruddha na ho aura paraspara bhI aviruddha ho usI darzana aura AcArazAstra ko sarva jIva kalyANasAdhaka kahA jA sakatA hai / saMkSepa meM kaha sakate haiM ki "jisa darzana meM tarka yukti aura pramANa se abAdhita tatvoM (vastusvarUpa) kA pratipAdana kiyA gayA ho aura jisa darzana para AdhAra rakhane vAle AcArazAstra meM batAye gaye vidhi niSedha paraspara aviruddha hone para sarvajIvoM ke kalyANa kA sAdhaka yuktioM se siddha hotA ho vaha darzana ho kasauTI meM uttIrNa aura kalyANasAdhanA meM upayukta hotA hai|" isa bhUmikA para yadi sabhI darzanoM kA adhyayana kiyA jAya to mAlUma hogA ki koI jagat ke astitva kA asvIkAra karatA hai, to koI usake astitva kA samarthana karatA hai| astitva ke samarthana karane vAloM meM bhI koI dArzanika eka mAtra cetanAtattva kI ora nirdeza karatA hai aura koi mAtra jaDatattva kI ora nirdeza karatA hai to anya dArzanika jaDa aura cetana donoM tattva kA svIkAra karatA hai| cetana tattva ke svIkAra karane vAle bhI koI usake bahutva kA niSedha karate hai to koI anekatA kA samarthana karate hai / ina sabhI vicAroM kA gaharAI meM utara kara parokSaNa kiyA jAya to yaha bhI mAlUma hogA kI bhinna bhinna pravaktA vastu ke bhinna bhinna svarUpa meM se kisI eka svarUpa kA darzana karake usakA pratipAdana kara rahA hai jaba ki sabhI darzanoM ke tathyAMzoM ko milAyA jAya to vastu kA sahI svarUpa samajha meM A sakatA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'karmasiddhAnta ityAdi siddhAntoM kA ativistAra se aura rahasyapUrNa vivecana kevala jaina darzana meM hI upalabdha hai aura yukti--tarka se Aja bhI abAdhita rahA haiM' isa satya ke AdhAra para jainadarzana ke pratipAdana karane vAle zrI tIrthakaradevoM meM unake anuyAyiyoM ko yaha atUTa zraddhA hai ki ve avazya sarvajJa the aura rAga-dveSa se para the| unase pratipAdita siddhAnto ke saMgraha karane vAle bhAgamazAstroM kA avagAhana kiyA jAya to hama isa niSkarSa para pahu~ca sakate haiM ki isa darzana meM vastu ke kisI eka mAtra dharma (svarUpa) ko ora aMgulInirdeza nahIM kiyA jAtA hai kintu usameM sambhavita sabhI dharmoM kA svIkAra kiyA jAtA hai cAhe usameM paraspara virodha kA AbhAsa bhI kyoM na ho rahA ho ! janadarzana kA yaha sanAtana praghoSa rahA hai ki sakala vastusamUha anantadharmAtmaka hai-anekAntAtmaka hai-usameM se kisI eka abhipreta dharma kA hI pratipAdana karane meM apUrNatA hai / hA~ usa abhipreta dharma kA pratipAdana karate samaya dUsare ananta dharmoM kA apalApa na kiyA jAya aura usa dharma ke pratipAdana karane meM apanA kyA ucita abhiprAya yA apekSA hai yaha vyakta kiyA jAya to usa eka dharma ke pratipAdana ko bhI samIcIna kahA jA sakatA hai / vAstava meM vastugata anantadharmoM kA pratipAdana karane lage to samaya kA zAyada anta hogA lekina usakA anta na hogA tathA aneka padArtha bhI aise hote haiM jisako jAnate hue bhI hama usake svarUpa ko zabda se nahIM batA sakate isa liye sarvajJa-tIrthaMkaro ne sakala padArtha ko jAnate huye bhI una sabhI kA abhilApa azakya hone ke kAraNa katipaya bhAvoM kA hI svarUpa batAyA kintu khAsa upadeza yaha diyA gayA ki jisa padArtha meM Aja hameM kiso eka anitya dharma kA darzana ho rahA hai vaha padArtha ho apane Apa meM anitya hone para bhI nitya hai cUMki usakI dRzyamAna avasthA kevala alpakAlIna hai kintu usa avasthA kA AdhArabhUta padArtha jo kI dUsare kSaNa meM avasthAntara ko prApta kara letA hai vaha to sthAyo rahane se nitya mAnA jA sakatA hai-jaise ki 10 grAma bhAra vAle suvarNa golaka meM se eka lambA tAra khIMcA jAtA hai taba vahA~ golakAvasthA nivRtta hotI hai aura lambAyamAnAvasthA janma letI hai kintu donoM meM10 grAma suvarNa to vahI rahatA hai| isa taraha sattva-asattva nityatva-anityava bhedAbheda Adi aneka dharmayugala aise hote haiM jisameM ApAtataH virodha bhAsa rahA ho phira bho eka padArtha meM usakA astitva bhI dekhane meM A rahA ho / vastugata ananta dharmoM meM se pratyeka kA pratipAdana azakya hone ke kAraNa tathA kisI eka kAla meM kisI eka vastu meM koI eka dharma athavA dharmasamUha kA ho pratipAdana zakya hone ke kAraNa usa dharma ke pratipAdana ke samaya vaktA ko usa vastu meM usa dharma ko saMgata karane vAlA apanA abhiprAya yA apekSA ko spaSTa karane kI AvazyakatA rahatI hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha samyaka apekSAoM ke spaSTIkaraNa dvArA vastugata vAstavika dharmoM ke pratipAdana kA hI dUsarA nAma hai syAdvAda / __syAdvAda kA sarala artha yaha hai ki samyak apekSA se vastu kA bodha athavA pratipAdana / jaba tarka yukti aura pramANoM kI sahAya se samucita apekSA ko lakSa meM rakha kara vastutattva kA pratipAdana kiyA jAtA hai taba unameM kisI bhI prakAra ke virodha ko avakAza nahIM rhtaa| kyoMki jisa apekSA se pravaktA kisI dharma kA kisI vastu meM nidarzana kara rahA ho yadi usa apekSA se vastu meM usa dharma kI sattA pramANAdi se abAdhya hai to usako svIkArane meM apekSAvAdIoM ko koI hicaka kA anubhava nahIM hotaa| sarvajJa-tIrthakaroM ke upadezoM meM se pratiphalita hone vAle jainadarzana ke siddhAntoM kI yadi parIkSA kI jAya to sarvatra isa syAdvAda kA darzana hogA / spaSTa hai ki syAdvAda hI jaina darzana kI mahAna buniyAda hai / sabhI siddhAntoM kI samIcInatA kA jJAna karAne vAlA syAdvAda hai jisameM sakala samocIna siddhAntoM ko apane apane suyogya sthAna meM pratiSThA kI jAtI hai| saMkSepa meM kaheM to pramANa se abAdhita sakala siddhAntoM kA manohara saMkalana hI syAdvAda hai / aprAmANika siddhAntoM kA samanvaya karanA syAdvAda kA kArya nahIM hai / isa mahAn syAdvAda siddhAnta kA pratipAdana jaina AgamoM meM milatA hai tathA usake bAda race jAne vAle niyukti granthoM meM bhI usakA pratipAdana hai| usake AdhAra para divAkara siddhasenasUrijI haribhadrasUrijI-devasUrijI Adi aneka jainAcAryoM ne syAdvAda ke siddhAnta ko apane apane sammatitarka-anekAnta jayapatAkA-syAdvAdaratnAkara Adi granthoM meM pallavita kiyA jisameM syAdvAda siddhAnta ko yathArthatA kI udghoSaNA kI gaI aura usameM paravAdIoM dvArA diye gaye dUSaNoM kA parihAra bhA kiyA gayA / punaH navyanyAya kI zailI se syAdvAdI abhimata bhedAbhedavAda Adi para aneka dUSaNa lagAye gaye jisakA parihAra karake navyanyAya ko zailI se hI syAdvAdasiddhAnta kI punaH pratiSThA karane kA mahattvapUrNa kArya zrI yazovijaya mahArAja ne "syAdvAdarahasya" Adi granthoM dvArA pUrNa kiyA / 6.-'syAdvAdarahasya' kA vaktavya vItarAga stotra ke aSTama prakAza ke AdhAra para zrI yazovijaya mahArAja ne syAdvAdarahasya meM ekAntavAdooM kI mAnyatAoM kA khaNDana karake bhagavAn ne jisa taraha saptabhaGgI ke dvArA syAdvAdasiddhAnta kA upadeza diyA hai usakA sayuktika samarthana kiyA hai| bauddhAdi dArzanika jo ki prakaTarUpa se syAdvAda siddhAnta kA svIkAra nahIM karate haiM ve bhI apane siddhAntoM kI puSTi ke liye kisa taraha syAdvAda kA hI gupta Azraya lete hai vaha bhI dRSTAntoM ke sAtha batAyA gayA hai / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 isa taraha ( 1 ) ekAntavAdI matoM kA khaNDana, (2) syAdvAda siddhAnta ke svarUpa kA pratipAdana aura (3) anya dArzanikoM ke abhipreta siddhAntoM se bhI syAdvAda kA samarthana ye tIna kArya syAdvAda rahasya kA pradhAna abhidheya rahA hai jo ki mUla zloka meM bhI hai / ina mukhya tIna kAryoM ke atirikta dUsare aneka vAdoM kA isa ( madhyamasyAdvAda rahasya) grantha meM saMgraha kiyA gayA haiM jisameM saba se prathama ekAntavAdI aura anekAntavAdI ke bIca meM vipratipatti kA AkAra kaisA honA cAhiye usakA nirUpaNa haiM / vipratipatti ke AkAra kA samarthana karane ke bAda prathama zloka ke vibecana meM (1) naya aura pramANa ke AdhAra se dhvaMsa kA svarUpa (2) medAmeda para vivaraNa (3) samavAyanirAkaraNa (4) cakSu kI aprApyakAritA kI siddhi (5) punaH medAbhedanirUpaNa (6) bheda aura pRthaktva ke svarUpa kA vicAra (7) sAMkhyAbhimatasatkAryavAda kA khaNDana (8) jainamata se sadasatkAryavAda kI sthApanA (9) kSaNikavAda kA khaMDana - ina 9 viSayoM para carcA kI gaI hai / dvitIya zloka ke avataraNa meM AzaMkA ke rUpa meM AtmA kI anityatA meM bAMdhakoM kI upasthiti kara ke jJAnAdi guNoM se AtmA ke abheda meM bhI bAdhakoM kA upasthAna kiyA hai / phira usa zaMkA ke uttara meM dvitIya zloka ke vivaraNa meM (1) bhogapadArtha vivecana (2) AtmA kI ekAntanityatA kA khaNDana aura (3) ekAnta anityatA ke khaMDana kI yuktiyA~ batAI gaI haiN| tRtIya zloka ke vivaraNa meM ekAntanitya aura ekAntaanityavAdI ke mata meM puNya pApa kI asaMgati batAI gaI hai / usameM (1) adRSTa kI siddhi (2) adRSTa ke paugalikatva tathA AtmapariNAmarUpatva kI siddhi (3) amUrta se mUrta kA sambandha aura usakA vibhAva pariNAma - Adi para paryApta vivaraNa kiyA gayA hai / caturtha zloka meM ekAntanityavAdI aura ekAntaanityavAdI ke mata meM arthakiyA kAritva kI anupapatti kA nirUpaNa haiM jisameM arthakriyA ke svarUpa kA vivecana tathA svabhAva para vivaraNa kiyA hai / paMcama zloka meM vastu kA nityAnityatvAdirUpa nirdoSasvabhAva bhagavAn ne kisa taraha batAyA hai vaha darzAne ke liye (1) saptabhaGgI kA vistAra se nirUpaNa (2) saptabhaGgI ke svabhAvadvaividhya kA nirUpaNa ( 4 ) ' sakRduccarita ' 0 nyAya ke artha kA nirUpaNa kiyA gayA hai / prasaMga se vistAra se (1) tamodravyatvavAda ( 2 ) izvarakartRtvakhaMDana aura ( 3 ) sarvajJasiddhi kA pratipAdana kiyA hai / SaSTha zloka sarala hone se usake para kucha bhI vivecana kiyA nahIM hai-isa zloka meM guDa aura sRSTha ke saMyojana ke dRSTAnta se syAdvAda ko nirdoSatA batAI gaI haiM / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamazloka kA vivecana mahattApUrNa hai| prathama isa zloka kA anvaya kisa taraha lagAnA usake para vivecana diyA haiM / tadanantara sattvA'sattva, nityA'nityatva, bhedA'meda, sAmAnya vizeSa-abhilApyA'nabhilApyAdi paraspara viruddha pratIyamAnadharmoM kA sAmAnAdhikaraNya jina yuktiyoM se siddha hotA hai una kA pratipAdana kiyA hai| 8 ve zloka meM bauddhamata se anekAntavAda kA samarthana batAyA hai| .. 9 ve zloka meM vistAra se citrarUpa para vivecana kiyA gayA hai| citrarUpa ko ekAneka mAnane vAle dArzanikoM ke mata se syAdvAda kA samarthana kiyA hai| abhinna padArthoM meM bhI dharmadharmI bhAva kA samarthana kiyA haiM / zAstraprasiddha upasarjanatva padArtha kA sphuTIkaraNa kiyA hai / zabda aura artha ke sambandha ko na mAnane vAle bauddha pakSa kA bhI khaMDana kiyA gayA hai| 10 ve zloka meM sAMkhyamata se anekAntavAda kA samarthana kiyA gayA hai 11 ve zloka meM anekAntavAda meM cArvAka kI sammati kI anAvazyakatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| bAda meM cArvAkamata kA pUrvapakSa aura vistAra se usakA khaMDana bhI kiyA gayA hai, zabda kI paudgalikatA kA vistAra se samarthana kiyA gayA hai, zabda nityAnityatva kA vistAra se vicAra kiyA gayA hai, AtmA kI siddhi karake usake vizeSasvarUpa kA pratipAdana pramANanayatatvAloka ke 'caitanyasvarUpaH ....[7-56]' isa sUtra ke AdhAra para kiyA gayA hai jisameM jJAnAjJAnAtmakasvabhAvavAdI bhaTTamata kA nirAkaraNa kiyA hai, AtmA ke dehaparimANavattA kI siddhi 81 zlokoM meM kI hai| ekAtmavAda kA khaMDana kiyA gayA hai / prasaMga se kAraNatA ke nirUpaNa meM pAMca anyathA siddhioM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, jisameM caturtha anyathAsiddhi ke nirUpaNa meM hI madhyama syAdvAdarahasya apUrNa raha gayA hai| - laghu syAdvAda0 meM 12 ve zloka para bhI vivecana kiyA hai jisameM buddhimAna puruSoM ke liye vItarAga sarvajJa bhagavanta pratipAdita dugdha dahI aura dhRta-tInoM meM anugata gorasa ke samAna utpAda-vyaya sthairya se mizrita hI vastu svIkArane yogya batAI gaI hai| bRhatasyAdvAda. meM kevala tIna zloka kA hI sampUrNa vivecana pAyA jAtA hai, caturtha zloka kA vivaraNa apUrNa hI upalabdha ho rahA hai phira bhI prathama tIna zlokoM kA jitanA vivaraNa madhyamasyAbAda meM milatA hai usase bhI vizada vivaraNa una viSayoM kA isa bRhatsyAvAda.. meM pAyA jAtA hai| isameM madhyama ko apekSA (1) pratiyogitA bicAra (2) nyAyamata se bhanyonyAbhAva kI avyApyavRttitA kA vicAra tathA (3) jainamata se anyonyAbhAva kI avyApyavRttilA ko vicAra (4) vaiziSTyavAda (5) prAgabhAva para vimarza ityAdi adhika vivecana bhI pAyA jAtA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI viSayoM ke jijJAsu anukramaNikA se adhika paricaya prApta kara sakeMge aura navIna nyAya kI zailI se ina sabhI viSayoM kA pratipAdana pUjya zrImAn upAdhyAyajI ne kisa taraha kiyA haiM isa jijJAsA ko tRpta karane ke liye to pAThako ko isa grantha kA hI abhyAsa karakA Avazyaka rhegaa| bahatsyAdvAdarahasya yadi sampUrNa upalabdha hotA to jainanyAya kI zobhA atyanta baha jAtI kintu durbhAgya se jisa taraha upAdhyAyajI ke anya grantha anupalabdha apUrNAMpalabdha ho rahe haiM usa taraha yaha grantha bhI sampUrNa upalabdha na huA kintu madhyamasyAdvAdarahasya bahudhA pUNe milA hai yaha bhI kama Ananda kI bAta nahIM haiN| jaise jaise isa grantha kA abhyAsa vidvadvarga meM hotA jAyagA-hamArI yaha zraddhA hai ki jaina darzana ke prati pAThaka kI zraddhA meM jvAra (bharatI) AtI hI rhegii| vidvAn jaina munivarga ke liye svAdhyAya kA eka uttama Alambana sadA ke liye banA rahegA / yadyapi isa grantha ke abhyAsa ke liye vivecana kI AvazyakatA jarUra abhyAsiyoM ko mahasUsa hogI kintu mAzA hai ki eka bAra usake mUlarUpa meM prakAzana ho rahA hai to usase preraNA pAkara koI vidvAna muvirUna savivecana prakAzana ke liye bhI udyata hoMge / upakArasmaraNaHisa grantha ke sampAdana meM ina mahApuruSoM kA acintya upakAra avazya smaraNIya hai-, (1)-siddhAntamahodadhi --karmasAhityanipuNamati---vAtsalyakSIrodadhi-paramapUjya-yAcArya deveza zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA jinako anahadakRpA hameM saMyama aura sampagrahAna Adi sadyogoM kI upAsanA-ArAdhanA meM satata utsAhita kara rahI hai / (2)-nyAyavizArada vadhamAnataponidhi ugravihArI paramaguru AcAryadevazrIbijayabhuvana bhAnusUrIzvarajI mahArAja, jinhoMne ajJAna aTavo meM gumarAha hamArI AtmA ke jJAna netra ko vimalAJjana lagAkara sanmArgadarzana karAyA tathA amUlya saMyamaratna kA dAna diyA / (3)-pa. pU. zAntamUrti munibhagavanta pragurudeva zrI dharmaghoSavijaya mahArAja aura sAragurudeva prazAntamudra gItArtha munibhagavanta zrI jayaghoSavijaya mahArAja, jinako punita nibhAne. hamAre saMyamadeha ko puSTi aura jinake avirata sAnnidhya meM isa grantha kA sampAdana humA / ___ ina sadguruoM kI mahatI kRpA se isa grantha ke sampAdana ke dvArA jisa puNya kA arbata. huA usase vizva ke sakala jova syAdvAdaruci tathA kadAgrahaviSamukta bane yaha eka shubhecchaa| -jayasundarakriya ahamadAbAda Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGkaH viSayaH 1 maGgalam 2 vItarAgastotrASTamaprakAzAdyazlokaH 3 vipratipattipradarzanam 4 kRta nAzadoSaghaTanA 5 maNikAramatadUSaNam 6 tadbhAvAvyayatvAzaMkoddhAraH 7 akRtAgamadoSaghaTanA 8 samavAyanirasanam 19 medAbhedasthApanam 10 digambaramatanirUpaNam 11 pRthaktvapadArthanirUpaNam 12 Rjumatopadarzanam 13 sAMkhyasatkAryavAdaH 14 sAMkhyamatanirAkaraNam 15 ekAnta nityavAdaduSaNam 16 dvitIyazlokAvataraNikA 17 bhogapadArthanirUpaNam 18 AtmanityatvadUSaNam 19 tRtIyacaturthamUlazlokau 20 adRSTasiddhiH 21 pazcamamUlazlokaH 22 saptabhaGgInirUpaNam 23 andhakAradravyatvavAdaH 1 maMgalam 2 vipratipattipradarzanam 3 nayapramANAbhyAM dhvaMsavicAraH laghu. syA. rahasye viSayAnukramaH pRSThAGkaH 20. 1 1 1 1 2 2 2 3 3 4 4 5 6 7 1 kramAGkaH viSaya 24 tautAtikaikadezImatam 25 tatAtika matanirAkaraNam 26 svatantramatopadarzanam 27 SaSTha- saptama loka 28 sattvA'sattvAvirodhopadarzanam 29 sAmAnya vizeSavirodhaparihAraH 20 30 abhilApyatvA'nabhilApyatvavirodhaparihAraH 21 31 digambaramatopadarzanam 21 32 aSTama lokavyAkhyA 22 33 navamazlokavyAkhyA 22 34 citrarUpamatavividhatA 22 35. avyApyavRttinAnArUpavAdimatam 24 36 dazamaloke kapilamatasammatiH 26 27 27 28 29 31 32 32-33 34 35 35 37 ekAdazazlokavyAkhyA 38 nAstikapUrvapakSaH 39 nAstikamatanirAkaraNam 40 navyanAstikamatakhaNDanam 41 dvAdazazloke vastusvarUpam 42 upasaMhAraH 43 granthakAraprazastiH 44 pariziSTa 1 mUlazlokAH 45 pariziSTa 2. vizeSanAmAni 46 pariziSTa 3. uddharaNAni 8 9 9 10 11 12 13 14 madhyamasyA 0ra0 viSayAnukramaH 1 4 AtmanaH ekAnta nityatvAzaGkA 5 ekAnta nityatve kRtAgamadoSaH pRSThAGkaH 16 17 18 19 19 3 4 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M 3 kramAGkaH viSayaH pRSThAGka: / kramAGkaH viSayaH 6 kathaJcibhedAbhededUSaNanirAkaraNam | 34 mAlokAbhAvena tamovyavahAranirvAha- ..... 7 samavAyasiddhiH tannirAkaraNaM ca 5 nirAkaraNam 28 8 cakSuraprApyakAritAvAdaH 35 ulukAdicAkSuSena vyabhicArapradarzanam 29 9 nAnAsamavAyavAdinavyanaiyAyikamatasamIkSA 7 36 mAlokakAraNatAyAmucchalamatam 29 10 meda-pRthaktvayoH svarUpam 37 tAmasendriyakalpanApanayanam / 30 11 Rjumate medA'medAvirodhanirUpaNam 38 Atmano jJAnasvabhAvatvanidarzanam 12 sAMkhyasatkAryavAdasthApananirasane 21 39 prakAzakarUpAbhAvatamovAdipragalmamata 13 sadasatkAryavAdasthApanocamaH khaMDanam 31 11 kSaNikavAdibauddhapUrvapakSaH 40 tamaso dravyatve bAdhakanirAkaraNam 32 15 kSaNikavAdanirasanam | 41 tamasaH pRthivItvApattinirAsaH 33 16 dvitIyazlokAvataraNikA 42 IzvarakartRtvanirAkaraNam / 34 17 bhogapadArthasamIkSA 43 khaNDaghaTakartRtvenezvarasAdhakadIdhitikAra18 Atmana ekAntanityatvapakSadUSaNam ___ matakhaNDanam 36 19 tRtIya lokavyAkhyArambhaH 44 IzvarasAdhakadhRtyanumAnApAkaraNam . 37 20 madRSTapaudgalikatvasiddhiH 17 45 sargAdo vyavahAraprayojakatayezvarasiddhi21 mUrttAmUrtasaMsargasambhAvanam nirAkaraNam 37 22 siddhaparameSThinazcAritrasiddhiH 18 | 46 sarvajJasiddhau pramANam 23 caturthazlokavyAkhyArambhaH 18 | 47 SaSThazlokaH 24 ekAntavAde'rthakriyA vighaTanam 48 saptamazlokaH 25 paJcamazlokavyAkhyArambhaH 20 | 19 zlokavyAkhyAdigdarzanam 26 saptabhaGgInirUpaNam 20 // 50 'pratyayAnAM.' niyame mAnAbhAvapradarzanam 27 saptabhaGgIsvabhAvapradarzanam 51 sattvA'sattvavirodhaparihAraH 28 vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvaparAmarzaH 52 naiyAyikAbhimatajAtinirAkaraNam 29 svadravyAdicatuSTayenAstitvAdivicAraH 23 | 53 digambaramate svarUpAstitvavyAkhyA 30 saptabhaGgIdvaividhyam 24 / 54 yogamate sAdRzyavyAkhyA 31 'sakRduccarita'nyAyaprAmANyaparIkSA 25 / 55 jainamate sAdRzyanirvacanam 32 tamodravyatvavAdaH 26 | 56 vizeSapadArthA'nupapattiH 33 udbhUtanIlarUpa-udbhUtasparzavyAptikhaMDanam 27 / 57 abhilApyatvapadArthasamIkSA 18 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 asA viSayaH paraH / viSayaH 58 abhilApcatvanirvacanam . 45 / 78 nAstikamatapUrvapakSaH 59 bhagavataH zabdA'prayoktRtvavAdi 79 navyanAstikasya navonA yuktayaH digambaramatadUSaNam 46 / 80 dehAbhinnAtmavAde pratyAsattilAdha6. saptamazlokapUrvArddhavyAkhyAmedAH 46 vopadarzanam 61 sAmAnyavizeSA'virodhapradarzanam 17 | 81 nAstikamatapratikArArambha 62 aSTamazlokavyAkhyAne AtmAnupalabdhikhaMDanam 59 bauddhamatasammatipradarzanam 18 82 navyanAstikayuktyapaharaNam 60 63 navamazloke yogavaizeSikasammatipradarzanam 1883 anumitermAnasAntarbhAvanirAkaraNam 64 citrarUpe vividhamatapradarzanam 48 84 dikkAlayonirvacanam 65 pRthvI-citrarUpayoH kAryakAraNabhAvaH 49 85 zabdapodgalikatvavAdArambhaH 66 vijAtIyacitrarUpe hetutvavicAraH 86 zabdAmbaraguNatvanirAkaraNam 60 citrarUpasthale ghaTanIrUpatvakhaMDanam | 87 prAcInanaiyAyikopadarzitahetupaJcaka68 cAkSuSe rUpAbhAvasya pratibandhakatA nirAkaraNam vicAraH 52 88 zabdanityAnityatvacintA 69 avacchedakatAyAH kAraNatAniyAmaka- 89 zabdanityatAvAdimImAMsakamatam tvavimarzaH 52 | 90 zabdakSaNikatAvAdinaiyAyikamatam 70 ekatra vyApyavRtti-avyApyavRtti 91 ziromaNimatamupanyasya khaMDanam rUpadvayasamAvezaH 54 | 92 syAdvAde zabdanityAnityatvasiddhiH 68 71 anekAntavAde'pyekAntApatyAH / 93 Atmasiddhau vizeSasvarUpacintA 69 . nirAkaraNam 54 91 mAtmanaH jJAnasvabhAvasamarthanam 70 72 svabhAvabhedAbhAve'pi dharmadharmi 95 jJAnasya prakRtiguNabhASakasAMkhyamatakhaNDanam 70 bhAvasamarthanam 54 | 96 jJAnA'jJAnobhayasvabhAvavAdibhaTTamata73 asakhyAtinirAkaraNam nirAkaraNam 74 upasarjanatvaniruktiH 97 mAtmanaH svadehaparimANatvasAdhanam 75 vastuno'namilApyatAvAdibauddhapakSakhaMDanam 17 98 pratizarIrabhinnAtmavAdasamarthanam 76 dazamaloke sAMkhyamatenAnekAntavAda 99 kAraNatAnirvacanam - samarthanam 77 ekAdazazloke cArvAkamatAkga 10. AdhAnyathAsiddhinirvacanam nnnaa''visskrnnm| 58 | 101 dvitIyAnyathAsiddhinirvacanam 56 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 100 101 105 viSayaH pRSThAGkaH | viSayaH 102 tRtIyacaturthA'nyathAsiddhinirUpaNam / / 78 | 103 ma* syA0 20 zuddhipatrakam bRsyA0ra0viSayAnukramaH / 1 maGgalam 81 / 22 jumate medAbhedavirodhaH 2 vItarAgastotrASTamaprakAzAvazlokaH 23 sAMkhyasatkAryavAdapUrvapakSaH 81 3 vipratipattisvarUpam 24 sAMkhyamatanirAkaraNam 4 ekAntanityavAde kRtanAzadoSAropaH 25 sadasatkAryavAdasiddhiH 5 nayamedena dhvaMsasvarUpam 21 prAgabhAve mImAMsakamatiH 6 pratiyogitAvicAraH 27 praagbhaavsthaaniiyaanaadibhaavkhNddnm| 7 dIdhitikAra-pratiyogitAnirukti 28 prAgabhAve syAdvAdimatam nirAkaraNam 29 dravyanityatvarvapakSasaMkSepaH 8 udayana-pratiyogitAniruktikhaMDanam 30 dravyanityatvanirAkaraNam 9 dhvaMsasvarUpanirUpaNam 31 ekAntA'nityavAdanirAkaraNam 10 akRtAgamadoSAropaNam 11 anyonyAbhAvAvyApyavRttittA 32 kSaNikavAdibauddhapUrvapakSaH vyavasthApanaM nyAyamatena 33 kSaNikavAdanirasanam 12 jainamatenAnyonyAbhAvAvyApya 34 dravyanAzakAraNatAvimarzaH vRttitAvyavasthApanam 89 35 mAghazlokavyAkhyAsamAptiH 13 guNaguNitAdAtmye dUSaNoddhAraH 9.136 AtmanonityatvAzaGkA 14 cakSuraprApyakAritAvyavasthApanam 91 / 37 AtmanityatvavAdapUrvapakSaH ... 15 mahattvodbhUtarUpayozcAkSuSakAraNatAvicAraH 92 | 38 dvitIyazlokavyAkhyArambhaH 16 cakSuSaH taijasatvanirAkaraNam 39 bhogapadopAdAne punaruktyAzaMkA17 samavAyapratiSedhaH samAdhAnam 18 vaiziSTyavAdArambhaH 40 zakyAnanyArthe lakSaNopapattiH 19 bhedAbhedavAdArambhaH 20 digambaramate medAmedasvarUpam 41 Atmanityatve bhogAnupapattiH 21 pRthaktvanirvacane dIdhitikArAdi 42 ekAntapakSadvaye dUSaNAntaram matanirAkaraNam 98 / 13 tRtIyacaturthazlokadvayopakramaH 106 107 107 109 109 110 111 mh mh s 113 s Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 nityAtmavAde puNyapApAvyavasthA 45 jainamate'dRSTasvarUpam 46 siddhaparameSTinazcAritrasiddhiH 4.7 caturtha zlokavyAkhyArambhaH 48 ekAntanitya vAde'rthakriyAnupapattiH 49 sampAdakIyanivedanam 24 - adhyAtmasAra - 1 / 29 50 pariziSTa - 1 - arthavizeSA 51 pariziSTa - 2 - uddharaNAni 52 pariziSTa - 3 - nyAyAH 53 pariziSTa- 4 - vizeSanAmAni 113 113 114 115 115 54 pariziSTa - 5 - pranthanAmAni 115 55 saMketaspaSTIkaraNam yatra sarvanayAmbrivicArapravAgninA / tAtparyazyAmikA na syAttacchAstraM tApazzuddhimat // - upAdhyAyayazovijaya 116 117 119 119 120 120 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH | zrImadvijayaprema sUrIzvarebhyo namaH | zrImadvijayabhuvana bhAnu sUrIzvarebhyo namaH / mahopAdhyAya - nyAyAcArya - zrImad - yazovijaya prakAzitam * (laghu) syAdvAdarahasyam # Br "kArasphAramantrasmaraNakaraNato yAH prasarpanti vAcaH, svacchAstAH karttumicchuH sakalasukhakaraM pArzvanAthaM praNamya | cAcATAnAM pareSAM pralapitaracanonmUlane baddhakakSo, vAcA zrIhemasUrervivRtimatirasollAsabhAjAM tanomi // 1 // abhyasya tarka syAdvAdarahasyaM zasyayuktikam / nirastadurnayaM mArgapravezA nibadhyate // 2 // iha hi nikhilakuvAdikutarkasantamasacchannaM jagataH zuddhanayalocanamunmimIlayiSavaH zrI hematurayo yathAvasthitArthavyavasthApanadvArA bhagavaMtaM stotumupakramate "sattvasye" ti / (mUla - vItarAga stotra - pra0 8 ) sattvasyaikAntanityatve kRtanAzA'kRtAgamau / syAtAmekAntanAze'pi kRtanAzA'kRtAgamau // 1 // atra samekAntanityaM naveti na vipratipattiH, ekAntanityatvakoTyaprasiddheH / kintu nityatvamanityavRtti na vA, anityatvaM nityavRtti navetyAdirUpA / na caivamapi tadbhAvA'vyayatvarUpaM nityatvaM paramate'prasiddham, nityavyavahAraviSayatvenaiva tasyopanyAsAt / sattvasya=padArthatvenobhayamatasaMpratipannasya / utpAdavyayadhauvyAtmakasyeti vyAkhyAnaM tu svamatAvaSTambhena zobhate, paramate dharmitAvacchedakA'nizcayAt / ekAnta nityatve - anityatvA'sambhinnanityatve | kRtanAzo- ghaTAdiparyAyANAM kumbhakArAdikRtAnAM sarvathA nAzaH syAt, anityasya nityatvavirodhAt / etacca pratyakSaviruddhaM, paryAyANAmapi dravyArthato'nAzAt / ayaM daMDyAsIditivadidaM mRddravyaM ghaTa AsIditi pratIterekasyaivAtItavidyamAnatvabhAnAt, rUpabhedenaivobhayadharmasamAvezasaMbhavAt / na hi kambugrIvatvAdineva mRttvenA'pi ghaTo naSTa iti kazcitpratyeti, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusyAdvAdarahasye pratyuta pUrvamayameva mRtpiNDaH (tat) kambugrIvatvAdinAsIditi sarvo'pi pratyabhijAnIte / na ceyaM vizeSaNAbhAvameva viSayIkurute vizeSye nanarthA'nvaye bAdhakA'bhAvAt, pratItiprAtivyAcca / yatta yadi hyatItavizeSaNAvacchedena vidyamAnasyaiva vizeSyasya dhvaMsaH syAt tadA kSaNarUpAtItavizeSaNAvacchinnatvena pratikSaNaM ghaTasya vinAzaH syAdityabhidadhe maNikRtA, tattu tAdRzakSaNabhaMgasya doSAnavahatvAt tadIyaireva duSitam / kazcittu saMsargAvacchinnakizciddharmAvacchinnapratiyogitAkasyA'bhAvasyA'tyaMtAbhAvatvaniyamAna prAguktapratItervizeSaNAvacchinnavizeSyA'bhAvaviSayatvamiti, tattuccha, ghaTatvasya dhvaMsapratiyogitA'tiriktavRttitve'pi prAguktavizeSaNasyA'tathAtvAt, yadutpattau kAryasyA'vazyaM vipattistasya pradhvaMsatvA'bhyupagamAcca / nanvatra vipattipadArthA'paricayo, vibhAgAdeH saMyogAdinAzatA''pattizceti cet ? na, pratiyogyuttarakAlInA'bhAvatvAdau tAtparyAt, uttaratreSTApattezca / - syAdetat-ghaTatvena ghaTadhvaMsasyevA''tmatvAdinA''tmAdervasA'bhAvAdAtmAderekAntanityatvaM syAditi / maivaM, dhvaMsapratiyogitve sati dhvaMsA'pratiyogitvenaivai kAntatvApAyAt / iyAsta vizeSo-yadAtmatvenA''tmano nityatvaM tadbhAvA'vyayatvAt , ghaTatvena ghaTasya tu neti / nanu tadbhAvena vyayazcet prasiddhaH tadA tadabhAva(tva)rUpaM nityatvamAtmatvAdinA''tmAdau sambhavet , sa eva tu gaganAravindasodara iti cet 1 na, dhvaMsapratiyogitAnavaccheda(ka)rUpavattvasyaiva tadarthatvAt / na caivaM kambugrIvAdimattvena ghaTasya nityatvaM syAditi vAcyam, gurudharmasyApi pratItibalenA'vacchedakatvasvIkArAt / dhvaMsapratiyogitA'vacchedakaM yaddharmavanniSThA''tyaMtA'bhAvapratiyogitAnavacchedakaM tadanyadharmavattvasya vA tadarthatvAt / atha kapAlanAzAdeH kapAlAdisamavetanAzaM prati kAraNatvAt ghaTatvena ghaTadhvaMsa Akasmika iti cet ? na, kAraNatvaparyAyANAM pratItivalena viziSya vizrAntAnAmeva kalpanAditi dik / athA'kRtAgamaH-paryAyANAmapi nityAnAmeva satAmAgantukatvAdanyathA paryAyavato'pyanityatvA''pattau nityatvapakSahAneH / atha ghaTatvAdereva kapAlAdijanyatA'vacchedakatvAt, ghaTatvasya ca kapAlAdyavRttitvAnnA'yaM doSa iti cetna, kapAlaM ghaTIbhUtamiti pratItyA tayoH syaadbhedsiddheH| ___atra kizcidvicAryate-nanvevaM kapAlaghaTayorjanyajanakabhAvo na syAt , abhede tadasambhavAt / na ca kathaJcidbhedo'pyabhyupagamyata iti vAcyam , avacchedakabhedaM vinaikatra bhedAbhedayorvirodhAt / taduktaM maNikRtA-tasyaiva tatrAbhAvo'vacchedakabhedena varttate. jJAyate ca yathA saMyogA'bhAvaH, zyAmAvacchinnasya tasyaivA'nyonyA'bhAvaH tatraiva raktA'vacchinne, 1 'nyonyA'' iti saMgacchate'tra / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyanirAsena bhedAbhedasthApanA tadanyonyAbhAvazca zyAmAvacchedena / tadihApi nIlasyA'nyonyAbhAvo ghaTatvAvacchedeneti nIlA ghaTasya bhedosstu, abhedastu nIlAnyonyAbhAvA'bhAvarUpo ghaTe na, ghaTatvAvacchedenaiva virodhAt, ekAvacchedena bhAvA'bhAvayorekatrA'vRtterajJAnAcca / nApyavacchedakAntareNa ghaTatvAvacchinne ghaTe tadabhAvaH, tadajJAne'pi nIlo ghaTa ityanubhavAcceti cet ? atra vadanti-na hi bhedAbhedo bhedaviziSTA'bhedo, abhedaviziSTabhedasyApi sambandhatve vinigamakAbhAvAt, kintu jAtyantararUpa eva guNaguNyAdiviziSTapratItiniyAmakatvena siddha iti kvAvacchedakabhedAnupalabdhibAdhaH ? ekAntabhede'vayaveSvavayavI kiM bhedena samaveyAtkAtsnrtsnyena vA ? nA''dyo'vayavAtiriktasya taddezasyA'bhAvAt / na dvitIyaH pratyavayavasamavetAvayavibahutvaprasaGgAt / | 3 atha samavAya eva prAguktapratItiniyAmakatvena kalpyatAmiti cet ? na tasyaikatve'tiprasaGgAt, nAnAtve caitasyaiva nAmAntarakaraNAt, atirikta kalpanAyAM gauravAt / etena " samavAyasambandhena janyabhAvatvAvacchinnaM prati saMyogatvAvacchinnaM prati vA dravyasya kAraNatvena samavAyasiddhiH" ityapAstam, lAghavAtbhedAbhedasambandhena pariNAmatvAvacchinnaM prati pariNAminastattvakalpanAyA evocitatvAt / bhedAbhedasya jAtitve'pi sambandhatvaM pratItibalA devA'viruddham / nanu 'nIlotpalaM, prameyA'bhidheyamityAdau karmadhAraye'bhedasyaiva saMsargatayA pradarzanAnnA'bhedAtiriktabhedAbhedasiddhiriti cet ?, na, kathaMcittasya tadanatirekAt / iyAMstu vizeSo yad dharma-dharmibhAvA'pekSayA dvayorbhedAbhedaH, pratisvaM prAtistrikarupeNa kevalA'bhedo, gotvAzvatvAdinA tu kevalabheda iti / na caivamekAntA'nupravezo'bhedasambhinnabhedavatvenaiva tadapAyAt / itthaJcaitadavazyamaGgIkarttavyam kathamanyathA syAdbhinnaM syAdabhinnamityatra syAtpadaM nAnatiprayojanamiti dhyeyam / atha bhedA'bhedasyA'bhedatve kapAle ghaTa ityAdAvAdhArAssdheyabhAvapratItirna syAditi cet na bhedAbhedatvena tasya vRttiniyAmakatvAt / ghaTAbhAve ghaTo nAstItyAdAvapi ghaTAbhAvatvena dharma- dharmibhAvavivakSayaiva nistAra iti tattvam / vastutaH tattatpratItimanusmRtya tattatpratiyogikatvaviziSTatattatsambandhasyA''dhAratAtvaM kalpyate, tena rUparasayobhedAbhedasambhave'pyadhArA''dheyabhAvA'bhAve'pi na kSatiriti dhyeyam / , nanvevamapi bhavatu bhagavAn bhedAbhedo jAtyaMtararUpaH, tathApyasAvekatrA'nyonyAbhAvatadabhAvapratItivyaMgyaH, tayozcaikatrAvacchedakabhedaM vinA pratItyanupapattirityuktameveti cet na, ghaTatvadravyatvayoreva tadavacchedakayoH sambhavAt / yadavadAma stutau "eka" ti / 1 1 ekatra vRttau hi virodhabhAjoryeSAmavacchedakabhedayAvA / dravyatvaparyAtayorvibhedaM vijAnatAM sA kathamastu vastu // iti madhyamasyAdvAda rahasye / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghusyAdvAda rahasye cittu bhedo'nyonyAbhAvo'bhedastu dharmAntaramityabhyupaiti / atra tAdRzAbhedasya vyavahArAatri yadAvizva maNikRtA, tattuccham, prameyamabhidheyamityAdau tasyaiva zaraNIkaraNIyatvAt / digambara matAnuyAyinastu bhedAbhedo bhedaviziSTA'bheda eva, sambandhatA tu tayorubhayatvena rUpeNa / na cobhayatvamapi ekaviziSTAparatvamiti vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahaH, aviziSTayorapi gotvAzcatvayorubhayatvapratyayAttasyA'tiriktadharmatvAt / na ca bhedA'bhedayorekatra virodhaH, na hi vayaM yatra yasya yo bhedaH tatra tasya tadabhAvameva tra mahe kintvanyameveti / tathAhibhedo dvividhaH, pRthaktvarUpo'nyonyAbhAvarUpazca / tatra pRthaktvaM pravibhaktapradezatvarUpamanyonyAbhAvastvatadbhAva iti / tu pRthaktvamanyonyAbhAva eva ityabhidadhe dIdhitikRtA, tanna, evaM sati ghaTaH paTAtpRthagitivadrUpAtpRthagityapi pramIyeta / yadavocAma zrIpUjya lekhe - " " aNNaM ghaDAu" ti / tathAcAnyonyAbhAvAdapi pRthaktvasya bhedAbheda eveti tattvam / nacaivamanavasthA, prAmANikatvAt / tatra ghaTapaTAdInAM naitadanyatarAbhAva iti kevalabhedaH, teSAM bhedatvAvacchinnA'bhAvA saMcalitatvAt / pratisvaM prAtisvikarUpeNobhayAbhAvAtkevalA'bhedo, avayavAvayavyAdInAM tvatadbhAvasattve'pi pArthakyAbhAvAt bhedAbheda iti / 4 ] atredamasmAkamAbhAti - pravibhaktapradezatvamityatra bahuvrIhyAzrayaNe paramANavaH kuto'pi na pRthagbhaveyuH / evaM karmadhArayAzrayaNe dezaskandhayorapi sa eva doSaH / skandhAzritaparamANUnAmeva pradezatvasaMjJayA tadanAzritaparamANUnAzca kuto'pi na pRthaktvaM ghaTe / kiJca - pradezeSu kiM pravibhaktatvaM 1 na tAvadanyatvaM, ekadravyasyaiva pradezAnAM tAdRzatvAt / nApi pRthaktvaM, tasya pravibhaktaskandhakatvarUpatayA'nyonyAzrayAt / tathAhi - pradezAnAM pravibhaktatvasiddhau pravibhaktapradezatvarUpaM skandhAnAM pArthakyaM sidhyati, siddhe ca skandhAnAM pravibhaktatve pravibhaktaskandhakatvarUpaM pradezAnAM pArthakyaM sidhyatIti / atha pRthaktvaM jAtyaMtararUpameveti cettarhi medAbheda eva tAdRzaH kimiti nAsthIyate ?, dharmidharmo bhaya bhAsakasAmagryA eva tadbhAsakatvena vyaJjakagaveSaNa vizrAmAt / etena "pRthaktvavyavahArA'sAdhAraNakAraNaM tadi" tyapyupekSitam, kAraNatAvacchedakarUpaparicayaM vinA tAdRzanirvacanAsambhavAcca / yattu - 'vibhinnAzrayA''zritatvameva pArthakyaM, vibhinnAzvAzrayAH skandhAnAM dezA iva dezAnAM skandhA api sambhavanti, tantau paTa iti vatpaTe 1 aNNaM ghaDAvaM, paNa puDhotti visAradANa vavahAro / bhedA uNo pudhattaM, mijjadi vavahArabA gheNaM // iti madhyame / [ anyat ghaTAt rUpaM, na pRthagiti vizAradAnAM vyvhaarH| bhedAtpunaH pRthaktvaM, bhidyate vyavahArabAghena ] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyA bhimatasatkAryavAdanirAsaH tantava iti pratIterapyabAdhitatvAt / anyatra rupAdipratiyogikatvaviziSTabhedAbhedasyAdhAratAtvepyatrAnyatarapratiyogikatvaviziSTasyeva tasya pratItibalena tathAtvakalpanAt / taduktamudayanenApi "saMvideva hi bhagavatI vastUpagame naH zaraNamiti" / paramAraNUnAmapi zuddhasya svasyaiva svAzrayatvaM bhAvibhUtAzrayasambhavenaiva vA tadAzritatvamakSatamanyathA dravyacatuSTayasya sArvatrikatvA'sambhavAditi' tacintyam, atyantavibhinnAnAmapi AkAzAdirUpaikAzrayasambhavena bhedAbhedasambandhAvacchinnAzrayatAvivakSaNe sphuTadoSAt / javastu-sArvajanInapratItisvArasyAdeva bhedAbhedayona virodhaH / ata eva na saMkara-vyatikara-saMzayA 'navasthA-dRSTahAnyadRSTakalpanAH / bhedazca svarUpAntarAt svarupavyAvRttirupaH / sa caikadravyaguNaparyAyeSvapi sambhavati / ayambhAvaH-yathAhi sUtragrathitamuktAphalAnAmapekSAbuddhivizeSaviSayatvarupaM hAratvaM sUtramuktAphalAdhAratAvacchedakaM tathA guNaparyAvANAM tAdRzaM dravyatvamapi / tathA, yathA ca hAratvasUtratvamuktAphalatvAvacchedena zuklatvapratItistathA dravyatvaguNatvaparyAyatvAvacchedena sattvapratItirapi / yathA ca zuklatvAdyavacchinne hAratvAdyavacchinnabhedastathA sattvatvAdyavacchinne dravyatvAdyavacchinnabheda iti / taduktaM-"saddavvaM sacca gunnotti'| 'vistAra: tattaddharmAvacchinnavizeSyatAnirupitAH prakAratAH / nanvevaM vRkSo vanamitivat sad dravyamiti prayogo na syAt, yatra hi yaddharmAvacchinnaprakArakabuddhiviSayatvaM vyavahAraupayikaM tattaddharmAvacchedenaivAbhedenAnvetIti vyutpatteriti cet ? na, etanniyamasya viziSya vizrAmAditi dik / yadvA kRtasya-kumbhakArAdiprayatnasya nAzaH= 'upadhAnA'vyApyatvam, akRtasya kumbhakArAdiprayatnA'bhAvAsyA''gamo'nupadhAnA'vyApyatvaM ca syAtAm , vastunaH sarvathA nityasvAt , tathA ca vyavahArabAdhaH iti bhaavH| atredaM vibhAvyate-sAMkhyahi sadeva vastvabhimanyate / taduktaM-"asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasambhavA'bhAvAt / zaktasya zakyakaraNAtkAraNabhAvAcca stkaarym"| [sAMkhyakArikA-9] iti / asataH zasaviSANAdeH kattu mazakyatvAt , sata eva satkaraNasvAbhAvyAt / upAdAnena grahaNAt sambandhAt , na hyasataH sambandho'sti / asambaddhasyaiva karaNamiti cet ? na, sarvasaMbhavA'bhAvAt asambaddhatvA'vizeSa hi sarve sarvasmAdbhaveyuH, na caivamiSTamiti / tathA'zaktasya janakatve'tiprasaMgAt zaktasya janakatvaM vAcyama, zaktizca kAryasya prAgasattve niyatA 1-sahavvaM sacca guNo, sacceva ya pajaotti vitthAro / jo khalu tasma abhAvo, so tadabhAvo atabbhAvo / / prava0 sAra0 a02 gA0 15 / / .-phalotpattyavyApyatvamityarthaH / ghaTAdivastuno nityatvAt kumbhakArAdiprayatnasya vaiphalyameva na tu phalaniSpattivyApyatvamiti bhaavH| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 ] laghusyAdvAda rahasye na syAt, ito'pi kAraNAt prAk kAryasya sattvamupeyam / tathA tAdAtmyAdapi satkAryam, avayavino'vayavabhedA'pratIteriti / tadayuktam, yato ghaTatkAraNavyApArAtprAgapyasti tarhi tadAnImupalambhaprasaGgaH / athA'nAvirbhAvAt nopalabhyate iti cet 1 koyamanAvirbhAvaH 11 upalabdhyabhAvo vA, 2 arthakriyAkArirUpA'bhAvo vA 3 vyaJjakA'bhAvo vA 4 yogyatA'bhAvo vA 5 kAlavizeSaviziSTatvA'bhAvo vA, 6 jijJAsA'bhAvo vA 7 tirodhAnaM vA, 8 anyadvA ? nAdyaH, yasyaivAkSepastasyaivottare ghaTTakuTI prabhAtA'pAtAt / atha ghaTAnupalabdhyAkSepe saMsthAnAdyanupalambhasyottaratvamiti cet ? na saMsthAnajJAnasya saMsthAnijJAnAt pUrvaM niyatamanapekSaNAttasyApi prAksattve upalabdherApAdyatvAt asatve vakSyamANadoSAnusaGgAcca |1| na dvitIya:, arthakriyArupasya prAgasatve'satkAryavAdApAtAt / 2 / ata eva na tRtIyo'pi, prAthamikopalabdhau kuvindAdisamudAyasyopalabdhimAtre vA vijAtIyasaMyogasya kAraNatve'pi tayoH prAksattvAvazyakatvAt | AvibhUtayoreva tayoH tathAtvamiti cet na, AvirbhAvasyApi sadasadvikalpagrAsAt / vijAtIyasaMyogAdyAvirbhAvasya prAksanve'pi vijAtIyasaMyogena samaM tasya sambandho nAstItyapyasamIkSitAbhidhAnaM taddoSA'nativRtteH / etena "viSayitAvizeSasambandha eva ghaTatvAdeH vijAtIya saMyogajanyatAvacchedakatAvacchedako'stvanaMtaprAgabhAvapradhvaMsAdyakalpanalAghavAt" ityapi parAstam / tadabhAve'pi ghaTatvavinirmuktaviSayatAkaghaTasAkSAtkArA''pattezva / kiJca ghaTAdeH kumbhakArAdivyaGgyatve janyatvavyavahAro nirAlambanaH syAt, anyathA dinakara-karanikarA'bhivyaJjite ghaTe tajjanyavyavahArA''patteH | 3 | nA'pi turIyaH - mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpavattvAdirupAyAzcAkSuSAdiyogyatAyAH prAguFadizA prAgapi saccAt |4| nApi paJcamaH, kAlavizeSasya kAraNatvenA'natiprasaMge ekakAraNaparizeSA''patteH / vizeSasyA''gantukopAdhirUpasya sadasadvikalpagrAsAcca |5| nApi SaSThaH, satyAmapi jijJAsAyAM kAraNavyApArAtprAkkAryA'nupalambhAjjijJAsAyA jJAnamAtraM pratyahetutvAcca / jijJAsitabodhaM prati jijJAsAyA hetutve jijJAsAM vinApi tatrA'jijJAsitabodhA''pattezca 6 / nApi saptamo, anAvirbhAvasyaiva tirodhAna padArthatvAttasya ca lakSyatvAdadyApi niyatanirvacanA'paricayAt 7 / nApyaSTamo'nirvacanAt | 8 | [iti] 9 syAdetat-"vijAtIyasaMyogasya janyasAkSAtkAratvaM janyatAvacchedakamastu na tu janyadravyatvaM, anaMtaprAgabhAvaH pradhvaMsA'bhAvakalpanAgauravAt / na ca vijAtIyasaMyogaM vinApi guNAdau dravyasAkSAtkArodayAdvyabhicAraH, dravyaniSThalaukikaviSayatAyAH kAryatAvacchedakasambandhatvena taduddhArAt / etena-"dravyasAkSAtkAratvasya tatkAryatAvacchedakatve mUrtta sAkSAtkAratvAdinA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntAnityapakSadUSaNam vinigananAvirahaH, svAzrayaviSayatAsambandhaM kAryatAvacchedakIkRtya dravyatvAdinA tathAtve'pi mUrtatvAdinA sa eva doSaH" ityapAstam / itthazca dravyamAnaM sarvathA nityamastu / na caivaM taMtUnAmeva paTatvAtaMtau paTa iti pratyayo na spAditi vAcyaM, phalabalena vilakSaNasaMyogavattvarupa paTatvAdiviziSTAdhAratAvacchedakatvasya vilakSaNasaMyogavattvarupazakyatAvacchedakabhedAt / taMtusaMyogAtpaTa utpanna iti vyavahArastu bhrAnta eva, paTapadaM vA paTAbhivyaktiparam / paTa utpannaityAdipratItistu paTatvAdighaTakasaMyogotpAdamAtramavagAhate / taMtuH paTa iti pratItistu vRkSo vanamiti vadeva nodeti / paTaH taMtava iti pratItistu ekatvadharmitAvacchedakakabahutvaprakArikA satIcchAvizaSamapekSate / ekatra dvayamiti nyAyena tadanvayabodhApAdane zabdA'sAdhutvameva vA / 'adhikaM matkRtanyAyavAdArtheSu bodhyam / " atra bramaH-paryAyatvAvacchedenaiva dravyasya kAraNatA sAmAnyato gRhItetyasamAnajAtIyadravyaparyAyarUpasya ghaTasya kathaM na janyatvam 1 anyathA kapAlasyaiva ghaTatvAtkapAlarUpa-ghaTarUpayorbhedo na syAt , tathA ca pratyakSabAdhaH / kiJcaivaM daNDAdau ghaTasAdhanatAjJAnena pravRttina syAt / atha "vijAtIyasaMyoga(va)tvameva ghaTatvaM, yuktaM caitat , kathamanyathA ghaTatvasya jAtitvaM ? mRttvasvarNatvAdinA sAMkaryAt / na ca kulAlAdijanyatAvacchedakatayA mRttvasvarNatvAdivyApyaM nAnAghaTatvameva svIkartavyamanugatadhIstu kathaJcit sausAdRzyAt , ghaTapadaM tu nAnArthakamiti vAcyam , kumbhakArAdevijAtIyakRtimattvena tattve ghaTatvasyaikatvaucityAt iti cet ?" na, evaM sati ghaTavatyapi bhUtale saMyogena ghaTo nAstIti pratIteH pramAtvApAtAt , ghaTaH paTasaMyukta ityAdipratIterapramAtvApAtAcceti dik| atha anityatvaikAntapakSe'pi doSamAhuH "bhyAtAmi"ti / ekAntanAze nityatvA'saMbhinnanAze kRtasya nAzo akRtatulyatA / tanmate hi vastunaH sarvasya kSaNikatvAdutpattisamanaMtarameva ghaTasya nAzaH, iti pRthubudhnodaratvAdiparyAyANAmAdhAreNa kena bhavitavyam ? tathA'kRtasyA''gama: arthakriyAkAritvam / yaddhi kumbhakArAdinA ghaTAdikaM kRtaM tena tu durjanamanaHpraNayaparaMparAvattadAnImeva dadhvaMse, tathA ca jalAharaNAdikriyAsu vyApriyamANena tenAkRtenaivopapasthAtavyamiti dUSaNadvayamidaM bauddhabudhyupanItakAkuvyAkulIkaraNapravaNaM prasajyeteti bhAvaH / [kSaNikavAdapUrvapakSaH] idamapyatra vicAryate-kiM kSaNabhaMgurameva vastvanyathA vA ? tatra ghauDA:-"mudgarAdisamavadhAnadazAyAM ghaTAderyat svarupaM varIvarti tena prAgAsInaM na vA ? antye svarupabhAvahAnyApattiH, 1-adhika adhikaM pUrvapakSavacanamityarthaH / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusyAdvAdarahasye Aye'nAyAsenaiva siddhA kSaNabhaMguratA bhagavatI / kiMca-tattatkSaNAvacchedena ghaTAdeH pradhvaMsA'pratiyogitvakalpanApekSayA pradhvaMsapratiyogitvakalpanaiva laghIyasI / vastutaH tattatkSaNeSvevAstu ghaTatvapaTatvAdikam / naca saMkaraH, vAsanAkRtavizeSeNa tannirAsAt / ata eva na sthitikAle ghaTa utpanno, ghaTo dhvasta ityAdi pratItiH / viziSTotpAdadhvaMsayorvizeSaNasattvaviruddhatvAt / na ca 'sa evAyaM ghaTa' iti pratyabhijJA kSaNikatve bAdhikAH sa evAyaM gakAra ityAdi pratyabhijJAyA iva tasyAstajjAtIyAmedaviSayatvAt / kizca-nityasya sato vastunaH sarvadArthakriyAkAritvApattiH, svataH sAmarthyA'sAmAbhyAM paropakArAnavakAzAt / svataH samarthamapi tatkAraNAMtarasahakRtameva kAryamupadadhAtIti cet ? na, kAryAnupadhAnasamaye sAmarthe mAnAbhAvAt / tasmAt kurvadrUpasyaiva kAraNatvAdvastuno maduktakSaNabhArabhaMgurasya sataH kSaNavizrAma evocita iti / " (kSaNikavAda nirAsaH ] tadatijarattaraM-vinAzasvabhAvatvena kSaNikatve sthitisvabhAvatvena nitytvsyaapyaa''ptteH| sthitipratyayo bhrAnto, vinAzapratyayastu prameti tu nijapraNayinImanovinodamAtram | dhvaMsapratiyogitvaM tu yathA tvayA vidhiparyAyeNa kalpyate tathA mayA niSedhaparyAyeNApIti na doSaH / vAsanAyA dhruvatve tu nAmAntareNa dravyamevA'bhyupetavAn bhavAn , kRtAMtaM ca kopitavAn , adhruvatve tu kimanayA'jAgalastanAyamAnayA 1 kurva patvena tu na kAraNatA, tasya prAgaparicayAt iSTasAdhanatAjJAnavilambAt ghaTArthino daMDAdau pravRttyanudayApatteriti dik / zrIhemasUrivAcAmAcAmati cAturIparavicAram / vyAkhyAtAdyazloko jasavijayastA paricinoti // 1 // [prathamazlokavivaraNaM samAptam ] nanu bhavatu kadAcidvAhyavastuno nityAnityatvam ; pramAtustu na kathamapi / na ca jJAnAdyabhedAt tathAtvaM, tathA sati duHkhAbhedAd duHkhadhvaMsasyApi AtmadhvaMsarUpatvAttadarthino yamAdau pravRttirna syAt / na ca duHkhadhvaMsatvameva kAmyatAvacchedakaM, tatrA''tmadhvaMsatvarupA'niSTatAvacchedakajJAnasya pravRttipratibaMdhakatvAt / na cA''tmatvAvacchinnadhvaMsatvameva cArvAkAdimataprasiddhamaniSTatAvacchedakaM, vijAtIyasukhatvameva vA kAmyatAvacchedakamiti vAcyam, tathApi "nityaM vijJAnamAnandaM brahma"(taittarIya-AraNyaka) ityAdizrutyA tasya nityatvaucityA nityasukhAdinaiva samamabhedabodhAt / na ca 'AnandaM brahmaNo rUpaM, tacca mokSa pratiSThitami" ti medabodhakazrutisaddhAvAdupacaritArthatvameva tasyA yuktamiti vAcyam, rAhoH ziraH ityAdau SaSThyA abhede'pi darzanAt / atrA'bhedaprakArakabodhadarzanAllakSaNaiva, zrutau tu sA na yukteti cat 1 na; suvibhaktau lakSaNA'nabhyupagamAt , anyathA vyatyayAnuzAsanavaiyarthyAt / / atha vibhaktyaMtarArthe vibhaktyaMtarasya lakSaNAyA niSiddhatvajJApakaM vyatyayAnuzAsanam , ata Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zloka 2-bhogapadArthavivecanam eva ghaTaM jAnAtItyAdau dvitIyAyA viSayitve lakSaNA nA'nupapamA / kaJyoge SaSThyanuzAsanaM ca dvitIyA'sAdhutvajJApa, niSThAdivarjanaM ca niSThAyAM tatsAdhutvajJApakaM, kRtyayoge vikalpavidhAnaM ca niSThAyAM zeSaSaThyasAdhutvajJApakamiti cat ? na, tathApi tatra sambandhatvaprakArakanodhasyaiveSyamANatvAt / ata AhuH 'AtmanA'ti AtmanyekAnta nitye syAt na mogaH mukhaduHkhayo / ekAntA'nityarUpe'pi na bhAgaH susvaduHkhayoH // 2 // AtmanyekAntanitye-abhyupagamyamAna iti zeSaH / sukhaduHkhayorbhogaH sAkSAtkAro na syAt / yadyapi mogapadaM sukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAre rUTamiti punaH 'sukhaduHkhayo' rityupAdAne paunaruktyaM, tathApi 'viziSTavAcakAnAmityAdinyAyAt bhogapadamatra sAkSAtkAramAtraparaM dRSTavyam / na ca zakyAdananye'rthe kathaM lakSaNA, 'zakyatAvacchedakarupabhede eva lakSaNAsvIkArAt , yathA jayateH prakaSTajaye / tadAhuH "zakyAdanyena rUpeNa jhAte bhavati lakSaNe" ti / neyAyikaikadezinastu-"bhogatvaM cAkSuSAdisAmagrIprativadhyatAvacchedakakukSipraviSTatayA siddho jAtivizeSaH / na ca svasamavAyilaukikavipayitayA bhogAnyamAnasapratibandhakatAvacchedakIbhUtasukhaduHkhavRttijAtivizeSavadanyajJAnatvAdikameva mAnasAnyasAmagrIprativadhyatAvacchedakaM. sukhaduHkhavRttijAtivizeSavatprativadhyatAvacchedakamapIdameva tena na tatpraviSTatayA mogatvasiddhiriti vAcyaM, anayA dizA sAkSAt sukhAdivRttirjAtiH pratibadhyatAvacchedakakoTI pravezyA, sAkSAt mAnasavRttiogatvajAtirvA svasamavAyilaukikaviSayatAsambandhena prativandhakatAvacchedakakoTau pravezyetyatra vinigamakAbhAvAt , prAguktajAtenitvaparyantasambandhena prativadhyatAvacchedakatvaprasaM. gAcce"tyAhuH / ['tanmate sukhaduHkhayorityasya na ponaruktyam / ] [atha prakRtaM prstumH|] 'ayaM bhAvaH-ekAntanityaH sambhAramA sukhaduHkhe yugapadbhaJjIyAt , krameNa vA 1 nAyo, virodhAt / na dvitIyaH svabhAvamedena sarvathAnityatvahAneH / sukhaduHkhAnubhaH vakAle'pi tatsvabhAvatvatmAtmanaH kathamiti cet ? tasya guNarUpatvAt ; guNaguNinozca bhedAmedasya nipuNataramupapAditatvAditi gRhANa / svabhAvo hi svadravya guNa-paryAyA'nugataM svarUpAstitvaM, tacca saadRshyaa(d)stitvenaikiibhvto'pynysmaadbhedprtiitimaadhtte| __ athaivamapi dhvaMsA'pratiyogitvarUpaM sarvathA nityatvamakSatameveti cet 1 na, jJAnatvAdinA taqhasAdAtmatvAdinA neti tu prAgeva pratyapIpadAma / Atmatva-jJAnatvayorapi bhede kA pratyAzeti 1 viziSTa gacakapadAnAM sati vizeSaNavAcakaparasamavadhAne vizeSyArthamAtraparatvamiti nyAyAt / 2 mamAvatte zakyatetyAdinA / 3 koSThadvAntarganau pAThI madhyamavRtterSojitau AvazyakatvAt / 4'bhayaM bhAvaH' pATho nAvazyako nAsti ca mdhymvRttii| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] masyAdvArarahasye cet 1 na, tathApi jJAnAdisAkSAdvattenitvAdereva maMsapratiyogitAvacchedakatvAt / AtmatvavyApakatvamapi tasya na sAkSAditi na ko'pi doSaH / idamatra dhyeyam-yadyapi yatkizcidaghaTA'nyatyAbhAvavatyajAyamAnayA ghaTA'tyaMtAbhAvapratItyA tatra ghaTatvAvacchinnapratiyogitA sidhyati, dhvase tu navaM, tathApi 'ghaTatvenAyaM dhvasto na tu mRttvene'tyAdipratItyA tatra sA sidhyati / avacchedakatA tu svarUpavizeSaH / sA ca kvacidatiprasakte'pi dharma pratItibalAtkalpyata iti / prAvastu-pUrvAkAraparityAgenottarAkArapariNatirUpaM kAryatvamAtmatvAvacchedenaiva gAyanti / nanvevamAtmanaH kAryatvavyavahAraH syAnnatu jJAnAdeH, tasyA'nIdRzatvAt iti cet ? na, dravyakAryatvasyaivaitamakSaNatvAt / paryAyakAryatvasya tu dhvaMsapratiyogitvameva lakSaNam / ata eva dravyasya hi pUrvAkAraparityAgenottarAkArapariNAmaH kAryatvamityeva ratnAkarAvatArikAyAmabhihitam / dhvaMsapratiyogitAnavacchedakarUpavattvasya nityatve tadanavacchedakarUpavatvamevobhayAnugataM kAryatvamityabhipretya tu prAgupadarzitaH panthAH / dhvaMsasyApi kizcidutpattirUpatvAttadhvaMsasaMbhavAnnA'vyAptiH / ghaTAdinAzasya kAlavizeSaviziSTakapAlatvAdinaye'pi kapAlatvAdinA tannAzasaMbhavo'nanyathAsiddhAniyatottaravartitAvacchedakarUpavatve vA tAtparyamiti dhyeyam / ____ athA'nityatvapakSe'pi doSamAhuH-"ekAntAnityarUpe'pi" iti-nigadasiddhamidam / ayaM bhAvaH-ekAntAnityasyApi sataH AtmanaH sukhaduHkhayoyugapaddhogo viruddhatvAdeva neSTaH / kramabhoge tu kSaNikatvahAniH, tattatkSaNadhvaMsAdhikaraNasamayasyeva kramapadArthatvAt , kSaNisya tu tadasaMbhavAditi / hemamurigirI gumphe, yasyAsti paramA gatiH / dvitIyAnuSTubho vyAkhyA, sa pazovijayo'tanot / / 2 / / zrI athobhayoH pakSayoSaNAMtaramubhAbhyAmanuSTubbhyAmAhuH 'puNyapApa' iti puNyapApe pandhamokSau, na nityaikAntadarzane puNyapApe bandhamokSau, nA'nityaikAnnadarzane // 3 // kramAkramAbhyAM nityAnAM, yujyate'rthakriyA na hi / ekAntakSaNikatve'pi yujyate'rthakriyA na hi / / 4 / / ekAntanityAtmavAdimate puNyapApayorasambhavaH / te hi 'yAgabrahmahatyAdInAM kSiprabhaMgurANAM svarganarakAdikaM prati zrutibodhitakAraNatAyAH phalaparyantavyApAravyAptatayA tatra vyApArasya cAnyasyA'saMbhavAt parizeSAdadRSTasiddhiH / na ca dhvaMsenaiva nirvAhastasya phalA'nAzyatvAt / nacA'pUrvasyApi prathamasvargAdinA nAzAt phalasantAno na nirvahet iti vAcyam , tasya caramaphalanAzyatvAt / caramatvaM ca svasamAnajAtIyaprAgabhAvA'samAnakAlInatvAdikaM jAtivizeSo vA / nacA. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhyAbhimatasatkAryavAdanirAsaH [ 11 pUrvotpatyanantarameva phalaM kuto na bhavatIti vAcyam, vRttilAbhakAlasyApi niyAmakatvAt / atha nirvyApArasyaiva yAgAderavyavahitatvAMzavinirmuktakAraNatAgrahaH sambhavatIti cet ? na, avyavahitapUrva samayAvacchedena kAryavati yadabhAvo jJAyate tatraiva kAraNatAbuddhyanudayena tadgarbhAyAH kAraNatAyA aucityAt, kIrttanAdinAzyatvenA'pUrvasiddhezva / tacAdRSTamAtmano guNarUpaM vihitaniSiddhakriyAjanyamityAhuH / taccA'yuktam -- svabhAvabhede - naivAtmanA dharmAdharmayorjanane ekAntanityatApakSakSateH / vastutaH zubhAzubhopayogAveva dharmAdhamau, tadupanItaprakRtivizeSA'vAdhAkAlaparipAkAcca phalodaya iti dig / ata eva bandhamokSayorapi karmAdAnasakalakarmavipramokSalakSaNayostatpakSe'sambhavaH / eva mekAntA'nitye' tyAdinA kSaNikatvapakSe'pi doSo vibhAvanIyaH || 3|| kramAkramAbhyAmiti - apracyutA'nutpannasthiraikarUpANAM hi krameNa yugapadvA'rthakriyAkAritvaM na ghaTAmaTATUyate / tathAhi - arthasya = ghaTAdeH, kriyA - jJAnAdirUpA, tatkAritvaM-tajanakatvam, sarvathA nityAnAmAtmAdInAM dezakrameNa kAlakrameNa vA na sambhavati, yatkiJciddezakAlAvacchede - naiva sakalakAryakaraNasAmarthyAt / anyathA dezakAlabhedena svabhAvabhedAdanityasthApAtAt / athAtmAdInAmarthakriyAkAritve'pi sarvatra sarvadetyApAdakAbhAvastatsvabhAvavartA dezakAlAdInAM vila kAryavilamba iti cet 1 na tattaddezapratibaddhetarakAlatvena tattatkAla pratibaddhetaradezatvena ca kAraNatAyA adhyAtmamataparIkSAyAM pradarzitatvAt / evaM ca tattaddezakAlAdyavacchedena svabhAvabhede sarvathA nityatvApAyAt / syAdetat-evaM sati ghaTAdInAM kAraNatA na syAt / maiva, vinigamanAviraheNa teSAmapi tatsambhavAt / na caivaM gauravaM, pratItisiddhasvabhAvasyaivameva kalpanAt / kiJca kAraNakalApamelakasya kAryopadhAyakatve'pi tasyApi vaicitryAt svabhAvA'vaicitrye kA pratyAzA 1 tasmAt svabhAvAvaicaitrye'pyanyAdRzaM nityatvameva tatrAstIti svAgrahameva gRhANa / tameva gRhNAmIti cet ? pathaH smara mocito'si tataH prAk / atha pUrvapUrvapariNAmAnAmevo tarottara pariNAmajananasvabhAvatvAdAtmanaH kUTasthanityatvamevocitamiti cet 1 na, tasya tadabhedenaiva kartRtvAt / ata evaikasya SaTkArakI bhAvo'nyatra prAsAdhi / atha nityacetanAsvabhAvatvarUpArthakriyAkAritvAdAtmanaH kUTasthanityatvamevocitamanityacetanAyAstu pradhAnasAdhyatvamiti cet ? na, cetanAyAH svato nityatvAt paryAyato'nityatvasyaitadapakSapAtitvAt / jJAnakarmaphalarUpAyAH svatantraprApyatvena karmIbhUtAyAzcetanAyAstattadupayoga - pariNatena svataMtratayA''tmanaiva kartrA sambhavAt pradhAne mAnAbhAvAt / , Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] laghusyAhAvarahasye __athaivamapi dravyakarmarUpA'rthakriyAkAritvamAtmanaH kathamiti cet ? nimittIbhUtabhAvakarmakatRtvenopacArAditi gRhANa / evaM ghaTAdika tvamapyAtmanaH upacArAdeva bodhyam , prApyatvagarbhakarmatvasya pariNAmavizeSa eva paryavasAnAt / na hi kriyAjanyaphalazAlitvAdikaM parAbhimataM karmatvamapi sArvatrikaM, ghaTaM jAnAtItyAdAveva tadabhAvAt / etenA'rthakriyetyatra prathamAtatpuruSe'pi kramapakSaH pratyAkhyAtaH / yugapat pakSe tu pratyakSabAdhaH / ekAntA'nityapakSa'pi doSamabhidadhAti "ekAntA'nityapakSe'pi" iti-kramAkramayorasambhavapratItibAdhAbhyAmiti bhAvaH // 4 // athaikAntavAdopakalpitakarkazataratarkatimiranikaranirAkaraNena prakaTIbhUtapratApaM bhAsvatamanekAntavAdamabhinandanti-'yadAtvi'ti yadA tu nityAnityatvarUpatA vastuno bhavet / thatyAtha bhagavannava tadA doSo'sti kazcana ||5|| nanu pare'pi pRthivyAdinyapi paramANurUpANi nityAnyanyAni anityAni pratijAnata iti ko vivAdo'taH prAhuH 'yathAtthe' ti / bhagavAn hi ghaTAdikamapyekaM vastu 'syAnnityaM, 'syAdanityaM, syAnityAnityaM, syAdavaktavyaM, 'syAnnityamavaktavyaM, syAdanityamavaktavyaM, syAnityazcA'nityazcA'vaktavyaJceti prakAzayati na tathA pare svapnaM'pi saMvidrata iti bhaavH| idamidAnIM nirUpyate / sarvatra hi vastuni syAnityatvAdayaH sapta dharmAH pratyakSaM pratIyante / tathAhi-ghaTo dravyatvena nityaH, paryAyatvenAnityaH, kramikavidhiniSedhArpaNAsahakAreNa syAnityA'nityo'pi pratIyate / na ca samuditAbhyAM nityatvA'nityatvAbhyAmeva tannirvAhAddharmAntarakalpanaM kimarthakamiti vAcyaM, samuditayostayovilakSaNatvenaitatsthAnA'bhiSecanIyatvAt / na cAtra pratyakSe icchAyAH kathaM niyAmakatvaM, pratItibalAdetAdRzecchAviziSTabodhaM pratyetAdRzecchAyAH kAraNatvakalpanAt / yugapadubhayA'rpaNAsahakAreNa syAdavaktavyo'pi na tu sarvathA, avaktavyapadenA'pyavaktavyatvApatteH / na cA'vaktavyatvaM zabdA'bodhyatvarUpaM kathaM yogyamiti vAcyam , upadezasahakAreNa padmarAgAdivattadgrahAt / nityatvasyAtra ka upakAra iticedavaktavyatvena pariNamanamityeva gahANa / vaktavyatvena pariNamanaM tu nityatvAdivizeSeNaiva vizrAmyatIti na tadatirekAvakAzaH / kramAkramAbhyAM vidhyubhayakalpanAsahakAreNa syAnnityaH syAdavaktavyaH / tAbhyAM niSedhobhayakalpanAsahakAreNa syAdanityaH syAdavaktavyazca / tAbhyAmubhayakalpanAsahakAreNa ca syAnityaH, syAdanityaH, syAdavaktavyazca / atrApi samudAyapakSA''zaMkA prAgvat samAdhAtavyA / na ca vizeSaNa-vizeSyabhAve vinigamanAvirahaH, tathApyetatkRtapariNatyanatirekAt / nityAnityatvAdayo jAtyantararUpA ityapyAhuH / ata eva amRnavalambya sarvatra saptabhaMgI saMgatimaMgati / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13 saptamaGgInirUpaNam / ilo0 5 / / atha keyaM saptabhaMgIti cet 1 ekatra vastunyekaika dharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitasaptadhA vAkprayogaH saptabhaMgI' ti sUtram / (pramANanayatatvAloka-pariccheda 4 sUtra 14 ] yaH khalu prAgupadarzitAn vastunaH sapta dharmAnavalambya saMzete, jijJAsate, paryanuyuGkte ca taM pratIyaM phalavatI, praznasya tulyottaranivartyatvAt / yathA ca sAmAnyataH zabdaH sarvavAcako'pi saMketavizeSaM sahakRtyA'nvayaM bodhayati tatheyamapyarpaNAvizeSasahakRtvarI satIti / zAbde icchA'niyAmakatvavaco mogham / saptabhaMgIvinimuktazabdamAtrasyA'bodhakatvaM tu nA''zaMkyaM, vidhipratiSedhAbhyAM svArthamabhidadhAna ityanenA'rpaNAvizeSasthala eva tadanuvarttanA'bhidhAnAt / atra ca syAnnityatvAdiSu saptabhaMgeSu evakAro'vadhAraNArtha ko'nyathA'nuktasamatvApAtAt / syAt padaM tu tatra tadavacchedakarUpaparicAyakaM tadaparicaye sAMkaryApAtAt / seyaM sakalAdezasvabhAvA, vikalAdezasvabhAvAca / tatra pramANapratipannAnaMtadharmAtmakavastunaH 'kAlAdibhiramedavRttiprAdhAnyAdabhedopacAra dvA] yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH [pramANanaya0 pari0 4 sU054 ] / tadanyo vikalAdezaH / nityatvAdInAM kAlAdibhirabhede hi ekenA'pi zabdenaika dharma pratyAyanamukhenA'nekadharmarUpasya tadAtmakatApannasya vastunaH pratipAdanasambhavAt yaugapadyam / medavivakSAyAM tu sakRduccaritetyAdinyAyAdekazabdasyA'nekArthAnAM yugapadabodhakatvAt kramaH / atha sakRduccaritetyAdinyAyasya prAmANikatve ekaziSTaghaTAdipadasyAnekaghaTAdibodhakatvaM na syAt, na syAcca kasmAdapi ghaTapadAt prAtItiko ghaTa-ghaTatvayorapi bodhaH iti cet 1 na, agrima makRtpadasyaikadharmAvacchinnArthakatvAt / ekazeSasthale tu padAntarasmaraNameva kalpyamanyathA ghaTapadAt samavAyakAlikavizeSaNatAbhyAM ghaTatvA'vacchinnayoryugapadbodhaprasaktibhiyA taddharmAvacchi nnasya bodhyatAvacchedakatAvacchedakaikasambandhAvacchinnatvagarbhatvAvazyakatayA viSayatA- samavAyAbhyAM guNatvavadbodhakaikaziSTatadAdipadAdubhayapratItirna prAdurbhavet / ekapadasyaikasmin kAle ekasambandhAvacchinnaikadharmaprakAratAnirUpita vizeSyatAzAlibodhopadhAyakatvamiti niSkarSaH / tena naikapadasya vastuto nAnAdharmAvacchinnArthabodhakatve'pi kSatiriti dhyeyam / dharme ekatvaJca yAvadbodhyavRttitvAdikam / yantu - svAzrayabodhyatAvacchedakatvasambandhenaikavRttimattvaM tadbodhyatvaM tena na pazutvAdernAnAtve'pi doSa iti nyAyanayAnuyAyinaH, tanna, sarvasya sarvapadazakyatvAt / na caivaM lakSa 5--ke puna' kAlAdayaH ? kAlaH, AtmarUpam, arthaH, sambandhaH, upakAraH, guNidezaH, saMsargaH, zabda ityaSTAviti ratnAkarAvatArikAyAm / 2- sakRduccaritaH zabdaH sakRdevA'rthaM gamayatIti nyAyAt / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] laghusyAdvAdarahasye NAdhucchedaH, sAkSAtsaMketA'saMbhave tadavakAzAt / na ca ghaTatva-paTatvAdinA zaktikalpane gauravaM prameyatvAdinaiva tatkalpanAt , tattaddharmeNa bodhasya saMketavizeSaniyamyatvAt / na caivaM zaktirantagaDariti vAcyaM, vAcakatApratiniyamasya tayA vinA'nupapattarityAkare spaSTatvAt / kAlAdyaSTakasvarUpaM ca zrIpUjyalekhApavaseyamiti digmAtrametat / tarkAstvatratyAH asmatkRtasaptabhaMgItaraMgaNoto'vaseyAH / nanu bhavatu kadAcidanyasya vastuno nityAnityatvaM, pradIpAdestu sarvathA'nityatvamevo citamiti t ? na, pradIpAdipudgalAnAmeva tamastvena pariNamanAt , dravyatvenA'nAzAt / bhathaivaM tamaso dravyatvaM syAditi cet 1 syAdeva / tejasaH kila nivRttirUpatA, yAndhakAranikare paroditA / prantayAM vayamamo samIkSiNastatra patramavalambya tanmahe // tatra tamaso dravyatve rUpavattvameva mAnam / na ca tadevAsiddhaM, tamo nIlamiti pratIteH sArvajanInatvAt / na cAdbhUtarUpavattvamudbhUtasparzavyApyaM, indranIlaprabhAsahacaritanIlabhAgastu smaryamANanIlAropeNaiva nirvAhAt gauravAt na kalpyate iti na tatra vyabhicAraH, kukumAdipUritasphaTikamAMDe bahirAropyamANapItAzraye'pi na vyabhicArastatrApi smaryamANAropeNaiva nirvAhAt , bahirgandhopalabdhestu vAyvAkRSTAnubhUtarUpabhAgAntareNaivopapattariti vAcyaM, tAdRzavyAptI mAnA'bhAvAt * prabhAyAM vyabhicArAt / na ca nIlarUpavattvamevodbhUtasparzavyApyaM, trasareNau vyabhicArAt / na ca pATitapaTasUkSmAvayavavattatrApyudbhutasparzavatvAnumAnaM, anubhUtarUpasyodbhUtarUpajanakatAyA ivA'nudbhatasparzasyA'pi nimittabhedasaMsargaNodbhUtasparzajanakatAsambhavAdRSTAntA'saMpratipatteH / janyAnudbhUtarUpaM pratyanudbhUtetararUpA'bhAvamya kAraNatvapakSe taptatailamthAdanudbhUtarUpAdvaDhnerudbhUtarUpa. bhAgAMtarAkarSaNenaivodbhUtarUpotpattisvIkArAdatra dRSTAntA'sampratipattiriti cet ? na, tathApi trasa. reNorudbhatasparzavatve tatspArzanaprasaGgAt / dravyAnyadradhyasamaktampArzanajanakatAvacchedakIbhUtaprakarSabanmahattvA'bhAvAnnAyaM doSa iti cata 1 na, tAdRzaprakarSamyakanve'pi kalpayitu zakyatvena vinigamanAvirahAt / athaikatve tAdRzajAtikalpane svatantramatasiddhadravyacAkSuSajanakatAvacchedakIbhUtaikatvaniSTajAtyA sAMkaryameva vinigamakamiti cet ? tathApi sA jAtimahattve kalpyatAmiyaM tvekatva ityatraiva vinigamakamanveSaNIyama / bhatha dravyacAkSuSajanakatAvacchedakaikatvaniSTajAtivyApyaiva dravyAnyadravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakajAtirabhyupeyatA, vAyoracAkSuSatvaM tu viSayavidhayA'kAraNatvAditi cet ? tarhi evameva truTisparzA'spArzanasyApyupapattavyacAkSuSajanakatAvacchedakaikatvaniSTajAtedravyAnyadravyasamaveta Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhakAradravyatvasiddhiH / zlo0 5|| [ 15 spArzanajanakatAvacchedakajAtivyApyatve vinigamakA'bhAvaH, viSayasya tattadvyaktitvena kAraNatAyAM mAnA'bhAvazca / yattu tvaksaMyuktatvAcavatsamavAyatvena pratyAsattitvAnna truTi sparzaspArzanamiti, tanna, AzrayatvAcasya niyamataH pUrvamabhAvena tvAcavatvagya vizeSaNatvA'yogAdupalakSNatve ghaTAdyutpattidvitIyakSaNe sparzAdispArzana'patteH kAlabhedenaikasyAmeva vyaktAvanaMtatvAcAnAM sambhavena tAvattvAca pravezA'pekSayA mahattvodbhUtasparzayoreva pratyAsattimadhye pravezasya truTi sparze'nudbhUtatvakalpanasya cocitatvAt, vAyostvAcena tadvRttisparzatvAcAnupapattezcetyabhikamanyatra / tamasyudbhUtasparzavattvamapi pratItisiddhameveti tu prAJcaH / athAsslokAbhAvenaiva tamovyavahAropapatterna tasya dravyatvakalpanamiti cet 1 viparItamaitra kiM na rocayeH ? Alokasya cAkSuSajanakasaMyogAzrayatvena klRptatvAnnainamiti cet na, cakSuraprApyakAritAvAdInAmasmAkaM tamaHsaMyuktacAkSuSaM prati yogyatAvizeSakAraNatvasyaiveSTatvAta / na ca tAdRzayogyatAM vinA'pi kiJcidaMzena tamaHsaMyuktadravyagrahAdvyabhicAra iti vAcyam, mandatamaH saMyuktAMzagrahe tAdRzayogyatAyA avazyA'pekSaNAt / aMzAMzinoH kathaMcidbhedasya ca pratyakSasiddhatvAt / na ca tasminnevAMze nayanaparAGmukhatamaH zAlinyapi pratyakSodayAdA lokasaMyogAvacchedakAvachinnacakSuHsaMyogasyaiva dravyacAkSuSe hetutvamucitamiti vAcyam, ghUkAdizcAkSuSAnurodhena cakSurunmukhatamaHsaMyogavaccAkSapaM prati yogyatA vizeSa hetutvasyaivA'vazyamAzrayaNIyatvAt / AlokA'janyadravyacAkSuSaM pratyevaitasya hetutvamastviti tu nAbhidhAnIyaM, AlokajanyatAvacchedakaniyatarUpasyaivAparicayAt / AlokAsaMyuktacAkSuSaM prati tasya hetutvamityapi na vaktu N yuktam, mahadudbhUtarUpavattanniveze gauravAdanyathA sphuTadoSAt / adhikamanyatra prapaJcitamasmAbhiH iti zreyaH / I pareNa hi cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnamahadudbhUtA'nabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvena dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati kAraNatA vaktavyA / sA ca na sambhavati AlokasaMyogasyApyavacchedakatvasambhave vinigamanAvirahAt / etena svAvacchedakAvacchinnacakSuH pratiyogikasaMyogasambandhena tasya kAraNatA'pi pratyAkhyAtA / atha dravyaniSTalaukikaviSayitAsambandhena cAkSuSatvAvacchinnaM prati paryavasantyAstasyAH kAraNatAyA apekSayA lAghavAt samavAyena tamobhinnIyalaukikaviSayatAvacAkSuSaM pratyA lokasaMyogasya svAvacchedakAvacchinnasaMyogavaccakSuH saMyuktamanaH pratiyogikavijAtIsaMyogasambandhena kAraNatA kalpyate / cakSuHsaMyogasya svAvacchedakAvacchinnA lokasaMyogAvacchedakAvacchinnasvavaccakSuH saMyuktetyAdisambandhena kAraNatAyAM gauravameva vinigamakamiti cet ? na, tathApi kAraNatAvacchedakAMtargata katipayabhAgAnAM sambandhavidhayA nivezA'nivezAbhyAM taddoSAt, svAvacchedakAvacchinnetyAdi saMbaMdhena tatra tamaHsaMyogasya pratibandhakatvakalpanAyA apyavakAzAcca / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusyAdvAda rahasye I 'pecakAdicAkSuSe vyabhicArazca sarvatra sAdhAraNadUSaNam / na ca naracAkSuSaM pratyeva tasya kAraNatA, aJjanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM cAkSuSe tathApi vyabhicArAt / na ca svAbhAvika'racAkSuSatvasya kAryatAvacchedakatvAnnAyaM doSaH, svAbhAvikatvasyA lokasaMskRtacakSurjanyatvarUpasyAlokakAraNatAparicayaM vinA'paricayAt, anyasya durvacatvAt / athA'JjanAdyasaMskRta cakSurjanyatvaM taditi cet ? na, AdipadArthAnanugamena kAryatAvacchedakA'nanugamAt / nApyAloketarA'saMskRtacakSurjanyatvaM tat AloketarasyAJjanAdervyabhicAreNa cAkSuSA'janakatvena cakSarasaMskArakatvAt / aMjanAdyabhAvakAlInacAkSupaM pratyaMjanAdInAM janakatve cAlokAbhAvA'kAlIna cAkSuSatvamAtrasyA'lokasaMyoga kAryatAvacchedakaucityAt / evamapi siddhaM naH sabhIhitamiti cet na, tadapekSayA lAghavena tamaHmaMyuktAnyacAkSuSatvasyaiva tatraucityena tamaso dravyatvasiddheH, pUrvoktamatpathi lAghavatarkasya sarvAtizAyitvAcca / 16] yattu phalacalAttatrAlokavizeSaH kalpyate, vyabhicAragrahe satyAlokasya kAraNatAgrahasyaivAnupapatteH / kathamevamiti cet 1 na, tadavacchedena vyabhicAragrahasyaiva tatsAmAnAdhikaraNyenApi kAraNatAgrahapratibandhakatvAt, atra cAlokatvasAmAnAdhikaraNyenaiva tadgrahe tatsAmAnAdhikaraNyena kAraNatAgrahasya nirapAyatvAt, anyathA kvacitprathamamatiprasaktenApi dharmeNa kAraNatAgra hottaraM pazcAdanugatAvacchedakadharmakalpanAsiddhAMtavyAkopA''patteriti tanna, tadAlokenAnyeSA - mapi cAkSuSA varatvAt / anantapratiniyatasaMskArakatA kalpane ca mahagauravaditi g / etena " dravyacAkSuSasAmAnyaM pratyA lokasaMyogakAraNatAyAH klRptatvAdAlokaM vinA vIkSyamANasya tamasaH kathaM dravyatvaM" ityapi dUramapAstam / tautAtikaikadezinastu - dravyacAkSuSaM pratyAlokasaMyogasya hetutve'pi tAmasendriyeNaiva tamograhasambhavAnnAnupapattiH / na ca mIlitacakSuSo'pi tadgrahApattiH, cakSuH zravaH zrotravattasya 'cakSurgolakAdhiSThAnatvAt / ma ca tadvyasthApakaguNAbhAvAttAdRzendriyA'siddhiH, guNatvasya vyavasthApakatAyAmatantratvAt, indriyAntarA'grAhyagrAhakatAmAtrasya prakRte'pi saccAt / na ca pecakAdInAM divApi ghaTAdigrahApattiH, tAmasendriye tamaHsaMyogasyApi sahakAritvAt / na ca tamasi tamaH saMyogAsaMbhavo, gaganatamaH saMyogasyaiva jAgarukatvAt / nanvevamapi kizcidavacchedena tamaHsaMyogavati bhittyAdAvAlokasaMyukte'pi tAmasendriyeNa pratItiH syAditi cet ? tarhi tamaH - saMyogAvacchedakAvacchinnatAmasendriyasaMyogasyaiva tadgrahahetutvamastu vinigamanAvirahastu tavApi 1- pecako = ghUkaH, taduktaM zrIhemasUripUjyai:, - " ghUke nizATaH kAkAriH kauzikolUka pecakAH / zlo01324 abhi0 ci0 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ilo0 5 // andhakAravyatvasiddhiH / [ 17 tulyaH / candrikAyAM pecakAdestu cAkSuSamevA'bhyupeyam / na ca divA'pi tadgrahA''pattiH, phalabalAtsau lokasya tatpratibandhakatvakalpanAdityAhuH / tattuccham, tamaH pazyAmIti pratIternirAlambanatvApatteH / atha pazyAmIti viSayatA nyAyanaye cakSuH saMnikaSa doSavizeSayoriva manmate tAmasendriyasaMnikarSasyApi niyamyA, avyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakakoTau dAnena vyabhicArA'pracArAditi cet na, tathApi tAmasendriyeNa tamasa iva ghaTAdInAmapi, pecakAdInAmiva narANAmapi jJAnA''patteH / na ca naratAmasendriyajanyajJAnaM prati tAdAtmyena tamasastamastvAdezva kAraNatvaM, aMjanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM tu bahalatame tamasi ghaTAdInAM na tAmasendriyajanyaM jJAnaM kintu ca kSuSameva / na bAlokaM vinA kathaM tadAnIM teSAM taccAkSuSamiti vAcyam, AlokasyevAJjanAderapi cAkSuSe cakSuSaH pRthak sahakAritvAt / ajJjanAdisaMskRtacakSuSa evAlokAjanyacAkSuSe hetutvAdaMjanA dehetutAvacchedakatvamevetyapi kazcit / tanna, aJjanAdyabhAvAkAlIna cAkSuSaM prati svamaMskRtacakSaH saMyogasambandhenAJjanAdereva hetutvacityAdityapare / vastutaH sAmAnyataH ekA cAkSuSajananI yogyatA'parA ca tamaHsaMyuktacAkSuSajananI / tatra pecakAdInAM divA na cASaM mAnavAnAM ca naktaM na ghaTAdicAkSuSamityatra svabhAva eva zagNam / na caivaM svabhAvavAdimatapravezaH samavAyA'bhyupagame tadapravezAt, bahirindriyajJAne upanItasya vizeSaNatvameva, mAnase tu vizeSyatvamapi, ityAdau parasyApi svabhAvasyAzrayaNIyatvAt / sarvajJAnasvabhAvAvagame tattatpuruSatattaddezatattatkAlatattadviSayAdyAzritya vicitrajJAnAvaraNakSayopazamavazAdvicitrajJAnadarzane ko vA vismayaH syAdvAdA''svAdasudadhiyAm ! fear tamaso'bhAvatve vidhimukhapratyayo na prAduH syAt / na ca dhvaMsAdivadupapattistathApi ghaTasya dhvaMsa iti vadAlokasya tamaH iti pratyayApatteH / na cAlokAbhAva eva saMke. tata stamaH zabdaH iti na tadApattistathApi karikalabhetyAdivattatprayogasya sAdhutvApatteH / kiJca, aMdhatamasAvatamasAdyutkarSA'pakarSadarzanAdapi tasya dravyatvaM mahadudbhUtA'nabhibhUtarUpavadyAvattejobhAvatvakatipaya tadabhAvatvayorajJAne'pi tadvyavahArAt / itthaM ca tamazvalatItyAdi pratyakSamapi tadravyatvasAsi / na ca svAbhAvikagateranyagatyanuvidhAnAnupapattiH, padmarAgaprabhAyAmevAzrayacalanAnuvidhAnadarzanAt / padmarAgacalanaM vinApi kuDyAvaraNavigamAdinApi tatprabhA calanamupalavdhamiti cet ? tarhi sthire'pi sthaMbhAdau prAk pazcAt dIpasambandhAdinA tamazcalanopalabhaH kiM kAkena bhakSitaH / kiJca tamasaH prAgabhAvatve utpattipratyaya itarAbhAvatve vinAzapratyayazca na syAtAm / syAdetat-tamaso janyadravyatve sparzavadavayavArabhyatvaM syAt sparzavadanaM tyA'vayavitvasya dravyArambhakatAvacchedakatvAditi cet ! maiva, tatra sparzavattvasyeSTatvAt / kiJca, navyanaiyA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghusyAdvAdarahasye 18 ] yikena cakSurAdIndriyAvayaveSvanudbhUtasparzamanabhyupagacchatA jAtivizeSa eva dravyArambhakatAva - cchedakatvenA'bhyupeyaH, sa ca tamasyapi sambhavatIti / na ca dravyArambhakatvA'nyathAnupapattyaiva tatrAnudbhUtasparzo'bhyupagamyatAmiti vAcyam, anantAnudbhUtasparzakalpanAmapekSya jAtivizeSakalpanAyA evocitatvAt / tAdRzajAterantyAvayavinyapyabhyupagamAnna suvarNatvAdinA sAMkaryam / na ca ghaTAdInAmapyArambhakatvaM syAt, tattadantyAvayavitvena pratibandhakatvAt / mUrttatvenaiva dravyArambhakatvaM, na ca manaso'pi mUrttatvAttadArambhakatvA''pattiH, manonyamUrttatvenaiva tathAtvAdityeke / mUrttatvenaiva tathAtvaM, manami dravyAnutpattistu vijAtIyasaMyoga rUpa hetvantarAbhAvAditya pare / yastu-dravyArambhakatAvacchedakatayA pRthivyAdicaturkheva bhUtagvAkhyo jAtivizeSaH kalpya te, AkAze bhUtatvavyavahArastu bhAkta iti, tanna, tamaH sAdhAraNasyA'pi tasya kalpayitu N zakyatvAt / manaso'natiriktatvanaye bhUta mUrttapadayoH paryAyatvApattezca / svatantrAstu - ekatvaniSTa eva dravyArambhakatAvacchedakajAtivizeSaH kalpyate / sa cAntyA - vayavyekatvavyatirikta eveti na tattadantyAvayavitvena pratibandhakatvakalpanA gauravamityAhuH / itthaJca tamaHsadbhAve mAnamapyAhuH - tamo bhAvarUpaM, ghanatara - nikaralaharIpramukha zabdairvyapadizyamAnatvAta, Alokavat / manu tamaso nIlarUpavacce pRthivItvameva syAnnAtireka iti ceta na, dAhaprayojakapRthivItvAbhAvasya jala iva tamasyapi tavAna palapanIyatvAt / nanvevaM nIlasamavAyikAraNatAvacchedakapRthivItvAbhAvavati tamasi nIlamAkasmikaM syAditi cet na, ubhayasAdhAraNajAtivizeSasyaiva nIlasamavAyikAraNatAvacchedakatvAt / vijAtIyAnuSNAzItasparzasyeva vijAtIyanIlasyaiva pRthivItvaM janakatAvacchedakamityapyAhuH / avayavanIlAdinaivAvayavanIlopapattau pRthivItvasya tatsamavAyikAraNatA'navacchedakatvaM svasamavAyisamavetatvasambandhenAvayavanIlAdirmAta rUpAdau nIlAnutpattistu janyasanmAtrasamavAyikAraNatAvaccheda kI bhUtadravyatvAbhAvAdeveti tarvaikadezinA'pi svIkArAcca / evaM ca ' nAtrAlokaH kintvaMdhakAra' iti vyavahAro'pi samarthitaH / nAyaM ' nAtra ghaTaH kintu tadabhAvaH' itivatsamarthayitu N zakyate, nAtrAlokaH kintvandhakAratadabhAvAviti vyavahAratirasyApi darzanAt / yattvaMdhakArasyAlokA bhAvatve'dhaMkAre nAlokaH iti pratItirna syAditi kenaciduktaM tattu moghaM ghaTAbhAve ghaTo nAstItivattadupapatteH / evaM satyaMdhakAre 'ndhakAra iti pratItyApattistu syAdeva / nahyandhakAratvamAlokAbhAvatvAdidAnImatiricyate / athaitAdRzasamabhivyAhArasya zAbdabodhajanakatvAnneyamApattiH, jAyamAna pratIteH pramAtvaM tviSTameveti cet 1 tathA pyaMdhakAre nAMdhakAra iti pratIte matvaM syAt / abhAvacAkSuSaM pratyAlokAdhikaraNasaMnikarSasya hetutvAdAlokaM vinA dRzyamAnasya tamaso nA'bhAvatvaM ityapi kazciditi dig // 5 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattvAsattvAdyavirodhapradarzanam etadavaSTambhAya dRSTAntamAhuH - "guDo hi" ti - guDo hi kaphahetuH syAnnAgara pittakAraNam / dayAtmani na doSo'sti guDanAgarabheSaje // 6 // nigadasiddho'yam ||6|| atha nityatvA'nityatvabhedA medasattvAsacvasAmAnyavizeSAtmakatvA'bhilApya (tvA)'nabhilApyatvAdidharmANAM virodhazaMkA muddidhIrSa vo'bhidadhati " iyamiti" - dvayaM viruddhaM naikatrA'satpramANaprasiddhitaH viruddhavarNayogo hi dRSTo mecakavastuSu 1 | 16 11611 ekatra=ekAzrayavRttimat / dvayaM = nityatvA'nityatvAdikaM na viruDaM na parasparAnadhikaraNAdhikaraNakam / tatra hetumAhuH - asaditi -pramANa prasiddherasatvAt / nahUyekatra sato - rvastunorvirodha grAhakaM kiMcitpramANamasti / tathAhi, na hi jalAnalayoriva tayovirodho'nubhUyate, rUparasayorivaikavRttitvasyaivAnubhavikatvAt / na caikajJAnAnantaramajJAyamAnatvaM tathA, nityatvAdijJAne satyapyanityatvAderjJAnAt / svabhAvato virodhAbhidhAnaM tu svavAsanAmAtra vijR ' bhitam / nanu nityAnityatva-bhedAbhedayorbhavatu prAguktadizaikatra vRttitvaM sattvA'sattvayostu kuta iti cet ? zruNu / sarvaM hi vastu svadravyAdicatuSTayApekSayA sat, paradravyAdicatuSTayApekSayA ca na sat / vyavahati hi ghaTo'yaM mArttatvena kAzIyatvenA'dyatanatvena raktatvena cAsti, na tu grAvayatvena prayAgIyatvena zvastanatvena zyAmatvena ceti / nanvetAdRzamasattvaM vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvaparyavasannamiti cet 1 kiM tAvatA ? tAhazA'bhAve mAnameva nAstIti cet ? na, 'ghaTatvena paTo nAstIti pratItereva mAnatvAt / yatkiMci - ddharmAvacchinnapratiyogitAkatvaM yatra tRtIyAntAllabhyate tatra prakArIbhUtataddharmAvacchinnapratiyogitAkasyaiva vyutpattibalalabhyatvAt / kathamanyathA ghaTatvena kambugrIvAdimAnnAstItyAdipratIterapi prAmANyam ? pratyakSe hi yena rUpeNa pratiyogino'nupalambhastaddharmAvacchinnA pratiyogitA saMsarga - maryAdayA bhAsate. tAdRzadharma eva ca tRtIyAntenollikhyate iti / ghaTAstitvaM ca pradezapu japariNamanarUpaM mArttatvena na viruddham / na ca samayakAlasyA'navacchedakatvAd dravyAdicatuSTayabAdhastatra pratItibalAt svasyaiva svAstitvAvacchedakatvAt / atha yadeva svarUpeNA'stitvaM tadeva pararUpeNa nAstitvamiti dvayameva tAvatpradarzanIyamiti cet ? nayanamunmilaya, grAvatvena nAstitvavati paTAdau kiM mArttatvenAstitvamupalabdhavAnasi ! mArcatvamArttabhinnatvAbhyAmastitva nAstitvayostathApyadvaitamevopalabhe iti cet ? tatkiM tattanimi Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] laghusyAdvAda rahasye tApekSAkRtavizeSaM na jJAtavAnasi ? sAhajikabhedayAcA tu pRthagdravyayorevocitA / sAmAnyavizeSAtmakatvamapi, vastunaH sadRza visadRzapariNatI apekSya anuvRtti vyAvRttipratyayajananAt / nahyetadanurodhena tayoH padArthAntaratAsvIkAra ucitaH / yataH sAmAnyaM nityamekamanekasamavetaM ca parairabhyupeyate, tadayuktaM - atra mRtpiDe ghaTatvamAsIditi pratItyA tasyA'nityatvasiddheH / ekatvamapyanityatayA pratIyamAnasya'sya sadRzapariNatirUpasyaiva saMgrahanayANayA Ajate tathA [hi] anekasamavetatvamapi jAteryAvadvyaktivRttitvarUpaM na saMgacchate atItAnAgatavyaktivRttitvasyaiva durupapAdatvAdityAhuH / atha yathA bhavanmate ekasya zabdasya sarvArthavAcakatvaM atItAnAgatavyaktinirUpitatvasya kAdAcitkatve'pi tannirUpitavAcakatAyA ekatvena nirvahati tathA mamApi tattadvyaktinirU pitatvasya kAdAcitkatve'pi tannirUpitasamavAyasyaikatayA'nekasamavetatvaM jAtenirvakSyate iti cet ? na, samavAyasyaivA'viSvagbhAvAtiriktasyA'siddheH / etenA'neka vRttitvaM ca svAzrayAnyonyAbhAvasAmAnAdhikaraNyamiti vardhamAnavacanamapyapAstaM vizeSe'tivyAptitAdavasthya vAraNAya sAmAnAdhikaraNyasya samavAyagarbhatvAvazyakatvAt / I kiMca - anugatadhIjanakatvena sidhyat sAmAnyamabhAvAdAsadhAraNyenaiva svIka'mucitam / api ca kvacidakhaMDopAdhisvIkatustava svAbhipretajAtyA palAyitameva / kica- lAghavAdvayaJjakatvenA'bhimatAnAmupAdhInAmeva saMgrahanayArpaNayai kIbhavatAM tattvakalpanamucitaM, anyathA pravRttyAdi - nakatAvacchedakatvena kAraNatvAdInAmapyatirekakalpanA''patteH / athaivamapi UrdhvatA sAmAnye mAnAbhAvoM'gadakuDalAdau kAMcanatvarUpatiryak sAmAnyenaiva kAMcanaM kAMcanamityanugatapratIternivAhAditi cet ? na, yadeva kAMcanamaMgadIbhUtaM tadeva kuMDalIbhUtamityAdipratItInAmekAkAratvasyordhvatA sAmAnyaM vinA'nupapatteH / yadyapIdRzamUrdhvatA sAmAnyaM cirasthAyinAM guNaparyAyANAmapi sambhavati tathApi pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUrdhvatAsAmAnyamityatra dravyapadaM dharmiparamiti na ko'pi doSaH / vizeSapadArthasvIkAro'pi teSAM bhedakadharmAntarA - bhAvavatAM paramANvAdInAM nityadravyANAM parasparaM yogibhedapratyakSAnupapatteH / sopyanupapannastadguNeSvapi tatsvIkArA''patteH / atha taMtra zuklataratvAdyavatirajAtayaH svIkriyante, paramANau tvantakAryA'varttinyastAH svIkatu na zakyante iti cet ? tathApyavAMtarajAtIyeSvapi rUpAdau parasparavyAvRttiH kimadhInA ? svAzrayAzritatvasambandhena vizeSAdhInA cet ? tarhi sa vizeSo guNaniSTha eva kalpyatAM, paramANau parasparavyAvRttistu svAzrayasamavAyitvasambandhena vizeSAdhInetyatra kiM vinigamakaM ? guNAnAM bahutvAt tatrAnantavizeSakalpanAyAM gauravameva vinigamakamiti cet ? tathApi pratyekaM Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo07] abhilApyA'na milApyatvA'virodhanirUpaNam [ 21 vinigamanAvirahaH kutra lInaH ? rUpa eva vizeSaH kalpyate pRthivIparamANurUpANAM pAkAdinaiva vizeSaH, tatra vizeSAkalpanalAghavAdityapyAhuH / kica- tAdRzavizeSANAmapi bhedaH kutaH ? svata eveti cet 1 tarhi tadAzrayANAmapi svata evAyamAsthIyatAmantatastattadvyaktitvAdInAmapi bhedakatvasambhavAt pratidravyamanaMtA gurulaghuparyAyANAM vilakSaNAnAM siddhAMtatsiddhatvAcca / abhilApyatvA'nabhilApyatve api na viruddhe / dRSTaM hi ghaTasya yathA ghaTapadApekSayA'bhilApyatvaM tathA paTapadApekSayA'nabhilApyatvamapIti / nanvabhilApyabhAvApekSayA'naMtaguNitA anabhilApyA bhAvA bhavadbhirupeyante - yaduktaM bRhatkalpavRttau "`pannavaNijja"tti / teSvevedamanupapannamiti cet ? na, tamyA'nabhilApyapadenaivA'bhilApyatvAt / nanu kimidamabhilApyatvaM 1 na tAvatpadajanyabodhaviSayatvaM tadaviSaye'pi kvacid ghaTAdAvabhAvAt / nA'pi tadbodhyatAvacchedakarUpavattvaM, ghaTasyA'pi paTapadAbhilApyatvApatteH, ekasyApi padasya sarvArthavAcakatvAt / nApi gRhItatattadarthanirUpita saMketaka padabodhyatAvacchedakarUpavattvaM tat, paTapadasyApi ghaTe saMketa grahasaMbhavAttaddoSA'nativRtteH / ata eva na tattadarza svarUpapariNAmapariNatapadabodhyatAvacchedakarUpavattvamiti cet ? maivaM, gRhIta tattadartha-nirUpita niyaMtrita saMketaka padabodhyatAvacchedakarUpavattvasyaiva tattvAt / hi ghaTapadasyaiva kozAdinA saMketo niyamyate na tu paTapadasyeti nAtiprasaMga: / ata eva zrutajJAnAviSayIbhUtAnAmarthAnAM prAtisvikarUpeNa saMketagrahAsaMbhavAt anabhilApyatvam / , atha ghaTAdipadasyaiva tattadartha puraskAreNA'pi saMketagrahaH kuto na bhavati iti cet 1 tAdRzazrutajJAnAvaraNakarmakSayopazamalakSaNayogyatA'bhAvAditi gRhANa / yatra ca yatpadasya niyaMtritasaMketo gRhyate tatpadaprayoktA puruSaH tadarthapratipAdakatvenaiva vyavahiyate / ata eva bhagavatAM tattatpadaprayoktRNAmapi zrutajJAnAviSayI bhUtA'rthA'pratipAdakatvam / idamevA'bhipretyAbhyadhAyi " " kevalavinneyatthe" tti / digaMbarAstu-parakIya ghaTAdijJAnasya sveSTasAdhanatAjJAnAt tatra prayokturicchA, tata iSTaghaTAdijJAnasAdhanatayA ghaTAdipade, tatsAdhanatayA ca kaMThatAlvAdyabhighAtAdAvicchA, tataH pravRttyAdikrameNa ghaTAdipadaprayoga ityetAdRzaparipATyAH kevalinAmabhAvAt na te zabdaprayoktAraH kintu visAta eva mUrdhnA niritvarA dhvanayastattacchabdatvena pariNamyArthavizeSaM bodhayantItyAhuH / - "panna vaNijjA bhAvA anaMtabhAgo u aNabhila pANa" | "prajJAgnIyAH mAvA anaMtabhAgastvanabhi lApyAnAm / 2 - kevala vinnetthe suanANeNaM jiNo payAse / suanANakevalI vi hu teNevatthe payAsei // vijJeyArthAn zrutajJAnena jinaH prakAzayati / zratajJAnakevalyapi khalu tenaivArthAn prakAzayati // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] tatprativihita manyatrA'smAbhiH / evaM ca nityA'nityatvAdidharmANAM vastuto virodhAbhAve'pi yadi kathaJcidvirodhaH pareNA'bhyupeyate, abhyupeyatAM tarhi vADhaM, tathApi teSAmekatra samAveze na kizcidvAdhakaM pazyAmaH / kathaMcidviruddhatvenA'bhyupetAnAmapi nIlapItAdInAmekatra samAvezasya dRSTatvAt ityAhuH "viruddheti" / mecakavastuSu = mizravastuSu, viruddhavarNAnAM nIlapItAdInAM yoga = ekatra samAvezo, hi = yato, dRSTaH sakalajanAnubhavasiddhaH / pratiyanti hi sarve'pi lokAzcitramapi ghaTaM nIlatvApItatvAdinA / na ca tatrA'vayavanIlAdimattaiva paramparayA pratIterviSayaH, evaM sati yogyarUpAdInAM truTimAtra gatatvApatte zcitratvavyavahArastu nIlaviziSTapItAdinaikavRtti nIlapItobhayAdinA vA / viziSTA'viziSTabhedaM tu syAdvAdino vayaM na pratikSipAmaH, nIlAdivibhAjakopAdhInAmeva paMcabhyo' natireke tAtparyAt ||7|| [saptamazlokavyAkhyA saMpUrNA ] atha-anekAnte pareSAmapi saMmatimupadidarzayiSavaH prathamataH tathAgatasaMmatimA viSkurvantevijJAnasyaikamA kAraM nAnAkAra karambitam icchaMstathAgataH prAjJo nAnekAntaM pratikSipet ||8|| 1 "vijJAne" ti | vijJAnasya saMvida ekamAkAraM svarUpaM nAnAkAra ( karambitaM = ) citrapaTA dyanekAkAramizritamamyupagacchan bauddho nAnekAntaM nirAkuryAt = tasyAnekAntavAdanirAkaraNaM na blvdnissttaannubndhiityrthH| sa hi paramANau mAnAbhAvAttatsiddhyadhInasthUlA'vayavitvasyApyasiddhelAdeH pratibhAsatvA'nyathAnupapacyA viSayaM vinApi vAsanAmAtreNa dhiyAM vizeSAcca jJAnAdvaitameva svIkurute / tacca jJAnaM grAhakatayaikasvabhAvamapi grAhyatayA'nekIbhavataH svAMzAn gRhNadakamapi, iti kathaM na tasyAnekAntavAdikakSApaMjare pravezaH 1 ||8|| atha anekAnte yaugavaizeSikAvapi saMmAnayaMti - "citrami " ti / citramekamanekaM ca rUpaM prAmANikaM vadan 1 yogo vaizeSiko vA'pi nAnekAnta pratikSipet || 6 || yadyapi - citrarUpAbhyupagantArau sAMpradAyikau naiyAyika vaiziSiko citre ghaTe na rUpAntaramabhyupagacchato, nIlAdipratIteravayava nIlAdinaivopapatteH / nIlA disAmagrIsattvAt tatra nIlAdikamapi kuto notpadyata iti cet 1 svasamavAyisamavetatvasambandhena nIletarAdeH pratibandhakatvAt / nIlAdyabhAvasyaiva svAzrayasamavetatvasaMbaMdhena virodhitvamiti tu vAyUpanItasurabhibhAgAdernIrUpatve na zobhate / citrasAmAnyaM prati ca rUpatvenaiva hetutA / na ca nIlamAtrArabdhe ghaTe pAkanAzitAvaya 1 1- anyatra=adhyAtmamata parIkSAdau / laghuyAdvAda rahasye Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 lo0 8 ] vapItasvacitre'vayave vyApyavRttinIlotpattikAle tadApattiH, kAryasahabhAvena taddhetutvAt / nIlanIlajanakatejaH saMyogA'nyataratvAvacchinnAbhAvasya vA tathAtvAt / nIletara - pItetaratvAdinaiva taddhetutetyapyanye / agnisaMyogajacitraM prati ca vijAtIyatejaHsaMyoga eva hetu:, rUpamAtrajA'tirikta eva vA sa hetuH phalabalena vaijAtyakalpanAt, tena nobhayaje ubhayoH kAraNatvakalpanam / pAkajacitre vA mAnA'bhAvaH, pAkAdavayave nAnArUpotpattyanaMtara mevA'vayavini citrasvIkAre lAghavAt / citrarUpe rUpatvenaiva hetutA, nIlamAtrArabdhe tu prAgabhAvAbhAvAdeva na citrotpattiriti / astu vA citraM prati citretararUpAbhAvasya citretaratprati ca citrAbhAvasya kAryasahabhAvena tAto nAtiprasaMga H iti rAmabhadra sArvabhaumAH / citrarUpahetutAvicAra: kecittu nIletararUpA'samavAyikAraNatva - pItetararUpAsamavAyikAraNatvAdinaiva citraM prati hetuteti pAkarUpayoH na pArthakyena kAraNatetyAhuH / taccintyam - asamavAyikAraNatvasyA'nanugatatvAt, gurutvAcca / nIlAdikaM prati nIletararUpAdeH pratibandhakatAvacchedaka saMbaMdha: svAsamavAyikAraNasamavAyisamavetatvameva / nacetaratvasyApi sambandhamadhye nivezA'nivezAbhyAM vinigamanAvirahaH, nIletararUpatvAdinA svAzrayasamavetatva saMbaMdhena pratibandhakatAvAdino'pi tulyatvAt / janyarUpatvAvacchinnaM prati ca rUpatvenaivA'samavAyikAraNatvaM na tu nIlAdau nIlAdeH, prayojanAbhAvAt / na ca prAkpakSoktadoSA'natiSTattiH, saMbaMdhAnanugamasyAdoSatvAt / anyathA cAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuSTvenA'pi kAraNatA na syAt saMyogAdipratyAsattInAmananugamAt / , itthaM ca nAnArUpavadavayavArabdhe citrarUpasiddhirnirAbAdhA | citraM pratyapi prAguktadizA nIletarapItetaratvAdinaiva hetutA'to na kazvidoSa iti tu nyAyavAdArthe'smadekakalpanAvijRmbhitam / vijAtIyaM citraM prati rUpaviziSTarUpatvenaiva hetutvaM vaiziSTyaM ca svavijAtIyatva- svasaMvalitatvobhayasambandhena / svavaijAtyaM ca citratvAtiriktaM yatsvavRtti tadbhinnadha samavAyitvam, svasaMvalitatvaM ca svasamavAyisamavetadravyasamavAyivRttitvam / vijAtIyacitraM prati ca vijAtIyatejaH saMyogatvena hetutetyapi kazcit / yattu - nIlapItobhayAbhAva - pItarakto bhayAbhAvAdInAM svasamavAyisamavetatva saMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkAnAM samavAyAvacchinnapratiyogitAkAnAM ca vijAtIyavijAtIya pAkobhayAbhAvAdInAM yAvatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva ekazcitratvAvacchinnaM prati heturiti-tanna pratiyogikoTAbudAsInapravezA'pravezAbhyAM vinigamanAvirahAt / citratvAvacchinne rUpatvenaiva hetutA, nIlapItobhayajanyacitratvA'vatarajAtyavacchinne nIlapItobhayatvenaiva, tritaya rabdhe tastritayatvena hetutA, nIlapItobhayArabdhacitre ca nIlapItAnyatarAdItararUpaM pratibandhakamiti na tritayArabdhacitravati Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] laghusyAdvAda rahasye dvitayArandhacitrApattiH, gauravaM tu prAmANikatvAdiSTamityanye / atra naulataranIlatamobhayatvAdinA tadubhayajanyacitraM pratyapi hetutA vAcyA, tatprati ca nIlataranIlatamAnyataretararUpatvAdinA pratibandhakatA tena na nIlapItobhayArabdhacitravati tadApattiriti bodhyam / kecittu nAnArUpavadavayavArabdho ghaTo nIrUpa eva / na caivamapratyakSaH syAt, dravyatatsamavetacAkSuSasAdhAraNyena cAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva svAzrayasamavetavRttitvasambandhena rUpasya . kAraNatvAt / ata eva truTi cAkSuSAnurodhena paramANu dvayaNukayorapi siddhirityAhuH / taccityam - citrakapAlikAsthale tadasambhavAt / kiMca ghaTAkAzasaMyogAdya cAkSuSatvAnurodhAya cAkSuSatvAvacchinnaM prati svAzrayasamavetatva saMbaMdhena rUpAbhAvasya pratibandhakatvakalpana mevocitam / svAvacchinnaguNAdhikaraNa tAvatpratyakSasaMbaMdhena paryAptimataH svAvacchinnAdheyatAvadguNapratyakSatvasaMbaMdhena paryAptimattvAvacchinnaM prati hetutvakalpane 'pyavyAsajyavRtyAkAzAdiguNA cAkSuSatvopapattaye rUpavattvasya pratyAsattighaTakatve gauravAt na ca cAkSuSAbhAvasyaivAstu cAkSuSaM prati pratibandhakatvaM AzrayAcAkSuSatvenaiva dvyaNukAdyacAkSuSatvopapattau mahatvasyApi pratyAsatyaghaTakatve lAghavAditi vAcyam - truTi cAkSuSAnurodhena dravyAnyatvasya pratibadhyatAvacchedakakoTau dAne gauravAt / laukikaviSayatAvacchinnacAkSuSAbhAvApekSayA samavAya saMbaMdhAvacchinnarUpAbhAvasya laghutvAca / athaivaM rUpAdyutpattikSaNe'pi rUpAdeH pratyakSaM kuto neti cet ? viSayA'bhAvAditi gRhANa | rUpanAzakSaNe saMyogAdicAkSuSaM tu na, zapathamAtrazraddheyatvAt / itthaM ca tAdRzaghaTasya nIrUpatve tAdRzaghaTavRttisaMyogAdicAkSuSaM na syAt / etena udbhUtaikatvasyAyogyavyAvRttadharmavizeSasya vA dravyacAbhUSakAraNatvena rUpaM vinA'pi ghaTAdicAkSuSatvopapAdanena tAdRzaghaTasya nIrUpatvasamarthanaM - pratyAkhyAtam / truTAveva vizrAme vAyoH spArzanatve ca spArzanaM pratispArzanAbhAvasya pratibandhakatvaM na tu sparzAbhAvasya truTisamavetAspArzanAnurodhena saMyuktasamavAyapratyAsattimadhye prakRSTamahattvasya ghaTakatve gauravAt / evaM ca tAdRzaghaTasya niHsparzatve tu na kSatiriti dhyeyam / ekadezinastu tatra avyApyavRttIni nAnArUpANyeva / na cAvacchedakatayA nIlAdyabhAvAdisAmagrIcalAtpItAdyavayavAcchedena nIlAdyApattiravacchedakatayA rUpatvAdyavacchinnAbhAvasya tathAtveSpi nIlapItAvayavArabdhe pItAvayavAvacchedena pAke raktotpattikAle sA, kAryasahabhAvena tadabhAvAt / avacchedakatayA nIlAdIkaM prati samavAyena nIlAdeH kAraNatAbhyupagamAdvA / nanvevaM ghaTAdAvayavacchedakatayA nIlAdyupattiH syAt, sAmagrIsasvAditi cet, 1 atra kecit avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyenA'vayavanIlatvAdinA dravyaviziSTha nIlatvAdinA vA hetutvamityAhuH / anye tu - avacchedakatayA tadvAraNAya svAzrayavRttidravyasamavAya saMbaMdhenA'vazyakarUpyahetutAkasya nIlAdya Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo09] citrarUpavicAraH mAvasyaiva tAdRzaghaTAdAvabhAvAnnAvacchedakatayA nIlAdyutpattiH / tadravyatvAdinA hetutve tu mUrtatvAdinA vinigamanAvirahAra hetuhetumadbhAvA''patteriti dhyeyam / kecittu-kevalanIlakapAlAdiSvavacchedakatayA nIlAdivAraNAyAvayavAntaravRttinIletararUpAdeH svasamavAyisamavetadravyasamavAyasaMbaMdhena hetutvamabhyupagacchanti / tannetyanye / kapAlAtarAvacchedena pAkAdraktarUpotpattikAlekapAlAMtaravidyamAnAnIlAdevyApyavRttinIlA'nApatteH / raktotpatyanaMtarameva tatrA'vyApyavRttinIlotpatti svIkurvantyapare / nanvevamapi nAnArUpavatkapAlAdyArabdhe ghaTe tatkapAlAvacchedena nIlAdyApattiriti cet ? nIlakapAlikAvacchimatadavacchedeneSTatvameva tasyAH / yattu-avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyena. nIlAdInAM na kAraNatvaM kintu nIletararUpAdInAmeva pratibandhakatvamiti na tat nIlAdyavacchedakaM kintu nIlakapAlikaiva tAdRzItitattucchama-kapAlanIlAdyavacchedikAyAH kapAlikAyA ghaTanIlAdyavacchedakatvA'yogAt nIlAdInAmapi nIletararUpAdiprativandhakatAyAM vinigamakAmAvAcca / nIlatvAdinA pratibadhyatAyAM lAghavaM tu na pakSapAti, pratibandhakatAyAmapi tatsaMbhavAt / 'avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyena nIlAdikaM hetuH, avacchinnanIlAdikaM prati ca svAzrayasamavetatvasaMbaMdhena nIlAdyabhAvo hetuH' itypyaahuH| sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkanIletarAdyabhAvasyAvacchedakatayA nIlAdikaM prati kAraNatA iti kazcit / avyApyavRttirUpasvIkAra eva ca " 'mukhe pucche ca pAMDura" ityAdAvavacchaMdakatvArthikA saptamI saMgacchate / na caivaM nIlakapAlAvacchedena saMnikarSe pItAdigrahApattiH / avyApyavRtticAkSuSa prati cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasaMbaMdhAvacchinnAdhAratAyAH saMnikarSatvasya saMyogAdisthale klupttvaadityaahuH| __ atra kecit-citrarUpavAdinA nIlAdikaM prati nIletarAdInAM pratibandhakatvaM, nIlAbhAvAdInAM citraM prati hetutA ca kalpyA, avyApyavRttirUpavAdinA'pi avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyena nIletarAdInAM pratibandhakatvaM, kevalanIlAvacchedakatayA nIlotpattivAraNAya prAguktadravyaghaTitasaMbaMdhena nIlAbhAvAdInAmavacchedakatayA nIlAdikaM prati hetutvaM ca kalpanIyamiti yadyapi tulyaM, tathApi citrruupvaadimte'nNtaa'vyaapyvRttiruuptdhvNspraagbhaavaadyklpnlaaghvmityaahuH| tatrA'vyApyavRttirUpavAdimate vinigamanAviraheNa nIletarAdikaM prati nIlAdInAmapi 1-bhayamatra saMdarbha:-eSTavyA bahavaH putrAH, yadya ko'pi gayAM vrajet / yajeta vA'zvamedhena nIlaM vA vRSamutsRjet // 1 // atra vRSavizaSeNabhUtanIlapadArthasyeyaM-paribhASA-lohito yastu varNana, mukhe pacche ca paaNddurH| zvetaH khura-viSANAbhyAM sa nIlo vaSa ucyate / / 2 / / atra saptamyA avacchinnatvArthe sNgtiH| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] laghusyAdvAdarahasye hetutvasya kalpyatvAt tulyatvokteranaucityAt / avyApyavRttirUpasvIkAre nIlapItavatyagnisaMyogAnIlanAzAttadavacchedena raktaM na syAt , rUpaM prati rUpasya pratibandhakatvAt ityapyAhuH / apare tu-tatra vyApyavRttinyeva nIlapItAdInyutpadyante, nIlAdikaM prati nIletarAdipratibandhakatvanIlAbhAvAdikAraNatvA'kalpanayA lAghavAt / na ca nIlakapAlAvacchedena cakSuHsaMnikarSe pItAderUpalaMbhApattiH, pItAvayavAdyavacchinnacakSuHmaMnikarSasya pItAdigrAhakatvakalpanAt / yattvetatkapAlAvacchinnasaMyogAdipratyakSAnurodhenaitatkapAlAnavacchinnavRttikatve sati yattatpItAnyaM tadbhinnaM yadetadghaTasamavetaM tasyaitatkapAlaviSayakasAkSAtkAra pratyetatkapAlAvacchedenaitanghaTacakSuHsaMyogasya hetutvAt na nIlAdyavayavAvacchedena cakSuHsaMnikarSe pItAdicAkSuSamiti-tanna, tathApi nIlAvayavAvacchedena cakSuHsaMnikarSe etatkapAlAviSayakatatsAkSAtkArApatteduvAratvAt / "mukhe pucche ca pAMDura" ityAdau tu mukhavRttipAMDuratvameva paraMpagyAvayavini pratIyata ityAhuH / 'tathA'pi ye nIlapItaraktAdyArandhaghaTAdau nIlapItaraktebhya eva nIlapItobhayaja-raktapItobhayajatatritayajacitrANAM cotpattiH, sarveSAM sAmagrIsattvAt , anubhavasiddhatvAcca, tatra tritayajacitraM vyApyavRtti, anyattvavyApyavRtti, ekameva vA tadrUpamastu jAteravyApyavRttitvopagamena tu kiMcidavacchedena nIlatvapItatvAdikaM vilakSaNacitratvAdikaM ca vyavahiyate-iti ye'numanyate tadabhibhiprAyeNedam / svayaM hi ye ekatra ghaTe vyApyavRttyekaM citramavyApyatticitrAMtaraM cAbhyupagacchanti teSAmanekAntavAdA'nAdaro na jyAyAniti bhAvaH iti sarvamavadAtam / / 9 / / athA'nekAntavAdaprAmANikatA kApilamatenA'pi saMvAdayati "icchanna" ti icchan pradhAnaM satvAviruddhaigumphitaM guNaiH / sAMkhyaH saMkhyAvatAM mukhyo nAnekAntaM pratikSipet // 10 // sattvAdyaiH satva-rajastamobhiH, 'sattvaM laghuprakAzakamityAdikArikAlakSitaiH, viruddhaiH gumphitaM tatsAmyAvasthAtvamApannaM pradhAnamaGgIkurvan sAMkhyo yadi anekAntavAdaM nirAkuryAt tarhi kathaM na svAdhirUDhazAkhAcchedanakauzalamAsAdayediti bhAvaH / / 10 / / 1 etacchalokavyAkhyAMgambhe vidyamAnaM 'yadyapI' ti padamatrAnusaMdheyam / 2-'citramekamityAdizlokenA'nekAntasamarthanam / 3-"sattvaM laghu prakAzakamiSTamuraSTaMbhaka calaM ca rajaH / guruvaraNakameva tamaH, pradIpavaJcArthato vRttiH // 13 // [sAMkhyakArikA] kiJcidvyAkhyA-kAryogamane hetuH dharmo lAghavama, gauravaM pratidvandUi, yathAgneH UrdhvaM jvalanam , kasyacittiryaggamane'pi heturyathA bAyoH / evaM karaNAnAM vRttipaTutva heturlAghavam / sattvatamasI svayamakriye rajasopaSTabhyene svakArye utsAha prayatna kaaryete| varaNaka=Avarakam , AcchAda kamiti yAvat / pradIpavacceti-yathAvartitaile anilavirodhinI, bhatha milite sahAnalena rUpaprakAzalakSaNaM kArya kuruta evaM sattvAdinyapi mitho viruddhAnyapi anuvaya'ntisvakArya kariSyanti ca / arthataH puruSArthataH // iti / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cArvAkamatamugdhatApradarzanam [20 atha lokAyatikAnAM vyavahAradurnayAvalambinA sakalatAntrikabAhyAnAM kiM sammatyo'. sammatyA vA iti teSAmavagaNanAmevA''viSkurvate "vimati" riti vimatiH sammatirvApi cArvAkasya na mRgyate / paralokAtmamokSeSu yasya muhyati zemuSI // 11 // yeSAM paralokAtmamokSeSveva mohaH taiH saha vicArAntaravimatisaMmatI aparyAlocitamUlAropaNakaprasAdakalpanasaMkalpakalpe iti bhAvaH / [cArvAkamatapUrvapakSa.] te hItthaM truvate-na khalu nikhile'pi saMsAre bhUtacatuSTayA'tiriktaM kimapyAtmAdivastu vidyate, anupalabdheH / kintu kAyAkArapariNataM bhUtacatuSTayameva caitanyamAvibhattiM / na ca pratyekamacetanAnAM samudAye'pi kathaM caitanyamiti vAcyaM, madavyaktivadupapatteH / navyacArvAkAstuavacchedakatayA jJAnAdikaM prati tAdAtmyena kalpyakAraNatAkasya zarIrasyaiva samavAyena jJAnAdikaM prati hetutvakalpanamucitam / na caivaM AtmatvaM jAtirna syAt pRthivItvAdinA sAMkaryAt iti vAcyam , upAdhisakiryasyeva jAtisAMkaryasyApyadoSatvAt / na caivaM parAtmana iva tatsamavetajJAnAdInAmapi cAkSuSaspArzane syAtAmiti vAcyam , rUpAdiSu jAtivizeSamabhyupagamya rUpAnyatadvattvena cAkSuSaM prati sparzAnyatadvattvena ca spArzanaM prati pratibandhakatvakalpanAt / ityameva rasAdInAmacAkSuSAspArzanatvanirvAhAt / athaivaM svajJAnAderapi pratyakSaM kathamiti cet 1 manasaivetyavehi / manaHsiddhAveva kiM mAnamiti cet ? anumAnameva / na cAnumAnopagame'pasiddhAMtaH, anumititvasya mAnasatvavyApyatvAbhyupagamAt / AtmanaH zarIrAnatireke saMyogasya pRthak pratyAsattittvA'kalpanena lAghavamapi / atha dvayaNuka-paramANurUpAdyapratyakSAya cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavAyatvAdinA pratyAsattitve truTigrahArtha saMyogasya pratyAsattitvamAvazyakameveti cet ? na, dravyatatsamavetapratyakSa mahatvasya samavAyasAmAnAdhikaraNyAbhyAM pRthaga niyAmakatvAt / nanu mama zarIramityAdipratItyAtmano'tirekaH setsyatIti cet ? na; uktalAghavabalenezapratItebhraMmatvakalpanAt , zyAmo'haM, gauro'haM, ityAdisAmAnAdhikaraNyAnubhavAcca / nanu tathApi bhUtacatuSkaprakRtitvena zarIrasya pRthivyAdibhinnatvAtpRthivyAdicatuSTayameva tattvamiti pratijJAsaMnyAsa iti cet ? na svAzrayasamavetatvasambadhena gaMdhAbhAvasya gandhaM prati prativandhakatvena tasya bhRtacatuSkaprakRtitvA'yogAt , pArthivAdizarIre jalAdidharmasyaivaupAdhikatvAditi dig / itthaM ca zarIrAdyatiriktasyAtmana evAsiddhau kasya nAma paralokaH kasya vA mokSa ityAhu: Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] laghusyAdvAdarahasye [cArvAkamatanirasana-uttarapakSaH) te'tipApIyAMsAva pilApitvAt / tatra yattAvaduktaM-bhUtacatuSTayAtiriktamAtmAdi vastu nAstyevAnupalabdheriti tatra keyamanupalabdhiH ? svabhAvAnupalabdhirvA (1), vyApakAnupalabdhirvA (2). kAryAnupalabdhirvA (3), kAraNAnupalabdhirvA (4), pUrvacarAnupalabdhirvA (5), uttaracarAnupalabdhirvA (6), sahacarAnupalabdhirvA (7) ? tatra na tAvadAdyA, yataH svabhAvAnupalabdhirhi upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAnupalaMbho, bhavati caitAdRzo muDabhUtale ghaTAderanupalambho na tu pizAcAdeH, tasyopalabdhilakSaNaprAptatvA'bhAvAt / na ca siddhyasiddhibhyAM vyAghAta, Aropye tadrUpaniSedhAt / na cAdRzyasyApi dRzyatayA''ropya pratiSedho yuktaH, AropayogyasyaivA''ropasaMbhavAt / upalaMbhakAraNasAkalye sati hi yadupalabhyate sa eva doSavazAt kvacitkadAcidAropyate, tAdRzastu ghaTAdireva na tu pizAcAdiH / ekajJAnasaMsargiNi pradezAdI ghaTAdeH prAganubhUyamAnatvAt , pizAcA. deratathAtvAditi spaSTaM syAvAdaratnAkare / athaivaM staMbhe pizAcAnupalabdhiH kathaM ? tatraikajJAnasaMsargitayA pizAcasya pUrvamananubhUtatvenA'nAropyatvAt iti cet ? na, yogyasahakArisaMpannatvaparyantasya vivakSaNAdatrAdhikaraNayogyatAyA eva niyAmakatvAditi dig / itthaM cAtmani cakSurAdinA svabhAvA'nupalabdhirnAstyevA''tmanazcakSurAdyayogyatvAt / manasA tUpalabdhirevAsti bADhU; ahaM sukhItyAdyanubhavasya sArvajanInatvAt (1) / na dvitIyatRtIye, vyApakakAryajJAnAdhupalaMbhAdeva / kAraNAdyanupalaMbhastu kAryapUrvottaraniSe. dhakatvAdAtmanazcAnIdRzatvAt na bAdhakaH (2-3-4-5-6) / sahacarAnupalabdhirapi nAsti AtmasahacarANAM ceSTAdInAM bADhamupalaMbhAdeva / kiM ca parasparasAMkaryasyA'nyonyAbhAvA'nabhyupagame duHpariharatvAdbhUtacatuSTayamapi lokAyatikena kathaMkAramupapAdanIyam ? yadapi madavyaktivaccharIre jJAnotpAdAbhidhAnaM tadapi tucchaM, pratyekamapi kramukAdiSvasmAbhirmadazakteH svIkArAt , tvayA punaranumAnApalApinA pratyekaM bhUteSu jJAnazakteH svIkattu mazakyatvAt / yadapi navya-cArvAkamatAnuyAyibhirUce avacchedakatayetyAdinA, tatta-naiyAyikaireva parAkRtam / tathAhi-jJAnAdeH pratyakSaM tAvat sArvajanInaM, tattu na cAkSuSAdikaM, cakSurAdyavyApAre'pi jAyamAnatvAt / na ca mAnasameva, manaso'numAnApalApe'bhyupagantumazakyatvAt / atha parAmarzajanyajJAnAbhyupagame'pi tatrAnumititve mAnA'bhAvAt sarvapramAyAH pratyakSarUpatvAnna pramAbhedAdhInaH pramANabhedaH iti etAvadevAbhimatamiti cet ? na, 'vahnivyApyadhUmavAn parvataH' etAdRzanizcayasyaitaduttaradahanAnumititvasya janyatAvacchedakatvena dharmavizeSasiddhau dharmivizeSasiddheH / nacaitaduttarajJAnatvameva tajjanyatAvacchedakaM, aprAmANyajJAnazUnyatAdRzanizcayaM vinApi tadavacchinnasaMdeha saMbhavena vyabhicArAt / viziSTA'vyavahitottaratvadAne ca gauravAt / yattvapramANyajJAnAbhAvasya Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ilo0 11 ] navyacArvAkamatanirasanam pRthakAraNatvAnnAyaM doSa iti, tanna, tattadvyaktitvenAprAmANyagrahAbhAvAnAM tattadaprAmANyagrahAbhAva viziSTadhUmAdiliGgakAnumitiM prati hetutvakalpanApekSayA sAmAnAdhikaraNyaviziSTavizeSyatAsaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkAprAmANyagrahAbhAvAnAmavacchedakatvakalpanaucityAt / yattu vahnimanuminAmItyanuvyavasAyenAnumititvasiddhiriti tanna, tatra vidheyatAvizeSasyaiva viSayatvAt / anyathA parvatamanumineomItyapi syAt / parAmarzajanyatAvacchedakatAyAmapi sa eva pravezyatAmiti cet ? na, tadIyasaMbaMdhApekSayA'numititvIya saMbaMdhasya samavAyarUpasya kAryatAvacchedakatve lAghavAt / [ 29 nanu tathApi anumititvasya mAnasatvavyApyatvameveti prAgaMgIkRtam / na cAnumiteH sAkSAtkAratve vahnina sAkSAtkaromiti pratItiH kathamiti vAcyaM tatra laukika viSayatayA sAkSAtkArabhAvAdeva gurutvAdAviva tadupapatteH / ata eva laukikaviSayatAvatyeva sAkSAtkaro - mIti pratItyutpatteH pItaM zaMkhaM sAkSAtkaromItyAdipratItibalAddoSavizeSajanyatayApi laukikatriSayatAM kalpayanti grAndhikAH / yuktaM caitat cAkSupAdisAmagrIsarakhe mAnasatvarUpavyApakadharmAvacchinnasAmagryAbhAvAdevAnumityanudayotpattau anumititvAdestatpratibadhyatAvacchedakatvA'kalpanena lAghavAt / athAnumitsAdhuttejaka bhedena vibhinnarUpeNa pratibadhya pratibandhakabhAva Avazyaka iti cet ? na tattadicchAnaMtaropajAyamAnabhinnamAnase jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchinnaM prati mAnasAnyasAmagryAH pratibandhakatvakalpanAdanumititvAdermAnasavRttitvakalpanocityAt / atha - dicchA virahakAle tattadicchAnaMtaropajAyamAnamAnasApattiriti cet 1 na, tAdRzamAnasaM prati tattadicchAnAM hetutvAt / na caivaM gauravaM, phalamukhatvAt / atha susmRrSAdyanaMtaropajAyamAnabhinnajJAne jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchedena cAkSuSAdisAmagryAH pratibandhakatve'numititvAdeH parokSavRttitvamevAstu iti cet ? na tadavacchedena smRtyanyajJAnasAmagryA eva pratibandhakatvAt tajjAtivizeSasya smRtitvavyApyasyaiva yuktatvAt / tajjAtivadanyajJAnasAmagrItvAdInA pratibandhakatve'pi vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakatayA siddhasya pratyakSasyaivAnumitau yuktatvAt iti cet ? atra vadanti tadAnIM vahnimAnasasvIkAre liGgAdInAmapi mAnasA''pattiH / na cA'''cAryamata iva tatra tadbhAnamAtre iSTApattiH evamapyucchaM khalopasthitAnAM ghaTAdInAM tatra bhAnA''patteH / na ca taddharmikatatsaMsargaka tattaddharmAvacchinnavyApyavattAjJAnAtmakaparAmarzAdirUpavizeSasAmagrIvirahAt na tadApattiriti vAcyaM, sAmAnya sAmagrIvazAttadApatteH / na ca ghaTamAnasatvasya parAmarzAdipratibadhyatAvacchedakatayA na 1 - udayanAcAryamata iva / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] laghusyAdvAdarahasye tadApattiH, paTamAnasatvAderapyucchakhalopasthitapaTAdibhAnavAraNAya tatpratibadhyAvacchedakatve'naMtapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanA''patteH / atha bhogaparAmarzajanyabhitrajJAne jAtivizeSa svIkRtya tadavacchinnamAnasaM prati tajjAtIyAnyajJAnasAmagryAH pratibandhakatvAnna tadAnIM vahItarajJAnA''pattiriti cet ? na, mAnasatvasyaiva tatpratibadhyatAvacchedakatvaucityAt / nacaivaM anumitisAmagrIsanyA bhogo'pi kathaM bhavediti vAcyaM, bhogAnyajJAnapratibaMdhakatAvacchedakatayA samAnItajAtivizeSavatAM sukhaduHkhAnAmuttejakatvAt / na ca tAdRzasukhaduHkhakAle'pnumitisAmagrIbhRtaparAmarzAdau samavAyena tadabhAvAdanumityApattiH, sAmAnAdhikaraNya-kAlikobhayasaMbaMdhAvacchinnatadabhAvasya nivezAt / ___ atredaM cintyam-anumitisAmagryA mAnasaM prati pratibaMdhakatvasya tattadicchArUpottejakabhedena viziSyavizrAntyAnumitermAnasatva eva vayAdidharmikamAnasaM pratyapratibaMdhakatvakalpanayA lAghavam , tattadicchopajAyamAnabhinne pratibadhyatAvacchedakajAtisvIkArastu parAmarzajanyabhinne'pi svIkatuM zakyate iti na vahnayAdyanumitisAmagrIkAle ucchRkhalopasthitaghaTAdibhAnavAraNAya mAnasatvasya tattatpratibadhyatAvacchedakatvakalpanaucityenAnumiterapratyakSatvAbhidhAnaM yuktamiti / prAzcastu-upanItabhAnasthale vizeSaNajJAnaviziSTabuddhayoH kAryakAraNa bhAvenevAsmAkaM caritArthatA / anumitermAnasatvavyApyatAvAde tu pakSAdemukhyavizeSyatayaiva bhAnAnnAnena gatArthatA, ityatariktakAyakAraNabhAvakalpane gauravamityAhuriti dig / sidhyatu vA yathAkathaMcit manaH anumAnena, tathApi yatsaMyogavyatirekAt suSuptikAle kAryAnutpAdastasyaiva manastvAttasya ca bhautikANutve pRthivitvajalatvAThI vinigamanAvirahAt, navyanaye pRthivyAderapi rUpavattvAbhAvena vAyutve'pi vinigamanAvirahAdatirekasiddhayA bhUtacatuSTayamAtrasya padArthatvapratijJAsaMnyAsAt / na cAtmanaH zarIrAnatireke saMyogAdeH pRthak pratyAsattitvAkalpanalAghavamapi, paramANau pRthivItvAdigrahavAraNAya mahattvodbhUtarUpayoH pratyAsattimadhye'vazyaM nivezyatvena truTigrahArtha tatsvIkArAt , ityanyatra vistaraH / kiMca zarIrasyAtmatve'hamAtmetivadahaM zarIramiti pratyayo'pi pramA syAt , na syAcAhamAtmavAnitivadahaM zarIravAnityapi / api ca 1-ege AyA ityAdyAgamopyAtmAnamudyotayatIta / sa cAyaM "caitanyasvarUpaH pariNAmI kartA sAkSAdbhoktA svadehaparimANaH pratikSetraM bhinnaH podgalikAdRSTayAMzceti" sUtram ' itthazcAtmanaH siddhau tasiddhyadhInau paralokamokSAvapi siddhAveva / nanu mokSazvedazeSavizeSaguNocchedarUpastarhi tatra kasyApi pravRttirna syAt , vizeSaguNocchedatvasyA'niSTa i-sthAnAMgasUtraM prathamam / 2 pramANanayatattvAloka-pari0 (7) sU0 (56) / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ilo0 12 ] bastusvarUpanirUpaNam [ 31 tAvacchedakatvAt / atha dukhadhvaMsatvameva kAmyatAvacchedakamiti cet ? na, samaniyatAbhAvAnAmaikyena tadAnIMtanasukhadukhadhvaMsayo re kyA dukhadhvaMse sukha dhvaMsatvarUpA'niSTatAvacchedaka jJAnasya pravR ttipratibandhakatvAt / atha nityaniratizaya sukhAbhivyaktirUpaH sa iti cet ? na, tAdRzasukhe mAnAbhAvAditi cet ? atrAhu:- ' kRtsnakarmakSaya eva mokSaH' / sa ca sUkSmaju' sUtranayA'rpaNayA nityasukhAbhivyaktikSaNasvarUpo, vyavahAranayArpaNayA nityasukhasvarUpaH, pramANArpaNayA tu dravyaparyAyobhayasvarUpa iti dig / kAmyatAvacchedakaM tu vijAtIya sukhatvameva / na ca nityasukhe pramANAbhAvaH, Agamasyaiva mAnatvAt / na ca sukhatvAvacchedena zarIrAdInAM kAraNatvAttAdRzaM sukhaM kathamiti vAcyaM, evaM sati pareSAmIzvarAdau nityajJAnAdikamapi na sidhyet, jJAnatvAdyavacchedenAtmamanoyogAdInAM kAraNatvAvadhAraNAt / pramANAntarAnnityajJAnAdisiddhau kAryatAvacchedakasaMkocaratvanyatrApi tulya iti dig / mImAMsakAstu prAyazo'nekAntavAdAtsvayameva na parAGmukhA iti na teSAM pRthak saMmatyanuktyA nyUnatvamiti dhyeyam // 11 // itthamanekAntavAdaM pareSAmapi saMmatyA pramANayitvA saMprati vastusvarUpamAhuH "teneti"gorasAdivat / svadupajJaM kRtadhiyaH prapannA vastu vastusat // 12 // tenotpAdavyayasthemasaMbhinnaM tena prAguktayuktyA pareSAmapi saMmatyA ca kRtadhiyaH satparIkSAdakSAH tvadupajJaM tvadaMgIkRtameva vastusat = pAramArthikaM vastu prapannAH aMgIkRtavantaH / kIdRzaM vastu ? utpAdavyayadhrauvyasaMbhinnametattritayasvabhAvamityarthaH / ayaM bhAvaH - dravyasyotpAdocchedadhau vyaikya pariNAmaH svabhAvastathA ca pAramarSa - " upanneha vA, vigameha vA, dhuvei va" tti yathaiva hi dravyavAstunaH sAmastyenaikasyApi viSkaMbhakramapravRttivarttinaH sUkSmAMzAH pradezAstathaiva hi dravyavRteH sAmastyenaikasyA api pravAhakramapravRttivarttinaH sUkSmAMzAH pariNAmAH / yathA ca pradezAnAM parasparavyatirekanibandhano viSkaMbhakramaH tathA pariNAmAnAM parasparavyatirekanibaMdhanaH pravAhakramo'pi / yathaiva ca te pradezAH svasthAne svarUpapUrvarUpAbhyAmutpannocchannatvAtsarvatra parasparAnusyutisUtritaikavAstutayAnutpannapralInatvAccotpattivyayatrauvyatritayAtmakamAtmAnaM vibhrati tathaiva te pariNAmAH svAvasare svarUpapUrvarUpAbhyAmutpannocchannatvAtsarvatra parasparAnusyutisUtritaikapravAhatayA'nutpannapralInatvAccotpattivyayadhrauvyatritayAtmakamAtmAnaM bibhrati / yathaiva ca ya eva pUrvapradezocchedanAtmako vAstusImAntaH sa eva hi taduttarotpAdAtmakaH, sa eva ca parasparAnusyutimUtritaikavAstutayA tadubhayAtmaka iti tathaivAtrApi ya eva pUrvapariNAmocchedanAtmako vRttisImAntaH, sa eva taduttarotpAdAtmakaH, sa I Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] upasaMhAra-prazastI evaM ca parasparAnusyutisUtritaikavRttitayA tadubhayAtmaka iti / dRSTAnto'tra muktAdAma | yathA dIrghe lambe muktAdAmani sarveSvapi svadhAmasUtrakasatsu muktAphaleSu uttarottareSu dhAmasUttarottaramuktAphalAnAmudayanAt pUrveSAM pUrveSAM cAnudayanAt sarvatrA'pi parasparAnusyutisUtra kasUtrasyAvasthAnAcca trailakSaNyaM prasiddhaM tathAtrApi dhyeyamiti / atra nizcayataH pradezAdInAmutpattinAzasaMbhave'pi vyavahArataH pariNAmAnAmeva tau / yadavacchedena ca dhauvyaM tadavacchedena tu notpattinAzau, anyathA saMkarApatteH / utpAdavyayayoH dravyatvaM tu svAvalaMbitaparyAyAlaMbana tvAdbodhyam / utpAda- sthitibhaMgAzca na parasparaM sarvathA bhinnAH kubhasargamRtpiDaMsaMhAramRttikAsthitInAmaikyenaivAnubhavanAt / dravyasya sthitikAla eva ca paryAyANAmutpattinAzasaMbhavAnna kSaNabhedopIti paramasamayAmRtAsvAdodgAraH / itthaM ca sarveSAM dravyANAmekasvabhAvatve'pyayaM kazcidvizeSo yadiha pudgalajIvadravya eva paraparINAmAdvaicitryamanubhavataH / bhavanti hi yathA paramANavaH snigdharukSatvAdivizeSeNa parasparamekIbhavaMto dvayaNukatryaNukAdisamAnajAtIyadravyaparyAyabhAjo rAgadveSAdipravRttipArataMtryeNAtmAnazcAsamAnajAtIyadravyaparyAya bhAja iti na vamAkAzAdaya iti dig / nanvekasmin samaye virUddhotpatyAdidharmasamAvezaH kathamityAzaMkAyAM dRSTAntamAhuH gorasAdivaditi / yathAhi gorase sthAyini pUrvadugdhapariNAmavinAzottaradadhipariNAmotpAdau pratyakSapramANasiddhatvAnna viruddhau taduktaM " 'payovratI na dadhyattI" tyAdi, tathehApi dravye sarvadA sthAyini pUrvapariNAmocchedottarapariNAmotpAdau pratItibalAdeva na viruddhAviti bhAva iti zreyaH zrI // 12 // [atha granthakAra prazastyAdi ] - syAdvAdopaniSanniSaNNavilasadyuktipracAre'pi yA, yutpatnyai dadhire kAcana mahannaiyAyika prakriyAH / kiM citraM bhuvi cAturIparicitapremAmRtAsvAdinAM tatrAsmadguravo nayAdivijayaprAjJAH prasannA yadi // 1 // soyaM zrIta pagaccha maMDanamabhUt zrIhorasUrIzvaro, raMbhAgIta jagadgurutvavirudapradyotamAnodayaH / yasya zrImadakabbarapratihatapratyarthisImaMtinI netrAstrairmalInIkRtAmapi mahIM kIttiH sitAmAtanot ||2|| sUrizrIvijayAdisena sugurustejasvinAmagraNIstatpaTTodayaparvate sma nitamAM puSNAti pUSNaH prabhAm / aMzAyAtadigI - zatrudamahaso dillIpateH parSadi dhvastA yena na ke kuvAdinivahA dhvAntaprabandhA iva || 3 || sUriH zrIvijayAdidevasuguruH pradyotate sAMprataM, tatpaTTkavibhUSaNaM munijanastutyakramAMbhoruhaH | sAyujyaM bhajato'numeyavasati bhAlena zItadyutA, yaM sevatyalamaSTamI pratidinaM tAdRk tapodarzanAt ||4|| F 1 - payovratI na dadhyanti, na payo'tti dadhivrataH / agorasavrato nobhe, tasmAttatvaM trayAtmakam // zAstravArttAsamuccaye sta0 7 zlo0 3 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAvarahasya-samAptiH [5 mAti zrIvijayAdisiMhasugururnAmnA samAnaujasA, tatpaTTAbharaNIbhaviSNuranizaM yogIndrahatpaJjare / viMdhyAdrI dviSatAM kukIrtinivahe tasmAtsukhaM zeratA,caMcatcaMcalakarNatAlaracanAdikuMjarAH kAtarAH // 5 // nyAyAlaMkRtikAvyanATakamahacchaMdaHkakuccelagIjaeNnagraMthapicaMDilA kila matiryeSAM jaja bhetarAm / zrImadvAcakapuMgavA samabhavan zrIhorasUrIzitu zrIkalyANavirAjamAnavijayAH ziSyAH jayazrIbhRtaH // 6 // zrIhemasUritulanAM dadhataH zabdAnuzAsanogradhiyA / zrIlAbhavijayavibudhAsteSAM ziSyottamAH shushubhuH||7||abhvn teSAM ziSyA vibudhAH shriijiitvijynaamaanH| rAjati tatsatIrthyAH zrInayavijayAbhidhAH vibudhAH // 8 // syAvAdarahasyamidaM vyadhAyi tatpAdapadmabhRgeNa | jasavijayA'bhidhagaNinA ziSyeNa navInatarkadhiyA // 1 // __ zrIsyAvAdarahasyagraMthaH saMpUrNaH / saMvat 1701 jasavijayenAMtarapallayAM kRta iti zreyaH / aMtarapalyA prakaraNamenamanusmRtya tarkazAstrANi / adhyAtmamataparIkSAdIkSAdakSo yatiLatanot / / 1 / / zrI / svairamidamupAdAtu kRtatvarA eva sajanA jagati / parahitamAtraikaphalA guNagRhyAnAM yato vRttiH / / 2 / / shrii| [ saMpUrNaH ] [sampAdakIya nivedana] zrIrAjanagare zrImadvijayavAna sUrijJAnamaMdire paThitvA saMpUrNo'yaM granthaH sadgurukRpayA sampAditaH, zrImadayazovijayahastAkSarIyAdarzAt saMvad 2030 varSe poSamAse kRSNasaptamyAM makarasaMkrAntidivase zrImavijayapremasUrIzvarapaTTavibhUSakAcAryadevapUjyazrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvarANAM praziSyeNa // zubhaM bhUyAt zrIsaMghasya // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] pariziSTAni pariziSTa 1-vItarAgastotrASTamaprakAzaH / sattvasyakAntanityatve kRtanAzA'kRtAgamau / syAtAmekAntanAze'pi kRtanAzA'kRtAgamo // 1 // AtmanyekAntanitye syAt na bhogaH sukhaduHkhayoH / ekAntA'nityarUpe'pi na bhogaH sukhaduHkhayoH // 2 // puNyapApe pandhamokSau, na nityakAntadarzane / puNyapApe pandhamokSau, nA'nityaikAntadarzane // 3 // kramA'kramAbhyAM nityAnA, yujyate'rthakriyA na hi / ekAntakSaNikatve'pi yujyate'rthakriyA na hi // 4 // yadA tu nityAnityatvarUpatA vastuno bhavet / yathAttha bhagavannaiva tadA doSo'sti kazcana // 5 // guDo hi. kaphahetuH syAnAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSo'sti guDanAgarabheSaje // 6 // dvayaM viruddha naikatrA'satpramANaprasiddhitaH / / viruddhavarNayogo hi dRSTo mecakavastuSu // 7 // vijJAnasyaikamAkAra nAnAkArakarambitam / icchaMstathAgataH prAjJo nAnekAntaM pratikSipet // 8 // citramekamaneka ca rUpaM prAmANikaM vadan / yogo vaizeSiko vA'pi nAnekAntaM pratikSipet // 6 // icchan pradhAnaM satvAdyairviruDeMgumphitaM guNaiH / sAMkhyaH saMkhyAvatAM mukhyo nAnekAntaM pratikSipet // 10 // vimatiH sammatirvApi cArvAkasya na mRgyate / paralokAtmamokSeSTha yasya muhyati zemuSo // 11 / / tenotpAdavyayasthemasaMbhinnaM gorasAdivat / tvadupajJaM kRtadhiyaH prapannA vastu vastusat // 12 // [ sampUrNaH] Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma akabbara Akara AcAryamata AntarapallI udayana ekadezI kalyANavijaya kApilamata prAnthika cArvAka jasa vijaya jItavijaya tapagaccha tautAtika digambara dIdhitikRt nyAyavAdArtha nyAyanaya nayavijaya navyacArvAka navyanaiyAyika nayAyika pArzvanAtha 2004 pariziSTa - 2 vizeSanAmnAM sUciH pRSTha ka ... 32 14 36 33 5, 24 33 26 29 pariziSTAni 8, 27 8, 33 33, 32, 16, 4. 21 4, 7, 13 32, 33, 27, 28, 18 9, 1, nAma bRhatkalpavRtti bauddha maNikRt mImAMsaka yazovijaya ratnAkarAvatArikA rAmabhadra sArvabhauma lAbhavijaya vardhamAna vijayAdideva (ri) vijayAdisiMha sUri ).. vijayAdisena (ri) vindhya vaizeSika zrI pUjyalekha syAdvAdaratnAkara syAdvAdarahasya svatantra saptabhaGgItaraMgiNI sAMkhya hIrasUrIza hemasUri www. .... ... .... [ 35 pRSThAMka 21. 7, 22, 2. 31 10 10 23 33 20 32 33 32 33 22 4, 14, 28 1, 33, 18, 14, r 32, 33. 1,8,10.33, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTAni pariziSTa 3-uddharaNAni 1 'aNNaM ghaDAu0' [zrIpUjyalekha] ... 2 'asadakaraNA' [sAMkhyakArikA-9] ... 3 'AnandaM brahmaNo' [ ] ... 4 'upannei vA.' [Avazyaka cuurnni| ... 5 'ekatra' [ ] ... 6 'ekatra vastuni' [pra0 na04-14] ... 7 ege AyA' [sthAnAMgasUtra-1] ... 8 'kevala vinneyasthe' [ ] - 9'caitanya svarUpaH' [pra0 na0 7-56 / ... 10 'nityaM vijJAna' [taitti Ara0] 11 'pramANapratipanna [pra0 na0 4-44] ... 12 pannavANijjA [bRhatkalpavRtti - 13 'payovatI [zA0 vA0 7-3] 14 'mukhe pucche0 [ 15 'zakyAdanyena' [ 16 'saddavvaM sacca0 prava0sAra-2-15] ... 17 'saviveva hi / - 32 Sx Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya - nyAyavizArada - nyAyAcArya-svaparasamayarahasya vedi-vAda samarakesari paMDitaziromaNI - zrImadayazovijaya - prakAzitam ( madhyama ) // syAdvAdarahasyam // sakalavAcaka kulAlaMkArahAra mahopAdhyAya zrIkalyANa vijayagaNiziSya mukhya paNDitazrIlAbhavijayagaNiziSya mukhyapaNDitazrInayavijayagaNigurubhyo namaH / ( maGgalam ) ai kArasphAramaMtrasmaraNa karaNato yAH sphuranti svavAcaH, svacchA etAzcikIrSuH sakalasukhakara pArzvadevaM praNamya / vAcAnAM pareSAM pralapitaracanonmUlane baddhakakSo, vAcAM zrImasUrervivRtimatirasollAsabhAjAM tanomi // 1 // iha hi nikhilakuvAdikutarka saMtamasachannaM jagataH zuddhanayalocanamunmimIlayiSavaH zrIhemasUrayo yathAvasthitArthavyavasthApanadvArA bhagavantaM stotumupakramante " sattvasye" ti - [ kalikAla sarvajJa - zrI hemacandrasUri - viracita- vItarAgastotrA'STamaprakAzaH ] sattvasyaikAnta nityatve kRtanAzA'kRtAgamau / syAtAmekAntanAze'pi kRtAnAzA'kRtAgamau // 1 // [ vipratipattipradarzanam ] atra 'sattvamekAntanityaM na ve'ti na vipratipattiH, svamate ekAntanityatva koTyaprasiddheH / kintu 'nityatvamanityavRtti navA, aniSyatvaM nityavRtti na ve' tyAdirUpA / na caivamapi tadbhAvA'vya Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye wy bywyy myny mywh w sh myn mHyH yatvarUpaM nityatvaM paramate'prasiddha, nityavyavahAraviSayatvenaiva tasyopanyAsAt / sattvasya padArthatvenobhayamatasaMpratipannasya, 'utpAdavyayadhrauvyAtmakasyeti vyAkhyAnaM tu svamatAvaSTammena zobhate, paramate dharmitAvacchedakA'nizcayAt / "ekAntanityatve"'nityatvA'saMbhinnanityatve, 'kRtanAzo' ghaTAdiparyAyANAM kuMbhakArAdikRtAnAM sarvathA nAzaH syAt, anityasya nityatvavirodhAt / ghaTAdInAmanityatve ca bahubAdinAmavivAdAt / paramANUnAmAkAzAdInAM ca sarvathA nityatvaM, sthUlapRthivyAdicatuSTayasya tu sarvathA'nityatvamiti hi paramatanigarvaH / etacca pratyakSaviruddham , nahi kaMbugrIvatvAdinai(ne)va 'mRttvenApi ghaTo naSTa' iti kazcitpratyeti, pratyuta 'pUrvamayameva mRtpiDastatkaMbugrItvAdinAsIditi sarvo'pi pratyabhijAnIte / na ceyaM vizeSaNA'bhAvameva viSayIkurute, vizeSye luGarthAnvaye bAdhakAbhAvAt, pratItiprAnivyAcca / yattu 'yadi hyatItavizeSANAvacchedena vidhamAnasyaiva vizeSyasya vaMsaH syAttadA kSaNarUpA'tItavizeSaNAvacchinnatvena pratikSaNaM ghaTasya vinAzaH syAdi'tyabhidadhe maNikRtA; tattu tAdRzakSaNabhaMgasya doSA'nAvahatvAttadIyaireva dUSitam / yattu- 'kapAlAdisamavetanAzaM prati kapAlAdinAzasya kAraNatvAtkathaM kapAlAdinAzAdarvAgatItavizeSaNAvacchedenApi ghaTadhvaMsasaMbhava iti' tattucchaM, kapAlakadambakotpattirUpasya ghaTanAzasya tadAnImanabhyupagamAt / tattarakSaNAvacchinnaghaTAdinAzasya tu tattaduttarakSaNAdirUpasya pUrvakSaNAdhInAtmalAbhasya kapAlanAzAt pUrvamapi saMbhave bAdhakAbhAvAt / kazcittu 'saMsargAvacchinna-kiJciddharmAvacchinnapratiyogitAkasyAbhAvasyAtyaMtAbhAvatvaniyamAnna prAguktapratotervizeSaNAvachinnavizeSyadhvaMsaviSayatvamiti tattucchaM, yadutpattau kAryasyAvazya vipattistasyaiva pradhvaMsatvA'bhyupagamAt / nanu 'yaduttpattAvi'tyatra saptamyarthaH pUrvakAlatvaM nimittatva vA'nupapannaM, kapAlapAlerutpatteH prAguttaraM vA ghaTavipatteranabhyupagamAt , tadutpattisamaya eva pratyuta tadabhyupagamAt / kiJca, vipattipadArthasyaivAtrA'paricayastasya pradhvaMsAtiriktasya vaktumazakyatvAditi cet ? na, avazyaM yadutpattiprayojyA yadanupalabdhiH sa tatpradhvaMsa ityarthAt / [nayapramANAbhyAM dhvaMsasvarUpavicAraH] tatra RjusUtranaye upAdeyakSaNa evopaadaanprdhvNsH| na ca dvitIyAdikSaNeSvevaM dhvaMsasyA'bhAvena ghaTasya punarunmajjanApattiH, dhvaMsasaMtAnA'bhAvasyaiva tadApAdakatvAt / ata eva prAgabhAvasyApi pUrvilatatatkSaNarUpatve'pi nAdimakSaNarUpaprAgabhAvopamardanAtmakatvena dvitIyakSaNasya dhvaMsatvaprasaGgaH, prAgabhAvopamardanenaiva dhvaMsAtmalAbhAt / vyavahAranaye tu ghaTottarakAlavartimRdAdisvadravyaM ghaTapradhvaMsaH / ghaTapUrvavarttini mRdAdisvadravye'tivyAptivAraNAya 'ghaTottarakAlavartIti / ghaTottarakAlavartinyapi mRdAdisaMtAnAMtare tadvAraNAya 'sve'ti| samaniyatAbhAvastveka eveti bhAvaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhvaMsasvarUpavicAraH lo 1] 3 etena 'kapAlasyaiva ghaTadhvaMsarUpatve ghaTaprAgabhAvakAle'pi 'ghaTo naSTa' iti pratItiH syAditi dUSaNamanavakAzaM veditavyaM, viziSTakapAlasya prAgasattvAt / viziSTA'viziSTayoH kathaMcidmedastu supratIta eva, kSaNabhaMgAcApatteH sarvathA bhedapakSa eva dUSakatvAt / na caivaM dukhadhvaMsasyApyAsstmarUpatvenAsjanyatvAnmokSasyA'puruSArthatvApattiH, syAdvAdibhirAtmano'pi kathaMcijjanyatvAbhyupagamAt / athaivaM 'bhUtale kapAlakadaMbakami' tivad 'bhUtale ghaTadhvaMsa' ityeva pratItiH syAt, na tu kapAle 'kapAlami'tivatkapAle ghaTadhvaMsa iti cet ? na, pratItibakena ghaTadhvaMsatvaviziSTAdhAra tAvacchedakatvasya svIkArAditi di / " pramANArpaNAttu dravyaparyAyAtmAsau, 'kapAlaka daMvakarUpaM mRdrayaM ghaTapradhvaMsa' iti pratIteryugapadubhayanayonmilane nobhayAvagAhitvAt" iti syAdvAdaratnAkaramImAMsAmAMsa ladhiyAmAsvAda sundaro vicAraH / kecittu kapAlaka daMbakotpattireva ghaTapradhvaMsaH / smata eva " na bhavo bhaMgavihoNo, bhaMgo vANatthi saMbhavavihoNo / uppAdo vi a bhaMgo / Na viNA ghovveNa attheNe' [pra. sA. a. 2 gA. 8] tyanena sargasthitisaMhArANAM nAntariyakatvaM pratipAditam / kapAlaka daMbakasarga eva hi ghaTasaMhAraH, ghaTasaMhAra eva ca kapAlakadaMbaka sargaH, tatsargasaMhArAveva ca mRdaH sthitiH, saiva ca tatsargasaMhArau / bhAvasya bhAvAMtarA'bhAvasvabhAvenA'bhAvasya ca bhAvAMtara bhAvasvabhAvenA'nvayasya vyatirekamukhena vyatirekANAM cAnvayAnatikrAntyA prakAzanAdityAhuH / syAdetat -- ghaTatvena ghaTadhvaMsasyevAtmatvAdinAtmAdidhvaMsAbhAvAdAtmAderekAMtanityatvaM syAditi / maivaM, dhvaMsapratiyogitve sati dhvaMsA'pratiyogitvenaiva kAntatvApAyAt / iyAMstu vizeSo, yadAtmatvAdinA''tmAdernityatvaM tadbhAvA'vyayatvAt, ghaTatvAdinA ghaTasya tu neti / manuSyatvAdinA tvAtmAderapi dhvaMso'nivArita -- eveti tattvam / nanu 'tadbhAvena vyayazcetprasiddhastadA tadabhAvarUpaM nityatvamAtmatvAdinAtmAdau saMbhavet sa eva gaganAravindasodara eve 'ti cet ? na, dhvaMsapratiyogitAnavacchedakarUpavatvasyaiva tadarthatvAt / na caiva kaMbugrIvAdimattvena ghaTasya nityatva syAditi vAcyaM, gurudharmasyApi pratItibalAdavacchedakatvasvIkArAt / dhvaMsapratiyogitAvacchedakaM yaddharmavanniSThA'tyaMtAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM tadanyadharmavattvasya tadarthatve tu dhvaMsapratiyogitAvacchedakatAdRzamanuSyatvAderAtmatvAdimanniSThAtyaMtAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvenAtmatvAdinApyAtmatvAde (tmAdernityatvamasaMgRhItaM syAt / atha 'kapAlanAzAdeH sAmAnyataH kapAlAdisamavetanAzaM pratyeva kAraNatvAt ghaTatvena ghaTadhvaMsa Akasmika' iti cet na, kAraNatvaparyAyANAM pratItibalena viziSya vizrAMtAnAmeva kalpanAditi dik / 1. na bhavo bhaMgavihInaH, bhaMgo vA mAsti saMbhavavihInaH / utpAdo'pi ca bhaMgaH, na vinA dhaumyena arthena // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye [ ekAntanityatvapakSe'kRtAgamadoSasaMghaTanA ] tathA''kRtAgamaH", paryAyANAmapi nityAnAmeva satAmAgaMtukatvAdanyathA paryAyavato'pyanityatvApattau nityatvapakSahAneH / atha 'ghaTatvAdereva kapAlAdijanyatAvachedakatvAddharatvasya ca kapAlAdyavRttitvAnnAyaM doSa' iti cet ? na, 'kapAlaM ghaTIbhUtamiti pratItyA tayoH syAdamedasiddheH / [kathaJcidabhedAbhedapakSadUSaNApAkaraNam ] atra kiMcidvicAryate / nanvevaM kapAlaghaTayorjanyajanakabhAvo na syAdabhede tadasaMbhavAt / ata eva nIlaghaTapadayoH zabdasAmAnAdhikaraNyanirvAhakatayA guNaguNinoramedasiddhirityapAstaM, tAdAtmyena svArthA'nvitArthazAbdabodhajanakatvarUpasya tasya nIlapadasya nIlavallakSaNAdinApi nirvAhAt / tatkSaNAdipratisaMghAnaM vinA tAdRzazAbdabodhastvaniSTa eva / yattu-"evaM sati zuklapaTazabdayArekArthatve 'zuklaH paTaH' iti sahaprayogo na syAt , ghaTAderiva rUpAdezca tvAcaM syAt 'paTamAnaye'tyukte yatkiJcitzuklA''nayanaM ca vyutpannasya syAt , syAcA'paTa paTa iti vadazuklaH paTa iti vaco virodhaprastaM, pAkena zyAmaraktavinAzotpAdAbhyAM ghaTasya tau syAtAM, ghaTasattve'pi ca tayoH tau na syAtAm / atha zuklatvaghaTatvAdijAti medAnneme doSA iti cet ? na, zuklatvAdevyavRttitve'ndhasya tvacA dravyatvagrahavat rUpatvagrahasyApi prasaGgAt , jAtitvAcaM prati AzrayatvAcasyaiva niyAmakatvAditi gaMgezenoktaM, tanna, AzrayatvAcasya niyamataH pUrvamabhAvAdyogyatAvizeSAbhAvAdeva rUpatvAcaspArzananirvAhAt / atha bhedAbhedAbhyupagame na sarvathA'bhedapakSasaMbhAvitaprasaraH prAguktadoSa iti cet ? na, avacchedakabhedaM vinaikatra bhedAbhedayorvirodhAt / taduktaM maNikRtA "tasyaiva tatrA'bhAvo'vacchedaka bhedena varttate jJAyate ca yathA saMyogAbhAvaH, zyAmAvacchinnasyaivAnyonyAbhAvastatraiva rakAvacchinne tadanyonyabhAvAbhAvazca zyAmAvacchedena" / tadihApi nolasyAnyonyAbhAvo ghaTatvAvacchedeneti nolAt ghaTasya bhedo'stu amedastu nIlAnyonyAbhAvAbhAvarUpo ghaTe na, ghaTatvAvacchedenaiva virodhAdekAvacchedena bhAvAbhAvayorekatrAvRttarajJAnAcca, nApyavacchedakAntareNa, ghaTatvAvacchinne ghaTe tadabhAvAttadajJAne'pi 'nIlo ghaTa' ityanubhavAcceti cet ! atra vadaMti-nahi bhedAbhedo bhedaviziSThA'bhedo'bhedaviziSThabhedasyApi saMbaMdhatve vinigamakAbhAvAt , kiMtu jAtyaMtararUpa eva guNaguNyAdiviziSTapratItiniyAmakatvenA'nubhavabalena ca siddhaH, iti kvAvacchedakabhedAnupalabdhidoSaH ! ekAMtabhede'vayaveSvavayavI kiM dezena samaveyAtkAtnyena vA ! nAdyo'vayavAtiriktasya tadezasyAbhAvAt / na dvitIyaH, pratyavayavasamavetAvayavibahutvaprasaGgAt / athA'vayaveSvavayavI samavetyeva, dezena kAtsnyena vetyatra punarApAdakAbhAvo'nyathA bhavatAmapyavayaveSvavayavino bhedAbhedo dezena, kAtnyena vA ? Adhe'vayavAtiriktadezA'niruktiH, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdimazlokavyAkhyA dvitIye pratyavayavabhinnAbhinnAvayavibahutvaprasaktiriti tulyaH paryanuyoga iti cet ! na, abhedanayAdbahutve'pi bhedanayAdaikyAttathaiva pratIteH / pareNa tu tathA'nabhyupagamAt, samavAyasyaivAsiddhI tAtparyAcca / [samavAyasiddhiH tannirAkaraNaJca ] tathAhi-"guNajAtikriyAviziSTabuddhayo vizeSaNasaMbadhaviSayAH viziSTabuddhitvAiMDItibuddhivat / saMbaMdhAMtaraviziSTabuddhInAmapi saMbaMdhAMtaraviSayatvAnna vyabhicAraH / na vA svarUpasaMbaMdhenArthAntaratvaM, pakSadharmatAbalena lAghavAttasyaikasyaiva siddheranaMtAnAM svarUpANAM saMbaMdhatvasya kalpane gauravAt dharmakalpanAto dharmikalpanAyA gurutvaJca kalpanIyAnekatvaprayuktamiti nAtrAvatarati / yadvA 'vizeSaNasaMbaMdhanimittakA' iti sAdhyam, hetau ca satyatvaM vizeSaNaM deyaM tena na viziSTabhrame vyabhicAraH / anugatakAryasyAnugatahetuniyamyatvAcca saMbaMdha eka eva sidhyati / janyatAvacchedakaM cAbhAvAdiviziSTabuddhivyAvRttamanubhavasiddhavailakSaNyavizeSavabuddhitvamiti kecit / tannetyanye, vailakSaNyasya jAtirUpasya smRtitvAnumititvAdinA sAMkaryAt / viSAyatArUpasya ca samavAyA'siddhyA durvacatvAt , parantu satyalaukikaviziSTapratyakSatvameva janyatAvacchedakam / vizeSaNasaMbadhatvaM ca hetutAvacchedekamiti kAryakAraNabhAvabalAdeva guNAdiviziSTapratyakSahetutvena lAghavAdeka eva saMbandhaH sidhyati, sa eva samavAya" iti vadaMti prAMco naiyAyikAH / tattucchaM, prAci pakSe pratyekaM vinigamanAvirahAdekatra guNaguNinoIyoH saMbaMdhatvakalpanAyA atiriktasamavAyasya tatra saMbaMdhatvakalpanAyAzca tulyatvAdumayatra cA'prayojakatvam / atha viziSTasAkSAtkArasya saMbaMdhA'viSayatve tadajanyatve vA gavAzvAdAvapi viziSTabuddhiH syAditi viparItabAdhakatarkasattvAnnaivamiti cet ? na, prAci pakSe lAghavAde kasaMbaMdhaviSayatvavattadaviSayatvameva prasajyeteti kAryabhedanirvAhAya sAmagrIbhedo mRgya ityavazyAzrayaNIyasya dvitIyapakSasyApyasmannaye yogyatayaiva pratiniyataviSayavyavasthopapAdikayA jarjarIkRtatvAt / kiJca, vizeSaNasaMbaMdhatvamapi naikamiti viziSyaiva tatkAryakAraNabhAvavizrAMtiH / guNAdisAkSAtkAra indriyasaMbaMdhajanyo janyapratyakSavAdityapi na samavAyasAdhanAyA'laM, cakSuSo'prApya kAritvenA'smadAdipratyakSaM pratyapIndriyasaMbaMdhasyA'hetutvAt / 'cakSuSo'prApyakAritvameva na sahAmahe' iti cet ! zruNu / prasaMgasaMgatamatha prathamAnAtizuddhadha': / cakSuraprApyakAritvaM brUte nyAyavizAradaH // 1 // [cakSuSo'prApyakAritvasAdhanam ] tathAhi-cakSuSaH prApyakAritvaM tAvad vyavahitArthaprakAzakatvAnyathA'nupapatyA paraiH parikalapyate / tadayuktaM, cakSuHsaMyogasyApi paramANvAkAzAdau sattvAdvayabhicAreNa cAkSuSaM prati hetutvA'yogAt / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye 'mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpasyApi tatra sahakAritvAnnAyaM doSa' iti cet ? na, udbhUtarUpasyApyavacchedakatvasaMbhavena vinigamanAvirahAt / atha pAkena rUpanAzakSaNe'pi ghaTAdicAkSuSotpattireva sAmAnAdhikaraNyenodbhUtarUpaviziSTamahattvasyaiva hetutve vinigamakamiti cet ! na, tatra rUpanAzakSaNa eva cAkSuSaM na tu taduttaropajAyamAnarUpottaramityasya kozapAnapratyAyanIyatvAt / atha mahattvodbhUtarUpayoH pRthagevAstu kAraNatA, mahattvajanyatAvacchedakaM ca janyadravyasAkSAtkAratvamevAta evAtmasAkSAtkAra evAtmani mahattve mAnaM, udbhUtarUpajanyatAvacchedakaM ca dravyacAkSuSatvameveti cet ? tathApi cakSugolakaparikalitAJjanAdyanupalabdhiH kimadhInA ! yogyatAbhAvAdhIneti cet ? tarhi pATaccaravilaMTite vezmani yAmikajAgaraNavRttAntAnusaraNaM, bhityAyaMtaritAnupalabdherapi yogyatvAbhAvenaivopapattau cakSuHprApyakAritvapathikasya dUraproSitatvAt / syAdetat-bhittyAdivyavahitArthasya na svarUpayogyatvaM, kAlAMtare tasyaivopalaMbhadarzanAt, kiMtu bhityAdezcakSuHprAptivighAtakatayA virodhitvAdeva na tadaMtaritArthagrahaNamiti / maivaM, bhittyAdivyavahitasyApi yoginA cakSuSA grahAt / sUkSmavyavahitArthajJAne jJAnAvaraNakarmavipAkodayavizeSa eva hi pratibaMdhako vAcyaH, tadabhAva eva ca yogyatAtmaniSTA sUkSmavyavahitArthajJAnajananIti gIyate / nanu sphaTikAyaMtaritopalabdhau tAdRzayogyatAbhAvAdvayabhicAra iti cet ? na, sphaTikAyaMtaritopayogasyottejakatvAt / upayogazcopalipsorAbhogakaraNamiti vizeSAvazyakavRttI, vyavahitatvaM ca svAbhimukhaparAGmukhAbhimukhatvAdikam / astu vA viziSyaiva pratibadhyapratibaMdhakabhAvastathApi pareSAmanaMtacakSuHsaMyogeSu tattaddezAnAM tattakriyANAzca kAraNatvakalpanApekSayA lAghavameva / yattu-'saMyogena cakSuSaH cAkSuSaM prati hetutve prAgukkakAraNatvakalpanAgauravaM phalamukhatvAnna doSAyeti' tanna, saMyogAdipratyAsattInAmananugamanena tAbhistasya cAkSuSaM pratyakAraNatvAt / saMbandhAnanugamasyApi svaghaTitavyAptighaTitakAraNatAbhedakatayA doSatvAt , kAlikenaiva cakSuSazcAkSuSaM prati hetutvasya tavApyavazyamabhyupagantavyatvAt / 'svaprAcIsthapuruSasAkSAtkAre svapratIcIvRttyanyUnaparimANakAtisvacchabhinnasvapratIcivRttitvasaMbaMdhena sattvenAstu bhittyAdInAM pratibaMdhakatA, pratibaMdhakatAvacchedakAnanugamastu na doSAya, tAvatsambaMdhaparyApta pratiyogitAvacchedakatAkavilakSaNAbhAvasya kAraNatvasvIkArAt / tathA ca na cakSuraprApyakAritve'pi bhittyAdivyavahitopalabdhiprasaGga' iti kazcit / tadasat--tena saMbaMdhena dravyamUrttatvAdinA pratibaMdhakatve vinigamakAbhAvAdvayavahite'pi yogicAkSuSAnurodhena yogyatAyA avazyAzrayaNIyatvAcca / "yogyA cedyogyatA vaH sapadi janayituM jJAnamaNo'napekSaH / kasmAdasmAkamAkasmika iva na tadA hanta vastUpalambhaH ? Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralo. 1] cakSuSoprApyakAritvasAdhanam AyAsaM kaH prakuryAdanaNumaNivibhAbhUSite bhUmibhAge / pradyotArthI pradIpaM prakaTayitumalaM tailasaMpUraNAdau" // 1 // yogyatA vastuno bodhe, smRtA pratiniyAmikA / upadhAnaM punastasya, cakSurunmilanAdinA // 2 // kAlikena nayanaM yadi heturmilitAkSNi nahi puMsi kuto dhIH / . isthamAlapati veda na yaugastvAbhimukhyamiha cetthamamuSya // 3 // yadAbhimukhyaM kila nopakAraka, praklaptasaMyoganiyAmakaM dhiyaH / ihA'smi nAsminniyame spRhAvahaH, kRtAMtakopastu tavaiva kevalaM // 4 // yatra yatra parisarpati cakSustatra tatra ki dnjnm| gautamIyasamaye tadidAnI prApyakAriNi na cakSuSi sAkSi // 5 // yatta-sphaTikAdikaM bhittvA nayanarazmiprasaraNaM pratyabhijJAbhijJAnAM durabhyupagamamiti-tattu vikaTakapATasaMpuTasaMghaTitamapavarakamupabhidha prasRmaramRgamadaparimalAbhyupagamasamasamAdhAnamiti kecit / vastuto nayanasya taijasatvA'siddhyA tadrazmaya eva na saMbhavaMti / na ca-cakSustaijasaM dravyatve sati rUpAdiSu madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAdi'tyanumAnAccakSuSastaijasatvasiddhiH, nacAJjanena vyabhicArastasya cAkSuSaprayojakatve'pi tadajanakatvAditi-vAcya, aprayojakatvAt / naiyAyikaikadezinastu-iMdriyatvaM pRthivyAghavRttirjanyasAkSAtkAratvAvacchinnajanakatAvacchedako jAtivizeSa ityAhuH / tannetyanye-iMdriyatvena sAkSAtkAraM prati hetutve cakSuHsaMyogenAMdhakArasthaghaTAdisAkSAtkArApatteH / evaM sati cakSuSo razmyaprasidyA prApyakAritvamapi durupapAdam / nanu kizcidavacchedena tamaHpracchanne'pi bhityAdau yadavacchedena cakSuHsaMyogastadavavchedenAlokasaMyogAdeva cAkSuSadarzanAccakSuSaH prApyakAritvaM setsyatIti cet ! etannipuNataramaMdhakAravAde pratividhAsyAmaH / evaM ca "zAkhAbhimukhena cakSuSA viTapino mUlAvacchinnasaMyogagrahAbhAvAdavyApyavRtticAkSuSaM prati cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasaMbaMdhAvacchinnAdhAratAyAH sannikarSatvasyAvazyakalpanIyatayA cakSuSaH prApyakAritvamAyAsyatI'tyapi pratividhAtavyaprAyaM veditavyaM, tadAnIM cakSurabhimukhadezAviSvagbhAvAbhAvAdeva saMyogAdicAkSuSAnudayAt / "revaM puNa pAsaI apuDhe tu" [bhAva. ni. gAthA 5] ityAdyAgamo'pyatrArthe sAkSIti dik / [ nAnAsamavAyavAdinavyanaiyAyikamatasamAlocanam ] navyanaiyAyikAstu rUpatvarasatvAdisaMbaMdhitAvacchedakabhedAnnAnaiva samavAyaH, ata eva 'dravyaM rUpavadi'tyunamiteH pakSatAvacchedakAvacchinnasAdhyasaMbaMdhasya saMsargatvena prAmANya, rUpasamavAyasya 1. "maM punaH pazyati aspRSTaM tu" / iti saMskRtam / 'puTTha' suNei saI' ityprimpaadH| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda rahasye dravyatvAvyApakatvAt ityAhuH / teSAM bhedAbheda evAmyupagatuM bhajamAnaH pratIteratiprauDhatvAt / etena samavAyasaMbaMdhena janyabhAvatvAvacchinnaM prati saMyogatvAvacchinnaM prati vA dravyasya kAraNatvena samavAyasiddhirityapAstam lAghavAd bhedAbheda saMbaMghena pariNAmatvAvacchinnaM prati pariNAminastattvakalpa - nAyA evocitatvAdbhedAbhedasya jAtyaMtararUpatve'pi saMbaMdhatvaM pratItibalAdeva nirAbAdham / nanu 'nIlotpalaM, prameyAbhidheyamityAdau karmadhAraye'bhedasyaiva saMsargatayA bhAnAmnAmedAtirikta bhedAbhedasiddhiriti cet ? na kathaJcittasya tadanatirakAt / vastutaH karmadhAraye bheda evAbhedatvena saMsargatayA bhAsate / nIlotpalamityatra nIlapadasya nIlavatparatvAdabhedAbhedasya saMsargatve tu ghaTarUpamityatrApi karmadhArayaprasaGgaH / na caivaM ghaTakalaza ityatrApi karmadhArayo nirAbAdhaH syAt, na ca 'atra ghaTA vi'tyatraivaikazeSasyAvakAzAnnaivamiti vAcyaM, ekazeSe'rthasArUpyasyeva padasArupyasyApyapekSitatvAt 'sarUpANAmityatra tathAvyAkhyAnAditi vAcyaM vigrahavAkye padayostulyArthatvAbhAvAt / bhinnapravRttinimittakatve satyekArthakatvaM hi tulyArthatvaM na cedaM ghaTakalazapadayoH saMbhavati, zakyA mede'pi zakyatAvacchedaka medAt / iyAMstu vizeSo yaddharmadharmibhAvAdyapekSayA dvayorbhedAbhedaH, pratisvaM prAtisvikarUpeNa kevalAbhedo, gotvAzvatvAdinA tu kevalabheda iti / na caivaM ekAMtAnupravezo'bhedasaMbhinna medavattvenaiva tadapAyAt / itthaJcaitadavazyamaGgIkarttavyaM, kathamanyathA 'syAdabhinnaM cAbhinnaM ce 'tyatra syAtpadaM nAnatiprayojanamiti dhyeyam / 8 " 1 atha bhedAbhedasyApi kathaJcidabhedarUpatvAt 'kapAle ghaTa' ityAdAvAdhArAdheyabhAvapratItirna syAditi cet ? na bhedAbhedatvena tasya vRttiniyAmakatvAt / 'ghaTAbhAve ghaTo nAstItyAdAvapi ghaTAbhAvatvena dharmadhamiMbhAvavivakSayaiva nistAra iti / vastutastattatpratItimanusRtya tattapratiyogitva - viziSTatattatsaMbaMdhasyAdhAratAtvaM kalpyate / astu vA dharmAntaramevAdhAratA, tena ghaTarUpayorbhedAbhedavizeSe'pi ghaTa eva rUpasyAdhAratA na tu rUpe ghaTasyetyatra na niyAmakAnusaraNavaiyagracaM, na vA taMtupaTayoranyonyAdhAratvapratIti samAdhirduHzakA / nanvevamapi bhavatu bhedAmedo jAtyaMtara rUpastathApyasAvekatrAnyonyAbhAvatadabhAvavyaMgyastayozcaikatrAvachedakabhedaM vinA pratItyanupapattirityuktameveti cet ? na ghaTatvadravyatvayoreva tadavachedakatvasaMbhavAt / yadavadAmaH stutauM ekatra vRttau hi virodhabhAjoH yeSAmavacchedakabhedayAJcA / dravyatvaparyAtayorvibhedaM vijAnatAM sA kathamastu vastu // iti [ 1 nIlabhedo ghaTatvAvacchedena nIlAbhedastu nolavadbhinnAvacchedena / na ca tadajJAne'pi 'nIlo ghaTa' ityanubhavAnna tasya tadavacchedakatvaM ghaTatvavattasya yogyatvAnniyamatastatpUrvaM tadgrahAt / tu vAvacchedakaudAsInyenaiva nIlAbhedadhIH, na sA ghaTastrAvacchedena nIla medagrahapratibadhyA, taddharmAvacchedena tadvattAdhiyastaddharmAvacchedenaiva tadabhAvavattAdhIvirodhitvAt taddharmAtirikagharmA navacchede - 1 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 1] digambaramate medAmedasvarUpam netyasya praveze gauravAt iti tu yauktikAH / kecittu bhedo'nyonyAbhAvo'bhedastu dharmAntaramityamyupagacchanti / atra tAdRzA medasya vyavahArAnaupayikatvaM yadAvizva ke maNikRtA, tadasat, 'prameyamabhidheyamityAdau tasyaiva zaraNIkaraNIyatvAt / [ bhedAbhedamate bheda-pRthaklayoH svarUpam ] digaMbara matAnuyAyinastu bhedAbhedo bhedaviziSTAbheda eva, saMbaMdhatA tu tayorubhayatvena rUpeNa / na cobhayatvamapyeka viziSTAparatvamiti vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahaH, aviziSTayorapi gotvA zvatvayorubhayatvapratyayAttasyA'tiriktadharmatvAt / yuktaJcaitat - atiriktabhedasya bhedaviziSTAbhedasya ca tadrUyaMjakatvakalpanAyAM gauravAt / na ca bhedAbhedayorekatra virodho, yato nahi vayaM yatra yasya yo medastatra tasya tadabhAvameva vadAmaH kintvanyameveti / tathAhi bhedo dvividhaH pRthaktvarUpo'nyatvarUpazca / tatra pRthaktvaM pravibhaktapradezatvarUpamanyatvaM punaratadbhAva iti / yaduktaM - "paivibhattapadesattaM puDhattamiti sAsaNaM hi vIrassa / aNNattamata bhAvo Na tabbhavaM bhavadi kathamegaM " // [pra. sA. a. 2 gA. 14 ] ti yattu pRthaktvamapyanyonyAbhAva evetyabhidadhe dIdhitikRtA, tanna, evaM sati 'ghaTaH paTAtU pRthagi'tivat 'rUpAt pRthagi' tyapi pramIyeta / na caivaM, yadavocAma zrIpUjya lekhe "aNNaM ghaDAu ruvaM, Na puDho ti visAradANa vavahAro / bhedA uNo puDhattaM bhijjai vavahArabAgheNaM" // 1 // ti tathA ca pRthaktvasya bhedatve'pyanyonyAbhAvAdvailakSaNyameveti tattvam / tatra ghaTapaTAdInAM naitadantarAbhAva iti kevala bhedasteSAM tadbhedatvAvacchinnAbhAvA'saMvalitatvAt / pratisvaM prAtisvikarUpeNobhayAbhAvAtkevalAbhedo'vayavAvayavyAdInAM tvatadbhAvasattve'pi pArthakyAbhAvAd bhedAbheda iti / yastvatadbhAvAtiriktamabhAvasvabhAvaM padArthAntaramevAnyonyAbhAvamabhyupaiti yogaH, sa na samyagvAdI, tAdRzAnyonyAbhAvavyA vRtterapyasAdhAraNadharmAdhInatvAt, tatrApyanyonyA'bhAvAntarAzrayaNe'niSTApAtAttasyaiva tattvaucityAt / ghaTAdeH kaMbugrIvAdimattvasvarUpaM hi paTAdisvarUpavyAvRttirUpatvAt paTAdibhedarUpaM gIyate iti / na ca bahuSu dharmeSu bhedatvakalpanA'pekSayAtiriktisyaiva tasya kalpanA lAghavAducitA, tathApi pratyekaM vinigamanAvirahAt klRptakalpanAto'klRptakalpanAyA gurutvAccetyadhikamAkare / atredamasmAkamAbhAti / pravibhaktapradezatvamityatra bahuvrIhyAzrayaNe paramANavaH kuto'pi na pRthagbhaveyuH / evaM karmadhArayAzrayaNe dezaskaMdhayorapi sa eva doSaH / skaMdhAzritaparamANUnAmeva ca 1. " pravibhakta pradezatvaM pRthaktvamiti zAsanaM hi vIrasya / anyatvamatadbhAvo na tadbhavadbhavati kathamekam " // 2. anyadvaTAdrUpaM, na pRthagiti vizAradAnAM vyavahAraH / medAtpunaH pRthaktvaM bhidyate vyavahArabAdhena ||[sN.] syA. ra. 2 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAvAdarahasye pradezatvasaMjJayA tadanAzritaparamANUnAJca pRthakatvaM kuto'pi na ghaTeta / kiMca pradezeSu kiM pravibhaktatvaM ? na tAvadanyatvaM, ekadravyasyaiva pradezAnAM tAdRzatvAt / nApi pRthaktvaM, tasya pravibhaktaskaMdhakatvarUpatayA'nyonyAzrayAt, tathAhi-pradezAnAM pravibhaktatvasiddhau pravibhaktapradezatvarUpaM skaMdhAnAM pArthakyaM sidhyati, siddhe ca skaMdhAnAM pravibhaktatve pravibhaktaskaMdhakatvarUpaM pradezAnAM pArthakyaM sidhyatIti / atha pRthaktvaM jAtyaMtararUpameveti cet ! tarhi bhedAbheda eva tAdRzaH kimiti nAsthIyate ! dharmidharmobhayabhAsakasAmagrayA eva tadbhAsakatvena vyaMjakagaveSaNavizrAmAt / etena pRthaktvavyavahArA'sAdhAraNakAraNaM tadityapyupekSitam , kAraNatAvacchedakarUpaparicayaM vinA tAdRzanirvacanA'saMbhavAcca / yattu vibhinnAzrayAzritatvameva pArthakyaM, vibhinnAzcAzrayAH skaMdhAnAM dezA iva dezAnAM skaMdhA api saMbhavaMti, tantau paTa itivatpaTe taMtava iti pratIterapyabAdhitatvAt / anyatra rUpAdipratiyogikatvaviziSTabhedAbhedasyA''dhAratAtve'pyatrAnyatarIyatvaviziSTasyaiva tasya pratItibalena tathAtvakalpanAt / taduktaM-udayanenApi "saMvideva hi bhagavatI vastUpagame naH shrnnmiti"| paramANUnAmapi zuddhasya svasyaiva svAzrayatvaM, bhAvibhUtAzrayasaMbhavenaiva vA tadAzritatvamakSatamanyathA dravyAdicatuSTayasya sArvatrikatvavacanavyAghAtApAtAditi / taccintyam, atyaMtavibhinnAnAmapyAkAzarUpaikAzrayasaMbhavena bhedAbhedasaMbaMdhAvacchinnAzrayatAvivakSaNe sphuTadoSAt / [Rjumate bhedAbhedA'virodhanirUpaNam ] Rjavastu-sArvajanInapratItisvArasyAdeva bhedAbhedayoravacchedakabhedaM vinApi na virodhaH / yathAhi sAmAnyato'bhAvasya pratiyogivyadhikaraNatve klapte'pi saMyogAdyabhAve'tathAtvapratIteH sa niyamastyajyate, tathA bhAvAbhAvayorekatra vRttAvavacchedakabhedaniyamopyekatra bhedAbhedayorabAdhitAnubhavabalAdatra tyajyate / ata eva na 'saMkara-vyatikara-saMzayA'navasthA-dRSTahAnyadRSTakalpanAH / bhedazca 'idamasmAdbhinnamiti vyapadezaniyAmako vyAvRttivizeSaH / sa caikadravyaguNaparyAyeSvapi saMbhavati / ayaM bhAvaH-yathAhi sUtragrathitamuktA phalAnAmapekSAbuddhivizeSaviSayatvaM hAratvaM sUtramuktAphalAdhAratAvacchedakaM, tathA guNaparyAyANAM tAdRzadravyatvamapi tathA / yathA ca hAratvasUtratvamuktAphalatvAvacchedena zuklatvapratItistathA dravyatvaguNatvaparyAyatvAvacchedena sattvapratItirapi / yathA ca zuklatvAdyavacchinne hAratvAdyavacchinnabhedastathA sattvattvAdyavacchinne dravyatvAdyavacchinnabheda iti / taduktaM"saddavvaM sacca guNo, sacceva ya pajjaotti vitthAro / jo khalu tassa abhAvo, so tadabhAvo atabbhAvo'tti / vistAraH tattaddharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitAH prakAratAH / nanvevaM vRkSo vanamitivatsadvyamiti prayogo na syAt, 'yatra hi yaddharmAvacchinnaprakArakApekSAbuddhiviSayatvaM vyava1. saMkarAdidoSasvarUpaM syAdvAdamaJjaryAdito'vaseyam / m| 3. sadamyaM sacca guNaH sadeva ca paryAya iti vistAraH / yaH khala tasyAbhAvo sa tadabhAva atadbhAvaH // iti saMskRtam // [prava0sAra-adhyA0 2-gA0 15] Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 1] kRtanAzadoSadvitIyavyAkhyA hAraupayikaM tat taddharmAvacchedenaivAbheda nAnvetI'ti vyutpatteriti cet ? na, etanniyamasya viziSya vizrAmAditi dig / yadvA kRtasya = kumbhakArAdiprayatnasya, nAzaH = upacAnAvyApyatvaM akRtasya = kuMbhakArAdiprayatnA'bhAvasya, Agamo='nupadhAnA'vyApyatvaM ca syAtAM, vastunaH sarvathAnityatvAt, tathA ca vyavahArabAdhaH iti bhAvaH / 11 [sAMkhyasatkAryavAdasthApana - nirasane] atredaM vibhAvyate - sAMkhyairhi sadeva vastvanumanyate / taduktaM - " asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasaMbhavA'bhAvAt / zaktasya zakya karaNAtkAraNabhAvAcca satkAryam" / [ sAMkhyakArikA-9 ] iti / asataH zazaviSANAdeH kartumazakyatvAtsata eva satkaraNasvAbhAvyAt / upAdAnena grahaNAtsaMbaMdhAt nahya sataH saMbaMdho'sti / asaMbaddhasyaiva karaNamastviti cenna, sarvasaMbhavAbhAvAt, asaMbaddhatvA'vizeSe hi sarve sarvasmAdbhaveyuH, nacaivamiSTamiti / tathA'zaktasya janakatve'tiprasaGgAt zaktasya janakatvaM vAcyaM, zaktizca kAryasya prAgasattve niyatA na syAdito'pi kAraNAtprAkkAryasya sattvamupeyam / tathA kAraNabhAvAttAdAtmyAdapi satkAryamavayavino'vayavamedA'pratIteriti / tadayuktaM yato ghaTazcetkAraNavyApArAtprAgapyasti tarhi tadAnImupalambhaprasaGgaH / athAnAvirbhAvAnnopalabhyata iti cet ! ko'yamanAvirbhAva: : upalabdhyabhAvo vA (1), arthakriyAkArirUpAbhAvo vA (2), vyaMjakAbhAvo vA (3), yogyatvAbhAvo vA (4), kAlavizeSaviziSTatvAbhAvo vA (5), jijJAsAbhAvo vA ( 6 ), tirodhAnaM vA (7), anyadvA (8) ? nA''dyo, yasyaivAkSepastasyaivottare ghaTTakuTIprabhAtApAtAt / atha ghaTAnupalabdhyAkSepe saMsthAnAdyanupalabhasyottaratvabhiti cet ? na, saMsthAnajJAnasya saMsthAnijJAnAtpUrvaM niyatamanapekSaNAttasyApi prAksave upalabdherApAdyatvAdasatve vakSyamANadoSAnuSaGgAcca // 1 // na dvitIyaH, arthakriyAkArirUpasya prAgasattve'satkAryavAdApAtAt ||2|| ata eva na tRtIyo'pi, prAthamikopalabdhau kuvindAdisamudAyasyopalabdhimAtre vA vijAtIyasaMyogasya kAraNatve'pi tayoH prAksattvAvazyakatvAt / AvirbhUtayoreva tayostathAtvamiti cet na, AvirbhAvasyApi sadasadvikalpagrAsAt / vijAtIyasaMyogAdyAvirbhAvasya prAksattve'pi vijAtIyasaMyogena samaM tasya saMvadho nAsIdityapyasamIkSitAbhidhAnaM, taddoSAnativRtteH / etena viSayitAvizeSasaMbaMdha eva ghaTatvAdervijAtIyasaMyoga janyatAvacchedakatAvacchedako 'stvanaMtaprAgabhAvapradhvaMsAdya kalpanalAghavAdityapi parAstam, tadabhAve'pi ghaTavAvenirmuktaviSayitAkaghaTasAkSAtkArApattezca / kiM ca, ghaTAdeH kubhakArAdivyaMgyatve janyatvavyavahAro nirAlaMbanaH syAdanyathA taruNataraNikiraNanikarAbhivyajyamAne ghaTe tajjanyatvavahArApatteH (3) / nApi turIyaH, mahattvatsamAnAdhikaraNodbhUtarUpavattvAdirUpAyAzcAkSuSAdiyogyatAyAH prAguktadizA prAgapi sattvAt (4) / nApi paMcamaH, kAlavizeSasya kAraNatvenAnatiprasaMge ekakAraNa parizeSApatteH, vizeSa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye syAgaMtukopAdhirUpasya sadasadvikalpagrAsAcca (5) nApi SaSTaH satyAmapi jijJAsAyAM kAraNavyApArAtprAkkAryAnupalambhAt , jijJAsAyA jJAnamAtra pratyahetutvAcca / jijJAsitabodha prati jijJAsAyA hetutve jijJAsAM vinApi tatrA'jijJAsitabodhApattezca (6) / nApi saptamaH, anAvi rbhAvasyaiva tirodhAnapadArthatve'dyApi niyatanirvacanA'paricayAt, anyasyAbhyupagaMtu duHzakatvAt (7) / nApyaSTamaH, anirvacanAt / tasmAt prAgasadeva kArya sAmagrIsamavadhAnAtsaMpadyata iti yaugAH saMgirante / [sadasatkAryavAdasthApanodyamaH] sAMkhyaH satkAryavAdaM sadasi nigadatu skaMdhamAsphAlya tAvat / svairAsatkAryavAdI prabhavatu sa punastAvadevAtra yogaH // yAvad durvAdivRndadviradamadabhidakesarikIDanaika prAgalbhyAbhyAsabhAjo jinasamayavido dhyAnamudrAM bhajante // 1 // vAsanAmatha muzcantu / samaye sAMkhyayogayoH / sadasatkAryavAdAya prayate sAvadhAnadhIH // 2 // tathAhi-yugapatpravRttAbhiranvayazaktibhiryathA paryAyaniSpAdikA vyaktIstAstAH saMkrAmato dravyasya sadbhAvanibaddha eva prAdurbhAvastathA kramapravRttAbhiH paryAyaniSpAdikAbhirvyatirekavyaktibhistAbhistAbhiryugapatpravRttA anvayazaktiH saMkrAmato dravyasyAsaddhAvanibaddho'pi, dravyArthikena sarvasya sato'pi paryAyArthikenA'sattvAt / taduktaM __ evaMvidha sahAve davvaM davaTThapajjayadehiM / sadasabbhAvaNibaddhaM pAubbhAvaM sadA lahadi // tti [prava0sAra-2-19]yathA ca vyatirekavyaktayo yaugapadyapravRttimAsAdyA'nvayatirekavyaktitvamApannA dravyaM paryAyIkuryuriti siddhAntaH / atha ghaTasya kAraNavyApArAtprAksattve cAkSuSaM syAditi cet ? bhavatyeva mRtvena rUpeNa / ghaTatvena syAditi cenna, tena rUpeNa prAgasattvAt / kapAlasya ghaTe'viSvagbhAvena hetutvAdapi prAksattvAsiddhiH / atha ghaTaprAgabhAvasattve ghaTasattvaM kathamiti cet ? tayoravirodhAditi gRhANa / kathamiticedastitvanAstitvayorekapariNAmAt / syAdetat-vijAtIyasaMyogasya janyasAkSAtkAratvaM janyatAvacchedakamastu na tu janyadravyatvamanaMtadravyaprAgabhAvapradhvaMsAbhAvakalpanAgauravAt / na ca vijAtIyasaMyoga vinApi guNAdau dravyasAkSAtkArodayAvyabhicAro, dravyaniSThalaukikaviSayatAyAH kAryatAvacchedakasaMbaMdhatvena taduddhArAt / etena 'dravyasAkSAtkAratvasya tatkAryatAvacchedakatve mUrtasAkSAtkAratvAdinA vinigamanAvirahaH, svAzrayaviSayatAsaMbandhaM kAryatAvacchedakatAvacchedakIkRtya dravyatvAdestathAtve'pi mUrtatvAdinA sa eva doSa' ityapAstaM, parasyApi cakSuHsaMyogajanyatAvacchedakatvenaitasyaiva zreyastvAt / itthaM ca dravyamAnaM 1.-evaM vidhaM svabhAve dravya dravyArthaparyAyArthAbhyAm / sadasadbhAvanibaddha prAdurbhAva sadA labhate // iti saM. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cho0 1] dravyaikAntanityatvakhaMDanam sarvathAnityamastu / nacaivaM taMtUnAmeva paTatvAttaMtau paTa iti pratyayo na syAditi vAcyaM, phalabalena vilakSaNasaMyogavattvarUpapaTatvAdiviziSTAdhAratAvacchekatvasya vilakSaNasaMyogatvarUpataMtutve svIkArAt / ata eva na tantupaTapadayoH paryAyatA'pi, vilakSaNasaMyogavattvarUpa zakyatAvacchekabhedAt / ' taMtusaMyogAtpaTa utpanna' iti vyavahArastu bhrAnta eva / 'paTa utpanna' ityAdi pratItistu ptttvaadighttksNyogotpaadmaatrmvgaahte| 'paTa' ityatraikatvaM punaraupacArikam / ' taMtuH paTa' iti pratItistu 'vRkSo vanami'tivadeva nodeti / 'paTastaMtava' iti pratItistvekatvadharmitAvaccheda ka ka bahutvaprakArikA satIcchAvizeSamapekSate / 'ekatra dvayamiti nyAyena tadanvayabodhApAdane zabdA'sAdhutvameva vA / adhikaH pUrvapakSo matkRtanyAyavAdArtheSu bodhyaH / atra brUmaH / paryAyatvAvacchedenaiva dravyasya kAraNatA sAmAnyato gRhItetyasamAnajAtIyadravyaparyAyarUpasya ghaTasya kathaM na janyatvam ! anyathA kapAlasyaiva ghaTatvAtkapAlarUpa - ghaTarUpayorbhedo na syAt / kiMcaivaM daMDAdau ghaTasAdhanatAjJAnena pravRttirna syAt / atha vijAtIyasaMyogatvameva ghaTatvaM, yuktavcaitat, kathamanyathA ghaTatvasya jAtitvaM mRttvasvarNatvAdinA sAMkaryAt, na ca kulAlAdijanyatAvacchedakatayA mRttvasvarNatvAdivyApyaM nAnAghaTatvameva svIkarttavyaM, anugatadhIstu kathaMcitsausAzyAt, ghaTapadaM tvakSAdipaTavannAnArthakamiti vAcyam, kumbhakArAdervijAtIyakRtimattvena tattve ghaTatvasyaivaikatvocityAditi cet na, evaM sati ghaTavatyapi bhUtale 'saMyogena ghaTo nAstIti pratIteH pramAtvApAtAt, 'ghaTaH paTasaMyukta' iti pratIterapramAtvApAtAcca / vastuto'vayavAvayavinorbhedAbheda eva sArvajanInapratyayAdhvanyadhvanIna iti die / athAnityatvaikAMtapakSe'pi doSamAhuH - syAtAmiti / ekAntanAze = nityatvA'saMbhinnanAze / kRtasya nAzo=akRtatulyatA / bauddhamate hi vastunaH sarvasya kSaNikatvAdutpattisamanantarameva ghaTasya nAza iti jalAharaNAdiparyAyANAmAghAreNa kena bhavitavyam / tathA'kRtasyAgamaH = phalakAlopasthitiH / yaddhi kumbhakArAdinA ghaTAdikaM kRtaM tena tu durjanamanaH praNayaparaMparAvattadAnImeva dadhvaMse, tathA ca jalAharaNAdikriyAsu vyApriyamANena tenA'kRtenaivopasthAtavyamiti dUSaNadvayamidaM bauddhabudhyupanItakAkuvyAkulIkaraNapravaNaM prasajyeteti bhAvaH / 13 [kSaNikavAdibauddhasya pUrvapakSaH ] idamapyatra vicAryate / kiM kSaNabhidelimameva bhuvanamanyAdazaM vA ? tatra bauddhaH - "mudgarAdisamavadhAnadazAyAM ghaTAderyatsvarUpaM varivartti tena prAgAsInaM na vA ? Adye'nAyAsenaiva siddhA kSaNabhaMguratA bhagavatI / antye svabhAvahAnyApattiH / kiMca tattatkSaNAvacchedena tattadvaTAdeH pradhvaMsAnAdhAratvakalpanAmapekSya vA tattatkSaNAvacchedena tattadvaTAdeH pradhvaMsapratiyogitvasya tattatkSaNAnAM tattadghaTadhvaMsAdhAratvasya vA kalpanaiva laghIyasI / na caivaM utpattikSaNe'pi nAzaprasaMga: / asato nAzA'yogAt / vastutastattatkSaNeSvevAstu ghaTatvapaTatvAdikam / na ca saMkaro, vAsanAkRtavizeSeNa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye tannirAsAt / ata eva na sthitikAle 'ghaTa utpanno, ghaTo dhvasta' ityAdi pratItiH / viziSTotpAdadhvaMsayorvizeSaNasattvaviruddhatvAt / na ca 'sa evAyaM ghaTa' iti pratyabhijJA kSaNikatve bAdhikA 'sa evAyaM gakAra' ityAdi pratyabhijJAyA iva tasyAstajjAtIyA'bheda viSayakatvAt / kiMca nityasya sato vastunaH sarvadA'rthakriyAkAritvApattiH, svataH sAmarthyA'sAmarthyAbhyAM paropakArAnavakAzAt / svataH samarthamapi tatkAraNAntara sahakRtameva kAryamupadadhAtIti cet ! na, kAryAnupadhAnasamaye sAmarthya mAnA'bhAvAt / tasmAtkurvadUpasyaiva kAraNatvAdvastuno maduktadUSaNabhArabhaMgurasya sataH kSaNavizrAma evocita iti / [kSaNikavAdanirasanam] tadatijarattaraM, vinAzasvabhAvatvena 'kSaNikatve sthitisvabhAvatvena nityatvasyApyApatteH / sthitipratyayo bhrAMto, vinAzapratyayastu prameti tu nijapraNayinImanovinodamAtram / dhvaMsapratiyogitvaM tu yathA tvayA vidhiparyAyena kalpyate tathA mayA niSedhaparyAyeNA'pIti na tatra doSAvakAzaH / vAsanAyAzca dhruvatve tu nAmAMtareNa dravyamevAbhyupetavAn bhavAn , kRtAMtaM ca kopitavAn / adhuvatve tu kimanayA'jAgalastanAyamAnayA ! kurvadrUpatvena tu na kAraNatA, tasya prAgaparicayAdiSTasAdhanatAjJAnabilaMbAvaTArthino daMDAdau pravRttyanudayApatteriti die / atha janyasya sato nAza eva saMbhavI / tatra sAmAnyataH samavetakAryanAzaM prati samavAyikAraNanAzasya pratiyogisamavetatva-svAdhikaraNatvobhayasaMbaMdhena nAzavannAzatvAvacchinnaM prati svapratiyogisamavetatvasaMbedhena nAzatvena hetutA, byaNukAdinAze tu tattatparamANusaMyogAdinAzasya kAraNatvamityeke / lAghavAdrvyanAzatvAvacchinnaM prati vijAtIyasaMyoganAzatvenaiva hetutvamucitamiti dravyanAzo'samavAyikAraNanAzAdevetyekadezinaH / tannetyanye-rUpAdinAzaM prati prAguktadizA klaptAyAH kAraNatAyA eva dravyanAzaM prati sAdhAraNyAt / vijAtIyasaMyoganAzasya ca svAdhikaraNasamavetatva-svAdhikaraNatvobhayasaMbaMdhena svaviziSTa pratiyogikanAzatvasyaiva kAryatvAvacchedakatvAt / paramANuSu pUrvapUrvasaMyoganAzAyaNukAdeH kSaNikatvApattiparihArAya svapratiyogijanyatvasaMbaMdhena svaviziSTapratiyogikanAzatvAvacchinnaM pratyeva tasya hetutvamityapyAhuH / ghaTAdinAze ca mudgaraprahArAdInAmapi viziSya hetutvamiti / ghaTAdeH sarvathA vaMsapratiyogitvamityekAMto'pi na kAMtaH, ghaTAdiparyAyANAmapi dravyArthatayA dhruvatvAt / pratiyaMti hi lokA api 'ghaTatvena ghaTo naSTo na tu mRtvene'ti / upAdAnopAdeyayorbhedAbhedastu nipuNataramupapAdita eveti kimityAneDitavismaraNazIlatA''yuSmata iti // 1 // [zloka 1 saMpUrNa] zrIhemamUrivAcAmAcAmaticAturIparavicAraM / vyAkhyAtAdyazlokastAM paricinute yazovijayaH // 1 // satkevalaprakAzena, bhuvanAbhogabhAsvate / bhadraMkarAya bhaktAnAM, zrIpArthAya namo namaH // 2 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralo02] AtmA'nityatvazaGkA [dvitIyazlokAvataraNikA] nanu-bhavatu kadAcidbAhyavastuno nityAnityatvaM, pramAtustu nityatvameva yuktaM, tasyA'nityatve mAnA'bhAvAt / na ca jJAnAdyabhedAttathAtvaM, tathA sati duHkhA'medAduHkhadhvaMsasyApyAtmadhvaMsarUpatvAttadarthino yamaniyamAdau pravRttirna syAt / na ca duHkhadhvaMsatvaM-caramaduHkhadhvaMsatvameva vA kAmyatAvacchekaM, tatrAtmadhvaMsA'medajJAne yamAdau balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatvasya jJAtumazakyatvAt / nacAtmatvAvacchinnadhvaMsatvameva cArvAkAdimataprasiddhamaniSTatAvacchedakaM, vijAtIyasukhatvameva vA kAmyatAvacchedakamiti vAcyaM, tathApi "nityaM vijJAnamAnandaM brahme" [tai0mA0] tizrutyA tasya nityatvasyaivaucityAt / nityasukhAdinaiva samamamedabodhAjjIvAnAmapi bhAvakAryatvAvacchinnaM pratyupAdAnapratyakSatvenaiva kAraNatvAllAghavAjjagaddhetutayA sidhyannityopAdAnapratyakSarUpAdevezvarAdabhedAcca / etena AnaMdazabdasyAjahatpulliMgatayA napuMsakatve liGgavyatyayakalpanamaprAmANikamitinirastam / na ca "AnaMdaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe pratiSThitami"tibhedabodhakazrutisadabhAvAdupacaritArthatvameva pUrvazruteriti-vAcyam, 'rAhoH zira' ityAdau SaSThyA abhedepi darzanAt / atrAbhedaprakArakabodhAllakSaNaiva zrutau tu sA na yukteti cet ? na, subvibhakto lakSaNA'nabhyupagamAdanyathA vyatyayAnuzAsanavaiyarthyAt / atha vibhaktyaMtarArthe vibhaktyaMtarasya lakSaNAyA niSiddhatvajJApakaM vyatyayAnuzAsanaM, ata eva 'dhaTaM jAnAtI'tyAdau dvitIyAyA viSayitve lakSaNA nA. 'nupapannA, kRJyoge SaSThyanuzAsanaM ca dvitIyA'sAdhutvajJApakam / niSThAdivarjana niSThAyAM tatsAdhutvajJApakam / kRtyayoge vikalpavidhAna ca niSThAyAM zeSaSaSThyasAdhutvajJApakamiti ceta ? na, tathApi bheda eva SaSThItyaniyamAttatra saMbaMdhatvaprakArakabodhenApyupapatterata AhuH-AtmanIti AtmanyekAntanitye syAnna bhogaH sukhadukhayoH / ekAntA'nityarUpe'pi na bhogaH sukhaduHkhayoH // 2 // [bhogapadArthasamIkSA] AtmanyekAntanitye''bhyupagamyamAne' iti zeSaH / sukhaduHkhayorbhogaH sAkSAtkAro na syAt / yadyapi bhogapadaM sukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAre rUDha miti punaH sukhaduHkhayorityupAdAne paunaruktyam , tathApi 'viziSTavAcakAnAmi'tyAdinyAyAbhogapadamatra sAkSAtkAramAtraparaM dRSTavyam / na ca zakyAdananye'rthe kathaM lakSaNA ? zakyasaMbaMdhAbhAvAditi vAcyaM, tatrApyabhedasaMbaMdhasya jAgarukatvAt / ata eva jidhAtoH 'prajayatI'tyAdau prakRSTajaye lakSaNA / nanu "saMbaMdhitAvacchedakabhedaM vinA'medagraho duHzakaH, 'ghaTo ghaTaH' 'nIlaghaTo ghaTa' ityAdau tadagrahAt / ata eva prajayatItyatra jidhAtoH zaktyopasthite jayatvAvacchinne lakSaNayopasthitena prakRSTatvAvacchinnenaiva samamamedabodhaH, yugapadavRttidvayApAtasya maNikRtAmiSTatvAt / astu vA tatra prottarajitvAdinA zakyatvAtprakRSTaja 1. 'viziSTavAcakAnAM padAnAM sati vizeSaNavAcakapadasamavadhAne vizeSyArthamAtraparatvamitinyAyAt Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 syAdvAdarahasye " yasya zaktacaiva bodhaH / na caivamupasargasya dyotakatvaM na syAditi vAcyaM, aupasaMdAnikazaktereva dyotanatvAt / na ca jipUrvapratvAdinApi zaktatve vinigamanAvirahaH, dhAtubhinnArthasyAkhyAtArthabhAvanAyAmanvayAnyutpattervinigamakatvAt iti cet ? na 'nIlaghaTo ghaTa' ityAdau zabdAda medAbodhepyanyasmAttadbodhasaMbhavAdanyathA sAmAnyapadAnAM vizeSaparatvaM kutrApi na syAt / 'viziSTavAcakAnAmi'tyAdinyAyena vizeSyaviziSTavA cakapadayorvizeSaNAMze saMbhUyaikAnvayabodhajanakatvameva vyutpAdyata' ityapyAhuH / naiyAyikadezinastu bhogatvaM cAkSuSAdisAmagrIpratibadhyatAvacchedakakukSipraviSTatayA siddhojAtivizeSaH / na ca svasamavAyilaukika viSayitayA bhogAnyamAnasapratibandhakatAvaccheda kI bhUtasukhaduHkhavRttijAtivizeSavadanyamAnasatvAdikameva mAnasAnyasAmagrI pratibadhyatAvacchedakaM, sukhaduHkhavRttijAdativizeSavatprativadhyatAvacchedakamapIdameva tena na tatpraviSTatayA bhogatvasiddhiriti vAcyam, anayA dizA sAkSAt sukhAdivRttijAtiH pratibadhyatAvacchedakoTau pravezyA sAkSAnmAnasavRttirbhogatvajAtirvA svasamavAyilaukikaviSayatAsambandhena pratibandhakatAvacchedakakoTau pravezyetyatra vinigamakAbhAvAt prAguktajAterjJAnatvaparyaMta saMbaMdhena pratibadhyatAvacchedakatva prasaMgAccetyAhuH / tanmate 'sukhaduHkhayo'rityasya na paunaruktyam / - " [Atmana ekAntabhruvatvapakSadUSaNam ] atha prakRtaM prastumaH / ekAMta nityaH sannAtmA sukhaduHkhe yugapad bhuJjIyAtkrameNa vA ? nAtho virodhAt / na dvitIyaH, svabhAvabhedena sarvathAnityatvahAneH / atha yathA pradIpo ghaTAdIn prakAzayannapi na ghaTAdisvabhAvastathA sukhaduHkhe bhuJjAno'pi jIvo na tatsvabhAva iti kramikatabhogapakSe'pi na svabhAvabheda iti cet ? na, svabhAvo hi svadravyaguNaparyAyAnugataM svarUpAstitvaM, tacca sAdRzyAstitvenaikIbhavatopyanyasmAdbhedapratItimAdhatte / tathA cA''tmanaH svabhAvabhUtayoH sukhaduHkhayorguNayoH kramabhoge vibhinna kAlabhogyatvarUpaviruddhadharmAdhyAsAt svabhAvabhedaH kasya pANinA pidheyaH ? pradIpasya ghaTAdistu svadravyAdyanyatarAnyatvAnna svabhAvaH / ghaTapaTAdInAM kramaprakAze punarekAMta nityatvaM tasyApi nirasyameva, vibhinnakAlInatvarUpaviruddhadharmAdhyAsena prakAzasvabhAvabhedAt / athaivamapi dhvaMsA'pratiyogitvarUpaM sarvathA nityatvamakSatame veti cet na, manuSyatvAdinaiva tadadhvaMsAdAtmatvAdinA sa neti tu prAgeva pratyapIpadAma / AtmatvamanuSyatvayorapi bhede kA pratyAzeti cet ? na, tayoratyaMta bhedAbhAve'pi sAkSAddhvaMsapratiyogitAvacchedakatvasya manuSyatvAdAveva pratotibalena kalpanAt / idamatra dhyeyam - yadyapi yatkicidUghaTAtyaMtAbhAvavatyajAyamAnayA 'ghaTo nAstIti pratItyA tatra ghaTatvAvacchinnapratiyogitA sidhyati / dhvaMse tu naivaM, tathApi 'ghaTatvenAyaM dhvasto- dhvaMsapratiyogI na tu mRttvenetyAdipratItyA tatra sA sidhyati / avacchedakatA hi svarUpavizeSaH, sA ca kvacidatiprasakte'pi dharme pratItibalA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralo. 3] ekAntAnityatvapakSadUSaNam kalpyate iti / nanu tathApi dhvaMsapratiyogitAvacchedakarUpavattvaM paryAyasyaivAnityatvamastu, dravyasya tu kathamiti cet ! na, tAdRzarUpavadabhinnatvasyAnityatvasyobhayasAdhAraNatvAt , anyathA mediparyAyeSvapi tadabhAvAt / ___ athAnityatvapakSe'pi doSamAhuH-- 'ekAMtAnityarUpe'pI'ti-nigadasiddhamidam / ayaM bhAvaH-ekAMtA'nityasya sata AtmanaH sukhaduHkhayoryugapadbhogo viruddhatvAdeva neSTaH / kramabhogapakSe tu kSaNikatvapakSo bAlataralAkSikaTAkSataralaH, tatkSaNadhvaMsAdhikaraNasamayasyaiva kramapadArthatvAt / kSaNikasya tu jAtamAtrasyaiva vinAzAduttarakSaNAnanuvRtteH / evaM ca 'pravRttivijJAnopAdAnamAlayavijJAnasaMtAna evAtmA, sa ca pUrvapUrvavijJAnopAdeyaH pratisamayotpadiSNuranitya eveti matamapAstam, kartubhoMgasamayaparyantamanavasthAnAt, anyakRtasyA'nyena bhoge'tiprasaMgAt, kAlarUpasaMtAnakRtaikyasyApyanyasAdhAraNyAt , sarvakAlAnugatAtiriktasaMtAnAbhyupagame phalato nityAtmana evAbhyupagamApAtAcceti // 2 // athobhayoH pakSayordUSaNAMtaramubhAbhyAmanuSTubbhyAmatidezayanti sma-"puNyapApa" iti - puNyapApe bandhamokSau na nityaikAntadarzane / puNyapApe bandhamokSau nA'nityaikAntadarzane // 3 // (vyAkhyA)- ekAMtanityAtmavAdimate puNyapApayorasaMbhavaH / te hi-"yAgabrahmahatyAdInAM kSiprabhaMgurANAM svarganarakAdikaM prati zrutibodhitakAraNatAyAH phalaparyaMtavyApAravyAptatayA, tatra vyaapaarsyaanysyaasNbhvaatprishessaaddRssttsiddhiH| na ca yAgAdidhvaMsenaiva nirvAhastasya phalAnAzyatvAt phalasaMtAnasya kadAcidapyanuparamaprasaMgAt / nacaivamapUrvasyApi prathamasvargAdinaiva nAzAt phalasaMtAno na nirvahediti vAcyaM, tasya caramaphalanAzyatvAt / caramatvaM ca svasamAnajAtIyaprAgabhAvAsamAnakAlInatvAdikaM, jAtivizeSo vA / na ca jyotiSTomAdijanyatAvacchedikayA sAMkarya, tattadvayApyacaramatvasya bhinnasyaiva svIkArAt / nacA'pUrvotpattyanaMtarameva phalaM kuto na bhavatIti vAcyaM, vRttilAbhakAlasyApiniyAmakatvAt / atha nirvyApArasyaiva yAgAdevyavahitatvAMzavinirmukkakAraNatAgrahaH saMbhavatIti nApUrvasiddhiriti cet ? na, avyavahitapUrvasamayAvacchedena kAryavati yadabhAvo jJAyate tatraiva kAraNatAbuddhayanudayena tadgarbhAyA eva kAraNatAyA yutatvAt , kIrtanAdinAzyatvenA'pUrvasiddhezca / tacAsdRSTamAtmano guNarUpaM vihitaniSiddhakriyAjanyamAtmanaH sarvathAbhinna"-ityAhuH / tadasat-svatantraprApyatvenAtmapariNAmarUpasyaivAdRSTasya kalpayituM yuktatvAt / dharmikalpanAto dharmakalpanAyA laghIyastvAt / tadupanItaprakRtivizeSA'bAdhAkAlaparipAkAdeva phalodayAt / ata eva phalasaMtAnasthitiH karmaNaH sthitibaMdha nA'tivartate / pariNAmAdRSTajanitena ca paudgalikA'dRSTenaivAtmanaH anugrahopaghAtau saMbhavataH, pudgalasyaivA'nyatrAnugrahopaghAtakAritvadarzanAt / kiMcAtmanaH zubhAzubhapariNAmau parasaMsargajanyau, zuddhapariNAmaM tiraskRtyA''virbhAvAt , japAtApicchakusumasa syA. ra. 3 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasyai kramajanitasphaTikarAgavat ityanumAnAdapi paugalikAdRSTasiddhiH / na ca pariNAmAdRSTAtpaudgalikAsdaSTaM pauGgalikA dRSTAcca pariNAmA'dRSTamityanyonyAzraya iti vArya, vIjAMkurasthala ivAnAdyanyonyAzramasyAtrA'doSatvAt / atha mUrttayoH parasparasaMkramasaMbhavAt sphaTikAdau japAtApicchasaMsargavazAt zyAmaraktAdirUpaMpariNAmo yuktaH, AtmanastvamUrttatvAtpudgalasaMsargeNApi kathaM vibhAvapariNAmaH saMbhavIti cet ! na, jJeyanimittakopayogAdhirUDhajJeyAkAra saMbaMdhasyeva karmanimittakopayogAdhirUDha rAgadveSabhAvasyAsmami nirapAyatvAt / mohakSobhavihIno hyAtmanaH pariNAmaH zuddhaH parAnupanItatvAt sa eva hi cAritrazabdavAcyaH, ata eva siddhAnAM cAritraM niSkalaMkam / yathAhi jJAnadarzanAvaraNa darzanamohakSayAtteSAM zuddhajJAna - darzana - samyagdarzanAni prAdurbabhUvustathA cAritramohakSayAccAritramiti dhyeyam / 18 ata eva "nANassa savvasta pagAsaNAe, annANamohassa vivajjaNAe / rAgassa dosassa ya saMkhaNaM / egatasukkhaM samavei mukkhaM ' // [ uttarA0 32 - zlo0 2] ityatra samyagdarzana - jJAna - cAritrairekAMta saukhyaM duHkhalezA kalaMkitaM sukhamiti vyAkhyAtam / guNasthAnakramArohe'pi - 'anante zuddhasamyaktvacAritre mohaniprahAditi' pratyapAdi / "siddhe No carittI No avaritto ' ityatra tu 'no' zabdo dezacaritraniSedhavAcakaH vyavahAracaritrasya teSAmabhAvAdanyathA vyAkhyAtA tu parasparagranthavirodhakAMdizIka: kAM dizamanusaratu ! idamapi vyavahAranayAbhiprAyeNa / nizcayatastu paramacAritravAneva siddhastatraiva sarvaMguNapAramyavizrutiH / atha paMcasvanatarbhAvAtsiddhAnAM kataraccAritramastviti cet ? pArizeSyAdyathAkhyAtameva tadanumIyatA, 'auyA sAmaie AthA sAmAI - assa aTThe' ityAdinA''tmasvarUpatApi cAritrasya bahusamaya suprasiddhetyadhikama smatkRtAdhyAtmamataparIkSAyAmadhyavaseyam / tathA ca svabhAvamedenaiva tAdRzadharmayorjananAdekAMtanityatApajho mUlakSata eva / ata eva bandha-mokSayorapi karmAdAna-sakalakarmavipramokSalakSaNayormithyAjJAnavAsanAduHkhadhvaMsarUpayorvA tatpakSe'saMbhavaH / evamekAMtAnityarUpepotyAdinA doSo vibhAvanIyaH, kSaNikasya kramika kriyAkAritvavirodhAt / [zlo0 3 saMpUrNa ] // kramAkramAbhyAM nityAnAM yujyate'rthakriyA na hi / ekAntakSaNikatve'pi yujyate'rthakriyA na hi // 4 // kramA'kramAbhyAmiti--apracyutAnutpannasthiraikarUpANAM hi krameNa yugapadarthakriyAkAritvaM na ghaTAmaMTATyate / tathA hi-arthasya = ghaTAdeH, kriyA = jJAnAdirUpA, tatkAritvaM = tajJjanakatvaM, sarvathA 1 - jJAnasya sarvasya prakAzanayA, ajJAnamohasya viSarjanayA / rAgasya dveSasya ca saMkSayena; ekAntasukhaM samupaiti mokSam // iti saMskRtam / 2- siddha e no cAritriNaH no acAritriNaH / 3 - AtmA sAmAyika AtmA sAmAyikasya arthaH / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 4] ekAnta nityA'nityAnAmarthakriyAvighaTanam 19 mityAnAmAtmAdInAM dezakrameNa kAlakrameNa vA na saMbhavati, yatkiMciddezakAlAvacchedenaiva sakalakArya karaNasAmarthyAt, anyathA dezakAlabhedena svabhAvabhedAdanityatvApAtAt / athAtmAdInAmarthaMTherefectspi yatra kutracidyadAkadAcitsarvA'rthakriyAkAritvamityatrApAda kA bhAvastatsvabhAvavatAM dezakAlAdInAM vilaMbAcca kAryavilaMba iti cet ? na, nizcayataH kriyAntalanAyA eva kAraNatAzakterabhyupagamAdacetanakAlAderjJAnajananasvabhAvatvA'yogAt / kathaM tarhi ghaTajJAnakAlena paTajJAnodaya iti cet ? tattatkAlaviziSTasyaivAtmanastajjJAnajananasvabhAvatvAt / na ca vinigamanAvirahaH, kAlAdInAM naizvayikajJAnasambadhAbhAvAt / na caivaM samavAyapakSakSatiH, kAryAnukRtA'nvayavyatirekapratiyogitvarUpasya kAraNatvasya tatrApi sattvAt / jJAnajananazaktistu jJAnotpattyeveti tattvam / tathA ca tattatkAlabhedemAtmanaH svabhAvabhedAdekAMta nityatApakSo vilUnazIrNa eva / atha svasya bhAvaH svabhAvaH, sa cAtmatvAdirUpaH kAryamedAya na bhidyate, ghaTajJAnAdirUpavizeSakAryaM tu ghaTendriya sannikarSAdivizeSasAmagrIvazAt / ata evobhayasAmagrIsamAvezAd ghaTapaTobhayasamUhAlaMbanamapyudetIti cet ? na, svasyAtmano bhAvaH kAryajananapariNatiH / sA ca ghaTopayogAdirUpA ghaTajJAnAdibhedAya bhidyate eva / suSuptikAle jJAnAnupapattidarzanenopayogarUpavyApArasAcivyenaiva jIvasya jJAnajanakatvAt kArakatvasya savyApArakatvavyAptatvAcca / tathA ca ghaTAdyupayogasvabhAvenaiva ghaTAdijJAnaM janayatyAtmeti jIvasvabhAvabhedenaiva jJAnabheda ityAhuH / kiMca kAraNakalApamelakasya kAryopadhAyakatve'pi tasyA'pi vaicitryAt svabhAvAvaicitryai kA pratyAzA ? tasmAt svabhAvAvaicitrye'pyanyAdRzaM nityatvameva tatrAstIti svAgrahameva gRhANa / tameva gRhNAmIticetpathaH smara mocito'si tataH prAg / atha pUrvapUrvapariNAmAnAmevottarottarapariNAmajananasvabhAvatvAdAtmanaH kUTasthanityatvamevocitamiti cet ? na, tasya tadamedenaiva kartRtvAdata evaikasyaiva SaTkAra kI bhAvopyanyatra prAsAdhi / atha nityacetanAsvabhAvatva rUpArthakriyAkAritvAdAtmanaH kUTasthanityatvamevocitamanityacetanAyAstu pradhAnasAdhyatvamiti cet ? na cetanAyAH svatonityatvAtparyAyato'nityatvasyai tadapakSapAtitvAt jJAnakarmaphalarUpAyAH svataMtraprApyatvena karmIbhUtAyAzcetanAyAstattadupayogapariNatyA svataMtratayAtmanaiva kartrA saMbhavAt pradhAne mAnAbhAvAt / athaivamapi dravyakarmarUpArthakriyAkAritvamAtmanaH kathamiti cet ? arthasyAtmanaH kriyaiva kathaM tat nizcayataH kartratareva kriyAzaktelInatvAt / 'bhAvakarmarUpAtmapariNatikriyA anyatvAdupacArAttattathe 'ti cet tarhi dravyakarmanimittIbhUtabhAvakarmakartRtvenopacArAdevAtmano dravya karmakartRtvamiti gRhANa | prApyatvagarbha karmatvasya pariNAmavizeSa eva paryavasAnAt sarvathA bhinnasya prAptau sambandhAbhAvAt / nahi kriyAjanya phalazAlitvAdikaM parAbhimataM karmatvamapi sArvatrikam, 'ghaTaM jAnAtItyAdAveva tadabhAvAt / etenA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 20 syAdvAdarahasye rthakriyetyatra prathamAtatpuruSe'pi kramapakSaH prtyaakhyaatH| yugapatpakSe tu pratyakSabAdhaH / ekAntanityapakSe'pi doSabhabhidadhatyekAMteti-kramAkramayorasaMbhavapratItibAdhAbhyAmiti bhAvaH // 4 // __athaikAMtavAdopakalpitakarkazataratarkatimiranikaranirAkaraNena prakaTIbhUtapratApaM bhAsvatamanekAMtavAdamabhinaMdaMti-"yadAtvi"ti yadA tu nityA'nityatvarUpatA vastuno bhavet / yathAttha bhagavannaiva tadA doSo'sti kazcana // 5 // nanu pare'pi pRthivyAdinyapi nityAni paramANurUpANi, sthUlAni punaranityAni saMgiraMta iti ko vivAdaH ! ityata AhuH "yathAttheti / bhagavAn syAnnityaM, syAdanityaM, syAnnityA'nityaM, syAdavaktavyaM, syAnnityamavaktavyaM, syAdanityamavaktavyaM, syAnnityaM cAnityaM cAvakavyaM ceti prakAzayati, na tathA pare svapne'pi saMvidrate iti bhAvaH / __idamidAnIM nirUpyate-sarvatra hi vastuni syAnnityatvAdayaH sapta dharmAH pratyakSaM pratIyante / tathAhi (1) ghaTo dravyatvena nityaH (2) paryAyatvena cAnityaH iti saMvedyate / na ca dhvaMsapratiyogitAnavacchedakadravyatvavattvatadavacchedakaparyAyatvavattvarUpe nityA'nityatve kathaM dravyatvaparyAyatvAvacchethe ! svasya svA'navacchedakatvAditi vAcyam, atra dhvaMsapratiyogitvatadabhAvarUpayoreva nityA'nityatvayorekatra samAvezAya dravyatvaparyAyatvAvacchedyatvAbhyupagamAt / astu vA viziSTasya svasyApi svAvacchedyatvaM, kathamanyathA'nanyathAsiddhaniyatapUrvavartitAvacchedakadaNDatvAdirUpA kAraNatA daMDatvAcavacchinnA syAt / (3) kramikavidhiniSedhAparNAsahakAreNa syAnnityA'nityo'pi pratIyate / na ca samuditAbhyAM nityatvA'nityatvAbhyAmevaitannirvAhAddharmAntarakalpanaM kimarthakamiti vAcyam ?, samuditayostayovilakSaNatvenaitatsthAnA'bhiSecanIyatvAt / na ca pratyakSe icchAyAH kathaM niyAmakatvamiti vAcyam, pratItibalAdetAdRzecchAviziSTabodhaM pratyetAdRzecchAyAH kAraNatvakalpanAt / (4) yugapadubhayArpaNAsahakAreNa syAdavaktavyo'pi, na tu sarvathA, avaktavyapadenA'pi avaktavyatvA''pattaH / nacA'vaktavyatvaM zabdA'bodhyatvarUpaM kathaM yogyamiti vAcyam, upadezasahakAreNa padmarAgAdivattadgrahAt / nityatvasyAtra ka upakAra iti cedavaktavyatvena pariNitirityeva gRhANa / vaktavyatvena pariNatistu nityatvAdivizeSa eva vizrAmyatIti na tadatirekAvakAzaH / vaktavyatvena bodhastu nityatvavidhyAdikalpanAto nityatvAdinaiva bodhAnnodeti / (5) kramA'kramAbhyAM vidhyubhayakalpanAsahakAreNa syAnnityaH syAdavaktavyaH / (6) tAbhyAM niSedhobhayakalpanAsahakAreNa syAdanityaH syAdavaktavyazca / (7) tAbhyAmubhayakalpanAsahakAreNa syAnnityaH, syAdanityaH, syAdavaktavyazceti / atrApi samudAyAlambino zaMkA prAgvannirasanIyA / na ca vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAdAdhikyamAzaMkanoyaM, tathApyetatkRtapariNatya Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo05] saptabhaGgInirUpaNam natirekAt / nityAnityatvAdayo jAtyaMtararUpA akhaMDA itypyaahuH| ata evAmUn dharmAnavalaMmya tatra tatroktA saptabhaMgI saMgatimaMgati / / ___ atha keyaM saptabhaMgIti ced ? 'ekatra vastunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAMkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaMgItisUtram [pra0 na0 pari04 sU014] yaH khalu prAgupadarzitAn vastunaH sapta dharmAnavalambya saMzate, jijJAsate, paryanuyukte ca taM pratIyaM phalavatI, praznasya tulyottaranivartyatvAt / ata evaikenApi bhaMgena nyUnA satIyaM na pramANam / saptapratipAdyAvagAhisaMza(ya)jajijJAsAjanyAnAM saptAnAM praznAnAmanivartanAt / yathA ca sAmAnyataH zabdaH sarvavAcako'pi saMketavizeSa sahakRtyAnvayaM bodhayati tatheyamapyarpaNAvizeSasahakRtvarI satoti / zabde icchAyA aniyAmakatvaM tu durbalayuktikam / saptabhaMgIvinirmuktazabdamAtrasyA'bodhakatvaM tu na vAcyam, 'vidhipratiSedhAmyAM svArthamabhidadhAnaH' ityanenArpaNAvizeSasthala eva tadanuvartanAbhidhAnAt / atra ca syAnnityavAdiSu saptabhaMgeSvevakAro'vadhAraNArtho'nyathA'nuktasamatvA''pAtAt , syAtpadaM tu tattadavacchedakarUpaparicAyaka, tadaparicaye sAMkaryAdizaMkA'nivRtteH / nenu syAdasti syAnnAstItyAdisaptabhaMgyAM ghaTatvAdinA ghaTA'stitvaM kathaM vidhIyatAM ? astitvatvenaiva tadvidhAnasaMbhavAt / paTatvAdInAM vA ghaTAstitvaM kathaM pratiSidhyatAM ! vyadhikaraNadhavicchinnA'bhAvasyA'prAmANikatvAt / na ca 'ghaTatvena nAstI' tyAdipratItireva tatra mAnam-nacAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvasyaiva vyutpattilabhyatvAtkathamatra ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkatvalAbha iti vAcyaM-tRtIyAMtapadasthale eva tadullikhitadharmAvacchinnapratiyogitAkatvasyaiva saMsargatvAdanyathA 'ghaTatvena kaMbugrIvAdimAnnAstIti pratIterapyaprAmANikatvApattariti vAcyaM, taddharmavizeSaNatAvacchedakatayA bhAsakasAmagrayA eva pratiyogitAvacchedakatvabhAsakatvAt paTAdau ghaTatvAdibhAnasyAvazyakatvAttasya ca pramArUpasyA'saMbhavAt bhramasya ca vastvasAdhakatvAddhaTatvAdeH paTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvAtghaTatvAdeH paTAdiniSThepratiyogitAvacchedakatvAsiddharatiriktA'bhAvakalpane gauravAcca / etena-'ghaTAdau paTatvAdivaiziSTayAMzabhAne bhramatve'pi ghaTatvAdau paTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvAMze bAdhakAmAvAdabhramatvamiti niramtam / atha vyadhikaraNasaMbaMdhAvacchinnAbhAva eva vyAdhikaraNadharmAvacchinnAbhAva iti na tadatirekakalpanAprayuktagauravAvakAza iti cet ! na, tathApi paTAdiniSThaghaTatvAcavacchinnapratiyogitAMtarakalpane gauravAt / na ca ghaTatvAdiparyavasitena ghaTAditAdAtmyena paTAdhabhAvasya klRptatvAnna doSa iti vAcyaM, uktanItyA ghaTatvAdisaMbaMdhAvacchinnapaTAdiniSThapratiyogitAkalpane'pi ghaTatvAdidharmAvacchinnatadakalpanAt / na ca tAdRzaprati 1-dvAviMzatitamapRSThe 'iti cedityanena sahAsyAnvayo bodhyaH / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdvAdarahasyai yogitAtadavacchedakatvAdeH svarUpAnatiriktatayA na tarakalpanagauravamiti vAcyaM, evaM sati gurudharme kAraNatAvacchedakatvAderapyApatteH zAstre gauravapadArthasya duHpracArApatteH / yattu - 'ghaTatvena paTo nAstIti pratIterSaTasva saMbaMdhAvacchinnapaTaniSThapratiyogitAkAbhAvAvagA hitvenaivopapatterna tathA vyadhikaraNadharmAvacchinnAbhAvasiddhiranyathA ghaTatvAdyavacchinnaghaTAdiniSThapratiyogitAkA bhAvatvena ghaTatvAyavacchinnaM prati hetulA kalpane gauravAditi bhaSadeSA'bhimataM taccintyaM ghaTatvaviziSTapaTavatAbhramapratibaMdhikAyAstasyA ghaTatvaviziSTapaTAbhAvA'vagAhitvasya bAdhakasahasreNApi parAkartumazakyavAt / na khalu sahasreNApi bAdhakairidaM rajatamiti pratIteH raMgatvAvalambanatvaM vyava - sthApayituM zakyate / tadidamabhipretyoktaM dIdhitikRtA 'yadi punarAnubhaviko lokAnAM svarasavAhI ghaTatvena paTo nAstItyAdipratyayo tadA tAdRzI [SbhAvanivAraNaM gIrvANaguruNAmapyazakyamiti ] / na ca ghaTatvenA'nAhArya paTavattA nizcaye kathametAdRzadhIriti vAcyaM, avacchedakodAsImAyAstasyA avirorodhAt / tadaudAsInyameva krathamiti cet ? tRtIyAntapadollikhitadharme'vacchedakatvasya gauraveNa bAdhAtRtIyatapadasthaLe'nvayitAvacchedakAvachinnapratiyogitAkatvasya ca vyutpatyalabhyavAt / gauravA'pratisaMdhAnadazAyAM ghaTatvAMze'vachedakatvA'nudAsInAmapi ca 'ghaTatvena paTo nAstI 'ti dhiyaM ghaTatvena ghaTavattAdharna viruNaddhi, tasyA ghaTatvAvacchinnAbhAvadhiya eva virodhitvAt / atha vyadhikaraNasaMbaMdhAvachinnapratiyogitAkAbhAva eva vyadhikaraNadharmAvachinnapratiyogitAka iti na tadatirekakalpanAgauravam / na ca tathApi ghaTatvAdeH paTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvabhAsaka sAmagrayA ghaTatvapaTatvAdijJAnasya nAnAvidhatadvirodhajJAnasya ca sahakAritvakalpane mahagauravamiti vAcyaM ghaTatvAdeH paTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvabhramopapattaye taskalpanAyA AvazyakatvAditi cet na, tathApi ghaTatvAdau paTAdiniSThapratiyogitAvacchedakatvakalpane gauravAt / na ca tatra svarUpa saMbaMdharUpata kalpane gauravadhIrna virodhInIM, evaM sati guruNi kAraNatAvacchedakatvAderapyApatteH zAstre gauravapadArthapracArazaithilyApAtAditi cet ! , mai to natra ghaTatvena ghaTasyeva ghaTatvena ghaTAstitvasya vidhiH, na vA ghaTatvena paTasyeva paTatvAdinA ghaTAstitvasya pratiSedhaH / kintu svadravyAdicatuSTayaparadravyAdicatuSTayAvacchedena mUlAprAvacchedena 'vRkSe saMyogatadabhAvAvizva ghaTe'stitvavidhiniSedhau / 'avacchedyAdhikaraNasaMbaddhamevAvacchedakatvaM kathamanupaplavamiti cet tAdR ( g) niyame mAnAbhAvAdityeva brUmaH / utpAdavyavanyaikyarUpaM ghaTAstitvaM svadravyAdicatuSTayanirvRtaM tadabhAvastu paradravyAdicatuSTayanivRta iti tadartha svapyAhuH / nanu 'paTatvena ghaTo nAstItyatrAstitvAbhAvavAn ghaTaH iti na dhIryena paTatvasya tadavacchedakatvaM kalpyeta, kiMtu 'paTatvena ghaTAbhAvo'stitvAzraya' iti, anyathA 'bhUtale ghaTo nAstItyatrApi 1- mUlAdarze tAzazabdAnantaramananvayAt zeSA paMktiH vyadhikaraNadIdhitito yojitA / 22 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 5] jIvAdeH svadravyAdinA'stitvacintA 'bhUtalAstitvAbhAvavAn ghaTa' ityeva bodhaH syAttathA ca 'kva ?' ityadhikaraNAkAMkSA kena pUryatAmiti cet ? na, 'bhUtale ghaTo nAstItyatra bhUtalAvacchinnakAla saMbaMdhAzrayatvAbhAvavAn ghaTa ityeva bodhAt / anyathA ghaTavatyapi bhUtale 'ghaTo mAstI' tidhiyaH prAmANyApatteH / ata eva suptiGorvacanaikyaniyamo'pi saMgacchate, anyathA 'ghaTau nAstItyasyApyApatteH, bhAvanAvizeSasya ghaTadvayAdi - pratiyogi kAbhAvasyApyaikyAt / 23 iyAMstu vizeSo yadastitvanAstitvobhayasamAvezAya ghaTe'vacchedakamedApekSA, kevaLa bhUtalAstitvAbhAvavati tu nApAtataH seti / ghaTavatyapi bhUtale kvaciddhaTe bhUtalAstivAbhAvAda' bhUtale ghaTo nAstItivAkyaM yogyaM syAditi cet ? syAdeva, ghaTatvasAmAnAdhikaraNyena bhUtakAstitvAvacchedena tu tadabhAvAnnaivamiti tAtparyabhedena tasya yogyAyogyatve / anuyogitAvacchedakAvacchedenaiva naJarthAbhAvAnvayasya vyutpattisiddhatvAt yogyameva taditi punaranye / etanmate kapisaMyogavati vRkSe vR kapisaMyogo nAstIti na pramANaM, kapisaMyogatvAvacchedena vRkSAstitvabhAvAbhAvAt / 'mUke bujhe. kapisaMyogo nAstI'ti tu pramANameva, kapisaMyogatyAvacchedemaiva mUlAvacchinnavRkSAvacchinnakAlasaMbaMdhAbhAvAt / 'ghaTaH syAdastitvavAn syAdastivAmAvavAmi'ti bodhAMtarAdadhvastisvanAstitvayoH samAvezasiddhiriti dik / syAdetat-nIvAdidravyANAM svadravyAMtarAbhAvAtsvadravyAdicatuSTayena kathamastisvaM saMbhavatu ! 'teSAmapi svAzraya pradezAnAM jAgarukatvAnna svadravyAdicatuSTayahAniriti cet / tathApi paramANukAlayoH kA gatiH ? paramANoH svadravyAntarabhAvAtAkasya svakAlAntarAbhAvAditi / maina, tatra zuddhasya svasyaiva svAstitvAbacchedakatvAsammivartakatvAcca / 'anyatrApi svenaiva tathA bhUyatAmiti cet ? na, vyavahArAtikrame niraMkuzatvApAtAt / 'svarUpAstitvenaiva pararUpeNa nAstitvapratItinirvAhAtkathamanayorbheda' iti cet ? svetaravRttitvena pramIyamANatvApramIyamANatva rUpaviruddhadharmAdhyAsAt / 'astitvaM pratiSedhye nAvinAbhAvye kadharmiNI' tyAdinA svAstitvasya pratiSedhyAvinAbhAvitvoktAvapi pratiSedhyasya svAstitvavinAbhAvitsya yauktikatvAt, paTatvAdinA nAstitvasya ghaTetarakuTAdivRttitvena pramIyamANatvaM tu nirAbAdham / 'svapara rUpAdicatuSTaya medAttadbheda' ityaSTasahasrIkAra - vacanaM tu vicAraNIyaM, avacchedyabhedAdavacchedaka bhedo'vacchedaka medAccAvacchedyameda itmanyonyAzrayAt / svAstitvenaiva pararUpeNa nAstitvapratItinirvAhAnnAstitvamalIkamiti tu pApIyAMsaH, te punarastItipratIternAstitvenaiva nirvAhe kathamastitve gacchanti hastAvalaMbadAyinaH / saMgItA saptabhaMgI yadi nikhilajagannyasta vastuvyavasthA mUlaM kUlaMkaSAyAH kaSatu taTamiyaM tatpramANavyavasthA || yena syAdapramANaM bhuvanaguruvacaH sarvathA na pramANaM / tasmAdekAMtavAdo hita iti gadati spaSTamekAMtavAdI // 1 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 syAdvAdara ye atra brUmaH pramANaM bhavati bhavavacaH kiM sadapyapramANaM / yena prAmANyamudrA paraparicayataH saMkarotkIrNakukSiH // ekAMtaH kAMtaH evetyapi yadi manuSe kiM tavAMbA tadeyaM / brAhmaNyaM bhostapasvin prathayati niyataM zUdradArAnurUpam ||2|| atha - vizeSaNasaMgataivakArasya vizeSyaniSThavyApyavRttyatyaMtAbhAvApratiyogitvaM vizeSyaniSThapratiyogitAnavacchedakatvaM vArthaH, tena 'vRkSaH saMyogyeve'tyatra nA'prasiddhiH / ayogavyavacchedastu nArthaH, 'prameyamabhidheyameve'tyatraivAbhAvAt / tatra ca khaMDazaH zaktilakSaNA vetyanyadetat / tathA ca 'ghaTaH sannevetyatra svavRttyatyaMtAbhAvA'pratiyogisattvavAn svavRttibhedapratiyogitAnavacchedakasattvAn vA ghaTa iti bodho na tu sarvasatvavAniti, tathA ca ka sAMkarya, ekAntavAde paraudAsInyena sattvamAtrabodhanAt / nanvevaM 'dravyaM sadeve' tidhIH kathaM ? sattAnatiriktAyA guNatvaviziSTasattAyA dravyaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvAditi cet ! na, vizeSyaniSTha meda pratiyogitAvacchedakatvaparyAptyanadhikaraNatvasya vivakSitasya tatra sattvAditi cet maivaM, 'ghaTaH sanneve 'tyatra 'ghaTaH sanna tvasannityeva hi svArasiko bodhaH tathA ca pratyakSataH pratIyamAnamapi pararUpeNA'sattvaM ghaTe pratikSipataH phalataH pararUpeNApi sattvAbhyupagamApAtAtsAMkarya zaMkAzaM kusaMkulacetaSkatA durnivArA ciramAyuSmataH / athaivaM 'prameyaM vAcyameve'tyatra kA gatiriti cet ? kiM tatrA'vAcyatA na pratiSidhyate ? aprasiddhA sA kathaM pratiSedhyatAmiti cet ? tarhi tatra yogyatAbhAvAdevakAro'bodhaka evAstu / prameyavRttimedapratiyogitAnavacchedakatvabodhaH svArasikazcet ? tadAstu tatra tasya lakSaNaiva, zaktistu lAghavAdayoge vyavacchede ca khaMDaza eveti yuktamutpazyAmaH / astitvaM yatpaTAdau na tadiha kalaze, yadghaTe tattu bADham / rUpaM tasyaiva kuMbhe na bhavati hi yathetyatra no no vivAdaH // bhAvAbhAvaikabhAvAbhyupagamavimuco no vaco yujyate'do / yasmAdasmAkametadvayamiha militaM saptadhA dharmazAli // 1 // nanu tathApi nAstItyatrA'stitvAbhAvasyeva nAstIti padavAcyatvAdidharmasyApi ghaTAdau saMbhavAdubhaMgAnAM saptasImAtikrama iti cet ? na, nAstItyanena pratiSedhakalpanAvatorNa praznonmagnasyAstitvAbhAvasyaivAkAMkSitatvAt / ata eva vaktavyatvasaptabhaMgyAM dvitIyacaturthabhaMgayornAmedaH, pratiSedhakalpanAsAcivyena dvitIyabhaMgena vaktavyatvAbhAvasyaiva bodhanAt / ata eva ca prakRtasaptabhaMgyAM vaktavyatvamapi nAdhikaM, saptakalpanAvatorNa praznAnunmajJjanAditi dhyeyam / [saptabhaMgIdvaividhyam ] sA ceyaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA ca / tatra " pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhira bhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH " 7 1 - ke punaH kAlAdayaH ? ' kAlaH, "mAtmarUpaM, artha:, *sambandhaH, "upakAraH, "guNidezaH, " saMsargaH, 'zabdaH ityaSTAviti ratnAkararAvatArikAyAM prapaJcitamadhikam / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RA pralo05] yogamaya-mamamorniruktiH [a00-4-sU 44] tadanyo vikalAdezaH / nityabAdInAM kAlAdibhismedavikakSAyAM hi ekenApi zabdenaikadharmapratyAyanamukhenAnekadharmasya tadAtmakatApannasya vastunaH pratipAdanasaMbhavAnIsapatham / medavivakSAyAM tu sakRduccarita0' ityAdinyAyAdekrazabdasyAnekArthAnAM yumpdbodhklaatkrmH| ['sakuduccarita'nyAyaprAmANikatvapararIkSA] atha sakRducaritetyAdinyAyasya prAmANikatve ekaziSTaghaTAdipadasyAnekaghaTAdibodhakatvaM na syAt,na syAcca kasmAdapi ghaTapadAt ghaTaghaTatvayorapi svArasiko bodhaH iti ceta ! na, agrimasakRtpadasyaikadharmAvacchinnArthakatvAt / evaM sati bhedavivakSAyAmapyekena zabdenaikadharmaatyAyanamukhena bastuto'nekadharmAtmakasyaiva dharmiNo bodhAdyogapacaM nirAbAdhamiti cet ? na, abhedakSikSAyAmevaikapadena nAnAdharmAvacchinnadharmikoSasaMbhabe yogapadyapravRtteH / ekazeSasthale su vastutaH padAMtarasmaraNameva lapyaM, anyathA ghaTaphdAsamavAya kAlikavizeSaNatAbhyAM ghaTatvAvacchinmaboyugapadodhaprasaktibhiyA ekadharmAvacchinnatvasya bodhyatAvacchedakatAvacchedakaikasaMbandhAvacchinnatvagarbhatAvazyakatayA viSayittAsamakAyAbhyAM guNatvaSadbodhakaikaziSTatadAdipadAdubhayapratItirna prAdurbhabet / ekapadrasyaikasmin kAle ekasaMbandhAvacchinnaikadharmaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAlibodhopadhAakatvamiti tu niSkarSaH, sena nekapadastha vastuto nAnAdharmAvacchinnArthabodhakatve'pi kSatiH / ekocAraNAntarbhAvena zaktimatpadAtisvitasthale cAyaM niyamaralena na puSpadaMtapadAdekakA sUrmacaMdratyAbhyAM sUryAcandramasayorbodhe'pi kSatiriti dhyeyam / dharme ekatvaM caikasaMkelaviSayatAvacchedakatvAdikam / __ atra navyAH-nanu kimarthamayaM nigramo ? na tAvannAnArthakapadAnnAnArthAnAM yugapadabodhanirvAhAya, nAnArthakaphadasya prakaraNAdinA zaktiryatra niyamyate tasyaiva bodhaniyamena tannirvAhAt / anyathA bhojanavelAyAM saindhavapadAlavaNameva pratIyase natvazva iti niyamo na syAt / mApi zAktilakSaNAbhyAM yumapadanekArthAbodhanirvAhAya, 'prajayatI tyatraikasmAdeva jidhAtoH zaktyA jayasya lakSapAyA prakRSTaz2amasya ca bodhAbhyupagamAt / ata eva citragurityatra zaktyA gorlakSaNamA svAminazca bodho nAnupapannaH / nAmArthayo denAnvayaH kathamiti ced vyutpattivaicitryAt / ata evaM maMgAyAM ghoSa' ityatra gaGgAtIratvenopasthitirnirAbAdhA / vastuto 'yaddharmaviziSTe lakSaNApratisamAnaM taddharmaviviSTasyaikoyasthitiH zAbdabodhazceti niyamAdeva gaMgApadAdnaMgAtIratvenopasthitiH / na caitra zakyatAvacchedake'pi zaktirma syAdyaddharmaviziSTazaktigrahastena rUpeNopasthitiH zAbdako veti 1- 'sakRduccaritaH zabdaH sakRdevArthaM gamayato'tinyAyAt / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye niyamAdeva zakyatAvacchedakabodhasaMbhavAt , iti cet ? na, zakyatAvacchedake'pi zakterabAdhAdityAhuH / ___ atra vadanti-prakaraNAdInAmananugatAnAM nArthavizeSabodhe zakteH sahakAritvaM, tAtparyagrAhakatvena tadanugame tu lAghavAttAtparyagrahatvenaiva tatsahakAritvakalpanamucitamityekadobhayatAtparyagrahe ekapadAdekadobhayabodhA'svArasyanirvAhAya 'sakRduccarite'tyAdiniyamo yukta itti / ekapadamekayA vRttyA ekamevArtha bodhayatIti sakRduccaritetyAdyartha iti tu na yuktaM 'sarve sarvArthavAcakA' ityabhyupagamenaikayA zaktyApyekapadasyAnekArthabodhakatvAt / nacaivaM lakSaNAdhucchedaH niyaMtritasaMketA'saMbhave tadavakAzAt / na ca ghaTatvapaTatvAdinA zaktikalpane gauravaM, prameyatvenaiva tatkalpanAt, tattaddharmeNa bodhasya saMketavizeSaniyamyatvAt / na caivaM zaktirantargaDuriti vAcyaM, vAcyavAcakabhAvapratiniyamAya tatkalpanamityAdyAkare spaSTatvAt / na ca zabdatvenaivA'stu vAcakatA, prameyatvena ca vAcyatA, tathApi zabdAdevArthabodho'rthAttu na, (tat)kutaH ? iti paryanuyogasya vAcyavAcakabhAvapratiniyAmakazakyanabhyupagame duruddharatvAt / kAlAdhaSTakasvarUpaM ca zrIpUjyalekhAdavaseyam / adhikatarkAstvatratyA matkRtasaptabhaMgItaraMgiNIto'vaseyAH / nanu bhavatu kadAcidanyavastuno nityAnityatvaM, pradIpAdestu sarvathA'nityatvamevocitamiti cet ? na, pradIpAdipudgalAnAmeva tamastvena pariNamanAdravyArthatayA dhruvatvAt / athaivaM tamaso dravyatvaM syAditi cet ! syAdeva 'syAdeva tathApi paramatapravezaH, tamasa utpattau pradIpAderavazyaM vipattestasya pradIpAdipradhvaMsarUpasyAbhyupagamAditi cet ? na, bhAvAbhAvakaraMbitaikavastunaH parairanabhyupagamAt / [tamodravyatvavAdaH] tejaso vinivRttirUpatA / svIkRtA tamasi yA kaNAzinA / dravyatAM vayamamI samIkSiNastatra patramavalambya cakSmahe // 1 // tatra tamaso dravyatve rUpavatvameva mAnam / na ca tadevAsiddham , 'tamo nIlami'tipratIteH sArvajanInatvAt / na ca sA bhramaH, bAdhakAbhAvAt / na ca - udbhUtarUpamudbhUtasparzavyApyaM, indranIlaprabhAsahacaritanIlabhAgastu smaryamANAropeNaiva tatprabhAyAM nIladhInirvAhAdgauravAnna kalpyate iti na tatra vyabhicAraH, kuMkumAdipUritasphaTikabhAMDe bahirAropyamANapItAzraye'pi na vyabhicArastatrApi smaryamANAropeNaiva bahiHpItadhInirvAhAt. bahirgandhopalabdhestu vAyvAkRSTAnubhUtarUpabhAgAMtareNaivopapatteH, tathA ca tamasa udbhUtarUpavattve udbhUtasparzAbhAva eva bAdhaka itivAcyam, tAdRzavyAptau mAnAbhAvAtprabhAyAM vyabhicArAcca / na ca udbhUtanIlarUpavattvamevodbhUtasparzavyApyaM, na ca dhUme vyabhicAraH tatrApyudbhUtasparzavattvAdata eva tatsaMbaMdhAccakSuSi jalanipAta Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 w wwwww pralo0 5] tamodravyatvavAdaH iti vAcyam, cakSudhUmasaMyogatvenaiva jalanipAtajanakatvAdudbhUtasparzasya dhUme'siddheH, nIlatrasareNau vyabhicArAcca / na ca pATitapaTasUkSmAvayavattatrApyudbhUtasparzavattvAnumAnam , anubhUtarUpasyodbhUtarUpajanakatAyA ivAnubhRtasparzasyApi nimittabhedasaMsargeNodbhutasparzajanakatAsaMbhavAdRSTAntA'saMpratipatteH / janyAnubhUtarUpaM pratyanudbhutetararUpAbhAvasya kAraNatvapakSe taptatailasthAdanubhUtarUpAdvahrudbhUtarUpabhAgAMtarAkarSaNenaivodbhUtarUpotpattisvIkArAdatra dRSTAntA'saMpratipattiriti cet ? tathApi trasareNorudbhutasparzavattve tatsparzaspArzanaprasaGgAt / 'dravyAnyadravyasamavetaspArzanajanakatavacchedakIbhUtaprakarSavanmahattvAbhAvAnnAyaM doSa'iti cet ! na, tAdRzaprakarSasyaikatve'pi kalpayituM zakyatvena vinigamanAvirahAt / athaikatve tAdRzajAtikalpane svatantramatasiddhadravyacAkSuSajanakatAvacchedakIbhUtaikatvaniSTajAtyA sAMkaryameva vinigamakamiti cet 1 tathApi sA jAtimahattve kalpyatAmiyaM tvekatve ityatraiva vinigamakamanveSaNIyam / atha-- dravyacAkSuSajanakatAvacchedakaikatvAneSTajAtivyApyaiva dravyAnyadravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakajAtirabhyupeyatAM, vAyozcAkSuSatvaM tu viSayavidhayA vAyozcAkSuSA'hetutvAditi-cet ? tavameva truTisparzAspArzanasyApyupapattedravyacAkSuSajanakatAvacchedakaikatvaniSThajAtedravyAnyadravyasamavetaspArzanajanakatAvacchedakajAtivyApyatve vinigamakAbhAvo, viSayasya tattadvayaktitvena kAraNatAyAM mAnAbhAvazca / yattu-mahattvodbhUtasparzayoH kAraNatvAkalpanalAghavAttvaksaMyuktatvAcavatsamavAyatvena dravyAnyadravyasamavetaspArzana prati pratyAsattitvAnna truTisparzaspArzanamiti-tanna, AzrayatvAcasya niyamataH pUrvamabhAvena tvAcavattvasya vizeSaNatvA'yogAt, upalakSaNatve ghaTAdyutpattidvitIyakSaNe sparzAdispArzanApatteH / kAlabhedenaikasyAmeva vyaktAva tatvAcAnAM saMbhavena tAvattvAcApekSayA mahattvodbhutasparzayoreva pratyAsattimadhye pravezasya truTisparze'nubhUtatvakalpanasya cocitatvAt / kecitta-vyAsajyavRttiguNAspazenanirvAhAya prakRSTamahattvodbhUtasparzayoH pratyAsatyaghaTakatvena lAghavAdvyAnyasattvAcatvAcchinnaM pratyeva laukikaviSayatvAvacchinnatvAcAbhAvasya svAzrayasamavetatatvasambandhena pratibaMdhakatA kalpyate, vAyoraspArzanatvaM tu na yauktikamiti na tavRttisparzaspArzanAnupapattiH, tathA ca trasareNoraspArzanatvAnna tavRttisparzAdispArzanaprasaMga iti-tanna, lAghavAdvAyoH spArzanatvasya sAMpradAyikatvAcca samavAyasaMbaMdhAvacchinnodbhUtasparzAbhAvasyaiva svAzrayasamavetatvasaMbandhena dravyAnyasattvAcatvAvacchinnaM prati pratibandhakatvaM kalpayitvA truTisparze'nudbhUtatvakalpanasyaivaucityAt / nacAvayavyudbhUtasparza prati avayavodbhUtasparzasyaiva hetutvAtkathaM caturaNukodbhUtasparzArambhakasya truTisparzasyA'nudbhUtatvamiti vAcyaM, udbhUtasparzatvasyArthasamAjasiddhatvena kAryatAnavacchedakatvAdityanyatra vistaraH / 'idAnoM meM zarIraM zItalIbhUtami tipratItyA tamasaH udbhUtasparzavatvamapyAnubhavikamiti tu vRddhAH / teSAmayamAzayo-yathAhi udbhatazItasparzavata eva jalasya saMyogAdehe zaityaM pratIyate tathA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAvarasye tamaso'pyudbhUtazata sparzakatva eva tatsaMyogAtsarIre zailyapratItirupapattimatI, tAdRzasyaiva tasyAH paraMparAsaMbandhena zaityapratItijanakatvAttatpariNAmakatvAdvA / nanu tarhi tamasi tatpratItiH kuto na bhava tIsa cet ! yogyatAmevedaM paripRcchaM / nIlarUpavatastasya zAMtasparzavatvaM kathaM saMgacchata iti veda : zaktivaicitryavazAdeveti brUmaH / [lokAbhAvena tamovyavahAra nirvAhasya khaNDanam ] athAlokAbhAvenaiva tamo vyavahAropapatterna tasya dravyatvakalpanamiti cet ? viparItameva kiM na rocayeH ? Alokasya cAkSuSajanaka saMyogAzrayatvena naivamiti cet ? na, cakSuraprApyakAritvavAdinAmasmAkaM tamaHsaMyuktacAkSuSaM prati yogyatAvizeSakAraNatvasyaiveSTatvAt / na ca tAdRzayogyatAM vinApi kiJcidaMzena tamaH saMyuktadravyagraha | dvayabhicAra iti vAcyaM tamaHsaMyuktAMzagrahe tAdRzayogyatAyA avazyApekSaNAt, aMzAMzinoH kathaMcidbhedasya ca pratyakSasiddhatvAt / 'mUle vRkSaH kapisaMyomItyatra hi mUlAMzavRkSaH kapisaMyogItyeva pramIyate sadaMza eva kapisaMyogAviSvagbhAvAt / na ca tasminnevAMze nayanaparAGmukhatamaH zAlinyapi pratyakSodayAdA lokasaMyogAvacchedakAvacchinna-vakSuH saMyogasyaiva dravyacAkSuSe hetutvamucitamiti vAcyam, ghUkAdicAkSuSAnurodhena cakSurunmukhatamaH saMyogavaccAkSuSaM prati yogyatAzeSahetukasyaivAvazyAzrayaNIyatvAt / AlokA'janyadravyacAkSuSaM prati tasya hetutvamastviti nAbhidhAmIyam, AlokajanyatAvaccheda kaniyatarUpAparicayAdA lokajanyatvA'jJAne tadajanyatvA'jJAnAt / AlokAyuktacAkSuSaM prati tasya hetutvamityapi na vaktuM yuktaM mahadudbhUtAnabhibhUtarUpavattamniveze gauravAt / 228 yogyatA vizeSazca 'tadaMze jJAnAvaraNakarmakSayopazama' iti na vizeSapadArthA'niruktiH / pareNa tu cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnamahadudbhUtAnabhibhUtarUpavadAleokasaMyogatvena dravyacAkSuSatvAvacchinmaM prati kAraNatA vaktavyA, sA ca na saMbhavati, Aloka saMyogasyApyavacchedakatva saMbhave vinigamanAvirahAt / etena - svAvacchedakAvacchinnacakSuH saMyogasaMbaMdhe nApyAlokasaMyogasya kAraNatvaM pratyuktaM cakSuHsaMyogasyApi svAvacchedakAvacchinnA loka saMyogasambandhena tathAtve vinigamakAbhAvAt / atha cakSuH saMyogasyaiva niruktasambandhena tathAtvamastu, mahadubhUtAnabhibhUtarUpavadAlokasaMyogatvasya cAkSuSAnabhibhUtarUpavadA lokasaMyogatvasya vA'pekSayA cakSuH saMyogatvasya kAraNatAvacchedakatve lAghavAditi cet na, saMbaMdhavighayA tatpraveze tavApi sAmyAt saMbaMdhagauravA'doSatva pravAdasya niryuktikatvAdvijAtIyA lokasaMyogatvenaiva taddhetutvamityanye / " atha dravyaniSTalaukika viSayatAdravyasamavetaniSThalaukika viSayatAdi saMbaMdhabhedena cAkSuSatvAvacchinnaM pratyAlokasaMyogAvacchedakAvacchinnacakSuH saMyogatatsaMyuktasamavAyAdernAnA he tutA kalpane gauravAt, lAghavAtsamavAyena tamastadvayApyabhinnIyalaukika viSayitAvaccAkSuSaM pratyAlokasaMyogasya svAvacchedakAvacchinnasaMyogavaccakSuH saMyukamanaH pratiyogi kavijAtoyasaMyogasaMbaMdhenaiva kAraNatA kalpyate / cakSuH saM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 5] tamanyAtvavAdaH yogasya svAvacchedakAvacchinnAlokasaMyogAvacchedakAvacchinnasvakcakSuHsaMyukta manaHpratiyogikavijAtIyasaMyogasaMbaMdhena tathAtve tu sphuTameva gauravaM, saMbandhagauravAdoSatvavAdinApi saMbhavati laghusaMbaMdhe gurusaMbaMdhAkalpanAditi cet 1 ma, tathApi saMbogasya saMbaMdhavidhayA nivezAnivezAbhyAM mahattvodabhUtarUpavatvAdivizeSaNavizeSyabhAve ca tahoktAdavasthyAt / svAvacchedakAvacchinnetyAdisaMbandhena tatra tamasaMyogasya pratibandhakatvenopapattezca / [ulUkAdicAkSuSena vyabhicAradUSaNam ] pecakAdicAkSuSe vyabhicArazca sarvatra sAdhAraNaM dUSaNam / na ca naracAkSuSaM pratyeka kAraNatA aMjanAdisaMskRtacakSuSAM taskarAdInAM cAkSuSe tathApi vyabhicArAt / na ca svAbhAvikanaracAkSuSatvasya kAryatAvacchedakatvAnnAyaM doSa iti vAcyaM, svAbhAvikatvasyAlokasahakRtacakSurjanyatvarUpasyAlokakAraNatAparicayaM vinA'paricayAt , anyasya durvacatvAt / athAMjanAdyasaMskRtacakSurjanyatvaM taditi cet ? na, AdipadArthA'namumamena kAryatAvacchedakAnanugamAt / AloketarA'saMskRtacakSujanyatvaM taditi cet ? na, AloketarasyAMjanAdervyabhicAreNa cAkSuSAjanakatvena kakSarasaMskArakatvAt / aMjanAdyabhAvAkAlInacAkSuSaM pratyaMjanAdInAM janakatve vAlokAbhAvakAlInacAkSuSatvamAtrasya kAryatAvacchedakatvaucityena tamaso dravyatvasiddheH / kecittu-phalabalAsatrAlokavizeSaH kalpyate / vyabhicAragrahe satyAlokasya kAraNatAgrahasyaivAnupapatteH / kathamevamiti cet ? na, tadavacchedena vyabhicAragrahasyaiva tatsAmAnAdhikaraNyena kAraNasAgrahapratibaMdhakatvAt / atra cAlokatvasAmAnAdhikaraNyenaiva tadgrahAttatsAmAnAdhikaraNyena kAraNatAgrahasya nirapAyatvAt / anyathA kvaciprathamamatiprasaktenA'pi dharmeNa kAraNatAgrahottaraM pazcAdanugatAvacchedakadharmakalpamAsiddhAntavyAkopAphteriti / tanna, tadAlokenAnyeSAmapi cAkSuSApatterduvArasyAt / pecakAdinayanagolakasaMsRSTAlokasya pecakAdimAtracAkSuSaM prati nAnAkAraNatAkalpane ca mahadgauravAditi dik / ucchRkhalAstu-AlokakAlInacAkSuSajanakavijAtIyacakSurmanoyogAbhAvAdeva tamasi na ghaTAdicAkSuSodaya iti na tatrAlokasya kAraNatA / ma ca tathApi tamasi ghaTAdInAmAlokAkAlInacAkSuSApattiH, pekkAdImAmiSTatvAt / na cAsmadAdighaTacakSuHsaMyogAdapi tadApattiH, AlokAbhAvakAlInacAkSuSaM pratyapi vijAtoyacakSuHmanoyomasya pRthakkAraNatvAdityAhuH / yadi punaraMdhakAre'pi ghaTAdeH kAlIkenAlokaviziSTatvAttaddezAvacchedenAlokaviziSTatvasya tathAtve gauravaM, kAryatAvacchedakAnanugamo, vinigamanAvirahazceti vibhAvyate, tadAstu lAghavAttamaHsaMyuktacAkSuSaM pratyeva vijAtIyacakSurmanoyogasya ca hetutvam / na ca tamaH kAlImacakSuHsaMyogAdevAlokasamavahitAddhaTAdicAkSuSodayadarzanAccakSurmanoyogasyApyekasyaiva saMbhavAtkathamevamiti vAcyaM, manasastvaritagatitvenAlokasamavadhAnavazAyAM kSumanoyogasya minnatyaiva kalpanAditi tamaso dravyatvaM nirAbAdham / etena-'dravya Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye cAkSuSasAmAnyaM pratyAloka saMyogahetutAyAH klRptatvAdAlokaM vinA vIkSyamANasya tamasaH kathaM dravyatvamityapi durApAstam / 30 [tamogrAhakatAmasendriyakalpanA tannirAkaraNaM ca ] tautAtikaikadezinastu -- dravyacAkSuSaM pratyAlokasaMyogasya hetutve'pi tAmasendriyeNaiva tamograhasaMbhavAnnAnupapattiH / na ca nimilitanayanasyApi taddmahApattiH, cakSuH zravaH zrotravattasya cakSurgolakAdhiSThAnatvAt / na ceMdriyAMtarA'grAhyasvagrAhyaguNAbhAvAttAdRzeMdriyA'siddhiH, lAghavAdindriyAntarAprAhyagrAhakatvamAtrasyaiva bhinneMdriyatvavyavasthApakatvAt tAdRzasya ca prakRte tamasa eva sattvAt / na ca pecakAdInAM divApi ghaTAdigrahApattiH, tAmaseMdriye tamaHsaMyogasyApi sahakAritvAt / na ca tamasi tamaH saMyogA'saMbhavo, gaganatamaH saMyogasya tatrApi sattvAt / nanvevamapi kiJcidavacchedena tamaHsaMyogavati bhityAdAvAlokasaMyukte tAmasendriyeNa pratItiH syAditi cet ? tarhi tamaHsaMyogAvacchedakAvacchinnatA marsedriyasaMyogasyaiva tamaH saMyuktadravyagrAhakatvamastu / vinigamanAvirahastu parasyApi tulyaH / caMdrikAyAM pecakAdestu cAkSuSamevAbhyupeyam, na ca divApi tadagrahApattiH, phalabalAtsau lokasya tatpratibandhakatvakalpanAdityAhuH / tattucchaM-'tamaH pazyAmI' tipratoternirAlambanatvApatteH / atha pazyAmIti viSayatA nyAyanaye cakSuH saMnikarSadoSAvizeSayoriva tAmasendriyasaMnikarSasyApi niyamyA, avyavahitottaratvasya kAryatAvacchedakakoTau dAnena vyabhicArA'pracArAditi cet ? na, sphuTagauravAt; tathApi tAmaseMdriyeNa tamasa iva ghaTAdInAmapi, pecakAdInAmiva mAnavAnAmapi pratItyApattezca / na ca viSayatayA naratAmasendriyajanyajJAnaM prati tAdAtmyena tamasastamatvAdezva hetutvamiti ghaTAdestAdAtmyena tatrAhetutvAnnAyaM doSaH, aMjanAdisaMskRta cakSuSAM taskarAdInAM tu bahalatame tamasi ghaTAdInAM na tAmaseMdriyajanyaM jJAnaM kiMtu cAkSuSametra / nacAlokaM vinA kathaM tadAnIM teSAM taccAkSuSamiti vAcyaM, AlokasyevAMjanAderapi cAkSuSajanane cakSuSaH pRthaksahakAritvAt / aJjanAdisaMskRtacakSuSa evAlokAjanyacAkSuSe hetutvAdaM janAderhetutAvacchedakatvameveti kecit / tanna, aMjanAdyabhAvAkAlIna cAkSuSaM prati svasaMskRtacakSuH saMyogasaMbaMdhenAM janAderhetutvasyaivaucityAdityapare / tathA ca na tatra vyabhicAra iti cet ? naivaM sati nAnAkAryakAraNabhAvakalpane mahAgauravAt / vastutaH sAmAnyataH ekA cAkSuSajananI yogyatAsparA ca tamaHsaMyuktacAkSuSajananI / tatra pecakAdInAM divA na cAkSuSaM, mAnavAnAM ca naktaM na ghaTAdicAkSuSamityatra svabhAva eva zaraNam / na caivaM svabhAvavAdimatapravezaH, samavAyAbhyupagame tadapravezAt sarvajJAnasvabhAvasya cAtmanaH tattadezatattatkAlatattadviSayAdyAzritya vicitrajJAnAvaraNakSayopazamavazAdvicitrajJAnotpattau ko vA vismayaH syAdvAdAsvAda suMdaradhiyAm / jJAnasvabhAvatvAtmanaH kathamiti cet dravyatvena guNasvabhAvatvasiddhau pArizeSyAditi Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 5] tamodravyatvavAdaH 31 brUmaH / jJAnotpattivyavahAraH punarAvaraNa vigamAdAvirbhAvanibaMdhana, bhAnuprakAzotpattivyavahAravat / nacAvirbhAvasya sadasadvikalpo syAdvAdinAM doSAya, rUpamedenaiva sadasattvAbhyupagamAdityanyatra vistaraH / yattu -- tamaso dravyatvasiddhI tadgrahArthaM tAmasendriyasiddhiH, tatsiddhau cAlokanirapekSacakSurgrAhyatvasya bAdhakasyA'bhAvAt tamaso dravyatvasidvirityanyonyAzraya iti kasyacidabhidhAnaM; tadduravadhAnaM, pecakAdInAM ghaTAdigrahArthameva sAdhyamAnasya tasya tad grAhakatvena siddheH / prAbhAkarAstu -- 'AlokajJAnAbhAva eva tamaH, ata eva AlokavadgarbhagRhaM pravizatastamodhIH, tattucchaM, evaM sati andhakAravAnahamiti pratItyApatteH / na ca saMbaMdhavizeSeNAlo kajJAnAbhAvavatyeva tamaH pratItiniyamAnnAyaM doSaH, tathAsatyA lokajJAnAbhAvavAnahamitipratIterapi vilayApatteH / na hyAlokajJAnAbhAvatvaM tamastvAdidAnImatiriSyate / etena - viSayatAsaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkasyApi tasya tamastvaM pratyAkhyAtam / kiM caivaM tamasazcAkSuSatvaM na syAt, jJAnAbhAvasya mAnasatvAt / tathA ca ' tamaH pazyAmI' tipratItiH kathamupapAdanIyA ? etena --tadaMze'laukika cAkSuSamapi pratyuktam, bAhyendriyajJAne upanItasya vizeSaNatvenaiva bhAnaniyamA 'nIlaM tamaH' iti pratItyanApati kimadhikavivAdakSodena ! [prakAzaka rUpAbhAvatamovAdipragalbhamata khaMDanam ] pragalbhastu-prakAzakarUpAbhAva eva tamaH, prauDhaprakAzakayAvattejaH saMsargAbhAvasya tamaso'tandriyatvApatteH / atIndriyacandrAdiprabhApratiyogikatvAt vinigamanAviraheNodbhUtarUpavattvasyevodbhUtasparzavattvasyApi pratyakSatAyAM tantratvAttasyAtIndriyatvAditi / sa punarapragalbhaH, yogyatAvizeSasyaiva pratyakSatAprayojakatvAt / kiM ca pareNApi dravyacAkSuSatvAvacchinnaM prati udbhUtarUpasya hetutvaM vAcyam / tatra ca nodabhUta sparzavattvasyApi tathAtve'pi vinigamakAbhAvaH, vAyozcAkSuSatvApattereva vinigamakatvAt / na ca bahirdravyapratyakSatvAvacchinnaM pratyevodbhUtarUpasparzobhayatvena hetutA'stu, dravyacAkSuSatvAvacchinnaM pratyudbhUtarUpasya dravyaspArzanatvAvacchinnaM pratyudbhUtasparzasya ca hetutAdvayakalpane gauravAditi vAcyam, udabhUtatvasyaikaviziSTAparatayA vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAt / kiM ca prakAzakarUpAbhAvasya tamastve pRthivyAdau sadA tamovyavahArApattiH, samavAyena tadabhAvasya tatra sArvadikatvAt / 'svAzrayasaMyogasaMbaMdhena tadabhAvasyaiva tamastvamiti nAyaM doSa' iti cet ? na, tasya vRttyaniyAmakatvena tatsaMbaMdhAvacchinnAbhAvasyaivAsiddheH / tatsaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAvacchedakatAkatadbhedasya tathAtve tu nizIthinyAmapi bhUtalAdau tamovyavahArAnupapattiranyonyAbhAvasyAvyApyavRttitvAditi dik kiMca - tamaso'bhAvatve vidhimukhena pratyayaH kathamupapanIpadyatAm ? dhvaMsAdAdiva kAcitkanaJprayogaM vinA'trApi tadupapattau kiM vismayotkaMgharatayeti cet ? tathApi ghaTasya dhvaMsa i Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svadhAvasthe vadAko kathya tama iti adhyayApatyA kiM na nimeSa AlokAbhAva eba saMkrezitastamaH zabda isi tadApracyA bibhemIti vai tathApi karikalamelyAdivartika na tathA pramujhe ? aprayogAva na prayuMje iti cet ? tathApyAloke nAloka itivat 'AleAke'ndhakAra' ityapi kiM na vyAvaharati ? api ca andhasamamAvatamAsatkAyutkarSApakarSadarzanAdapi tasya dravyatvam / mahaduhUbhUtAnabhibhUtarUpavadyAtatejo'bhAvatvakkatiprayaladabhAvatvayorajJAne'pi ladvayavahArAt // vastutaH kattipayatadabhAvo nAbratamasaM dikhA prakRSTAloke'pi tatsattvAt / na ca - chAyAyAmativyAzivAraNAya svanyUna saMkhcabAhyalokasaMcalane satItivizeSaNAvazyakatvAttadAnIM ca bAhyAlokasya svAdhika saMpatvAnAtivyAptiriti vAcyaM taddinAtiriktAnaMtadina vRttivAhyA lokA bhAvAnAmevAdhikatvAt / atha yadA yatra prAguktayAvantejaHsaMsargAbhAvo niravacchinmastadA tatrAvatamasamiti cet ? na ; ghaTAde - rikhAMghratamasrAvatamasayoravracchedakAnurAgeNaiva pratIteriti dikU / [aast or arannasakaraNas ] Jian etena - tamaso dravyatve anantasaMyogAdvikalpanamapi pAkRtaM, tarUma phalamukhatvAt / itthaM ca tamazcalatItyAdipratyakSamapi nirAbAdham / na ca svAbhAvikag2ateranyagatyanuvidhAnAnupapattiH, padmarAgaprabhAyAmevAzrayacalanAnuvidhAnadarzanAt / padmarAgacalanaM vinApi kuDyAvaraNa vigamAdinApi tatprabhAcalanamupalabdhamiti cet ? tarhi sthire'pi staMbhAdau prAkpazcAddIpasaMbaMdhAdinA tamazcalanopalambhaH kiM kAkena bhakSitaH ? tamasaH prAgabhAvatva utpattipratyayaH, itarAbhAvatve vinAzapratyayazca na syAtAmityapyAhuH / na ca - rAziSviva kiMcitsamudAyisaMbhavavyatirekaprayuktAveva tamaH saMbhavavyatirekau pratIyete iti vAcyaM tathA sati rAzineSTa itivattamo na naSTamiti pratIterapi pramAtvApatteH / svAdetat-tamaso janyadravyatve sparzavadavayavArabhyatvaM syAt, sparzavadanaMtyAvayavitvasya dravyAraMbhatAvacchedakatvAditi cet ? maiMva, tatra sparzavattvasyeSTatvAt / vastutastena rUpeNa nAraMbhakatvaM sparzavatvAdervizeSyavizeSaNa bhAvavinigamanAvirahAt, tyAvayavavastha dravyasamavAyikAraNatvaparyavasitasya kAraNatAnavacchedakatvAcca / atha dravyAsamavAyikAraNaM dravyamaMtyAvayavi, tadbhedazvA'bhavatvena pratIyamAnatvAdatirikta eva, na tu dravyasamavAyikAraNatvameva sa eva cAtra kAraNatAvacchedaka iti cet ? na, dravyasamavAyikAraNatAparicayaM vinA'nenApi rUpeNa kAraNa - tAnyA durbrahatvAt / kiM ca mavyanaiyArthikena cakSurAdIndriyAvayaveSvanudbhUta sparzamanabhyupagacchatA jAtivizeSa eva dravyAraM bhakatAvacchedakatvenAbhyupeyaH, sa tu tamasyapi saMbhavatIti nAnupapattiH / ma 'ba--dravyAraMbhakatvA'nyathAnupapattyaiva tatrAnudbhUtasparzo'bhyupagamyatAmiti vAcyam, anaMtAnudabhUta sparzakalpanAmapekSya laghubhUtaikajAtivizeSakalpanAyA evocitatvAt / tAdRzajAte raMtyAvayavinamrAbhyupagamAnna jalatvAdinA saaNkrym| nacaivaM ghaTAdInAmapyAraMbhakatvaM syAt ghaTatvAdinA ghaTAderdavyaM prati pratibandhakatvAt / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 zlo0 5] tamodravyatvavAdaH etena - 'dravyatvaM kAryA'kAryavRtti na kAryatAvacchedakaM janyadravyatvasya janyamAtravRttitve'pi tadavacchinnajanakatAvacchedakajAteranaMgokAro jalatvAdinA sAMkaryAditi vardhamAnoktiH - apAstA / mUrttatvenaiva dravyAraMbhakatvam, na ca manasopi mUrttatvAttadA raMbhakatvApattirmanonyamUrttatvenaiva tathAtvAdityeke / mUrttatvenaiva tathAtvaM, manasi dravyAnutpattistu vijAtIyasaMyoga rUpa hetvaMtarAbhAvAdityapare / yattu -'dravyAraM bhakatAvacchedakatayA pRthivyAdicaturkheva bhUtatvAkhyo jAtivizeSaH kalpyate sa eva ca bhUtapadazakyatAvacchedakaH, AkAze bhRtatvavyavahArastu bhAkta iti tamovayavAnAM na dravyAraMbhakatvamiti mataM'- tadapamatam, tanaHsAdhAraNasyApi tasya kalpayituM zakyatvAt / manasoSnatiriktatvanaye bhRta-mUrttapadayoH paryAyatvApattezca / AkAze vedAdiprayuktabhUtapadasya mukhyasvAya vahirindriyagrAhyavizeSaguNajAtoyaguNavattvasya gurorapibhUtapadazakyatAvacchedakatvAdanyathA pazupadAderapi gotvAdiviziSTa eva zaktyApatteH / svatantrAstu -- ekatvaniSTa eva dravyAraMbhakatAvacchedakajAtivizeSaH kalpyate sa cAntyAvayavyekatvavyatirikta eveti na tattadaMtyAvayavitvenAnaM tapratibadhyapratibaMdhakabhAvakalpanAgaurava mityAhuH, tanna, tAdRzajAterjanyaikatvatvena samaM sAMkaryAdityapare / yadi tu - ' janyaikatvatvaM tAdRzajAtivyApyaM bhinnamevAbhyupeyate, na ca tAdRzajAtereva nAnAtvena tadvayApyatve vinigamakAbhAvo, yatatajjArnAnAtve vyabhicArabhiyA tadavacchinnajanyatAvacchedikApi nAnA jAtiH kalpyA, sApi ca jalatvAdinA saMkIryamANA jalatvAdivyApyA nAnA svIkAryeti bahutarajAtikalpanAgauravam, ekatvaniSTajAtestadvayApyatve tvekatvajanyatAvacchedaka jAtidvayameva svIkriyate iti lAghavam iti - ' vibhAvyate tadA svataMntramatamapi samyagiti tu navyAH / etanmate vijAtIyasaMyogasyApi janyadravyaM prati pRthakkAraNatA'kalpanAllAghavam / janyabhAvamAtrasya samavAyikAraNakatva niyamastvasiddhaH, siddhau vA tatra dravyatvenaiva tathAtvamasviti na tadanurodhena dravyaniSTajAtivizeSakalpanamiti vibhAvyam / [tamasaH pRthivItvApattinirAsaH ] itthaM ca tamaso bhAvatve'numAnamapyAhuH - 'tamo bhAvarUpaM, nikaralaharI pramukhazabdairvyapadizyamAnatvAdAlokavadi tyAdi / nanu-tamaso nIlarUpavattve pRthivItvameva syAnnAtireka iti cet ? na, rUpaparAvRttiprayojaka pRthivItvAbhAvasya tejasIva tamasyapi tavApi durapahnavatvAt / nanvevaM nIlasamavAyikAraNatAvacchedakapRthivItvAbhAvavati tamasi nIlamAkaskiM syAditi cet ? na, ubhayasAdhAraNajAtivizeSasyaiva nIlasamavAyikAraNatAvacchedakatvAt / vijAtIyAnuSNAzItasparzasyeva vijAtIyanIlasyaiva pRthivItvaM janakatAvacchedakamivyapyAhuH / avayavanIlAdinaivA vayavinIlopapattau pRthi 5 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye vItvena na tatsamavAyikAraNatvaM, svasamavAyisamavetatvasaMbaMdhenAvayavanIlAdimati rUpAdau nIlAnutpattistu janyasanmAtrasamavAyikAraNatAvacchedakIbhUtadravyatvAbhAvAdeveti tavaikadezinApi svIkArAcca / - evaM ca 'nAtrAlokaH kiMtvaMdhakAra' iti vyavahAropi samarthitaH / nahyayaM 'nAtra ghaTaH kiMtu tadabhAvaH' itivatsamarthayituM zakyate, 'nAtrAlokaH kiMtvaMdhakAratadabhAvAvi'tivyavahArAntarasyApi darzanAt / yattvaMdhakArasyAlokAbhAvatve'ndhakAre nA''loka iti prayogo na syAditi kenaciduktaM-tattu mogham , ghaTAbhAve ghaTo nAstItivattadupapatteH / evaM satyaMdhakAre'ndhakAra iti prayogApattistu syAdeva / nayadhaMkAratvamAlokAbhAvatvAdidAnImatiriktamAyuSmataH saMgirante / athaitAdRzasamabhivyAhArasya zAbdabodhA'janakatvAnneyamApattirjAyamAnapratIteH pramAtvaM tvabhimatameveti cet ! tathA pyadhakAre nAndhakAra' iti pratItebhraMmatvaM syAt / abhAvacAkSuSamAtraM pratyAlokAdhikaraNasannikarSasya hetutvAdAlokaM vinA vIkSyamANasya tamaso nA'bhAvatvamiti bacanIyaM tu na vacanIya, Alokasattve pratiyogisattvavirodhinyA AlokAbhAvagrAhakAnupalavdherevAbhAvAt / AlokAdhikaraNasannikarSasya pratyuta tadgrahaparipanthitvAt / -. nanu tamaso dravyatve prauDhAlokamadhye sarvato ghanatarAvaraNe sati tamo na syAttejo'vayavena tatra tamovayavAnAM prAganavasthAnAt, sarvatastejaHsaMkule cAnyatopyAgamanasaMbhavAditi cet ! maivaM vAdIH, ghanatarAvaraNasAcivyena tejaHpudgalAnAmeva tatra tamastvena pariNamanAt / nahi niyatArambhavAdino vayaM yena tejovayavaistimirAra bho na zakyate vaktum / 'nIlarUpaM tamaH' iti kaMdalIkAravacanaM tu nAdaraNIya, nirAzrayasya rUpasyA'saMbhavAt / tAdRzaniyatAzrayasya cAnupalabhyamAnatvAt / tasmAttamaso dravyatvameva sakalapramANasiddhaM nyAyyamityadhikamanayA dizA svadhiyA'bhyUhanIyam / [tamodravyatvavAdaH samAptaH] // . 'yathAttha bhagavanni'tyuktyA ca bhagavadvacane'prAmANyazaMkAkalaGkalezA'saMparkasUcanA svasyA'sAdhAraNI bhaktirAvizcakre tatrabhavadbhiH / rAgadveSAdyavidyAbandhakIsaMparkakalakitAnAM pareSAM vacasi prAmANyAbhyupagamo hi mahAmohavijUMbhitam / rAgadveSAbhAvaM vinA'vitathavacanasya kAryasyA'saMbhavAt / [bhavAnIpato mAnAbhAvapradarzanamA nanu vedaka reva puruSadhaureyasya vacaH pramANaM, tasyaiva sarvajJatvAt / maiva-tatpraNetari bhavadabhimate bhavAnIpatAveva mAnA'bhAvAt / na ca "kArya sakartRka kAryatvAdi" tyanumAnameva tatra mAnaM, zarIrajanyatvarUpasaMdigdhopAdhigrastatvAd / atha nAyamatra doSaH, kAryatvAvacchinna prati kartRtvena kAraNatvanizcayAllAghavarkAvatAradazAyAM tatprayuktavyabhicArasaMzayA'pratibandhakatvAditi cet / kAryatvaM hi predhvaMsapratiyogitvaM, prAgabhAvapratiyogitvaM, anavacchinnavizeSaNatAsaMsargeNa kAlavRttyatyaMtAbhAvapratiyogitvaM, svAnadhikaraNIbhUtakAlavRttyatyantAbhAvapratiyogitvaM, kAlavRttyanyonyAbhAva Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IrazvarakartRtvanirasanam " pratiyogitAvacchedakasvAvacchinnAdhikaraNatAkatvaM, "yAvatkAlavRttibhinnatvaM vA na tadavacchinnajanakatAvacchedakaM kartRtvamekaM ghaTAdau kumbhakArAdInAM tAdrUpyeNa hetutAvazyakatve sAmAnyataH kartRtvena tathAtve mAnAbhAvAt / * 'yadvizeSayori' tyAdinyAyasyAprAmANikatvAt / atha samavAyena janyasattvAvacchinnaM prati vizeSyatayopAdAnapratyakSasya hetutvAdastu dvayaNukAdijanakapratyakSAzrayatayezvarasiddhiriti cet 1 nAnyasyopAdAnapratyakSa satyapyanyasya kAryAnutpatte caitrIyopAdApratyakSatvAdinA hetutve dvayaNukAdAvupAdAnapratyakSasyAhetutvAt / lo0 5] 35 astu vA lAghavAdupAdAnapratyakSasya svajanyakRtivizeSyatva saMbaMdhenaiva hetutvam / na ca caitrakRterapyaMtataH kAlopAdhitayApi maitropAdAnapratyakSajanyatayA'tiprasaMgaH, sAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA janyatAyA vivakSaNAt / tathA cezvarapratyakSasyAnena saMbaMdhena na hetutvamiti noktayuktyezvarasiddhiH / api copAdAnapratyakSatvena na hetutvaM, tadanumityAdinApi yoginAM manovahanADyAdau pravRttizravaNAt / tathA 'cezvarapratyakSamapyasiddhameva bodhyam / na ca tasyAnumityAdirUpatve parAmarzAdijanyatAvacchedakakauTau janyatvaniveze gauravAMmati tadbhede siddhe pArizeSyAtpratyakSatvasiddhiH, evamapIMdriyAdijanyatAvacchedakakoTau janyatvapraveze gauravasya tulyatvAt / fie sakalakAryajanaka nityaikapratyakSa siddhAvapi nezvarasiddhi:, guNasya sAzrayakatvavyAptau mAnAbhAvAt, bhAve vA jIvAtmana eva tadAzrayA bhavantu kiM zilpiviziSTakalpanAkaSTena ! atha jIvAtmanAM tadAzrayatve zuktyAdau rajatAdibhramaH kadApi na syAt, tatra rajatAbhAvavattAdhiyaH sadA sattvAditi cet ? na pratibandhakatAvacchekakoTAvavazya nivezanIyasya caitrIyatvAdereva tatrAbhAvAdavacchedakatayA caitrAdiviziSTatvaM hi tat na ca tannityajJAne saMbhavatIti / na ca jIvAtmavRttitve'nekAtmasaMbaMdhakalpanA gauravAdekezvara saMbaMdha kalpanaiva laghIyasIti vAcyaM, tvayA tatra jIvAtmanAM svasaMyuktasaMyuktasamavAyasaMbandhaH kalpanIyo, mayA tu samavAyamAtramiti pratyuta lAghavAt / athaivametasya 'nityamekamanekasamavetaM sAmAnyamiti sAmAnyalakSaNaprAptau guNatvanyAghAta iti cet ? kimidaM lakSaNaM tava vedo- yena taducchede khedaH ? yattu - ' caitrasya maitrasya vA tadAzrayatvamityAdivinigamanAvirahAdekasyezvarasyaiva tadAzrayatvaM yuktamiti' - tanna, sakalajIvAtmavRttitve'pi bAdhakAbhAvAt / athaivamasmadAdInAM tatpratyakSaM kuto na bhavatIti cet ? laukikaviSayatAbhAvAt / 'nirvikalpavat dvitvajanakatAvacchedikA laukikaviSayitA tatra bADhamastyeve' ti cet ? kiM tAvatA ? .. indriyasaMnikarSAdijanyatAvacchedikAyA eva tasyAH pratyakSatAyAM tantratvAdityeke / ' tAdravyeNa tadviSayasyA'hetutvAnna tatpratyakSamityanye / viSayatayA pratyakSamAtrakAraNabhUtagurutvAdyanyatamabhedA * 'yadvizeSayoH kAryakAraNabhAva: sa tatsAmAnyayorapi' iti nyAyasya / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye bhAvAdityapare / saMyogatvAvacchedena dravyasya hetutAgrahAdajasaMyoga iva jJAnatvAdyavacchedenAtmAdihetutAgrahAnnityajJAnAdikamapi na sidhyatItyapi kazcit / 36 vastutaH kRterapi ceSTAdidvArA vilakSaNasaMyogaM pratyeva hetutA na tu ghaTamAtra pratyapi, mAnAbhAvAt / na caivaM kuMbhakArAdeH svakRtisAdhyatAjJAnaM vinA ghaTAdI pravRttiH kathamiti vAcyaM, svakRtiprayojyatAjJAnasyaiva tatra pravarttakatvAt / 'svaprayojyavijAtIya saMyogasaMbaMdhena ghaTAdau kumbhakArAdikRterhetutve'pi bAdhakAbhAvAditi cet ? na, daMDAvayasyApyevaM ghaTaM prati hetutApatteH / tatrAvazyaklRptevyAdyanyathAsiddherna hetutvamiti yadi, tadAtrApi tulyam / athaivaM daMDasyApi ghaTaM prati hetutA na syAt, khaMDaghaTAdau vyabhicArAditi cet ? na tajjanyatAvacchedakasya ghaTatvasya svarNaghaTAdekhi khaMDaghaTAderapi vyAvRttatvAt / kapAla janyatAvacchedakasyaiva daMDa janyatAvacchedakatva - mucitamiti cet ? bAdhakasacce kimaucityacintAsaMtApena ? vastuto daMDAdeH prayojakatve'pi na kSatiranAtyaMtikatvAt / ghaTAdau nizcayataH svadravyasyaiva hetutvAt / ata eva dvikapAlaghaTAderapi kapAlAntarasaMyogena trikapAlaghaTotpattiH, na hi tatra tadAna kumbhakArAdayo vyApriyamANA dRzyaMte / atha nedaM yuktaM, ghaTaM prati ghaTajanakavijAtIyasaMyogaM prati ca kapAlatvenaiva hetutvAditi cet ? na, kathaMcitkapAlatvasyApi tatra svIkArAt / ata eva 'kapAlamayo ghaTa' iti pratItiH / na hIyamayaspiDastejomaya itivadupapatsyate, sAkSAtsaMbandhe bAghakAbhAvAt / caramatantupravezaparyantameva paTAnutpattau pUrvapUrvakriyAyA vaiyarthyaprasaMgenArabhyAraMbhavAdasyaiva yuktatvAt / 'evaM sati 'paTe paTa' iti pratItiH syAditi cet ? tarhi paTatvAvacchinnAdheyatAnirUpakatAvacchedakatvaM taMtutva evaM kalpayatastava kA hAni: : atra cArthe 'kayamANe kaDe' iti siddhAMtasAro'pi pramANamiti dhyeyam / etena - khaMDaghaTAdAveva kumbhakArAdikRterabhAvAt khaMDaghaTAdyutpAdakatvenaivezvarasiddhiriti--dIdhitIkRnmatamapAstam / evaM sati ghaTatvAvacchinnaM prati kumbhakAratvAdinApi hetutvavilayApatteH / vijAtIya kRtimattvena tathAtve punarIzvarAsiddheH / atha kRtimattvenaiva ghaTatvAdyavacchinnaM prati hetutvaM, svakRtivizeSyatvaM ca kAraNatAvacchedaka saMbaMdha:, tatra daMDAderapi svaprayojyavijAtIyasaMyogasaMbadhena hetutvAcca nAtiprasaMga iti cet ? na, AtmatvAdinApi tathAtve svapratyakSavizeSyatvAdezva saMbaMdhatve vinigamanAvirahAt / vijAtIyakRtimattvenaiva vyApakadharmeNa kAryamAtre sakartRkatvaniyamasyA prAmANikatvena lAghavAtkRtitvenaiva vA hetutvaucityAcca / janyasattvAvacchinnaM prati kRtitvena hetutvepyabhAvakartRtvAsiddhezvare jagatkartRtvaM niyuktikam / kAryatvaM tuna kAryatAvacchedakaM, kAryatAvacchedaka saMbaMdhasyaikasyA'sattvAt, kAlikAdisaMbandhena tathAtve tu mAnAbhAva ityapyAhuH / atha-yAvApRthivyorgurutvAdipatanasAmagrayAM satyAmapi yadIyadhAraNAnukUla prayatnena patanapratibandhaH sa eva bhagavAn bhavAnIpatiH sidhyati, tathA ca zrutirapi 'etasya Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo05] Izvara kartRtvanirasanam cAkSarasya prazAsane gArgI dyAvApRthivI vidhRte viSThata' iti cet na, tatpratibandhakatAvacchedakIbhUtadhAraNAnukUlatvasya tatkRtAviva tajjJAnAdAvapi saMbhavena vinigamanAvirahAt / tAdRzakRterghaTAdAvapi sattvena ghaTAdipatanasyApyanApattezca / ghaTAdibhedaviziSTavizeSyatAsaMbandhena pratibandhakatayA'natiprasaMge tu lAghavAdvaTAdibhedasyaiva tatvocityAt vastutaH svabhAvAzrayaNasyaiva yogyatvAt ca / 37 etena -' dyAvApRthivyordhRtiH kasyacit prayatnajanyA dhRtitvAdasmadAdijanyaghaTAdidhRtivat ' ityanumAnAdozvarasiddhirityapi nirastam, patanapratibaMdhaka vilakSaNa saMyogAkhyadhRterghAvApRthivyorivezvaraprayatnavazAda ghaTAdAvapyutpattyApatteH / adRSTavizeSavazAttatraiva dhRtirnAnyatreti cet ? tadRSTavizeSa eva tatpratibandhakatvenA''driyatAM kimatirikta kRtikalpanayA, kiMvA dhRteH patanapratibaMdhakatvakalpanayA ? atha dhRteH patanapratibandhakatvamanyatraklRptaM nAdRSTasya, dhRtitvAvacchinnaM prati ca kRtitvena hetutvamavadhRtamiti jagatpatanapratibandhakadhRtijanakaikakRtisiddhiriti cet na, evaM sati zarIrasyApi dhRtitvAvacchinnaM prati hetutAvadhAraNAttAdRzazarIrasyApi sidhyApatteH / atha - astu paramANunAmevezvaraprayatnAdhonaceSTAvatAM sarveSAmeva vezvarazarIratvamiti cet ? na, anekeSu teSu zarIratvakalpanayA mahAgauravAt, klRptaparamANvAdiSu eva zarIratvakalpanayopapattAvatiriktazarIrakalpane jIvAtmasveva nityakRtyAdi kalpanayA nirvAhe'tiriktezvarA siddhervajralepAyamAnatvAcca / 'sargAdau vyavahAraprayojakatayezvarasiddhiH, pratisargamanaMtAnAM manvAdInAM kalpane gauravAdityapi mandam, sargAderevAsiddheH / ' etAnyupAdAnAnyetadghaTasyeti pratyakSaM ghaTajanakamanveSaNIyaM taccezvaraM vinA netozvarasiddhirapratyUhe 'ti punaratimandaM, evaM satyanIdRzasya kumbhakAropAdAnapratyakSasya ghaTahetutAnApatteH / kiJcezvarasya sarvajJatve'pi mAnAbhAvaH, upAdAnapratyakSasya kAryamAtraM prati hetutayA tajjJAne dravyaviSayakatvamAtrasyaiva siddheH / na ca 'yaH sarvajJaH sa sarvavidityAdizrutireva tasya sarvajJatve mAnaM, yuktivirahe zrutisahasrasyA'kiMcitkaratvAt / na ca indriyAdijanyatAbhAvena tajjJA niyataviSayatAbhAve siddhe tasya sarvajJatvaM setsyatIti vAcyaM indriyAdijanyatAbhAve'pi lAghavAdinA tatra niyataviSayatAyA eva siddheH / yAdRcchikaniyamakalpanAyA aprayojakatvAt / tajjJAnasya guNAdyaviSayakatve lAghavaM dravyatvena janyasattvena pRthakkAraNatAskalpanAt / 'guNAdAvupAdAnapratyakSaviraheNaiva janyasadanutpatte'rityapyeke / taccintyaM, tathApi kulAlAdyupAdAnapratyakSasya guNAdau sattvena dravyatvena janyasattvena kAryakAraNabhAvasyAvazyakatvAt / dravyaniSTha laukika viSayatAyA pratyakSatvena hetutayaivAnatiprasaMge tu tajjJAnasya guNAdiviSayakatAyAmapya (taH) lAghavApracyavAt / adhikamanyatra bodhyam / 'yathe'tyasyottaravAkyopAttatvena tathetyasya zA ( zabdasya nApekSA, " sAdhucandramasi puSkaraiH kRtaM militaM yadabhirAmatAdhike" ityAdau tathAdarzanAt / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye [sarvajJasiddhau pramANam ] nanu sarvamidaM sarvajJasiddhAveva zobhate, tatraiva ca kiM mAnaM ! iti cet ? zruNu / tulyAyAmapyabhyayanAdisAmagyAM samAnAbhyAsazAlinoyorapi buddhau tAratamyadarzanAt vicitrajJAnaM prati vicitrajJAnAvaraNakarmakSayopazamasya pratibaMdhakAmAvavidhayA kAraNatA kalpyate / na cA'dRSTavizeSasyaiva tathAtvamastu kimaneneti vAcyaM, sati pratibaMdhake'dRSTasahasrasyA'kiMcitkaratvAt , adRSTavaijAtyasyAnanyasiddhatvAdezca kalpane gauravAt , puNyapAparUpe tatra sAMkaryeNa vaijAtyasiddhezca / evaM ca jJAnAvaraNasya kSayopi kSayopazamena liGgena kvacidanumeyaH / na cA'prayojakatvaM, mUlAcchede kAryocchedAvazyambhAvAt / kSayazcAtra svasamAnAdhikaraNatajjAtIyaparyAyaprAgabhAvAsamAnakAlInastatparyAyadhvaMso, na tu sarvathA'bhAvaH, tasya kvacidapi syAdvAdibhiranabhyupagamAt / tathA ca yatra sarvajJAnAvaraNavilayaH sa eva bhagavAn sarvajJaH sidhyati / / nanu jJAnasya kathaM sarvaviSayatvaM atItAnAgatayoH svarUpAbhAvenobhayasvarUpaviSayatA'bhAvAditi cet ? na, AlelyA''kArANamivA'vartamAnasyApi vastuno jJeyAkArANAM jJAne saMbhavAt / athA''lekhye na puruSAkAraH, karacaraNAdirUpasya tasya puruSe eva bhAvAt, tatra 'puruSa' iti dhostu sAdRzyajJAnadoSAdinibandhanAdramarUpaiva / tathA ca jJAne'pi na jJeyAkAra iti cet ? na, na hi vayaM jJeya tadAtmAnamAkAraM jJAne brUmo yena sAkAravAdapakSanikSiptaM duSaNaM duruddharaM syAt, kintu jJAnatadAtmAnaM, Alekhye'pa svatadAtmaiva puruSAdyAkAro bhAsate na tu puruSAditadAtmA / mata evedamAlelyaM puruSAkAravanna tu karacaraNAdimaditipratItinirvahatIti digambarAH / vastuto jJAnasya sarvaviSayatvaM svabhAva eva pradIpAderiva sarvaprakAzakatvaM, tasya ca jJeyAkArazabdAvAdhyatve'pi na kSatiriti vadanti [zlo0 5 saMpUrNaH] // OM namaH paramAnandakalAkalitakelaye / zrIzaMkhezvarapArthAya matpratyUhanivAriNe // 1 // pUrvasUnitAvaSTambhAya dRSTAMtamAhu-'guDo hI ti guDo hi kaphahetuH syAt , nAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSo'sti, guDanAgarabheSaje // 6 // nigadasiddho'yaM zlokaH [zlo0 6 saMpUrNaH ] // atha nityAnityatva-bhedAbheda-sattvAsattva-sAmAnyavizeSAtmakatvA-bhilApyAnabhilApyasvAvidharmANAM svayaM virodhazaMkAmudirSavo'bhidadhati 'dvayami'ti dvayaM viruddha naikatrA'sat pramANaprasiddhitaH / viruddhavarNayogo hi dRSTo mecakavastuSu // 7 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo05] syAvAda virodhaparihAraH [ zlokavyAkhyAdigdarzanam ] atra ekatra ekasmin vastuni dvayaM na viruddhamiti na vyAkhyeyaM, viruddhapadasyaivekAdhikaraNA'vRttyarthakatvenaikatretyasya punarananvayA''patteH, viruddha ekavRttitvasya bAdhAdaviruddhe tu tasyAviruddhatvaparyavasitasyA'pi tena rUpeNA'siSAdhayiSitatvAdaviruddhatvaprakArikAyA eva siSAdhayiSAyAH sattvAt / kintu-dvayaM na viruddha =na parasparAnadhikaraNAdhikaraNam / tatra hetugarbha vizeSaNamAhuH 'ekatre'ti, ekAzrayavRttitvaM tadarthaH / na cAyaM heturasiddhaH, ekatraiva ghaTAdau nityAnityAdipratIteH sArvajanInatvAt / nanu neyaM pramA, tatra virodhagrAhakapramANaparaMparAsattvena viSayabAdhAt, na ca bhramAvastusiddhirityAzaMkAyAmabhidadhati asaditi, atra virodha iti zeSaH / sat padaM caM bhAvaparam / tathA ca virodhe pramANasiddharasattvAdekAzrayavRttitvaM nirAbAdhamiti hArdam / na hi alAnilayoriva tayorvirodhaH sAkSAdanubhUyate, rUparasayoriva pratyutaikavRttitvasyaivAnubhavikatvAt / na vA chAyAtapayoriva parasparaparihAreNa vartamAnatvaM, ekadaivAnubhavAt / nApi ghaTatadabhAvayorivaikajJAnAnaMtaramajJAyamAnatvaM, nityatvAdijJAne satyapyanityatvAderzAnAt / svabhAvato virodhAbhidhAnaM tu svavAsanAmAtraviz2ambhitam / ___ atha 'pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaniyamAt kathamasattve paMcamyanvaya iti' cet ? na, tavApi 'teSAM mohaH pApIyAn nAmuDhasyetarottpatte'ritisUtre (nyAyasa04-1-6) amUDhasyetarotpattyabhAvAdityarthakaraNena nipAtAdyatiriktasthala evaitanniyamasvokArAt / vastutaH prakRtitvaM naikamiti viziSyaitadvayutpattisvIkAre'tra neyaM vyutpattiH kintu bhinnaivetyapi bodhyam / atha-uktayA'nayA dizA nAnvayo dRSTacara iti cet ? tAtparyasattve kimadarzanamAtreNa ! anyathA nAmaDhasyetarotpatterityatrApyetatparyanuyogApAtAt / nanu dvayaM na viruddhamityatra siddhasAdhanaM, rUparasAdidvaya(yA)virodhe parasyApyavivAdAt / dvayasAmAnye viruddhabhedaH punarasaMbhavo gotvAzvatvayoriva tadabhAvAditi cet ? na, atra dvayapadasya nityAnityatvAdiyugmatAtparyakatvAt / . nanvasatpramANaprasiddhita ityatrAsacca tatpramANaM ceti na samAso'yogyatvAt , 'pramANaprasidverasaditi samAse tu asatpadasyapUrvopAdAnAnupapattiriti cet ? atra kecit-sato'bhAvo'saditi tatpuruSAdasattvamityarthaH, tatra ca paMcamyarthAnvaya; sattve ca pramANaprasiddharanvayo vyutpattivaicitryAt / vibhaktyaMtarAvaruddhaprAtipadikArthe vibhaktyaMtarArthAnvayaH kathamiti cet ! tulyamidamanyatra / apare tu 'ma' iti pratiSedhArthako nipAtaH / 'a-mA-no-nA pratiSedhe' ityanuzAsanAt / tathA ca satpramANaprasiddharabhAvAdityarthaH / pare tu satpadaM bhAvaparaM, virodhasyeti zeSAca virodhasyA'sattve pramANaprasiddharityarthaH / tathAhi nityAnityatve na viruddha, bhinnAvacchedenaikatra vizeSadarzinA pratI yamAnatvAtsaMyogatadabhAvavat / virodhagrAhakamanumAnAdikaM tvaprayojakatvAd durbalamiti bhAvaH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 syAdvAda [sattvAsattvavirodhaparihAraH ] nanu bhavatu prAguktapathA nityAnityatvabhedAbhedayora katravRttitvaM sattvAsattvAdInAM tu naivamiti cet ? na, sattvamiha na sattAjAtimattvaM, jAtyAdiSvapi tadvayavahArAt / nApi tayA sahakArthavRttitvaM tadapekSayA vRttitdamAtrasyaiva tattvaucityAt, 'abhAvaH san' ityavyavahArAcca / ata eva na prAmANikatvaM varttamAnakAlasambadhitvaM vA tat, atItaghaTe'pi sattvavyavahArAcca / kintu vidhimukhapratyayavedyatvaM sattvaM, niSedhamukhapratyayavedyatvaM cAsattvaM iti / tadubhayamapi ghaTAdau svaparadravya catuSTayAvacchedena pratyakSata evaM pratoyate / pratIyanti hi pAmarA api 'ghaTa: kapAle sanna tu taMtuviti / - atha -- sattA jAtireva pratyakSavedyA yogyatvAnna tu vidhimukhapratyayavedyatvaM, ayogyaghaTitatvenAyogyatvAditi cet ? na, yogyatAvizeSeNa tAdRzasyApi kacitkasyacid yogyatvAt / evaM sAmAnyavizeSAtmakatvamapi / svabhAvAdeva hi ghaTo'nuvRttidhiyaM janayati, na tadarthamatirikta sAmAnyakalpanamucitam / yatastadapyekameva sat paTAdau ki nAnuvRttidhiyaM janayet ? dharmitAvizeSeNa tatra tannAstIti cet ? dharmitAvizeSeNaiva tarhi sAmAnyasyAnugatavIniyAmakalaM manvAnastAdAtmyenaiva tasya tathAtvaM kiM nAbhyupeSa, tavAnyonyAbhAvagarbha tryAptipravezena kAraNatAyAM lAghavaM kiM na pratisaMghatse ? atha vyaktitAdAtmye sAmAnyamanekaM sat sAmAnyarUpatAmeva jahyAditi cet tadyupAdhayo'pi kiM tanna jadyuH ! teSAmapi paraMparayA jAtirUpatayaikatvameveti cet : tarhyatrApyapekSA buddhivizeSaviSayatvarUpaM saMgrahanayArpaNayA saMbhavadekatvaM kaH pratikSipati / ekatvasaMkhyAvattvaM tu jAtau tavApi nAsti / anekasya kathamekatvamiti cet ? svabhAvAdeveti brUmaH / [nyAyanayAbhimatajA terasiddhatA ] athAnugatakAryasyAnugatakAraNa janyatvaniyamAdvatvAvacchinnabuddhau ghaTatvasyAnugatasyaiva hetutvaucityamiti cet ? na, lAghavena vyaMjakatvAbhimatAnAmupAdhInAmeva tattvasvIkAraucityAt / anyathA pravRttyAdijanakatAvacchedakatvena kAraNatvAdInAmapyatirekakalpanApatteH / atha vyaMjakamapi paraMparayA sAsnAtvAdikameveti nopAdhibhirjAtyanyathAsiddhiriti cet ? tathApyanugatadhIniyAmakatayA sidhyataH sAmAnyasyAbhAvAdisAdhAraNasyaiva svokatumucitatvAt / anyathA kAraNatAvacchedakatvAdinApyakhaMDopAdhereva svIkAreNopAdhireva paramparAsaMbaddho nAtirityasyApi suvacatvAt / ' upAdheH kAraNAdyavacchedakatve nAnAvizeSaNatAnAM kAraNatAvacchedakatAvacchedakasaMbaMdhe gauravAjjAtestathAtve tu samavAsyaikasyaiva tattve lAghavAnnAkhaMDopAdhinApi jAtivilayApattiriti cet na, vizeSaNatAyA api lAghavAtsamavAyavadekasyA eva tavAbhyupagantuM yuktatvAt nAnAtve'pi vizeSaNatAtvena tAsAmanugamasaMbhavAca / ki ca paramparAsambandhena jAtyapratisaMdhAne'pyupAdhibhiranuvRttidhI jananadarzanAt svabhAvata eva ghaTAdInAmanuvRttidhIniyAmakatvamucitam / atha evamaitadghaTatvenApi ghaTaH kiM nAnuvartteta, svabhAvA'pra , Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 7] syAdvAde virodhaparihAraH cyavAditi cet ? na, prativyakti tulyAtulyapariNatirUpadharmayoreva svabhAvato'nuvRttivyAvRttiniyAmakatvAt / dharmI punaH kathaMcidanuvRttivyAvRttyubhayasvabhAva iti spaSTIbhaviSyati vyAkhyAntare purastAt / athaivamapyUrdhvatAsAmAnye mAnAbhAvo'GgadakuMDalAdau kAMcanatvarUpatiryaksAmAnyenaiva 'kAMcanaM kAMcanamityanugatapratIternivAhAditi cet ? na, 'yadeva kAMcanamaGgadIbhUtaM tadeva kuMDalI bhUtimi ' - tyAdipratItInAmekAkAratvasyordhvatA sAmAnyaM vinA'nupapatteH, visadRzapariNatiSu tiryaksAmAnyAnavakAzAcca / kiM ca pratItAvanugatatvaM = eka viSayaniSTApara viSaya bhedAnavacchedakAvagAhitvaM, tannirvAikatvaM ca tiryakUsAmAnyasyevorccatAsAmAnyasyApyakSatamiti dik / yadyapIdRzordhvatA sAmAnyatvaM cirasthAyinAM guNaparyAyANAmapi saMbhavati, tathApi pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyamUrdhvatA sAmAnyamityatra dravyapadaM dharmiparamiti na kopi doSaH / [ digambaramate svarUpAstitvavyAkhyAnam ] digambarAstu - ekadravyeSu ghaTAdiSu svarUpAstitvenA'nugatavyavahAraH / svarUpAstitvaM ca svaguNaparyAyairutpAdavyayadhruvatvaizca dravyasya svabhAva eva / taduktaM "sainbhAvo hi sahAvo, guNehiM sagapajjaehiM cittehiM / davvassa savvakAlaM uppAdavvayadhuvatte hiM" [pra.sA. 2 - 4 ]ti / ayamarthaHdravyAdicatuSTayena dravyAtpRthaganupalabhyamAnaiH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNa guNAnAM paryAyANAM ca svarUpamupAdAya pravarttamAnapravRttiyuktasya dravyAstitvena niSpAditaniSpattiyuktairguNaiH paryAyaizca yadastitvaM dravyasya, sa svabhAvaH / tathA dravyAdicatuSTayena guNebhyaH paryAyebhyazca pRthaganupalabhyamAnasya kartrA - dirUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktairguNaiH paryAyaizca niSpAditaniSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA tairniSpAditaM yadastitvaM sa svabhAvaH / evaM dravyAdicatuSTayena dravyAtpRthaganupalabhyamAnaiH kartRkaraNAdhikaraNarUpeNotpAdavyayadhauvyANAM svarUpamupAdAya pravarttamAnapravRttiyuktasya dravyAstitvena niSpAditaniSpattiyuktairutpAdavyayadhauvyairyadastitvaM dravyasya sa svabhAvaH / tathA dravyAdicatuSTayenotpAdavyayadhrauvyebhyaH pRthaganupalabhyamAnasya kartrAdirUpeNa dravyasvarUpamupAdAya pravartamAnapravRttiyuktairutpAdavyayadhrauvyairniSpAdita niSpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA tairniSpAditaM yadastitvaM sa svabhAva iti / tacca svarUpAstitvamiti gIyate / parasparakarambitazaktyA niSpAdyaniSpattimadbhAvavatAmastitvaM svarUpAstitvamiti paramArthaH / anekadravyeSvanugatavyavahArastu sAdRzyAstitvena / taduktaM - " iha vividhalakkhaNANaM, lakkhaNamegaM saditti savvagadaM / uvadisadA skhalu dhammaM, jiNavaravasaheNa paNNattaM" / / " [pra.sA. 2- 5 ] ti / atha sAdRzyAstitvAnAmapi prativyaktisvarUpabhedAt svarUpAstitvAnAmiva nAnekadravyAnuvarttakatvaM syAditi cet ? atra kecit - satyapi prativyakti svarUpabhedA 1. sadbhAvo hi svabhAvo, guNaiH saha paryayaizvitraiH / dravyasya sarvakAlamutpAdavyayadhruvatvaiH // 2. iha vividhalakSaNAnAM lakSagamekaM saditi sarvagatam / upadizatA khala dharmaM jinavaravRSameNa prajJaptam / syA. ra. 6 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye vizeSe sAdRzyAstitvenaivAnekadravyeSvanugatadhI tu svarUpAstitveneti svabhAvasyaiva vijRmbhitmityaahuH| vastutaH svarUpAstitvaM prativyaktyanekameva, sAdRzyAstitvaM punarekamapIti bhinnadravyAnuvartakamiti bodhyam / [yogamate sAdRzyavyAkhyAnam ] ___ atra yogAH saMgirante / nanu sAdRzyaM tadbhinnatve sati tadgatadharmavattvam / svasmin svasAdRzyavAraNAya 'tabhinnatve satI'ti / na ca gaganaM gaganAkAramityAdAvavyAptiH / upamitikriyA'niSpattyA'nanvayasyA'lakSyatvAt / ata evopameyopamAyA atAdRzyA lakSyatvAdeva na tatrAtivyAptiH / mithastayorevopamAnopameyatvavivakSAmAtrAdasyAlaMkArAMtaravyapadezAt / yattu prAcA-tadbhinnatve sati tadgatabhUyo'sAdhAraNadharmavattvaM sAdRzyam , paTAdo ghaTasAdRzyavAraNAya 'masAdhAraNe'ti, yatkiciMdasAdhAraNadharmavati tadvAraNAya 'bhUya' ityuktaM-tanna, paTAderapi kathaMcit ghaTasAdRzyavyavahArAt ; tadvAcakAnAM ivAdipadAnAM zaktistu bhede vRttitve dharme ca khaMDaza eveti lAghavAccaMdrAdipadasamabhivyavahArAcca caMdrAdibhinnatvalAbhaH, anavacchinnavizeSaNatAyA bhedasaMsargatvAcca na kapisaMyogavati kapisaMyogavatsAdRzyApattiH / athaivaM 'paTo na ghaTasadRza' itidhIna syAd, ghaTavRttidharmasAmAnyAbhAvasya paTe'saMbhavAt / atropamAnapadArthatAvacchedakaniSTAzrayatvasaMsargeNa vRttitvaviziSTadharmAbhAvabodhAnnAyaM doSa iti cenna, evaM sati 'ghaTaH paTasadRza' iti buddhayanApatteriti cet ? na, 'paTo na ghaTasadRza' iti buddhayanApatteriSTatvAdaniSTatve vA dharmapadaM ghaTatvAdipara bodhyam / 'evamapi ghaTabhinnatvaviziSTaghaTatvA'prasiddheH kathaM tadabhAvabodha' iti cet ? na hyatra viziSTasyAbhAvabodhaH kintu ghaTabhinnatvaghaTavRttidharmAbhAvayorekatra dvayamitinyAyeneti 'ghaTabhinnatvaviziSTaghaTavRttidharmasya ghtttviiysNbNdhenaabhaavbodhaannaatraanuppttiritypyaahuH| etatkalpe ca sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhenevAdyarthasya bhedasya svArthe dharma evAnvayo bodhyaH / samIcInazcAyameva pakSaH, pUrvatra 'ghaTo na ghaTasadRza' iti bodhA'nApatteH / nanu ghaTatvAdAvapi paTatvAtyaMtAbhAvAdirUpaghaTabhedavaiziSTayAd ghaTe ghaTasAdRzyaM kathaM neti cet ? tAdRzaghaTabhedasya ghaTasattve'pi ghaTabhedatvAvacchinnAdhikaraNatAyA abhAvAd anyathA 'ghaTo na ghaTa' iti pratItyApatteriti gRhANa / atha tadbhinnatvamAtrameva sAdRzyamastu prameyatvAdinA sarvatra sarvasAdRzyAd vyoM vizeSyabhAga iti cet ? na, tadabhinnatvamAtrasya sAdRzyavyavahArAnaupayikatvAdviziSTAdhikaraNatAyA bhinnatvena vaiyarthyAbhAvAcca / na hyatraviziSTAdhikaraNatAghaTitA vyAptirvizeSyabhAgaM vinA grahItuM zakyata iti / evaM ca paTAdau ghaTasAdRzyasyApi ghaTAbhinnatvaviziSTadravyatvAcakhaMDadharmarUpatayA dravyatvamAtrasyaiva sAmAnyatvamucitaM, viziSTasya ghaTa evA'nanuvRtteH / athaivaM pazutvAdinA sakhaMDadharmeNa sAdRzyaM na syAditi cet ? na, tasyApi paramparayA'khaMDatvAditi / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo07] syAdvAre virodhaparihAraH [ jainamate sAdRzyanirvacanam ] atra vadaMti-sAdRzyaM na tabhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvaM, kiMtu tavRttidharmekadharmavattvam / / ekatvaM ca saMgrahanayArpaNArpitabuddhivizeSaviSayatvaM, tena naitaddhaTatvAdeH sAmAnyatvaM, saMgrahasya vistarAvadhikatvAt / napi paTatvAderghaTasAdRzya, tattaditarasAdhAraNadharmeSveva saMgrahasaMbhavAt / na ca svasmin svasAdRzyApatti; iSTatvAtkathamanyathA'syA ivAsyA ityAdAvivazabdaprayogaH sAdhIyAn / na caivamananvayasyAlaMkArAntaratvaM na syAditi vAcyaM, svasyaivopamAnopameyatvavivakSayA tatrAlaMkArAMtaravyapadezAt / athAsyA ivAsyA ityAdAvapi vaidharmyarUpamedapratisaMdhAna eva sAdRzyavyavahAro nAnyathA, anugatavyavahArastu bhedAnuparaktAkhaMDadharmamAtreNeti sAdRzyAtsAmAnyamatiricyata iti cet ? kozapAnapratyAyanIyametadvaidhA'pratisaMdhAne'pi tatrevAdyarthabodhAnapavAdAt / 'tadapratisaMdhAne'nanvaya eva nopame ti cet ? na, sAdRzyasya bhedagarbhitatve ivAdipadAttatpratisaMdhAnasyaivAvazyaMbhAvAt / ayogyatAbhramAditastadapratisaMdhAne'nanvaya iti cet ! tarhi yatra nAyogyatAbhramAdikaM tatra kvacidvaidhApratisaMdhAne'pIvAdipadArthabodha iti kathaM tasyevAdyarthatvam ! idamatrAvadheyam / 'paTo ghaTasadRzaH, paTo dravyami'tipratItyo(lakSaNyaM viSayavailakSaNyAdhInaM, viSayaM vinaiva dhiyAM vizeSe sAkAravAdApAtAt / tathA ca sAvacchinnaniravacchinnaprakAratAbhyAmeva tayorvailakSaNyaM vAcyam , na tu tadanurodhena sAdRzyameva tadbhinnatvagarbha vAcyamiti / navya[ma]ta(tA)nuyAyinastu sAdRzyamatiriktameva bahuSu dharmeSu tattvakalpane gauravAt / na ca tadbhinnatve sati tadgatadharmavattvasya tadvayaMjakatvakalpane viparItagauravaM, evaM satyakhaMDapadArthamAtravilayApatteH / smaryamANAropAdikAraNatAdhavacchedakatvenAnugatasyaiva tasya siddhau tadgauravasya phalamukhatvAcca / ghaTAdisAdRzyaM ca paTAdau dravyatvAdyavacchedena na tu guNatvAdyavacchedeneti 'paTo dravyatvena ghaTasadRzo na tu guNatvene'tyAdipratIte nupapattirityAhuH / taccintyam, 'ghaTasadRzaH paTa' iti nirNayottaraM ghaTavRttidharmavAnnaveti saMzayAnudayAt , atiriktatannizcayasya tatpratibaMdhakatvakalpane gauravAt / na ca tavApi ghaTabhinnatve sati tadvRttidharmavattArUpatannizcayasya ghaTavRttidharmavattvasaMzayAcyAvRttatayA pRthak pratibaMdhakatvakalpane dhruvaM sAmyamiti vAcyaM, paTo ghaTabhinnatve sati ghaTavRttidharmavAnitizAbdabodhottaraM tadanutpattyA tatpratibaMdhakatvakalpanasyAvazyakatvAditi dig / ___sAmAnyasya parAbhimate nityatvAnekasamavetatve api kathaM samagaMsAtAm ? atra mRtpiNDe ghaTatvamAsIditi pratItyA tasyAnityatvasiddheH / atItAnAgatavyaktivRttitvasyaiva durupapAdatvena yAvadvayaktivRttitvarUpasyAnekasamavetatvasya durvacatvAcceti prAMcaH / atha yathA bhavanmate ekasya zabdasya sarvArthavAcakatvaM atItAnAgatavyaktinirUpitatvasya kAdAcitkatve'pi tannirUpitavAcakatAyA ekatvena nirvahati, tathA mamApi tattadvyaktinirUpitatvasya kAdAcitkatve'pi tannirUpitasamAnyasyaikatayA yAvadvayaktisamavetatvaM jAtenirvakSyati / bhavatAmekasya zabdasya yASadarthavAcakatva Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye miva yAvadvayaktivRttitvaM jAterekadA tu na vyavahiyate / kiM ca paTAdau naSTaghaTabheda iva jAtAvatItAnAgatavyaktisamavetatvaM nAsaMbhavaduktikamiti cet ? na, samavAyasyaivA'viSvagbhAvAtiriktasyA'siddheH / etena anekavRttitvaM svAzrayAnyonyAbhAvasAmAnAdhikaraNyami'ti vardhamAnavacanamapyapAstaM, vizeSe'tivyAptitAdavasthyavAraNAya sAmAnAdhikaraNyasya samavAyagarbhatvAvazyakatvAt / [vizeSapadArthe'nupapattiH] vizeSapadArthasvIkAro'pi teSAM bhedakadharmAntarA'bhAvavatAM paramANvAdInAM nityadravyANAM parasparayogibhedapratyakSAnyathAnupapatteH, sopyanupapannaH, tadguNeSvapi tatsvIkArApatteH / atha tatra zuklataratvAdyavAMtarajAtayaH svIkriyate, paramANau tvaMtyakAryAvRttitvAdavAMtarajAtayaH svIkattaM na zakyaMta iti cet ? tathApyavAMtarajAtIyeSvapi rUpAdau parasparavyAvRttiH kimadhInA ! svAzrayAzritatvasaMbaMdhena vizeSAdhInaiveti cettahi sa vizeSo guNaniSTa eva kalpyatAM, paramANvAdiSu parasparavyAvRttistu svAzrayasamavAyitvasambandhena vizeSAdhInetyatra kiM vinigamakam ! 'guNAnAM bahutvAttatrAnantavizeSakalpanAyAM gauravaM bAdhakamiti cet ? tathApi pratyekaM vinigamanAvirahaH kutra lInaH ? kiM ca tAdRzavizeSANAmapi vyAvRttiH kutaH ? svata eveti cettarhi tadAzrayANAmapi svata eva sAstu / vaidharmyavyAptA sA kathaM tadvineti cet ? aMtatastattadvayaktitvAdInAmapi tattvasaMbhavAtpratidravyamanaMtA'gurulaghuparyAyANAM siddhAMtasiddhatvAcca / etena-ayamanArabdhadravyaH paramANuH etatparamANuniSTajAtiguNakarmabhinnadharmasamavAyo paramANutvAdanyaparamANuvadityanumAnamapi-nirasta, tarkavirahe'numAnasahasrasyA'kiMcitkaratvAt , dravyasamavAyitvasyopAdhitvAcca / kiM caivamapyAkAzAdau na vizeSasiddhiH / zabdAdereva tatra vyAvartakatvAcca siddhayasiddhivyAghAtena tu vizeSasyeva dravyasyaiva vyAvRttisvabhAvatvaM nyAyyamiti die / abhilApyatvA'nabhilApyatve api na viruddhe / dRSTaM hi ghaTasya yathA ghaTapadApekSayAsbhilApyatvaM tathA paTapadApekSayA'nabhilApyatvamapIti / nanvabhilApyabhAvApekSayA'naMtaguNitA anabhilApyA bhAvA bhavadbhirupeyaMte, yaduktaM '[bRhatkalpavRttau]-"pannavaNijjA bhAvA aNaMtabhAgo u aNabhilappANaM" ti / teSvevedamubhayamanupapannamiti cet ? na, teSAmanabhilApyapadenaivAbhilApyatvAt / [ abhilApyatvapadArthaparIkSA ] nanu tarhi kimidRzAnabhilApyavyAvRttamabhilApyatvaM ? na tAvatpadazaktiviSayatvaM, atiprasaMgAt / nApi padajanyabodhaviSayatvaM, tadaviSaye kacid ghaTAdAvabhAvAt / nApi tadbodhyatAvacche. dakarUpavattvaM, ghaTasyApi paTapadAbhilApyatvApatteH, ekasyApi padasya sarvArthavAcakatvena paTapadAbhilApyatAvacchedakaprameyatvavattvasya ghaTe sattvAt / atha paTapadAditaH prameyatvenA'bodhAnna tadavacchinne zaktiH, zaktijJAnapadArthopasthitizAbdabodhAnAM samAnaprakArakatvenaiva kAryakAraNabhAvAditi cet ? 1. 'prajJApanIyA bhAvA anNtbhaagstvnbhilaapyaanaam| (pUrvArddhametat / vizeSAvazyake'pi loka0 111) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ glo07] abhilApyatvasvarUpam kiM tAvatA, tathApi ghaTatvAdeH paTapadabodhyatAvacchedakatvasya nirapAyatvAt / nApi gRhItatattadarthanirUpitasaMketakapadabodhyatAvacchedakarUpavattvaM tat , paTapadasyApi ghaTe saMketagrahasaMbhavAttadoSAnativRtteH / nApi gRhItatattadarthanirUpitaniyantritasaMketakapadabodhyatAvacchedakarUpavattvaM, ghaTe hi ghaTapadasyaiva kozAdinA saMketo niyamyate na tu paTapadasyeti na prAgukta doSa iti-vAcyaM, zrutA'nibaddheSu prajJApanIyeSu tAdRzapadasaMketagrahA'saMbhavAt / na ca teSAmevAsiddhiH, "pannavaNijjANaM puNa aNaMtabhAgo suanibaddho"tti [bRhatkalpavRttivacanaprAmANyAt / __ atra vadanti-tattadarthasvarUpapariNAmapariNatapadabodhyatAvacchedakarUpavattvaM tat , zrutajJAnena tannitritamatijJAnena vA tattadrUpeNa tattadarthAn pratipAdayatpadaM hi tattadarthapariNAmabhAg bhavati anyathA pravRttyAdipratiniyamAnupapatteH / etena 'vikalpayonayaH zabdA, vikalpA zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM, nArtha zabdAH spRzantyapi' // 1 // iti nirastaM, kathaMcittAdAtmyenaiva zabdenArthapratipAdanAt / tadukaM paramarSibhi-'khuraaggimoaguccAraNami, jamhA u vayaNasavaNANaM / Navi cheo Navi dAho Na praNaM teNa bhiNNaM tu // 1 // jamA ya moaguccAraNaMmi tatyeva paccamao hoi / Na ya hoi saaNNattho / teNa abhiNNaM tadatthAo // 2 // tti / na caivamekasmAdapi padAt sarvatra pravRttiH syAtsarvavAcakasya sarvatAdAtmyAditi vAcyaM, yatraiva hi yatpadasya saMketo gRhyate tatraiva tattAdAtmyapariNatiriti niyamAt / na ca tattatsaMketagrahasya tattadarthabodhaM pratyeva hetutA'stu ki tattAdAtmyapariNatihetutAkalpaneneti vAcyaM, zabdA'nanuviddhasyArthasyAbhAnAdityanyatra vistaraH / ___itthaM cAnabhilApyAnAmanabhilApyatvenA'nabhilApyapadapratipAdyatve'pi nAbhilApyatvaM, prAtisvikarUpeNa padA'prAtipAdyatvAt / tattadarthapariNatatattatpadaprayoktaiva ca puruSasttattadarthapratipAdakatvena vyavahiyate / ata eva na bhagavatAM tattatpadaprayoktRNAmapi zrutajJAnA'viSayIbhRtArthapratipAdakatvam / idamevAbhipretyAbhyadhAyI " kevalavinneyatthe suaNANeNaM jiNo payAsei / sumanANakevalI vi hu teNevatthe payAsei" tti // zrutajJAnena-vAgyogenetyarthaH, anyathA bhagavataH zrutajJAnA'saMbhavAdyathAzrutArthAnupapatteH, tatra kSAyikazrutajJAnAdisattvapakSasyAnabhyupagamAdanyathopayogadvayamAtrAbhidhAnavirodhAt / tathA ca bhagavAn sarvamartha saMvidAno'pi vAgyogasvAbhAvyAt zrutajJAnaviSayIbhUtamevArtha pratipAdayati nAnyaditi pratipattavyam / digambarAstu-parakIyaghaTAdijJAnasya sveSTasAdhanatAjJAnAttatra prayokturicchA, tata iSTaghaTAdijJAnasAdhanatayA ghaTAdipade tatsAghanatayA ca kaMThatAlvAdyabhighAtAdAvicchA, tataH pravRtyAdi 1. prajJApanIyAnAM punaranaMtabhAgaH zrutanibaddhaH / 2. kSurAnimodakoccAraNe yasmAtta vadanazravaNAnAM / nApi chedo nApi dAho na pUraNaM tena bhinnaM tu // 1 // yasmAcca modakoccAraNe tatraiva pratyayo bhavati / na ca bhavati sa anyArthaH tena aminnaM tadarthAt // 2 // . 3. kevalavijJeyArthAn zratajJAnena jinaH prakAzayati / zrutajJAnakevalI api khalu tenaivArthAn prakAzayati / / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdarahasye krameNa ghaTAdipadaprayogaH, ityetAdRzaparipATyAH kevalinAmabhAvAnna te zabdaprayoktAraH, kiMtu vizrasAta eva mUnoMniritvarA dhvanayastattacchadratvena pariNamyArthavizeSa bodhayanti / nacaivamupadezAdi tasya niyatakAlInaM na syAditi vAcyaM, vaisrasikasyApi tasya svabhAvato niyatakAla eva bhAvAda, ghanagarjitAdivat / uktaM ca "ThANaNisejjavihArA / dhammuvadeso ya NiyadiNA tesiM / arahaMtANaM kAle mAyAcAro vva itthINaM" [pra0 sA0 1-44] / ityaahuH| digambaramatadUSaNam] tanna, varNamAtraM pratyeva puruSaprayatnasya kAraNatvAttaM vinA tadanupatteH / na ca rAgaviziSTavaNe pratyeva tasya hetutA'naMtapravRttikAryatAvacchedakakoTau rAgaviziSTatvadAnApekSayA rAgaviziSTapravRtti pratyevecchAyA hetutvakalpane lAghavAt / na ca tattanmohaviziSTatvAvacchinaM prati tattanmohatvena hetutAstviti vAcyaM, tathApi teSAM prayatnasattve zabdaprayogasya nirapavAdAt / bhagavatAM mohAbhivyaktacaitanyavizeSarUpAyA icchAyA asattve'pi tadanabhivyaktacaitanyavizeSarUpAnujighRkSAdisattvamaviruddham / ata eva "to bhAsai savvannU bhaviyajaNavibohaNaDhAe" ityAdyArSa svarasataH saMgacchate / na caivaM mokSepyanujighRkSApattiH, jinanAmakarmodayAdisAcivyAdeva tatpravRtterityapyAhuH / ityadhika matkRtA'dhyAtmamataparIkSAyAm / evaM ca nityAnityatvAdidharmANAM vastuto virodhAbhAve'pi yadi kathaMcidvirodhaH pareNAbhyupeyate'bhyupeyatAM tarhi bAda, tathApi teSAmekatra samAveze na kiMcidvAdhakaM pazyAmaH / kathaMcidviruddhatvenAbhyupetAnAmapi nIlapItAdInAmekatra samAvezasya dRSTatvAdityAhuH 'viruddheti / mecakavastuSu= mizravastuSu viruddhavarNAnAM nIlapItAdInAM 'yogaH =ekatra samAvezo, 'hi'=yato, 'dRSTaH'sakalajanAnubhavasiddhaH / pratiyaMti hi sarvo'pi lokazcitramapi ghaTaM nolatvapItatvadinA / naca tatrAvayavanIlAdimattaiva paraMparayA pratIteviSayaH, evaM sati yogyarUpAdInAM truTimAtragatatvApatteH / citratvavyavahArastu nIlaviziSTapItAdinaikavRttinIlapotobhayAdinA vA, viziSTAviziSTabhedaM tu syAdvAdino vayaM na pratikSipAmaH, rUpavibhAjakopAdhInAM paMcatvAnatireka eva tAtparyAt / atha tatrApi naikAvacchedena nAnArUpasattvaM, kintu nIlapItakapAlAdyavacchedakabhedeneti cet ? satyamita evopAdhibhedAdeva nityA'nityatvAdaya ekatra samAvizantItyuktam / [uttarArddhasya vividhAH vyAkhyAH] athavA 'viruddhaM' viruddhatvenAbhimataM, 'dvayaM' nityAnityatvAdikaM, 'naikatrA'sata' naikatrA'vRtti, kutaH ? 'pramANaprasiddhitaH' ekavRttitayA pramANena pramIyamANavAdItyarthaH / ekavRttitvena pramIyamANasyApi viruddhatvAbhimAnAt samAvezAnabhyupagame nIlapItAdInAmapi sa na syAd 1. sthAnaniSadyAviharA dharmopadezazca niyatyA teSAm / arhatAM kAle mAyAcAra iva strINAm // 2. tasmAdbhASate sarvajJo bhavyajanavibodhanArtham / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ glo07] uttarArddhavyAkhyA ityAha 'viruddheti / tathA cAyaM prayogaH-"nityAnityatvAdIkaM naikatrA'vRtti, ekavRttitvena pramIyamANatvAt , nIlapItAdivat' / 'viruddhatvaM-parasparAnadhikaraNavRttijAtIyatvamiti yathAzrutameva samyag iti tu na yuktaM, svamate nityAnityatvAdAveva tadabhAvAt / ekavarNasyApi nizcayataH paMcavarNatvAcca / anyathA pUrvazuklasya pAkAdinA pazcAtzyAmatvAnupapatteH, lAghavAcchyAmamAtraM pratyeva zyAmasya hetutvAtpAkA'janyatvAdestatkAryatAvacchedakapraveze gauravAt , sadasatkAryavAdasya vyavasthApitatvAcca / athavA 'dvayaM nityatvAnityatvAdikaM, vizeSeNa parasparakarambitasvabhAvena rudraM=militaM, nA'sat, 'ekatra pramANaprasiddhitaH' =ekatve pramANaprasiddharityarthaH / ayaM bhAvaH-nityAnityatvaM hi narasiMhatvAdivajjAtyantaraM, samAviSTapratItijananAt / na hi kevalanaratva-siMhatvAbhyAmekanarasiMhapratItiriva kevalanityatvAnityatvAbhyAM saMmilitapratItirupapAdayituM zakyate / atha narasiMhatvamekavyaktivRtti na jAtyaMtaraM, naratvAdikamapi ca sAMkayebhiyA na jAtirUpamabhyupeyata iti cet ? na, upAdhisAMkaryasyeva jAtisAMkaryasyApyadoSatvAt , naratvasamAviSTasiMhatvasyaiva tattvAt / 'jAtisAMkaryasyA'doSatve ziMzapAtvAderanyatra saMbhAvanayA 'vRkSaH ziMzapAyA' ityAdyanumAnamapyucchiyeta iti cet ! na, upAdhisAMkarye'pyetadoSasya tulyatvAt, tarkAdinA saMzayanivRtterubhayatra saMbhavAt / atha ghaTatvapaTatvAderniyatavirodhadarzanena parasparAtyaMtAbhAvasamAnAdhikaraNajAtitvasya virodhitAvacchedakatvakalpanAnna tadavacchinnajAtyoH samAvezasaMbhava iti cet ! na, parasparatvasya nAnAtvena tanniyamasya viziSya vizrAmAt / naratvAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNasiMhatvAdevirodhitAnavacchedakatvAt / atha jAtyaMtararUpateva vyaktyaMtararUpataivAsya kuto na saMgIryata iti cet ! svataMtraparibhASAyA aparyanuyojyatvAt / [sAmAnyavizeSA'virodhapradarzanam] evaM ca sAmAnyavizeSAtmakatvasyApi tathAtvaM sAdhu saMgacchate / ekaikanayArpaNayA pratIyamAne sadRzavisadRzapariNatI hi kevalAnuvRttivyAvRttidhiyAvarpayantyo kevalasAmAnyavizeSarUpe pramANArpaNayA pratIyamAnaM vastu punaryugapadubhayadhiyaM janayatkathaMcidanugamavyAvRttimajAtyaMtaramevetyAhuH / athaivaM sAmAnya vastu na syAditi cet ? na vastu nApyavastu kiMtu vastvekadeza ityeva siddhaaNtH| atha militAbhyAM sAmAnyavizeSAbhyAmeva kathaMcidanuvRttivyAvRttivyavahArasyaikadA saMbhavAttayoreva jAtyaMtararUpatA'stu iti cet ! pramANArpaNayaikatvena paryavasitayorAdhAratayA prayItamAnayostayoreva samudAyitvena tathAtvamutpazyAmaH / aMzAMzinorvivakSAmedenaiva medAt paramArthA'bhedeM'zAMzibhAvA'saMbhavAt / yathA hi kaNAnAmeva samuditAnAM rAzitvaM, asamuditAnAM tu tadekadezatvaM tathA'trApi bhAvanIyamiti dig / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye atra dRSTAMtamAhuH - 'viruddhe'ti / viruddhAnAM parasparakaraMbitasvabhAvAnAM varNAnAM nIlapItAdInAM yogaH-samAvezo, hi- yato, dRSTaH pramANasiddho, mecakavastuSu - nAnArUpavadavayavArabdhAvayaviSu / nIlapItAdInAM parasparakaraMbitasvabhAvaM binA 'ekazcitro ghaTa' iti vilakSaNapratItyanupapatteH / athaitatpratItyanurodhAccitramatiriktamevAstviti cet ? na, nIlatvAdinApi tatpratIteH / paraMparayA'vayavanIlAdikameva tatpratIterviSaya iti cet tarhyavayavAnAmavAvayavitayA pariNamanAtsiddhamavayavinyapi nIlAdIkaM, udbhuta nIlaviziSTodbhUtapItAdInA citratvavyavahArAcca nodadbhuta nIlamAtravati tadApattiH / sAmAnyatastu citrapadAdrUpaviziSTarUpatvenaiva bodhastena nA'nanugamaH / athaivaM citro ghaTo rUpaviziSTarUpavAniti sahaprayogo na syAditi cet ? na, vivaraNAdirUpatayA tadupapatteH / athAne kAMte pareSAmapi saMmatimupadidarzayiSavaH prathamatastAthAgata saMmatimA viSkurvanti 'vijJAne 'ti / 48 vijJAnasyaikamAkAraM nAnA kArakarambitam / icchaMstathAgataH prAjJo nAnekAntaM pratikSipet // 8 // 'vijJAnasya' = saMvidaH ekamAkAraM svarUpaM nAnAkAra karambitam = citrapaTAdyanekAkAramizritam, icchan=abhyupagacchan tathAgato - bauddho nAnekAntavAdaM pratikSipet - nirAkuryAt / tasyAnekAMtavAdanirAkaraNaM na balavadaniSTAnanubandhItyarthaH / yadi pratikSipettadA prAjJaH = prakarSeNAjJo bhrAnta eva / yadi tu prAjJaH paMDito'bhrAntaH iti yAvattadA na pratikSipedeva / sa hi paramANau mAnAbhAvAttatsidhyadhInasthUlAvayavitvasyApyasiddheH pratibhAsatvAnyathAnupapattyA viSayaM vinA'pi vAsanAmAtreNa dhiyAM vizeSAcca jJAnA'dvaitameva svIkurute / tacca jJAnaM grAhakatayaikasvabhAvamapi grAhyatayA'nekIbhavataH svAMzAnagRhNadanekamapIti kathaM na tasyAnekAMtavAdikakSApaMjare pravezaH ! athAnekAMte yogavaiziSikAvapi saMmAnayaMti citramiti - citramekamanekaJca rUpaM prAmANikaM vadan / yogo vaizeSiko vA'pi nAnekAntaM pratikSipet // 9 // [citrarUpe vividhamatapradarzanam ] yadyapi - citrarUpAbhyupagaMtArau sAMpradAyikau naiyAyikavaiziSikau citre ghaTe na rUpAMtaramabhyupagacchati / nIlAdipratIteravayava nIlAdinaivopapatteH / ' nIlAdisAmagrIsattvAttatra nIlAdikamapi kuto notpadyata iti cet ? na, svasamavAyisamavetatva saMbaMdhena nIletararUpAdeH pratibandhakatvAt / svAzrayasamavetatva saMbaMdhena nIlAbhAvAdestathAtve tu yatraikAvayave nIlaM aparatra ca nIlajanakAgnisaMyogatatrAvayavini vyApyavRtti nIlaM na syAditi nIlanIlajanakatejaH saMyogAnyataratvAvacchinnAbhAvasya tathAtvaM vAcyam / evamapi saMyogasyAvyApyavRttitvena tadoSatAdavasthyAtpratiyogivyadhikaraNasya Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 9] citrarUpavivecanam tasya tathAtvaM vAcyamiti gauravam / yaditvavayave nIlajanakasaMyogena nIlajananottaramevAvayavinIlotpattirityabhyupagamyate tadA nIlAdau nIlAbhAvAderapi pratibaMdhakatvaM yuktimat / [pRthvI-citrarUpayoH kAryakAraNabhAvaH] citratvAvacchinnaM prati ca pRthavItvenaiva hetutvam / na ca nIlamAtrArabdhe'pi tadApattiH, rUpanacitre nIletarapItetarAderapi hetutvAt / kecittu-nIlAbhAvAdiSaTkasyaiva taddhetutvam / na ca nIlapItobhayakapAlArabdhe ghaTe pAkanAzitAvayavapItasvacitre'vayave vyApyavRttinIlotpattikAle tadApattiH, kAryasahabhAvena tasya hetutvAt / astu vA nIlanIlajanakatejaHsaMyogAnyataratvAvacchinnA'bhAvAdereva tathAtvaM, tena na nIlapItazvetatritayakapAlArabdhe pItazvetayoH krameNa nAze zvetanAzakAle'pi tadApattirityAhuH / rUpamAtra nA'tirikta eva vA sa hetuH, pAkabalena vaijAtyakalpanAt, tena nobhayaja ubhayoH pRthakkAraNatvakalpanam / pAkajacitre vA mAnAbhAvaH, pAkAdavayave nAnArUpotpattyanaMtaramevAvayavini citrasvIkAre lAghavAdityeke / taccintya, citrajanakatvenAbhimatasyaikasya pAkasyAvayavanIlapItAdijanakatve nIlajanakatAvacchedakapItajanakatAvacchedakajAtyoH sAMkaryAt / ubhayAdijanakatAvacchedakajAtestatra nAnApAkAnAM vA kalpane gauravAdityapare / avayaveSu nAnArUpatatprAgabhAvapradhvaMsAdikalpane gauravAdityarthaH / citrarUpe rUpavattvenaiva hetutA, nIlamAtrArabdhe tu prAgabhAvAbhAvAdeva na citrotpattiH / astu vA citraM prati citretararUpAbhAvasya citretaratprati ca citrAbhAvasya kAryasahabhAvena hetutA'to nAtiprasaMga iti tu smbhdrsaarvbhaumaaH| atra rUpannIrUpobhayASayavArabdhAbayavini citrAnutpattistu svAzrayasamavetatvasaMbaMdhena rUpAbhAvAbhAvarUpajanyarUpatvAvacchinnasAmagyabhAvAdeveti bodhyam / agnisaMyogajacitre rUpajanakAgnisaMyogo'vacchedakatvasaMbaMdhAvacchinnapratiyomitAkanIlajanakAgnisaMyogAbhAvAdiSaTkaM svAzrayasamavetatvasabaMdhena rUpAbhAvazca hetuH / rUpajacitre nIlAdijanakavijAtIyasaMyogAbhAvAnAM bahUnAM hetutAkalpanApekSayA'gnisaMyogajacitre rUpatvAvacchinnAbhAvasyaikasya tathAtve lAghavAdityapi kazcit / kecittu-nIletararUpA'samavAyikAraNatvapItetararUpAsamavAyikAraNatvAdinaiva citraM prati hetuteti pAkarUpayorna pArthakyena kAraNatetyAhuH / taccintyaM-asamavAyikAraNatvasyA'nanugatatvAda gurutvAcca / nIlAdikaM prati nIletararUpAdeH pratibandhakatAvacchedakasaMbaMdhaH svA'samavAyikAraNasamavAyisamavetatvameva / na cetaratvasyApi saMbaMdhamadhye nivezA'nivezAbhyAM binigamanAvirahaH, nIletararUpatvAdinA svAzrayasamavetatvasaMbaMdhena pratibandhakatAvAdinopi tulyatvAt / janyarUpatvAvacchinnaM prati ca rUpavatvenaivA'samavAyikAraNatvaM, na tu nIlAdo nIlAdeH, prayojanobhAvAt / na ca prApakSoktadoSA'nativRttiH, saMvandhAnanugamasyA'doSatvAt saMbaMdhamAnAtve'pi tAvatsaMbaMdhaparyApta pratiyo syA. ra. 7 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 syAdvAdarahasye gitAvacchedakatAkAtyaMtAbhAvaghaTitAyAH tAvatsaMbandhaparyAptapratiyogitAvacchedakatAvacchedakatA kAnyonyAbhAvaghaTitAyA vA vyApteramedena kAraNatAyA abhedAt / ata evA'nanugatAbhirapi saMyogAdipratyAsattibhizcAkSuSatvAvacchinnaM prati cakSuSTvena kAraNatoktiH prAcAM saMgacchate / itthaM ca nAnArUpavadavayavArabdhe nIlAdibAdhAccitrarUpasiddhirnirAbAdhA / citraM pratyapi prAguktadizA nIletarapItetaratvAdinaiva hetutA / nILetaratvaM ca nIlataretaratvAdikaM bodhyaM tena nIlataranIlatamAbhyAmArabdhe'pi tadutpattirnirapAyetyAdikaM nyAyavAdArthe prapacitamasmAbhiH / [vijAtIyacatrarUSahetutA ] vijAtIyacitraM prati rUpaviziSTarUpatvenaiva hetutvam / vaiziSTyaM ca svavijAtIyatvasvasaMvalitatvobhayasaMbaMdhena, svavaijAtyaM ca citratvAtiriktaM yat svavRtti tadbhinnadharmasamavAyitvam / svasaMvalitatvaM ca svasamavAyisamavetadravyasamavAyivRttitvam / vijAtIyacitraM prati ca vijAtIyatejaH saMyogatvena hetutetyapyAhuH / citratvAvacchinnaM pratyeva svavijAtIyasvasaMvalitatvobhayasaMbandhena rUpasamavAyikAraNaviziSTarUpA'samavAyikAraNatvena hetutA / rUpAsamavAyikAraNatvaM ca janakatAvizeSasaMbandhena rUpavattvamevetyapyeke / matadvayayamidaM sphuTagauravaprastam / yattu - nIlapItobhayAbhAva-pItaraktobhayAbhAvAdInAM svasamavAyisamavetatva saMbandhAvacchinnapratiyogitAkAnAM samavAyAvacchinnapratiyogitAkAnAM ca vijAtIyavijAtIyapAkobhayAbhAvAdInAM yAvattvAvacchinnapratiyogitAkAbhAva ekazcitratvAvacchinnaM prati heturiti-tanna, pratiyogiko TAvudAsInapravezA'pravezAbhyAM vinigamanAvirahAt / citratvAvacchinne rUpatvenaiva hetutA, nIlapItobhaya janyatAvacchedakacitratvAvAntarajAtyavacchinne nIlapItobhayatvenaiva tritayArabdhe tatritayatvena hetutA, nIlapItobhayAdyArabdhacitre ca nIlapItAnyatarAdItararUpaM pratibandhakamiti na tritayArabdhacitravati dvitayArabdhacitrApattiH / gauravaM tu prAmANikatvAdiSTamityanye / atra nIlataranIlatamobhayatvAdinA tadubhayajanya citra pratyapi hetutA vAcyA tatprati ca nIlataranIlatamAnyataretararUpatvena pratibandhakatA, tena na nIlapItobhayArabdhacitravati tadApattiH / rUpajarUpaM pratyeva vijAtIyAgnisaMyogasya pratibandhakatvAcca yatraikAvayave nIlamaparatra pItaM tadanyatra ca zvetajanakAgnisaMyogastadavayavini dvitayArabdhacitrAdyApattirneti bodhyam / vastuto dvitayajacitrAdau svaparyAptyadhikaraNaparyAptavRttikatvasaMbandhena dvitayAdeH kAraNatA, nAsto nIlapItobhayajAdau nIlapItAnyatarAdIta rarUpatvena pratibandhakatA kalpanagauravam / citraM prati citre tara sAmagrItvena pratibandhakatvAnna nolamAtrArabdhe citrApattiH, nIlapItobhayakapAlArabdhaghaTe nIlAnutpattinirvAhAya tu svAzrayasaMbandhena nIlaM prati svavyApakasamavAyenaiva nIlAderhetutvaM vAcyaM, na tu nIlAdau nIlatarAdeH pratibandhakatvamiti / na ca tathApi tatra samavAyena nIlApattiH, svAzrayasaMbandhena nIlasAmagrayAH samavAyena nIlasAmagrovyApakatvAdityapare / " kecittu - nAnArUpavadavayavArabdho ghaTo nIrUpa eva / na caivamapratyakSaH syAt dravyatatsamavetacAkSuSasAdhAraNye cAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva svAzrayasamaveta vRttitva saMbandhena rUpasya kAraNatvAt / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 9] faravadur ata eva truTicAkSuSAnurodhena paramANudvyaNukayorapi siddhirityAhuH / taccintyam, citrakapAlikAsthale tadasaMbhavAt / kiM ca ghaTAkAzasaMyogAdya cAkSuSatvAnurodhena cAkSuSatvAvacchinnaM prati svAzrayasamavetatva saMbandhena rUpAbhAvasya pratibandhatva kalpanamevocitam / svAvacchinnaguNAdhikaraNatAvatpratyakSatvasaMbandhena paryAptimataH svAvacchinnAdheyatAvadguNapratyakSatvasaMbandhena paryAptimattvAvacchinnaM prati hetutvakalpanepyavyAsajyavRttyAkAzAdiguNA'cAkSuSatvopapattaye rUpavattvasya pratyAsattighaTakatve gauravAt / na ca sparzazabdAdyanyatamabhedasya cAkSuSaprayojakatvAt sparzAderiva zabdAderapi tattvatattvena cAkSuSA'hetutvAdeva vA nAkAzAdiguNacAkSuSApattiriti vAcyaM, udAsInapravezA'pravezAbhyAM vinigamanAvira NAkhaMDa bhedasyA hetutvamityuktatvAt / rUpAbhAvasya cAkSuSapratibandhakatve zabdAdInAM tattvatattvena hetutvA'kalpanalAghavAcca / na ca cAkSuSA'bhAvasyaivAstu dravyAnyasaccAkSuSaM prati pratibandhakatvaM, AzrayA'cAkSuSatvenaiva dvayaNukAyacAkSuSatvopapattau mahattvasyApi pratyAsatyaghaTakatve lAghavAditi vAcyaM, laukika viSayitAvacchinnacAkSuSA'bhAvApekSayA samavAyasambandhAvacchinnarUpAbhAvasya laghutvAt / cAkSuSalaukika viSayatvAvacchinnapratyakSAbhAvAderapi tathAtve vinigamakAbhAvoktistu kasyacinna zobhate, samaniyatAbhAvAbhedAt / kiM ca truTAveva vizrAme mahattvasyobhayathA pratyAsatyaghaTakatvena vinigamanAvirahAdapi rUpAbhAvasya pratibandhakatvam / rUpAdyutpattikSaNe rUpacAkSuSaM tu pUrva viSayAbhAvAdeva netyubhayatratulyam / itthaM ca tAdRzaghaTasya nIrUpatve tAdRzaghaTavRttisaMyogAdicAkSuSaM na syAt / etenodabhUtaikatvasyA'yogyavyAvRttadharmavizeSasyaiva vA dravyacAkSuSakAraNatvena rUpaM vinApi paTAdicAkSuSatvopapAdanena tAdRzaghaTasya nIrUpatvasamarthanaM navInAnAM pratyAkhyAtameva / spArzanaM prati tu spArzanAbhAvasyaiva pratibandhakatvaM, na tu sparzAbhAvasya truTisamavetA'spArzanAnurodhena saMyuktasamavAya prattyAsattimadhye prakRSTamahattvasya ghaTakatve gauravAt / evaM ca tAdRzaghaTasya niHsparzatve tu na kSatirati vistarastvatra tyo matkRtacitrarUpaprakAze'vaseyaH / Rjavastu 'tAdRzo ghaTo na nIrUpo, rUpavattvapratIteH sArvajanInAyA bhramatvakalpanA'yogAdi' tyAhuH / ekadezinastu - tatrAvyApyavRttIni nAnArUpANyeva / na cAvacchedakatayA nIlAbhAvAdisAmagrIbalAtpItAdyavayavAvacchedena nIlAdyApattiH, avacchedakatayA janyarUpatvAvacchinnaM pratyevAvacchedakatayA rUpatvAvacchinnAbhAvasya hetutvAt / na caivamapi nIlapItAvayavArabdhe pItAvayavAvacchedena pAke raktotpattikAle nIlAdyApattiH, kAryatAnavacchedakAvacchinnasyA'nApAdyatvAt / yadi tu nIlapotazvetatritayakapAlArabdhe pItazvetayoH krameNa nAze zvetanAzakAle tatra janyarUpatvAvacchinnApattiH saMbhAvyate, tadApyavacchedakatayA janyarUpatvAvacchinnaM pratyeva samavAyena rUpasya hetutA kalpyA, na tu nIlAdau nIlAdeH, prayojanAbhAvAdgauravAcca / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 syAvAdAsye kecittu-samavAyasyevAvacchedakatAyA api kAraNaniyamyatvAdavacchedakatayA nIlAdIka prati samavAyena nIlAdeH kAraNatvam / nanvevamapi ghaTAdAvapyavacchedakatayA nIlAdyutpattiH syAditi cet ! atra kecit avacchedakatayA nIlAdIkaM prati samavAyenA'vayavanIlatvAdinA dravyaviziSTanIlatvAdinaiva vA hetutvamityAhuH / na ca nIlaviziSTadravyatvAdinApi tathAtve vinigamanAviraho, nIlaviziSTadravyasya pItakapAle'pi sattvAt tatrApyavacchedakatayA nIlApatteH, viziSTAdhikaraNatAyAstatrAbhAvAt / anye tvavacchedakatayA janyarUpatvAvacchinnaM pratyeva samavAyena dravyasya hetutvamityUcuH / tadapi na, dravyatvena vA hetutvaM mUtatvAdinA veti tathApi vinigamanAvirahAt / apare tu kevalanIlAdikapAle'vacchedakatayA tadvAraNAya svAzrayavRttidravyasamavAyasaMbandhenA'vazyakalpyahetutAkasya nolAdyabhAvasyaiva tAdRzaghaTAdAvabhAvAt nAvacchedakatayA nIlAdyutpattiH / vastutastvavacchedakatayA janyarUpatvAvacchinnaM prati dravyaviziSTasamavAyenaiva rUpasya hetutvAt na. ghaTAdAvavacchedakatayA nIlAdyApattiH / kecittu-kevalanolakapAlAdiSvavacchedakatayA nIlAdivAraNAyAvayavAntaravRttinIletararUpAdeH svasamavAyisamavetadravyasamavAya saMbaMdhena hetutvamabhyupagacchanti / tannetyanye, kapAlAntarAvacchedena pAkAdraktarUpotpattikAle kapAlAMtaravidyAmAnAnIlAdavyApyavRttinIlA'nApatteH / raktotpattyanaMtarameva tatrApyavyApyavRttinIlotpattirityapare / nanvevamapi nAnArUpavatkapAlAdyArabdhe ghaTe tatkapAlAvacchedena nolAdyApattiriti cet? nIla kapAlikAvacchinnatadavacchedeneSTatvameva tsyaaH| yattvavacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyena nIlAdInAM na kAraNatvaM kintu nIletarakapAlAdonAmeva pratibaMdhakatvamiti na tannIlAdyavacchedakaM kiMtu nIlakapAlikaiva tAdRzIti,tattucchaM, kapAlanIlAdhavacchedakatvA'yogAt, avaccheda katAsaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkasya nIletarAbhAvaviziSTanIlAdyabhAvasyAvacchedakatayA nIlAdau hetutve gauravAt , vyApyavRttinIlavatkapAle'vacchedakatayA tadApattezca / avacchedakatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkanIletarAbhAvaviziSTanIlAdhabhAvasya noletarasAmAnAdhikaraNyA'viziSTavizeSaNatayA tathAtve'pyatiprasaMgAnmahAgauravAcca / yatta-nIlAdInAmapi nIletararUpAdipratibaMdhakatAyAM viraha iti-tanna, nIlatvAdinA pratibadhyatAyAM lAghavAda nIletaratvAdinA pratibaMdhakatve tu tadavacchinnAbhAvasyA'khaMDasya kAraNatAyAM gauravA'pratisaMdhA(nA)t / pratibaMdhakatAgauravasya punaranantaropasthiti katvenA'virodhitvAt / avacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyena nIlAdikaM hetuH, avacchinnanIlAdikaM prati ca svAzrayasamavetatvasaMbaMdhena nIlAdhabhAvo heturityapyAhuH / sAmAnAdhikaraNyasaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkanIletarAdhabhAvasyAvacchedakatavA nIlAdikaM prati kAraNateti kazcit / tannetyanye, sAmAnAdhikaraNyasyA'vyApyavRttiyA tatsaMbaMdhAvacchinnapratiyogitAkAmAvasyA'saMbhavAditi / tadasat, 'guNe sattAyAM na dravyatvasAmAnAdhikaraNyami'tipratIterguNe Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo09] pRthivItve na dravyatvasAmAnAdhikaraNyamitivadguNe dravyatvasAmAnAdhikaraNyAvacchedakatvAbhAvAvagAhitvenaivopapattau tadavyApyavRttitvasyA'nyatra duSitvAt / sAmAnAdhikaraNyena nIletaravadbhedo yadavacchedena tadavacchedena nIlotpattirityadhyAhuH / avyApyavRttirUpasvIkAra eva ca 'mukhe pucche ca pAMDura' ityAdAvavacchedakatvArthikA saptamI saMgacchate / na caiva nIlakapAlAvacchedena sannikarSe pItAdigrahAsspattiH, avyApyavRtticAkSuSaM prati cakSuH saMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasaMbaMdhAvacchinnAdhAratAyAH sannikarSatvasya saMyogAdisthale klRptatvAdityAhuH citrarUpavivecanam 53 atra yadyapi citrarUpavAdinA nIlAdikaM prati nIletarAdInAM pratibandhakatvaM nIlAbhAvAdInAM citraM prati hetutA ca kalpyA, avyApyavRttirUpavAdinApyavacchedakatayA nIlAdikaM prati samavAyena nIletarAdInAM pratibandhakatvaM kevalanIlAvayave'vacchedakatayA nIlotpattivAraNAya prAguktadravyaghaTita - saMbandhena nIlAbhAvAdInAmavacchedakatayA nIlAdikaM prati hetutvaM ca kalpanIyamiti tulyam / yadi punaravacchedakatAsaMbaMdhena nIlAdikamaniyamyameva tadA tu citraM pratyeva nAnAkAraNakalpane gauravamiti / avyApyavRttirUpasvIkAre nIlapItavatyagnisaMyogAnnIlanAzAttadavacchedena raktaM na syAt, rUpaM prati rUpasya pratibandhakatvAdityAhuH / apare tu tatra vyApyavRttinyeva nIlApItAdInyutpadyate nIlAdikaM prati nILetarAdipratibandhakatva nIlAbhAvAdikAraNatvA'kalpanayA lAghavAt / na ca nokapAlAcchedena cakSuH saMnikarSe pItAderupalambhApattiH, pItAvayavAyavacchinnacakSuH saMnikarSasya pItAdigrAhakatvakalpanAt / yatvetatkapAlAvacchinnasaMyogAdipratyakSAnurodhenaitatkapAlAnavacchinnavRttikatve sati yattatpI - tAnyaM tadbhinnaM yadetadbaTasamavetaM tasyaitatkapAlaviSayaka sAkSAtkAraM pratyetatkapAlAvacchedenaitaddhaTa cakSuH saMyogasya hetutvAnna nIlAdyavayavAvacchedena cakSuH saMnikarSe pItAdi cAkSuSamiti, tanna, tathApi nIlAvayavAvacchedena cakSuH saMnikarSe ghaTatvAdekhi pItAderapi pItAdikapAlAviSayaka sAkSAtkArApatteH durvAratvAt / vyApyavRttyAdhAratvasyApyavacchedakAbhyupagamena dravyasamavetacAkSuSatvAvacchinnaM pratyeva cakSuH saMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAyAH saMnikarSatvenaitatkapAlAvacchinnaghaTasaMyogasyAnyaka pAlAvacchedena cakSuH saMyogataccAkSuSAnudayanirvAhAdanupado kakAraNatvakalpa nasya niyuktikatvAcca / 'mukhe pucche ca pAMDura' ityAdau tu mukhAdivRttipAMDuratvAdikamevAvayavini pratIyata ityAhuH / iti na keSAmadhyeSAmekarUpAneka rUpobhayasamAvezaH saMmataH, - 1 * sandarbhastvevaM - eSTavyA bahavaH putrAH yadyeko'pi gayAM vrajet / yajeta vAzvamedhena nIlaM vA vRSamutsRjet // 1 // atra vRSavizeSaNIbhUtanavasyeyaM paribhASA - lohito yastu varNena mukhe pucche ca pANDuraH / zvetaH khuraviSANAbhyAM sa nIlo vRSa ucyate // 2 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdarahasye tathApi-ye nIlapItaraktAdhArabdhaghaTAdau nIlapItaraktebhya eva nIlapItobhayajaraktapItobhayajatritayajacitrANAmutpattiH, sarveSAM sAmagrIsattvAdanubhavasiddhatvAcca, tatra tritayajacitraM vyApyavRttyanyattvavyApyavRtti, ekameva vA tadrUpamastu, jAteravyApyavRttitvopagamena tu kiMciMdavacchedena nIlatvapItatvAdikaM vilakSaNacitratvAdikaM ca vyavahriyate iti ye'numanyante tadabhiprAyeNedam / svayaM hi ye ekatra ghaTe vyApyavRttyekaM citramavyApyavRtti citrAMtaraM cAmyupagacchanti teSAmanekAMtavAdA'nAdaro na jyAyAniti samavadAtam / nanu-tathApi bhinnopAdhikaM viruddhadharmadvayamekatra samAvizatu, tathApi yenAkAreNa bhedastena bheda eva yena cAbhedastenAbheda evetyekAMto'nekAMtavAdinAmapi durvAra iti cet ? na, bhedAbhedayoranyonyavyAptibhAvena 'tena bheda eve'tyAderarthazUnyatvAt / ekAkAreNAbhedasyaivAparAkAreNa bhedarUpatvAt / medAvacchedakaM yattannAbhedAvacchedakAmeti tu saMmatameveti na doSAvaham, anyathA tayobhinnopAdhikatvAsaMbhavAdityAneDitameva / yattvavacchedakabhedaM vinaiva bhedAbhedaH syAdvAdinAmabhimato nAnyathA, paramatapravezAt, taduktamanumAnakhaMDe maNikRtA 'na caivaM bhedAbhedo avacchedakabhedena tatsattvAbhyupagamAditi-tadajJAnavilasitaM, 'upAdhibhedopahitaM viruddha nArtheSvasattvaM, sadavAcyate cetyAdinA granthakRtApyupAdhibhedenaiva sattvA'sattvAdisamAvezAbhidhAnAt / atra hyupAdhayo'vacchedakA aMzaprakArA iti vyAkhyAtam / nacaivaM RjumataM kathamanumatamiti vAcyaM, paramatamanabhyupagamya samAdhAnamAtreNaiva RjutvamityabhiprAyAt / kAryadvArobhayarUpavastvapratotestadasiddhirekasya karaNA'karaNavirodhAdityapi mandaM, paryAyatayA karoti na tu dravyatvenetyatrApi dvairUpyAvatArAt / paryAyatvena kartRtvameva, dravyatvenA'kartRtvamityasAraM, svabhAvasAMkaryApAtAdvinigamanAvirahAcca / kiM ca svakAryakartRtva-parakAryA'kartRtvAbhyAmapyekasya karaNAkaraNadvairUpyamkaroti na karoti vA jagati kAraNaM kAryamapya kAraNahitArthino bhagavataH zrute yujyate / karoti yadi sarvathA nanu kapAlamApAli tatpaTaM janayituM prabhubhavatu taMtusaubhAgyabhuH // 1 // na kurute karaNaM yadi sarvathA, smaraNameva tadasya na yujyate / bhajanayatparakAryamiha svayaM, na janayedapi kiMcana tadyataH // 2 // [svabhAvabhedAbhAve'pi dharmadharmibhAvaH] anAsvAditasvabhAvabhedayoH kathaM dharmadhabhibhAva iti cet ? na, dharmadharmiNomithomedAt pratiniyatapAzritatvenaiva kevalamabhedAt / 'dharmadharmibhAvaH kAlpanika eva na tu vAstava' iti cet ? na, kalpanAyA api vikalpagrAsAda satkhyAtinirAsAcca / na hIndriyavRttyAdikaM vinA'sato jJAnaM saMbhavati / na ca vAsanayaivA'sato bhAnaM, tAdRzavAsanAyAM mAnAbhAvAt , bhAve vA tasyAH zAzvatikatve sarvadA'khaMDazazazRGgAthalIkabhAnApatteH / na ca sadbhAnasAmagryA asadbhAne pratibandhakatvaM, 1- etacchUlokavivaraNagatAyena 'yadyapi' iti padena sahA'syAnvayaH / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralo. 1] dharmanibhApavimarzaH gauravAt / alIkasyaiva svavAsanAhetoH zAzvatikatvena tasyAH RmikatvAzaMkA punaranutthAnopahataiva / asadalIkaM na vAsanAheturiti cet ! tadA sadA bhAvAbhAvAnyatarA''pattiH, 'nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyA'napekSaNAt' iti vacanAt / kiM ca seyaM vAsanA pramANamapramANaM vA ? ubhayathApyasataH sattvApattiH / na hi prAmANikamasat,na vA'sataH sattvaM vinA tagrAhakasyA'pramANatvam / na ca pramA'janakatvamevA'pramANatvamiti na vAsanAyA bhramajanakatvenA'sataH sattvApattiriti vAcyaM, pramA'janakatve sati jJAnajanakatvena tasyA bhramajanakatvasiddheH / 'bhramo nAnyathAkhyAtiH kiMtu asatkSyAtiriti cet ? na, asaMnikRSTasyA'sAkSAtkArAdityanyatra vistaraH / etena 'atyaMtA'satyapi jJAnamarthe zabdaH karoti hi / abAdhAttu pramAmatra svataHprAmANyanizcalAmi' tyapi nirastaM, yogyatAjJAnaM vinA tatra zAbdabodhAnudayAt / tadidamuktaM-'tatra sacetasAM mUkataivocite'ti / ata evAlIkasya vidhiniSedhavyavahArA'bhAjanatvam / 'zasazRGgaM na sadi' tyAdibuddhistu zRGge zazIyatvAderevA'sattvamavagAhate / evaM cA'satkalpanAvAdinAmasatkhyAtyanabhyupagamo na zreyAniti pralApamAtrameva, asatkalpanAyAmapi prasiddhAnAmeva khaMDAnAM mitho'nyathAsaMsRSTAnAM bhAnAbhyupagamAt / 'dharyeva san, dharmAstu parikalpitA' iti cet ? tarhi, 'dharmA eva saMto, dharmI tu parikalpita' iti viparitameva kiM na rocayeH ? ki caivaM kSaNasthitidharmakatve'pi nimajjati vastuno nIrUpAkhyatvApatyA kSaNikatvasiddhAMtahAneH kiM na bibheSi ? ? syAdetat-"dharmadharmiNAmeva dharmadharmibhAvo na tu kazcidatirikta iti 'ghaTo nIlo', 'nIlaghaTAvi'tipratIteravizeSA''pAtAttadviziSTabuddhAvatiriktasamavAyabhAnamAvazyakamiti sa eva dharmadharmibhAvaH, tathA ca dharmadharmiNorbheda eva yujyate iti / maivaM-'nIlaghaTasamavAyAH' iti buddhestathApyavizeSasyoktatvAdvivakSAmedenaiva tadbhedAt / __syAdetat, "sAmAnyavizeSayorapi mithaH kathaMcittAdAtmyAnmodakA'bhinnasAmAnyA'bhinnavizeSAtmakaM viSamapi modaka eva syAt modako vA viSAbhinnasAmAnyA'bhinnavizeSAtmA viSameva syAt / tathA ca pratiniyatapravRttiniyamocchedaprasaMga iti" / maivaM-modakaviSasAdhAraNaikasAmAnyA'nabhyupagamAt / evaM ca modakavizeSA eva modakasAmAnyA'bhinnA iti na viSaM viSatAM jahyAna vA modakatAmanubhavet / viSavizeSA eva ca viSasAmAnyA'bhinnA iti na modakA modakatAM jAH viSAtmakatAM vA'nubhaveyuH / vastunaH samAnaH pariNAmo hi sAmAnyamasamAnazcavizeSaH / na ca viSamodakayoH samAnaH pariNAmo'tyaMtabhinne tadabhAvAt / asamAnastu bhavatyeva tadbhinnamAtrAnirUpyatvAttasyeti / navyAnuyAyinastu-iSTasAdhanatAjJAnapravRttyoH samAnaprakArakatvenaiva kAryakAraNabhAvAnna prAguktaH pravRttyaniyamaH / tena dravyatvAdisAmAnyasya viSamodakomayasAdhAraNye'pi na ksstirityaahuH| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye 1 syAdetat-- amRtsvabhAvebhyo vyAvRttireva mRtsAmAnyaM, na tu samAnaH pariNAmaH iti / maivaMatsarabhAvebhya iva mRtsvabhAvebhyo'pi vyAvRttatvAt saMkIrNobhayasAmAnyasvabhAvatApatteH / tathA ca mRd mRdivA'mRdapi syAt amRdiva vA mRdapi na syAt / atha mRdhamRtsvabhAvakuTavyAvRttiriva mRtsvabhAvakUTavyAvRtterabhAvAnnoktadoSa iti ced 1 tathApi mRtsamAnapariNAma evAmRtsvabhAvakUTavyAvRttirityeva kiM na rocayeH ? tathA cAtyaMtA'saMkIrNasvabhAva sAmAnyavizeSobhayAtmakaM vastu svasaMvedyasaMvedanasiddhamapi kaH kudhIrapahUnuvIta / saMvedyate hi sthAsako sakuzalAdiSu sarvatrAnumato mRdanvayaH prativizeSaM ca paryAyavyAvRttiriti / 56 athaivaM sarvatrA'nvitamRdaH sakAzAdurdhvatAmRdopyatyaMtabhinnatvAbhAvAttasyA apyanvayApattistathA ca sthAsAdimRtsvapi ghaTAdivyavahArApattiriti cet ? na, yena rUpeNa samAnatA tena rUpeNAnvayasvIkArAt / mRtsAmAnyameva mRdo vizeSa ityapi na vAcyaM tAvatA'mRdo'vRttAvapi mithomRdvayAvRttyasiddheH / syAdetat-vastunaH sAmAnyavizeSobhayAtmakatve darzanaM sAmAnyamiva vizeSamapi gRhNIyAt, jJAnaM vA vizeSamiva sAmAnyamapi gRhNIyAt sAmagrIsattvAditi cet ? gRhNataH kiM grahaNApAdanaM ? jIvasvAbhAvyAntu darzana vizeSAn jJAnaM ca sAmAnyamupasarjanIkRtya gRhNAtIti vizeSaH / [upasarjanatvaniruktiH ] atha kimidamupasarjanatvam ? na tAvadanullekho, yatastatpratiyogyullekhaH kiM zabdaprayogaH, pravRttiH, anuvyavasAyo vA syAt ? tridhApi darzane sAmAnyasyApyupasarjanatvApattiH / na hyaspaSTadarzanagRhItaM sAmAnyaM kenacitprayujyate vyavahriyate'nuvyavasIyate vA, IhAdInAmeva pravarttakatvAt / nApyaprakAratvaM, jJAne sAmAnyasyApi prakAratvenA'nupasarjanatvApAtAt / nApi vaizayaM, tathAvighavailakSaNyA'darzanena kalpanAmAtraviSayatvAttasya / kecittu - unmilita svagrAhaka nayaviSayatvaM mukhyatvaM, tadviparItatvamupasarjanatvam / na ca vizeSagrAhakanayonmilanenA'pi kuto na darzanodaya iti vAcyaM, jIvasvAbhAvyAdeva vyavasthopapatteH / na caivaM pramANajJAne'pi yugapadubhayanayonmilanena pravRse darzanalakSaNagamanaM, mukhyataH sAmAnyamAtra grAhakatvasyaiva tallakSaNatvAdityAhuH / taccintyaM, evaM sati kevalajJAnadarzanayoH sAmAnyavizeSayorupasarjanA'nupasarjanatvAnupapattyA tatra jJAnadarzanalakSaNAvyApteH / na hi kevalinAM saMvedane kramaikatarapravRttiniyAmake nayonmilanAnumilane saMbhavataH, abhiprAyavizeSarUpasya nayasya chadmasthajJAna evopayuktatvAt / atrAhuH- Abhimukhyena grahaNaM mukhyatvaM tadviparItatvamupasarjanatvam / viSayapratiniyamastu svabhAvAdeva, sAmAnyopayukto hi jIvaH pazyati, vizeSopayuktastu saMvitta iti / yadyapyupalipsorAbhogakaraNamupayogaH iti kevalinAM tadasaMbhava:, tathApi ciMtAnirodhAbhAvepi karmadahanasAmAnyAart teSAM nizcalatA dhyAnamityucyate tathA teSAmAbhogakaraNamupalipsAM vinA'pi saMvittisAmAnyA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 10] kapilamata saMvAdanam dupayoga ityucyate iti na ko'pi doSaH / ata eva grahaNapariNAmasyopayogapadapratipAdyatAvizeSatastatra tatra saMgacchate / [' arthasya zabdA'vAcyatvaM' - bauddhapakSa - khaMDanam ] nanu tathApi vastvanabhilApyamevetyekAMtaH kAMtaH, zabdAt svalakSaNapratipattyabhAvAt zabdArthayorvAstavika saMbandhAbhAvAdvikalpajananenaiva zabdasya kRtArthatvAt / ata eva saviSANapadAdapi vaikalpikArthapratItirnirAbAdhA / na hi zazaviSANAdipadama bodhakameva vyutpannAvyutpannau prati tato bodhavaicitryadarzanAt / 'viSANe zazIyatvaM nAsti ' ' zazaviSANaM nAstI' tipratItyorvailakSaNyAcceti cet ? na, zabdAdvikalpapratipattAvapi pravRttipratiniyamAsaMbhavAt / atha zabdAdvikalpaM pratipatha tato dRzyavikalpA(lpyA)rthAvekIkRtya niyamataH pravarttata iti cet ? ko'yamekIkAraH ! abhedo (1) sAdRzyaM vA (2) mithaHsaMsarge vA (3) ? na tritayamapIdaM vikalpAdupajAyate, bhinnAnAmasadRzAnAM mitho'saMsRSTAnAM cAbhedasAdRzyamithaH saMsargANAmupAyasahasreNApi kartumazakyatvAt, anyathA jagadvayavasthAviplavAt / dRzyavikalpArthayostatpratItirapi na vikalpAdhInA, dRzyasya vikalpA'sparzitvAt / saMhatasakalavikalpAvasthAyAmeva tatpratibhAsAt / kiM cotpatyanaMtarApavargiNo vastunaH kathamekIkaraNaM yujyate ? vikalpitayorevaikIkAra iti cet ? tayorapi kathaM cirasthAyitA ? zabdArthayorvAstavika sambandhaM vinA ca kathaM zabdazravaNAdarthasmaraNam ? atra hiM ekasaMbandhijJAnAdaparasaMbaMdhismaraNamiti sthitiH, hastipakajJAnAddhastismaraNavat / tAdAtmyatadutpattibhyAmanyaH saMbandho na vAstavika iti tu svAbhimAnavijRmbhitam / saMbaddhavyavahArajanakatayA saMyogAdInAmapi pAramArthika saMbandhatvAdanyathA viparyayasyA'pi suvacatvAt / syAdetat / evaM sati saMketa eva zabdArthayoH sambandhaH syAnna tu zaktiH, gRhItasaMketAdeva padAdarthasmaraNAditi cet ? na, prakaraNAdyabhivyaktakSayopazamAnAM keSAMcitsaMketagrahaM vinApi padAdarthapratyayAt / saMketo hi tapazcaraNadAnapratipakSabhAvanAvajjJAnAvaraNakSayopazamA'bhivyaJjakatayopayujyate, na tu zabdArthasaMbandhatayA / vyavahArAdapi vAcyavAcakabhAva eva zabdArthayoH sambandhaH / tadevaM zabalavastvabhyupama eva syAdvAdinAM zreyAniti prAcAM paddhatiH ||9|| [ navamazlokaH saMpUrNaH ] atha anekAMtavAdaprAmANikatAM kApilamatenApi saMvAdayaMti 'icchanni'tiicchan pradhAnaM sattvAdhairviruddhairgumphitaM guNaiH / sAGkhyaH saGkhyAvatAM mukhyo, nAnekAntaM pratikSipet // 10 // sattvAdyaiH=sattvarajastamobhiH viruddhaiH = prItyaprItiviSAdAtmakatayA lAghavopaSTambhagauravadharmatayA ca vilakSaNasvabhAvaiH guNairgumphitaM = tatsAmyAvasthA tvamApannaM, pradhAnamaGgIkurvan sAMkhyo yadyanekAntaM pratikSipettadA na saGkhyAvatAM parokSA (kA) gAM mukhyaH, tatpratikSene svAbhidhAnasyA. ra. 8 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAhAdarahasye syaiva vilayena svAdhirUDhazAkhAcchedanakauzalazAlitvAttasya / 'saGkhyAvatAmiti nirdhAraNe SaSThI / yadi tu saGkhyAvatAM madhye mukhyastadA'nekAntaM na pratikSipedeva ||[dshmshlokH sampUrNaH] ___atha lokAyatikAnAM vyavahAradurnayAvalambinAM sakalatAMtrikabAhyAnAM kiM saMmatyA'saMmatyA vA ? iti teSAmavaga(Na)nAmevA''viSkurvanti 'vimati'riti- . vimatiH sammatirvA'pi cArvAkasya na mRgyate / paralokAtmamokSeSu yasya muhyati zemuSI // 11 // yeSAM paralokAtmamokSeSveva mohastaiH saha vicArAntaravimatisaMmatI aparyAlocitamUlAropaNakaprAsAdakalpanasaMkalpakalpa iti bhAvaH / / nAstikAnAM pUrvapakSaH] tehItthaM saMgirante-na khalu nikhile'pi bhuvanagole bhUtacatuSTayAtiriktaM kimapyAtmAdivastu vidyate, anupalabdheH ; kintu kAyAkArapariNataM bhUtacatuSTayameva caitanyamAbibharti / na ca pratyekamacetanAnAM samudAye'pi kathaM caitanyamiti vAcyaM, pratyekamamAdakAnAmapi mIlitAnAM kramukaphalapatracUrNAdInAM mAdakatvavadupapatteH / atha pratyekamapi teSAM mAdakatAzaktirastyevA'zakAnAM mIlitAnAmapi kAryA'janakatvAt , na hi vAlukAsahasrAyantraniSpIDitAdapi tailodbhava iti cet ? na, svabhAvenaiva vyavasthopapattau zakkA mAnA'bhAvAt / [navyacArvAkasya navInA yuktayaH] navyacArvAkAstu-avacchedakatayA jJAnAdIkaM prati tAdAtmyena kluptakAraNatAkasya zarIrasyaiva samavAyena jJAnAdikaM prati hetutvakalpanamucitam / na caivaM zarIrAtmapadayoH paryAyatApattiH, iSTatvAt / ata eva 'pRthivImaya' ityAdizrutiH saMgacchate / na caivaM parAtmana iva tatsamavetajJAnAdInAmapi cAkSuSaspArzane syAtAmiti vAcyaM, rUpAdiSu jAtivizeSamabhyupagamya rUpAnyatadvattvena cAkSuSaM prati, sparzAnyatadvattvena ca spArzanaM prati pratibandhakatvakalpanAditthameva rasAdInAmacAkSuSA'spArzanavanirvAhAt / astu vA jJAnAdInAM cakSurAdyayogyatvameva / na caivaM svajJAnAdInAmapi pratyakSaM na syAditi vAcyaM, teSAmacAkSuSatve'pi manasA pratyakSasambhavAt / manaHsiddhAveva kiM mAnamiti cet ? anumAnameva / na cAnumAnopagame'pasiddhAMto'numititvasya mAnasatvavyApyatvAbhyupagamAtpratyakSAtiriktapramANAbhyupagama evApasiddhAMtazaMkAvakAzAt / na ca zarIrasyAtmatve mRtakalevare'pi jJAnotpattiH syAditi vAcyaM, jJAnajanakavijAtIyamanaHsaMyogA'pagamAt / pratyAsattilAghavopadarzanam ] AtmanaH zarIrA'natireke saMyogasya pRthakpratyAsattitvA'kalpanalAghavamapi / atha dvayaNukaparamANurUpAcapratyakSAya cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavAyatvAdinA pratyAsattitve tu truTigrahArthaM saMyogasya pratyAsattitvamAvazyakameveti cet ! na, dravyatatsamavetapratyakSe mahattvasya Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralo. 11] nAstikamata-nirAkaraNam samavAyasAmAnAdhikaraNyAbhyAM pRthak kAraNatvAt / na ca paramANau pRthivItvAdipratyakSApattivAraNAyodbhUtarUpamahatvayoH pratyAsattimadhye nivezanamevocitamiti vAcyaM, paramANau pRthivotvAdipratyakSasyA'nApAdyatvAt, ghaTAdau tasya tu jAyamAnatvAdeva / na ca paramANughaTitasaMnikarSAt pRthivItvAdipratyakSApattiH ayogyavRttidharmA'yogyasaMnikarSAdyabhAvakUTasya sAmAnyata eva pratyakSahetutvAt / astu vA svaviziSTasvaviSayasamavAyitvasaMbandhena jAticAkSuSaM prati viSayatAsambandhenAzrayacAkSuSasya hetutvaM, tena nAyaM doSaH / etena-svaviSayasamavetatvasaMbandhena jAticAkSuSaM prati hetutve'pi vinazyadavasthasaMnikarSaNa ghaTAdicAkSuSottaraM paramANau pRthivotvAdipratyakSApattirityapAstam / nanu 'mama zarIrami'tyAdipratItyAtmano'tirekaH setsyatIti cet ? na, uktalAghavabalenedRzapratItebhramatvakalpanAt, 'zyAmo'haM gauro'hamityAdisAmAnAdhikaraNyAnubhavAcca / nanu tathApi bhUtacatuSkaprakRtitvena zarIrasya pRthivyAdibhinnatvAtpRthivyAdicatuSTayameva tattvamiti pratijJAsanyAsa iti cet ? na, svAzrayasamavetatvasaMbandhena gandhAbhAvasya gandhapratibandhakatvena tasya bhUtacatuSkaprakRtitvA'yogAtpArthivazarIre jalAdizarIrasyaupAAdhikatvAt / __ dikkAlayozca mAnAbhAvaH, dikkRtakAlikavizeSaNatAbhyAM janyamUrttAbhyAmeva tatkAryasaMbhavAt / saMnikRSTaviprakRSTatvAbhyAmeva parA'paravyavahArotpattau paratvA'paratvayorguNatve mAnAbhAvAt / AkAzo'pi nAtiricyate, nimittapavanasyaiva zabdasamavAyikAraNatvAt / ata eva karNasaMyuktasamavAyAttadgrahaH, iti na samavAyAdeH pratyAsattitvam / mano'pi cA'samavetaM bhUtam / na ca pRthivItvAdau vinigamakAbhAvAdatireko yuktaH, pArthivAditvepi tattadAtmAkRSTatvena vizeSasaMbhavAditi dig / itthaM ca zarIrAdyatiriktasyAtmanaH evA'siddhau kasya nAma paralokaH, kasya vA mokSaH! ityaahuH| [cArvAkamatacarvaNam ] te'tipApIyAMsaH sarvApalApitvAt / tatra yattAvaduktaM 'bhUtacatuSTayAtiriktamAtmAdi vastu nAstyevAnupalabdheri'ti-tatra keyamanupalabdhiH ? (1) svabhAvAnupalabdhirvA, (2) vyApakAnupalabdhirvA (3) kAryAnupalabdhirvA, (5) kAraNAnupalabdhirvA, (5) pUrvacarAnupalabdhirdhA, (6) uttaracarAnupalabdhirvA (7) sahacarAnupalabdhirvA ? / tatra na tAvadAdyA, . yataH svabhAvAnupalabdhirhi upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAnupalambho / bhavani caitAdRzo muNDabhUtale ghaTAderanupalambho, na tu pizAcAdeH, tasyopalabdhilakSaNaprAtatvA'bhAvAt / na ca siddhayasiddhibhyAM vyAghAtaH, bhAropye tadrUpaniSedhAt / na cA'dRzyasyApi dRzyatayA'ropya pratiSedho yuktaH, AropayogyasyaivA''ropasaMbhavAt / upalambhakAraNasAkalye sati hi ya upalabhyate sa eva doSavazAtkvacit kadAcidAropyate, tAdRzazca ghaTAdireva na tu pizA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 syAdvAdarahasye cAdiH, ekajJAnasaMsargiNi pradezAdau ghaTAdeH prAganubhUyamAnatvAtpizAcAdeH punaratathAtvAditi spaSTaM syAdvAdaratnAkare / athaivaM staMbhe pizAcasvabhAvAnupalabdhiH kathaM ! tatraikajJAnasaMsargitayA pizAcasya pUrvamananubhUtatvenA'nAropyatvAditi cet ? na, kathamapi tatra ( tasyAH) sahacarAdyanupalabdhyaiva pratiSedhavyavahArAt / itthaM cAtmani cakSurAdinA svabhAvAnupalabdhirnAstyevAtmanazcakSurAdhayogyatvAt / manasA tUpalabdhirbADhamastyeva, ' ahaM sukhItyAdyanubhavasya sArvajanInatvAt / dvitIyatRtIye vyApaka kAryajJAnAdyupalambhAdeva / kAraNAdyanupalambhastu kArya pUrvottaraniSedhakatvAdAtmanazcAnIdRzatvAnna bAdhakaH / sahacarAnupalabdhirapi nAsti AtmasahacarANAM ceSTAdInAM bADhamupalambhAdeva / kiM ca paraspara sAMkaryasyA'nyonyAbhAvAnabhyupagame duHpariharatvAd bhUtacatuSTayamapi lokAyatikAnAM kathaMkAramupapAdanIyam, mithovyAnvRttyasiddheH / vaidharmyamatha bhedo no, nAbhAva iti dhIH punaH / bhedAbheda vikalpAbhyAM grasteyaM dharmadharmiNoH // 1 // mede hyarthAntarApattirabhede tvekazeSitA / pakSAntaraspRhAkakSApraveze no na cAnyathA // 2 // svato vyAvRttireSAM cedanuvRttirna kiM svataH / evaM cejjaina siddhAntasparzine bhavate namaH ||3|| etena zakti vinA svabhAvataH kArya pratiniyamo'pi parAstaH, prAtisvikarUpeNa kAraNatvasyApyayogAt, tRNAraNimaNinyAyena kAraNatAsthale vyabhicArAdvai jAtyatraya kalpanAta ekazaktimatvena kAraNatAkalpanAyA laghutvAt, sAMkaryAsdoSatve vaijAtyena hetutvepyabhAvakAraNasthale tadayogAt iti anyatra vistaraH / [navyanAstika matApAkaraNam ] yadapi navyacArvAkamatAnuyAyibhiH nyagAdi - avacchedakatayetyAdinA tadapi nyAyavAdArtheveva parAkRtamasmAbhiH / tathAhi zarIraM na jJAnAzrayaH stanaMdhayAnAM stanapAnAdipravRttijanakeSTasAdhanatAjJAnasya smRtirUpatayA paryavasyato hetubhUtasyA'musmikAnubhavasyaihi kazarIre'saMbhavAt / tadidamAha 'vItarAgajanmAdarzanAdi 'ti / tathAtve caikau nityonubhavitA smarttA ca yaH, sa eva bhagavAnAtmeti / jJAnamAnasamapi durabhyupagamaM manaso'numAnApalApe'bhyupagantumazakyatvAdanyathA 'pratyakSameva pramANamiti pratijJAsanyAsAt / ' parAmarzajanyajJAnAbhyupagame'pi tatrAnumititve mAnAbhAvAtsarvapramAyAH pratyakSarUpatvAnna pramAbhedAdhInaH pramANabheda iti na pratijJAsanyAsa' iti cet ? na, 'vahivyApyadhUmavAn parvata' etAdRza nizcayasyaitaduttarAnumititvasya janyatAvacchedakatvena pramAvizeSasiddhau pramANavizeSasiddheH / na caitaduttarajJAnatvameva tajjanyatAvacchedakaM, etadavyavahitottarotpatti katvameva vA saMskAravyAvRttaM tathA, gRhItAprAmANyakAhAryaparAmarzaviziSTasmRtisaMzayAdiSu vyabhicAravAraNAya tattadapramANyagrahAbhAvatattadAhAryabhedAdInAM janyatAvacchedake niveze gauravAt / na cAprAmANyaprakAratAnirUpita sAmAnAdhikaraNya viziSTavizeSyatAsambandhena jJAnAbhAvatvenA'pramANyagrahAbhAvAnAmA''hAryabhedasya cAnugatasyaiva nivezAnnAyaM doSa iti vAcyaM, na hyaprAmANya Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo011] nAstikamatanirAkaraNam mahAbhAvaviziSTadhUmaparAmarzAvyavahitottarotpattikatvaM avyavahitottaratvasambandhenAprAmANya prahaviziSTAnyadhUmaparAmarzA'vyavahitottarotpattikattvaM vA tathA, yatra dhUmaparAmarzadvitIyakSaNe dhUmajJAnA'prAmANyAvagAhI AlokaparAmarzastaduttarAnumitau vyabhicArAt , yatra ca pUrva dhUmaparAmarzaniSTedaMtvadharmitAvacchedakakA'prAmANyagrahastatazca dhUmaparAmarzAntaraM taduttarAnumitezvA'saMgrahAt / kiMtvavyavahitottaratvasaMbandhenA'pramANyagrahAbhAvaviziSTaparAmarzAdhikaraNakSaNaviziSTatvaM, tatra ca zuddhAdhikaraNatAnAmatiprasaJjakatvena viziSTAdhikaraNatAtvena niveze prAguktasmRtisaMzayAdisthaloyaparAmarzaviziSTAdhikaraNatAnAM niveze tadoSAnudvArAt / aprAmANyasyA'nanugamenaikAbhAvanivezA'sambhavAcca / yattvaprAmANyajJAnAbhAvasya pRthak kAraNatvAdetaduttarajJAnatvasya janyatAvacchedakatve nokko doSa iti tanna, tattadvayaktitvenA'prAmANyagrahA'bhAvAnAM tattadaprAmANyagrahAbhAvaviziSTadhUmAdiliMgakAnumitiM prati hetutvakalpanApekSayA sAmAnAdhikaraNyavizeSyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAkA'prAmANyagrahAbhAvAnAmavacchedakatvakalpanaucityAt / yattu 'vahnimanuminomo'tyanuvyavasAyenAsnumititvasiddhiriti, tanna, tatra vidheyatAvizeSasyaiva viSayatvAt / anyathA 'parvatamanuminomI' tyapi syAt / 'parAmarzajanyatAyAmapi sa eva pravezyatAmiti cenna, tadIyasambandhApekSayA'numititvIyasaMbandhasya samavAyarUpasya kAryatAvacchedakatve lAghavAt / avyavahitottaratvenaivAnatiprasaMge vahnividheyakatvAdernivezA'nAvazyakatvAditi dig / [anumitermAnasAnta vA'zakyatA] nana tathApyanumititvasya mAnasatvavyApyatvameveti prAk pratyapIpadAma / nacAnumiteH sAkSAkAratve 'vahiM na sAkSAtkAromo'ti pratItiH kathamiti vAcyaM, tatra laukikaviSayatayA, sAkSAtkArAbhAvAdeva gurutvAdAviva tadupapatteH / ata eva laukikaviSayatAvatyeva 'sAkSAtkaromI tipratItyutpatteH 'pItaM zaMkhaM sAkSAtkAromo'tyAdipratItibalAddoSavizeSaniyamyAmapi laukikaviSayatAM kalpayanti grAnthikAH / yuktaM caitat / cAkSuSAdisAmagrIsattve mAnasatvarUpavyApakadharmAvacchinnasAmagyabhAvAdevAnumityanudayopapattI anumititvAdestatpratibadhyatAvacchedakatvA'kalpane lAghavAt / atha samAnaviSayatvAntarbhAvenAnumititvAvacchinnaM prati pRthakapratibaMdhakatvakalpanamevAvazyakamiti ceta! na, bhinnaviSayakAnumiterapi cakSurmanoyogAdivigamottaramabhyupagamAt / 'tathApyanumitsAdyUttejakabhedena vibhinnarUpeNa pratibadhyapratibaMdhakabhAva Avazyaka' iti cet ! na, tattadicchAnaMtaropajAyamAnabhinnamAnase jAtivizeSa svokRtya tadavacchinnaM prati mAnasAnyasAmagyAH pratibaMdhakatvakalpanAdanumititvAdermAnasavRttitvakalpanaucityAt / na ca tattadicchAvirahakAle tattadicchAnantaropajAyamAnamAnasApattistAdRzamAnasaM prati tattadicchAnAM hetutvAt / na caivaM gauravaM, phalamukhatvAt / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasyai atha sumUrSAdyanaMtaropajAyamAnabhinnajJAne jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchedena cAkSuSAdisAmagracAH pratibaMdhakatve'numityAdeH parokSavRttitvamevAstviti cet na, tadavacchedena smRtyanyajJAnasAmagrayA eva pratibaMdhakatvAttajjAtivizeSasya smRtitvavyApyasyaiva yuktatvAt / tajjAvivadanyajJAnasAmagrItvAdinA pratibaMdhakatve'pi vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakatayA siddhasya pratyakSasyaivAnumitau yuktatvAt / vizeSaNatAvacchedakAbhAvaprakArakatve sati vizeSaNatAvacchedakaprakArakatvena viziSTavaiziSTayaviSayitvAvacchinnaM pratyeva tathAtve tatsaMzaye'pyanubuddhasaMskArAdviziSTavaiziSTpratyakSApatteriti cet ? atra kecit, anumitermAnasatvavyApyatve cAkSuSAdisAmagrayAM satyAM bhinnaviSayakAnumitirna syAdbhogAnyasAnasaM prati cAkSuSAdisAmagracAH pratibandhakatvAt / naca cakSurmanoyogAdivigamottaramevAnumityabhyupagamaH, tvaGmanoyogAdivigamasya kalpayitumazakyatvAditi / taccintyamityapare, anumititvasya bhogatvavyApyatvAbhyupagamena tadoSAnanuvRtteH / na ca vahUnyAdeH kathaM bhogaviSayatvaM candanAdivadupapatteH / anye tu tadAnIM vahnimAnasa svIkAre liGgAdonAmapi mAnasAettiH / na cAcAryamata iva tatra tadbhAnamAtra iSTApattirevamapyucchRMkhalopasthitAnAM ghaTAdInAM tatra bhAnApatteH / na ca taddharmika tatsaMsargakatattaddharmAvacchinnavyApyavattAjJAnA'tmakavizeSasAmagrIvirahAnna tadApattiriti vAcyaM, sAmAnyasAmagrIvazAttadApatteH / na ca ghaTamAnasatvasya parAmarzAdipratibadhyatAvacchedakatayA na tadApattiH, paTamAnasatvAderapyucchRMkhalopasthitaghaTAdibhAnavAraNAya tatpratibadhyatAvacchedakatve'nantapratibadhyapratibandhaka bhAvakalpanApatteH / atha bhogaparAmarzajanyabhinnajJAne jAtivizeSaM svIkRtya tadavacchinnamAnasaM prati tajjAtoyAnyajJAnasAmagyAH pratibandhakatvAnna tadAnIM vahnItarajJAnApattiriti cet ? na mAnasatvasyaiva parAmarzaghaTita sAmagrIpratibadhyatAvacchedakatvaucityAt / na caivamanumitisAmanyAM satyAM bhogo'pi kathaM bhavediti vAcyaM, bhogAnyajJAnapratibandha katAvacchedakatayA samAnItajAtivizeSavatAM sukhaduHkhAnAmuttejakatvAt / nacatAdRzasukhaduHkhakAle'pyanumitisAmagrIbhUtaparAmarzAdau samavAyena tadabhAvAdanumityApattiH, sAmAnAdhikaraNyakAlikobhayasaMbandhAvacchinnatadabhAvasya nivezAt iti siddhAntayanti / 62 tatredaM cintyaM --- anumitisAmagracA mAnasaM prati pratibandhakatvasya tattadicchArUpottejakabhedena viziSya vizrAntyA'numitermAnasatva eva vahacAdimAnasaM pratyapratibandhakatvakalpanayA lAghavam / tattadicchopajAyamAnabhinne pratibadhyatAvacchedakajAtisvIkArastu parAmarzajanyabhinne'pi bhajamAna iti navayAdyanumitisAmagrIkAle ucchRMkhalopasthitaghaTAdibhAnavAraNAya mAnasatvasya tatpratibadhyatAvacchedakatvakalpanaucityenAnumiterapratyakSatvAbhidhAnaM yuktamiti / na ca tajjAtyavacchinnaM pratyanugatakAraNakalpanApattiH, kAryamAzravRttijAteH kAryatAvacchedakatvaniyame mAnAbhAvAt / kiMca vijAtIyasukhaduHkhAnAM nottejakatvaM sukhatvAdinA sAMkaryeNa tadvainAtyA'siddheH / 1. udayanA''cAryamate Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -63 zlo0 11] nAstikamata nirAkaraNam prAJcastu--upanItabhAnasthale vizeSaNajJAnaviziSTabuddhayoH kAryakAraNabhAvenaivAsmAkaM caritArthatA, anumitermAnasatvavyApyatAvAde tu pakSAdermukhyavizeSyatayaiva bhAnAnnAnena gatArthatA ityatiriktakAryakAraNabhAvakalpane gaurvmityaahuH| vastutastu-anumitermAnasatve ekavahnayanumitikRtopi dvitIyatadApattiH, pratyakSasya siddhayapratibadhyatvAt / na ca pratyakSAntarasyA'tathAtvepyananyagatyA'numitirUpapratyakSasya siddhipratibadhyatvAnnAyaM doSa iti vAcyaM, 'sukhavyApyajJAnavAni'tyAdiparAmarzajanyAyAM 'sukhavAnAtme'tyAdyanumitau vijAtIyAtmamanaHsaMyogajanyatAvacchedikayA sAMkaryAnmAnasatvavyApyA'numititvajAtyasiddheH / yattu-upadarzitAnumitau saMnikarSaniyamyalaukikaviSayatAyAHsambhavena 'sAkSAtkAromI tipratItyApattiriti--tana, saMnikarSajanyasaMzayasAdhAraNyena laukikAnyaviSayatAyAH 'sAkSAtkAromI tithIpratibandhakatA'kalpanena tadoSAnavakAzAt / upadarzitAnumitau laukikA'laukikobhayaviSayatAyAH svIkArAt laukikaviSayatAvannizcayatvenaiva 'sAkSAtkAromI tighohetutvam / nizcayatvaM ca tadabhAvaprakArakatvA'numititvobhayAbhAvavattve sati tatprakArakajJAnatvamato nA'yaM doSa ityapi kazcit / AtmanaH zarIrAnatireke saMyogasya pRthaka pratyAsattitvA'kalpanalAghavamapi vArta, akhaMDAbhAvahetutAyA dUSitatvAdanyAdRzahetutAkalpane gauravAt, mahattvodbhUtarUpayoH pratyAsattimadhye nivezena truTigrahArtha tatsvIkArAvazyakatvAdityanyatra vistaraH / kiM ca-zarIrasyA''tmatve ahamasmI tivad 'ahaM zarIramiti pratyayo'pi pramA syAt, na syAcca ahamAtmavAni tivad 'ahaM zarIravAni'tyapi / dikAlayoranatireke ca na kiJcidaniSTaM naH / AkAzasyaiva diktvAt / udayAcalAdisaMnihitenaiva prAdhyAdivyapadezAt / [dikkAlayoniruktiH] nanvevamudayAcalAdisaMnihitadharmAstikAyAderapi kuto na diktvaM ? 'gatyAdihetutvena kluptAttataH paratvA'paratvAdivyavahArahetutayA kalpyamAnA digatiricyata' iti cet ? tIkgAhanAhetutvena kluptAdAkAzAdapi sA kuto nAtiricyata ? iti ced ? atra bramaH avagAhanA hi na saMyogadAnaM upagraho vA'nyasAdhAraNatvAt, kiMtvAdhAratvaparyAyaH / tathA ca 'iha vihaga' ityAdau saMbandhaghaTakatayA sidhyannAkAzaH paramArthato digeveti tattvam / kAlazca jIvAjIvayorvartanAparyAya eveti na tasyApyAdhikyamabhimatam / yattu-'prAcyA ghaTa' ityAdAvudayAcalasaMyogAdirUpaprAcyAderghaTAdinA sAkSAtsaMbandhabAdhAttatsaMyuktasaMyogAdirUpaparamparAsaMbandhaghaTakatayaikA vibhveva ca dik sidhyati, AkAzAtmanoratiprasaMgena tatsaMbandhA'ghaTakatvAt / evaM kAlo'pi tapanaparispaMdaniyatasambandhaghaTakatve caiko vibhureva sidhyatIti'-tanna, dizaH sarvathaikatve 'prAcyA ghaTa' itivatpratIcyAM ghaTa ityasyApyApatterekasyA dizo'vizeSeNodayAcalA'stAcalasambandhakatvAt / atha dharmigAhakamAnena svabhAvatastattadizi tattapadArthAnAmeka sambandha itiH nAtiprasaMga Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 syAdvAdarahasye " iti cet ? tAkAzasyaiva pratiniyata sambandhaghaTakatvaM kuto na kalpyate ? dharmikalpanA te ityAdinyAyAt / etena 'ghaTAdinA samamudayAcalAdedaizikasambandha evaikaH kalpyate samavAyavat na digdravyaM, ekAkArapratItau tadghaTitAnekaparamparAsambandhAvagAhitvAnaucityAdi'ti navyamatamapyapAstaM, evaM sati mUrttamAtrasyaiva diktvena 'yasyAM dizi ghaTastasyAmeva paTaH' iti prayogAsnApattiH / tasmAtprAcyAdivibhAgena kathaMcidvibhinnA prAdhyapraticyo bhayAdhAratvena kathaMcidekA cAkAzAmakaiva digiti / [zabdadravyatvasiddhiH ] itthaM ca zabdaguNatvenAkAzAsiddhirapi nAsmAkaM doSAya, zabdasya dravyatvenAbhimatatvAt / tathA cArSa - ' saMdadhakAraujjoA pabhA chAyA tadeva ya'tti [navatattva - 11] / kiM ca- mUrttatvAdapi zabdasya dravyatvamupapattimat / na ca mUrttatvameva dhvanerasiddhaM pratighAtavidhAyitvAdibhyastatsiddheH / taduktaM--'pratighAtavighAyitvAlloSTuvanmUrttatA dhvaneH / dvAravAtAnupAtAcca ghUmavacca parisphuTamiti / na ca tasya guNatve'pi pratighAtajanakatvaM nirAbAdhaM, tasya dravyatva eva tajjanyanodanAdijanyakriyayA'vayavavibhAgasaMbhavAt / atha 'teMddhetoreve' tyAdinyAyAttIvazabdajanakatIvrapavamAnasyaivA'bhighAtajanakatvamastviti cet ? na, aMtato vinigamanAviraheNA'pi dhvanerabhighAtajanakatvasiddheH pavamAnasyAnipsitatvAcca / pratiskhalanamapyasya nA'siddhaM, pratiskhalitasyaiva vizreNyAM grahaNAt / tathA * - ' vIseDha puNa saddaM, suNei niyamA parAdhAe 'tti tatra zabdAntarotpattikalpane ca gauravam / kiM ca - zabdasyAkAzaguNatve sarvasya sarvazabdagrahaNApattiH, zrotrasamavAyA'vizeSAt / tatpuruSIyakarNazaSkulyavacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAyAstatpuruSIyazabdagrahaM prati nAnAhetutvakalpane ca gauravAt, zrotrasaMyogasyaiva zabdapratyAsattitvamucitam / ata eva pratyapAdi paramarSiNA 'puThThe suI saddami' (Ava, ni. 5) ti / yuktaM caitat - samavAya samavetasamavAyayoH pratyAsattitvAkalpanalAghavAt / viSayatayA mUrttapratyakSatvAvacchinnaM prati samavAyenodbhUtarUpasya hetutvAnna saMyogena zabdagrahaH saMbhavatIti cet na, tallAghavabalenA'pi dravyacAkSuSatvasyaivodbhUtarUpakAryatAvacchedakatvAt / tathA ca saMyogenA'pi zabdasya dravyatvasiddhiH / etena 'zabdasya dravyatve'nantasaMyogatatprAgabhAva pradhvaMsAdi kalpanAgauravamityapi nirastaM, tasya phalamukhatvenA'doSatvAt / 1 'zrotrendriyavyavasthApakatvena zabdasyAmbaraguNatvasiddhirityapi kazcit, sopi na vipazcit / indriyAntarA'grAhyagrAhakatvameva bhinnendriyatvavyApyaM na tu guNAntarbhAvena, gauravAdityuktatvAt, zabdaikatvAdiprahasyApi zrotrAMdhInatvAcca / etena zrotrendriyaM dravyA'grAhakaM rUpasparzA'grAhaka bahi 1. ' dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI'ti nyAyAt / 2. zabdAndhakArodyotAH prabhA chAyA tathaiva ca // 3. taddhetuhetostaddhetorevAtattvam' iti nyAyAt / 4. vizreNyA punaH zabdaM zruNoti niyamAtparAghAte / 5. spRSTaM Noti zabdam' / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 11] zabdadravyatvasAdhanam rindriyatvAdrasanavadityapi nirastaM, aprayojakatvAt / dravyagrahaprayojakapratyAsatterabhihitatvena tadasiddhirUpavipakSabAghakatarkA'bhAvAt / 'zabdaH paudgalika indriyArthatvAdvapAdivat zabdo nAmbaraguNaH asmadAdipratyakSatvAt rUpAdivaditi tu prAzca: / 'Agato'yaM zabda' ityAdipratItyApi kriyAvatvAcchando dravyam / na ca pavamAnagatakriyaiva zabde Aropyata iti vAcyaM, evaM sati kathAdInAmapi pavamAnagatatvApattyA zabdasya nirUpAkhyatvApatteH / tatazca zabdonupavamAnaM parisarpatyevetyavazyaM pratipattavyam / uktaM ca- 'yathA hi preryate tUlamAkAze mAtarizvanA / tathA zabdo'pi kiM vAyoH pratIpaM kopi gacchatIti // nanu - zabdasya dravyatve tadekatvatvAdigrahAya zrotrasaMyuktasamavetasamavAyasya pratyAsattitve gauravamiti cet ? na, indriyasaMyuktasamavetasamavAyasyaiva sA - mAnyataH pratyAsattitvAdrUpasparzayoH pRthagniyAmakatvenaivA'yogyA'cAkSuSA'spArzana nirvAhAttadanurodhena viziSya pratyAsattitvA'kalpanAt ghrANAdau pRthivItvAdermAnAbhAvenendriyatvasya nAtitvAt / , 65 navyAstu-nimittapavanasyaiva zabdo guNaH / ata eva nimittapavananAzAttannAzaH, samavAyikAraNanAzasya samavetakAryanAzaM prati hetutvAt / karNasaMyuktanimittapavanasamavAyAcca tadgrahaH / na ca vINAveNumRdaMgAdereva kuto nAyaM guNa iti vAcyaM teSAmananugatatvAnnimittapavanasyaivA'nugatatvena samavAyikAraNatvaucityAtteSAM nimittakAraNatve klupte'pi samavAyikAraNatvA'kalpanAtsaMbaMdhabhedena kAraNatAbhedAt / AkAzaH punarIzvaraH evetyAhuH / tanna, pavanaguNatve zabdasya sparzavatspArzanA''patteH / na ca tvAcA'yogyatvAnna tasya spArzanaM zravaNaM tu nirAbAdhaM, guNazrAvaNatvAvacchinnaM prati zabdatvena hetutvAditi vAcyaM, ayogyatvasya pratibandhakatve viziSya vizrAmAgauravAt / kiM caivamIzvarAdiguNatve'pi vinigamanAvirahAt zabdasya dravyatvamevocitam / na cAnantasaMyogAdikalpanAgauravaM, tava samAnAdhikaraNyena tatkalpanA mana punarapRthagbhAveneti pratyuta lAghavAt / [prAcIna nyAyopanyastapaJca hetukhaMDanam ] evaM ca asya paudgalikatvapratikSepAya 'sparzazUnyAzrayatvaM, atinibiDapradeza pravezanirgamayorapratighAtaH, pU~rve pazcAccAvayavAnupalabdhiH, sukSmamUrttAntarA'prerakatvaM, gaeNganaguNatvaM ceti paMcatavo ye jarannaiyAyikarupanyastAste hetvAbhAsA eva / tathAhi prathamastAvanna siddhisodhamadhyAste, bhASAvargaNAdestadAzrayasya sparzavattvAt, pudgalasya sparzavattvaniyamAt, anyathA tatpudgaleSu kadApi sparzA'nudbhavaprasaMgAt / na caitadabhimatamaniyatAraMbhavAda ityanyatra vistaraH / zabdAzrayaH sparzavAn bahirindriyArthAdhAratvAtpRthivyAdivadityapyAhuH / ata eva sparzavadanAramyatvena janyadravyatvAbhAvasAdhanamapyasya parAstaM, tavApi vijAtIyadravyatvena janyadravyajanakatvamityasyA'ndhakAravAde vyavasthApitatvAcca / evaM sati zabdo na sparzazUnyAzrayaH bahirindriyagrAhyatve sati sAmAnyavattvAdrUpa - vadityanumAnamapyAhuH / sthA. ra. 9 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 syAdvAdarahasye kazcittu - zabdo na sparzazUnyAzrayo bahirindriyavyavasthApakatvAdrUpavadityAha / tadasat, bahirindriyavyavasthApakatvaM hi yatkiJcidvahirindriyavRttisAmAnyadharmAvacchinnabhedavya / pyabahiriMdriyajanyagrahaNagrAhyatvam / tathA ca rUpatvAdau vyabhicAro, vyApyAntavaiyarthya, 'sAmAnyavattve satI' tivizeSaNadAne ca pUrvahetvavizeSa iti / dvitIyo'pyanyatarA'siddhaH, zabdaguNavattvavAdinA kriyArUpayostatpraveza nirgamayora naMgIkArAt, bhittyAdikamupabhidya prasarpiNA mRgamadAdidravyenA'naikAMtikazca / atinibiDapradeze prasarpaNAnaMgIkAropyubhayatra samAnastulyayogakSematvAt / tRtIyopyulkAdinA savyabhicAraH / caturthopi dhUmAdinA, paMcamastu spaSTameva prAgasiddhatvena pradarzita iti / [zabda nityA'nityatva cintanam ] syAdetat --'dravyaM bhavannayaM nityo vA syAdanityo vA ? chAtra mImAMsakAnuyAyino - nitya eva zabdo, 'yameva pUrvamazrauSaM sa evAyaM gakAra' ityabAdhitapratyabhijJAnAt zabdotpAdAdipratItervAyutpAdAdiviSayakatvAdutpatteH svatvagarbhatve'pi khaMDazastadAropasaMbhavAt / na ca tAramaMdAdimedena zabdanAnAtvAvazyakatvAd nAnAzabdeSvapyabAdhitapratyabhijJAdarzanAt astu tasyAstaJjAtIyA'bhedaviSayakatvaM vyaktyabhedaviSayiNyAstu bhramatvamiti cet 1 na, ghaTAdau zyAmatvarakkatvAdivadekatrApi zabde tAratvamandatvAdisambhavAt / astu vA tAratvAdijAtiH zabdamAtravRttireva, vijAtIyapavanavazAttu kvacit kadAcidabhivyaktiriti / yattu - caitrAdeH kakArAdipratyakSe catrAdikarNAvacchinnavijAtIyavAyusaMyogasya hetuteti mImAMsakAnAmatigauravaM, naiyAyikAnAM punaravacchedakatayA caitrAdikakArAdau vijAtIyavAyusaMyogo hetustatpuruSIyanikhilazabdapratyakSa ca tatpuruSIyakarNAvacchinnasamavAya iti lAghavamitipadArthamAlAyAM pratyapAdi; taccintyam, vijAtIyavAyusaMyogasya svAvacchedakazrotrasaMyuktamanaHpratiyogikavijAtIyasaMyogasambandhena nikhilazabdazravaNaM prati hetutve mImAMsakAnAmevAtilAghavAt / kiM ca - zabdasya janyatve vINAkAzAdInAmapyanantahetutAkalpanIyA na tu vyaMgatve iti / etena - ' janyatvapakSe vijAtIyapavanasya katvaM janyatAvacchedakamiti lAghavaM vyaMgyatvapakSe tu kapratyakSatvaM kazrAvaNatvAdikaM veti gauravamiti nirastaM, svAzrayalaukikazrAvaNaviSayatayA vyaMgyatvapakSe'pi katvasya tattvasaMbhavAt / naca samavAyApekSayoktasaMbandhe gauravaM, saMbaMdhagauravasyAdoSatvAt / vastuto niruktasaMbaMdhena zabdatvameva mama tajjanyatAvacchedakamiti katvAdyavacchinnaM prati nAnAhetutA kalpane tavaiva gauravam / etena tava svAvacchedaketyAdisaMbandhena hetutA, mama tvavacchedakatayeti lAghavamapi apAstaM, tathApi caitratvAdyaMtabhIvenAnantakAraNatAkalpanAgauravAcca / evaM ca samAnaviSayaka kakArAdyanumitau vijAtIyapavanasaMyogaghaTitazrAvaNasAmagryAH pratibaMdhakatvakalpanAgauravamapyanudbhAvyaM, caitrakarNasaMyogAvacchinnasamavAyaghaTita sAmagrayA eva tathAtve pratyuta gauravAt / atha tathApi gakArAdau guNatvAdeH kakAramedAdezva grahAya Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 lo0 11] zanityAnityatvavicAraH pRthak pRthak vijAtIyapavanasaMyogasyA'nantahetutAkalpane gauravamiti cet 1 tahi zrAvaNatvAvacchinnaM pratyevopadarzitasaMbandhena hetutA'stu / kecittu doSAbhAvAnAM hetutApekSayA vijAtIyavAyusaMyogasya pRthaga hetutvmpyucitmityaahuH| zrAvaNasamavAya-zrAvaNavizeSaNatAdinA guNatva-kakAramedAdigraha itypyaahuH| atra naiyAyikAnuyAyinaH-zabdasya vyaMgyatve zrAvaNajanakatAvacchedikA jAtiH pavanasaMyoga ivAtmamanoyoge zrotramanoyogAdau vA vinigamanAviraheNa kalpanIyA syAt / kiM caivaM ghaTAderapi vyaMgyatvasambhavena satkAryavAdApatyA sAMkhyamatapravezaH / 'ghaTasAdhanatAdijJAnena daMDAdau pravRtterghaTAdivyaMgyatvavAdo na yukta' iti cet ! tarhi zabdasAdhanatAjJAnena kaMThatAlvAvabhighAtAdau pravRtteH zabdavyaMgyatvavAdo'pi kiM na tatheti ekaM sIvyato'parapracyutiH / evaM ca zabda utpanna ityAdipratItau zabdapadaM zabdAbhivyaktiparamityapAstaM, 'vINAyAM zabda' ityAdipratItestathApyupapAdiyituM zakyatvAt / sacAyaM kSaNikaH / kSaNikatvaM ca tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvamato nA'pasiddhAntaH / atra ziromaNinayAnuyAyinaH-Adhazandasya kAryazabdena nAzo'ntyazabdasya kAraNazabdanAzena, madhyamAnAM punarubhAbhyAmapIti saMpradAyamatamayuktaM, pratiyogitayA nAzatvAvacchinnaM prati svapratiyogijanyatvasaMbandhena nAzatvenaivA'nyatra kluptena kAryakAraNabhAvena sakalazabdanAzanirvAhAt / tathA ca zabdasyotsargataH kSaNacatuSTayAvasthAyivijAtIyapavanasaMyoganAzyatvena kSaNacatuSTayAvasthAyitaivopapattimatI / na caivaM kSaNikatvasiddhAntahAniH, apekSAbuddhisaMgrahAya tRtIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogivRttivibhAjakopadhimattvasya tttvaadityaahuH| taccintyaM, evaM sati jJAnAderapi vijAtIyAtmamanoyoganAzyatvApattyA kSaNacatuSTayAvasthAyitApatteH / etena 'zabdanAzatvAvacchinnaM prati vijAtIyapavanasaMyoganAzatvena hetutvami' tyapyapAstaM, janyAtmavizeSaguNanAzatvAvacchinnaM pratyapyevaM vijAtIyAtmamanaHsaMyoganAzatvena hetutAyAH suvacatvAt / atha-svapratiyogijanyatvakAlikobhayasambandhena svaviziSTapratiyogikanAzatvAvacchinne pratyeva nAzatvena hetutA, jJAnAdestu svottarotpannajJAnAdinA pUrvameva nAzAnna vijAtIyAtmamanaHsaMyoganAzanAzyatvamiti cet ? tarhi prathamazabdAderapi pradezAntare svottarotpannadvitIyAdizabdena pUrvameva nAzAnna nimittapavanasaMyoganAzanAzyatvamiti samAnam / antyazabdanAzArtha vijAtIyapavanasaMyoganAzyatvena hetutA'stviti cet ? na, vijAtIyazabdanAzaM prati prAguktasaMbandhena zabdanAzatvena hetutAyA evocitatvAt / anyathA suSuptiprAkkAlInajJAnanAzArtha manaHsaMyoganAzasyApi jJAnAdinAzakatvakalpanApattariti saamprdaayikaaH| syAdetat / yogyavibhuvizeSaguNanAzaM prati svottarotpannayogyavizeSaguNatvena hetutvaM na yuktamiti cet ? atra vadanti-pratiyogitayA yogyavibhuvizeSaguNanAzatvAvacchinnaM pratyekAdhi Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 syAdvAdarahasye karaNyAvacchinnasvAvyavahitapUrvavRttitvasaMmbandhena yogyavizeSaguNatvattvena hetutvam / roga-gaMgAsnAnAdinAzyasaMskAre nAze vyabhicAravAraNAya kAryatAvacchedake 'yogye ti vegAvRttiyogyajAtimadarthakaM, tena na nirvikalpakajIvanayoniyatnA'saMgrahaH / dvitIyakSaNotpannA'dRSTasaMyogAdinA'pekSAbuddhestRtIyakSaNe nAzavAraNAya kAraNatAvacchedake 'yogya'ti 'vizeSeti ca yogyajAtimadarthakaM ubhayA'vRttyarthekaM ca / yattu- yogyapadamatIndriyajAtizUnyArthakamiti, tanna, gauravAd / apekSAbuddhinAze tu dvitvanirvikalpakatvena pRthakkAraNateti na tasyAstRtIyakSaNe nAzaH / atra svapUrvavRttitvaM svAdhikaraNakSaNAs vyavahitapUrvakSaNavRttitvamiti caramajJAnazabdAdinAze na vyabhicAro, anena sambandhena svasyaiva tatra nAzakatvAt / etena 'pUrvavRttitvaM svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvaM, anyathA svanAzakatvApatteriti nirastaM, caramajJAnAdAvivA'nyatrApi jJAnAntarasyaiva svasya niyamabalAyAtanAzakatvasya prAmANikatvAt / yuktaM caitat , anyathA caramajJAnAdau nAzakAntarakalpanAgauravAditi dhyeyam / idaM tu dhyeyaM yadekAdhikaraNavRttitvasvapUrvakAlInatvobhayasambandho nAzakatA'vacchedako'nyathA dezakAlayoravacchedyAvacchedakabhAve vinigamanAvirahAditi die / [syAdvAdamate zabdasya nityAnityatvam] syAdvAdinastu-nityAnityaH zabdaH, kevalanityatve prakRtipratyayAdivibhAgenA'nuzAsanAdinA sAdhanAnupapatteH, kevalA'nityatve'pi kSaNike tatra prakRtipratyayAdinopaskArAdhAnA'saMbhavAt / ata evoktaM stutikRtaiva 'siddhiH syAdvAdAt' [si0 he. a01-pA0-2 sU0 2] iti / idaM tu dhyeyaM-ghaTatvAdinA ghaTAdiriva zabdatvena zabdo'nitya eva, dravyatvena tu nitya iti / ata eva kAdAcitkatvalakSaNaparyAyalakSaNenotkhAtatvAt zabdaH paryAya ityapyaviruddham / manaso'pi cAnatireke na kiMcidaniSTaM naH, pRthivyAdeH pudgalatvenaikadhaiva vibhajanAt / 'evaM sati pRthivIjalayorbhedo na syAt' iti cet ? ghaTapaTayoriva kiM na syAt ? dravyato'yaM na syAditi cet ! syAdabhimatamevedaM yuktisiddhatvAt / tathAhi-'pRthivItarebhyo midyate gaMdhavatvAdi'tyatra sarvadA gandhavattvaM bhAgA'siddhaM, kadAcidgandhavattvaM tu jalAdo vyabhicArIti / na ca jalAdena gandhArambhakatvaM, pRthivItvenaiva taddhetutvAditi vAcyaM, gandhavataiva kadAcidadRSTavizeSAdisahakAreNodbhUtagandhArambhAt / itthaM ca dravyANi dharmAdharmAkAzajIvasamayapudgalA iti vibhAgavAkye na kazcid doSaH / atra yadyapyuddezyavidheyabhAvasthale vidheyatAvacchedakarUpeNa 'dhUmavAn vahnimAni'tyAdau vidheyasya vyApakatvalAbho dRSTaH, tathApyatra dharmatvAdinA tadasambhavAdvidheyatAsamavyAptarUpeNa vyApakatvaM saMsargatayA labhyata iti dharmodyanyatamatvAdinA vyApakatvalAbha ityeke / tadasat, 'dravyaguNakarmAnyatvavizisattAvadityatra dravyAnyatvaviziSTasattAtvena vyApakatAlAbhaprasaMgAt , vidheyatAvacchedakAvacchinnasama Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralo. 11] vibhAgavAkye vyApakatAlAbhavicAraH vyApakatAvacchedakadharmAvacchinnavyApakatvasya saMsargatve bAdhAt / na hi dharmAdhanyatamatvaM dharmatvAdhavacchinnasamavyApakatAvacchedakam / vidheyatAvatsamavyApakatAvaccheda karUpAvacchinnavyApakatvasya tathAtve tu vahanyAdevyatvAdinA vyApakatvalAbhaprasaMgAt / atha vidheyatAvacchedakA'tiriktadharmAnavacchinnA vyApakatA grAhayeti nAtiprasaMgo, navA vahnibhinnabhedAdinA vyApakatvalAbhaprasaMgo, guroranavacchedakatvAditi cet ? na, evaM sati prakRte bAdhAt / tatra samavyApakatAyA dravyatvAdyatiriktAvacchinnatvAt / 'sat dravyaM saMyogI'tyAdau saMyogAdevyatvAdinA vyApakatvalAbhaprasaMgAcca / etena "vidheyatAvacchinnasamavyApakatAgrahe nA'tiprasaMgo, laghuvahnitvAderevAvacchedakatve'pi vidheyatAyAM pAribhASikAvacchedakatvA'napAyAt , na caivaM gauravaM, samavyApakatAvacchedakatvenopalakSaNIbhUtenaiva tattaddharmAnugamAdi" tyapyapAstaM, tAdRzadharme vidheyatAsamAnAdhikaraNatvavizeSaNe'pi saMyogAdegeMNatvAdyavacchinnavyApakatAlAbhaprasaGgAt / vidheyatA'bhAvavadavRttitAdRzadharmopAdAne'pi saMyogarUpayoranyataratvena vidheyatve saMyogatvena vyApakatvalAbhaprasaMgAcca / "sarvatra vibhAgavAkye caramapade tAvadanyatamatvena lakSaNA svIkAryA, dharmAdipadAnAM tu tAtparyagrAhakatvAnna vaiyarthyam" ityapi na yuktaM prathamAdi padeSvapi tatsvIkArasaMbhavena vinigamanAvirahAt / tasmAt 'citragu'rityAdAviva sarveSAmeva lakSakatvamityapare ! "anyatamatva eva lakSaNA, dharmAdInAM tu tadekadeze bhede pratiyogitayA'nvaya" ityanye / vastuto 'bheda evAstu lakSaNA, lAghavAt / tasya ca dharmAdibhiH samaM svayaM ca tridhA'. nvayo vyutpattivaicitryAdi'ti nyAyyaH panthAH / sAMpradAyikAstu-vizeSavidhiniSedhayoH zeSaniSedhA'bhyanujJAphalakatvAnnyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedakatvamatra vyutpattisiddhamityAhuH / atra vyutpattiH savyutpannIyabodhahetutvagrahaH, tatvaM ca padArthe dharmAdyanyatamabhinnA tAdAtmyatavRttibhedA'pratiyoyogitvobhayasaMsargakazAbdabodhaM pratyuktAnupUrvIjJAnatvena, tena viparItavyutpannasyA'nyathAbodhe'pi na kSatiH / anyatra tu 'brAhmaNebhyo dadhi dAtavyaM, kAMDinyAya na dAtavyaM' 'brAhmaNebhyo dadhi na dAtavyaM, kauDinyAya dAtavyami'tyAdau karaNAkaraNavikalpaprasaktyA sAmAnyapadasya vizeSaparatvaM yuktaM, sAmAnyarUpeNaiva vA vizeSabodhaH / navyAstvitarabAdhAdisahakAreNa vyApakatAnavacchedakarUpeNAnumitirivAtra padAnupasthitenA'pi vizeSarUpeNa zAbdabodha ityAhuH / taccintyama, adhiko'nyatra vistrH| [siddhasyAtmano vizeSasvarUpacintA] tadevaM SaNNAM dravyANAM tadguNaparyAyANAM ca vivektAsti zarIrAdyatiriktaH kazcidAtmA sa cAyaM "caitanyasvarUpaH , pariNAmI kartA, sAkSAdbhoktA, svadehapariNAmaH, pratikSetraM bhinnaH paudgalikAdRSTavAMzca" iti sUtram [pra0 na0ta0-pari07 sU056] / na hi pRthagbhUtayorjJAnAtmanoH Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAdvAdarahasye samavAyasambandhaH sambaddhaH, tasya nirastatvAt / tasyaikatvenA'tiprasaMjakatvAt , svabhAvA'pekSiNA tenA'tiprasaMgabhaMge svabhAvasyaiva tattvaucityAt / kiM ca-parasyApi "jJAnamaya" ityAdizrutyA jJAnarUpataivAtmano'bhyupagantumucitA / na ca "cakSurmayaH pRthivomaya' ityAdivanmayaDo'nyArthakatayA zrutirupapatsyata iti vAcyaM, bhAvacakSurmayatvasya pRthivojIvAnAM pRthivomayatvasya ca sAkSAdaviruddhatvAt / kiM ca prakAzakasya prakAzamayatvameva yuktimat / 'abhede kartRkaraNabhAvo na syAditi punarasAraM, 'AtmA'tmAnaM jAnAtI'ti bahuzaHprayogadarzanAt / / etena "prakRtipariNAmarUpamahattatvA'paranAmakatriguNAtmakabuddho sattvaguNodrekarUpo vRttyaparanAmA ghaTAkArAdipariNAmo jJAnam , tatra mukura iva nirmale caitanyapratibimba upalabdhiriti, buddhAveva ca sukhAdiguNASTakamAtmA tu kUTastha" iti sAMkhyematamapyapAstaM, 'ahaM jJAtetyAdAvahatvajJAnayoH sphuTameva sAmAnAdhikaraNyapratIteH / sA bhede'bhede vetyanyadetat / kiM ca buddhau jaDaghaTAkArAdhAnaM nirhetukaM, ghaTajJAnasAmagravAhitaviSayatArUpaghaTAkArastu na jaDazcetanAdharmatvAt / ata eva cetanA'pi na pratibiMbaH kintu jJAnamevA'mUrtapratibimbA'saMbhavAt / / bhaTTAstu-'mAmahaM na jAnAmI'tyAtmani jJAyamAne'pi 'na jAnAmI'tijJAnAt jJAnA'jJAnobhayasvabhAva evAtmA / ata eva 'mithyAdarzanApakarSaka-prakarSavattvena tadvirodhitayA siddhasya samyagdarzanAdeH prakRSyamAnatvena siddhena paramaprakarSaNa siddhamithyAdarzanA'tyaMtanivRttyanyathA'nupapattyA saMsArAtyantanivRttisiddheH kvacitsiddhanivRtAvAtmani siddhaM guNasvabhAvatvamanyatrApyAtmatvAnyathAnupapattyA sAdhyate / doSasvabhAvatvaM tu virodhAdbAdhyata' 'ityaSTasahasyAM yat prapaMcitaM tatrAyamanuyogaH-evaM sati sAtatyena satA jJAnAdinA'nAdinigodajIvAnAM doSasvabhAvatvasya siddhatvAdanyatrApyAtmatvAnyathA'nu. papattyA tathAtvaM kuto na siddhayet ! guNaH sAkSAdoSaH punarAtmanyupacArAditi vizeSe'pi vaiparItyasya suvacatvAt / doSasvabhAvatve nirdoSatvaM kadApi na syAditi cet ! guNasvabhAvatve nirguNatvaM kadApi na syAdityapi kiM na syAt ? doSAvirbhAvakAle'pi tirohita guNasattvAt syAdabhimatamevedamiti cet ! taditaratrApi samAnam / tirohito'pi doSo guNavirodhIti cet ? tirohito guNo'pi kiM na doSavirodhI ? atha-sphaTikazvaityAdiguNasya tirohitasyApi tApicchazyAmikAdidoSA'virodhitvaM dRSTamiti cet ? na, AtmanyajJAnAdidoSasyaupAdhikasyA'nabhyupagamAdbodhAMzadravyAMzayoreva prakAzA'prakAzarUpatvAt / na caikatra jJAnAjJAnayovirodho, bhedAbhedavadavirodhAt / ata eva 'sukhamahamasvApsaM na kiMcidadiSamiti suSuptyuttarakAlono'pi bodhaH saMgacchata ityaahuH| jJAnA'jJAnobhayasvabhAvavAdibhaTTamatanirAkaraNam ] atrocyate-na tAvadekatrAtmani bodhAMzadravyAMzo bhinnAvanyathAtmadvayApatteH / nacAtrAMzosvayavaH sambhavati, niravayavatvAdAtmanaH / navA pradezaH, sarvasyaiva bodhAMzatvAt sarvasyaiva drvyaaNshtvaacc| 1-vizeSArtha jijJAsubhirbazIdharapaMDitasampAditASTasahasrI(55)tamapRSThamavalokyam / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 11] AtmanaH pariNAmitvAdisiddhiH tathA ca sarvAvacchedena prakAzA'prakAzobhayApattiH, viruddhaM caitat , ekAvacchedena bhAvAbhAvobhayA'samAvezAt / syAdabhimatametat AtmatvAvacchedena prakAzo, dravyatvAvacchedena cA'prakAza iti-maivaM, evaM sati sarvajJo'pi 'mAmahaM na jAnAmI'ti jAnIyAt / tato ya evaM jAnAti tatra jJAnapadaM cAkSupAdiparam / kiMca 'mAmahaM jAnAmi-sukhavantaM dukhavantaM ceti viparItapratyayo'pi dRzyate / tathA ca jJAnavattvajJAnasyA'vacchedakA'nantarbhAvena jJAnAbhAvavattvajJAnapratibaMdhakatvaM yuktimat / kiM ca tadanavacchedakasya tadabhAvAvacchedakatve ghaTakAraNatAnavacchedakasya dravyatvasya ghaTakAraNatvAbhAvAvacchedakatvApattiH / anyathA ghaTAdAvapi dvairupyA''pattiriti die / tadevaM yaugasAMkhyabhaTTamata nirAsAya 'caitanyasvarUpa' ityasUtrayan / 'pariNAmI kartA sAkSAdokte'ti sAMkhyamatapratikSepAya / tathAhi-te khalvidamAcakSate-"jIvo hi na kvacidapi pariNamate'prakRtivikRtitvAt / ata eva tasya kUTasthatvaM zrutisiddham / na ca nityatvameva tat, satkAryavAde sarvasya nityatvAt, kintu janyadharmA'nAzrayatvam / etena rUpAntarabhAvaH pariNAmastadabhAvazcAtmani yogAghabhimata evetyapAstaM, apariNAmina eva mRtpiDAderghaTAdhupAdAnatvadarzanAt / janyadharmAzrayatve prasahya pariNAmitvasyaiva prasakteH / na caivaM tasya bandhamokSAdyanApattiH, iSTatvAt / taduktaM-tasmAnna badhyate nApi mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiriti // " [sAM.kA.62]tathA nAsau kartA, na vA tato vastuto bhoktA'kRtabhoge kRtanAzA'kRtAbhyAgamaprasaGgAt / buddhigatabhogayogAtpunarbhoktetyupacaryate / " tadetatsarvamAlajAlaM--sAkSAjjIvagatatvena pratIyamAnAnAM prakRtigatatvakalpanA'yogAt / prakRtereva buddhipariNAmitve muktAyAmapi tatprasaMgAt / jIva sahakRtaprakRtastathAtve prakRtisahakRtajIvasyApi tathAtvaM kiM nAbhyupaiSi ? api ca prakRtijIvayona tAdAtmyasambandho'nabhyupagamAt, kintu saMyoga eva / sa ca janya evA'janyabhAvasya nAzA'yogAt / tathA ca janyadharmA'nAzrayatvasiddhAnto'pi na te hitAya / api ca prakRtipuruSasaMbandha eva bandhaH, sa ca jIva eveti kiM na tatra mokSo'pi ! tathA ca kartRtvabhoktRtve api tasyA'vyAhate eveti na kiMcidetat / [AtmanaH svadeiparimANatvasAdhanam ] 'svadehapariNAma' iti naiyAyikAghabhitatavibhutvavidhUnanAya / bhASite'tra bhagavanmataspRzAM, karNakoTarakuTumbani sphuTaM / AH kimetaditi bhUrisaMbhramAdAha gautamikuTumbamuccakaiH // 1 // AtmA vimurbhavati niHkriyatAkhyahetoH, vyomeva mUrtimati sakriyatA hi siddhA / nA'sidvigandhamanibandhanameti tasmAdasmAkameSa niyamaH khalu tarkasiddhaH // 2 // atrottaraM-parimANamavacchinnamuta rUpAdiyogitA / mUrtirAdyAtmani spaSTA, dvitIyA vyAptibhaMgabhaH // 3 // kiMca-ahaM pathIha Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdarahasye 1 gacchAmi, saMvittiriti yauktikI / kriyAmevAha jIvIsya hetuste ke tuvIkSitaH || 4 || nanu yadi na vibhucetanastad guNastat kathamahahasamagra vyApRtivyagramUrttiH / nahi sapadi vihAya svAzrayaM kopi jAgrabhuvanabhavanabhUyaH saMbhramI bambhramIti // 5 // sahAdRSTasya kAryeNa, yogaH svAzrayayogitA / janyasattvena janyatvamato na vyabhicAritA ||6|| nAzaM prati pRthageva hi hetutvamasaMgrahastato nAsti / vibhunApi paramparayA saMyogo yujyate jantoH // 7 // vijRmmitaM vyAghrabhayAttadetadgartAnipAtopamiti prasUte / yajjanyamAtraM prati kAlikena hetutvamekaM pratipannamasya / 8 || zaMkate - kAlikena ghaTatvAdi janyatvaM kila naikadhA / atha svarUpasaMbandho'nityA bhAvatvameva tat // 9 // atra pratikriyA -- yuktaM tajjanyasattva laghugaditamavacchedakaM janyatAyAH tatkiM tatrApi heturna bhavati niyatiH kAlikenaiva vAdin / pAzArajjuH kilAtra prabhavati bhavato baMdhanAvandhyabIjaM, sAkSI nAkSINamUrtirvibhuni bhavati bhoH ke'pi saMgopitAtman // 10 // [ zaMkA-] dravyapratyakSahetutvAnmahattvaM sidhyadAtmani / vyomnIva nanu vizrAntatA - ratamyamanAdisat // 11 // sAditve janyatApattihetustatra tu ko'pi na / bahutvaM vA mahatvaM vA taddhetuH pracayazca yat // 12 // vinA'vayavamAtmani trayamidaM kila klibataH sutodbhavakutUhalaM kalayati pratizrUyatAM / vibhutvamabhikAMkSatAM mukulitaM pipAsAvazAt jayAnakaravaH zravaH zrayatu tena vizvAMginAm // 13 // atrocyate- parimANamatra kiM nA'prakRSyate / apakarSa ivotkarSosvacchidyAjjanyatAM yataH // 14 // aNoraparimANatvAdapakarSastatheti cet ? vyomnopyaparimANatvAdutkarSaH kiM na tAdRzaH // 15 // vineyattAM samaM sattvaM kASTAprAptatayA dvayoH / tato jAtivizeSeNa janyataivAnuzIlyatAm // 16 // vastuto janyamevedaM pracayAtpratijAnate / pradezairjAgrato jaMtoH zAzvataikatvazAlibhiH ||17|| syAtAM saMkoca vistArau jIva - pudgalayordvayoH / nAmakarmodayAdeva naikasyAtiprasaMgataH || 18 || smaryate ca aviralagalallAjA lAvalIDhamukhaH zizuH pariNatadRDhaskaMdhadvandvo yuvA'pi sa jAyate / patitadazano vRddhaH prAyaH sa eva kadAcana, prathayati kila svAdhInatvaM bhave ka ivAGgabhRt // 19 // itthaM ca tanumAnatve parimANabhidAtmanaH / bhedApattiH parAstaiva syAdvAdAnatilaMghinI // 20 // viziSTotpAdasaMvittirvizeSye bAdhake sati / vizeSaNopapannA kiM viziSTAdhikyavAdinAm ||22|| nanu niyAmaka - meva hi vaibhavaM vadati kaSTamadRSTamihAtmanaH / itarathA pratigRhNata taM vinA kathamaho jagato vyavatiSThate // 22 // tathAhi - hutaghRtamilajjvAlAmAlAjaTAlamahA'nilo jvalati na tiro nAdho nordhvaM na dhAvati tUtaH // carati pavanastiryagnAdho navAmcarasaMcaro / na khalu niyamAdRSTAkRSTAM gati i vimuJcati // 23 // ata eva karmaNi, saMyogo dRSTazAlino bhaNitaH / dhruvamasamavAyikAraNamAtmana iti manyatAmetat // 24 // zruNuta pUrvamapUrvamidedRzaM nanu vilakSaNameva samIkSyate / api ! vilakSaNateva paNAMganA, parakaTAkSavilakSaNavIkSiNI ||25|| kulavadhUriva nAyakamAtmanaH surataraMgataraMgataraMgiNI / yadi na muJcatihetumiyaM nu tatkathamaho na kRtiM praticeSTate // 26 // kulavadhUrapi neyamaho 72 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 11] Atmano dehaparimANavattvam tava, vyabhicacAra vicAraya vAraya / sabhidi rUpabhidaiva nibaMdhane, nahi riraMsati pUrvavivoDhari // 27 // tameSa tasmAnniyamaM svabhAvavibhitaM cAra carIkarIti / sA hetutA cetprakRte tathApi svavRttirUpeNa varIvRdhIti // 28 // tena cedbhuvanamasti samastaM, svasvabhAvavihitasthiti nUnaM / tarhi garhitamidaM kila sarva, hetumIlanamiti praticakre // 29 // svena saMbhavati hi svakadharme, narmakarmaNi paraH ka ivAstu / svaprakAzanipuNAH khalu dIpAH, na prakAzamaparaM mRgayante // 30 // mRtpiNDe'prabhavati sati cakraM daMDazca vastrakhaMDazca / prabhavaMti hi paramANo dvayaNukAvi vini tu na pare // 31 // pare punaH prAhuridaM vacasvino, na saMskriyA jAtu vinAtmavaibhavaM / dhRtAvaghAtocitavRttirAtmano na gauravAdanyagatA tu kalpyate // 32 // anukurute'nabhyupagamavidhuritavAcATavacanavinyAsaM / tadidaM gurjaranArIkucayoni:kaMcukIkaraNam // 33 // api ceyamaho paraMparAhitasambandhamapekSya lAghavAt / sakalAzrayanAzabhAgnikhilavIhigatava yujyate // 34 // tena na saMprati naikagatatvAdgauravameva vibhAvya vibhAvyaM / doSakRte vyavahAravilopAtkAryamukhaM hi na tatpravadanti // 35 // atha kathamapi sarvavrIhisaMskArayogo yadi laghu laghubhAvAtkalpate kazcidekaH / tadiha nijanivAsAtkarSayazchAgamekaM, yuvaravaNasamUhAbhyAgamanyAyabhUmiH // 36 // yataH-anuruNaddhi na vaibhavamAtmanaH, sa hi bhavannanayoH paramantarA / na yuvatistanayoIDhapInayorlavaNimA paramantarapekSate // 37 // vinA vibhutvamAtmano'NubhistamAmasaMyutaiH / na cAdhakarmasaMbhavastataH kutastanurnanu // 38 // atrottaraM-ayaskAntamayaskAntamAkarSati na saMyutam / AkarSaNena tatprAjJaH saMyogavyApyatA matA // 39 // utkSepaNatvAdikajAtisaMkarAdAkarSaNatvaM ca na jAtirIkSyate / vyomAdinA saMyutirasti cAntataH saMkalpitavyAptihatirna vA tataH // 40 // zaGkA] athAtmanazcennijakAyamAnatA, bhavettanoH khaMDanamaMgasaMgare / suyodhadormaNDalakuNDalIbhavaddhanaH prakADodgatakAMDatADane // 41 // aMgIkAreparAstaM notsahate kila tadetadutthAtuM / chinne khalu godhAMge no cecceSTA kathamudetu // 42 // tatrA'dRSTA''kRSTasvAntAgamanirgamAbhyupagamastu / ajJAnameva gamayati yogAnAM gauravavigItaH // 43 // khaDitamapi tamakhaMDitamakhaMDitajJAnazAlino bruvate / nahi pamanAlatantau chedAcchedI na saMsiddhau // 44 // khaMDanaM na pRthagbhAvo, bahinirgama eva tu / saMkocitapradezasya, tatra na apamAnatA // 45 // ekasaMtAnagAmitvaM, smRtaM punarakhaNDanaM / tena nAnAtmatApattirna tanudvayagAminaH // 46 // jJAnasyA'vyAvRttitvaM, naivamityatra lAghavaM / na vA tadanurodhenAnantahetutvakalpanA // 47 // vyabhicAri samudAte tanumAnatvamasti cet ? naivaM tatrApi sUkSmAMgasadbhAvAditi bhAvaya ||48||kshcittu-bhvto vibhunastathAtmano nanu nAnAtvamayuktamIkSyate / niyataM yadupAdhigAminI bhavati vyomna iva vyavasthitiH // 49 // tathAhi-caitramaitrakaraNe na labhete, pazya janmamaraNavyatihAraM / kAminIpRthupayodhararodhorodhinI priyakarAviva bhinnau // 50 // aMgasaMgamabhidelima. bhAvAjAyate svaparasaMvyavahAraH / ApatedanumitiH paravRttistatparAmRzati nAparapuMsi // 51 // ava Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdarasye cchinnAtvanumitirnApAdyA mAdyatA tvayA / ApAdyatA hi janyatvAvacchedakapuraskRtA // 52 // bAbuddhiraparAdhinI punaH, zazvadeva na vizeSadarzinaH / caitravRttikRtabhedataddhiyazcaitratatpratihatau hi vaibhavam // 53 // evaM prayuJjate'sminnAtmA bhasi svadeha parimANaH / tanmAtravRttinijaguNayogAnnimAnurodhena // 54 // tathA ca stutikRtaH - yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivanniH pratipakSametat / tathApi dehAdvahirAtmatattvamatattvatvAdopahatAH paThati [ anya 0 vyava0 dvA0 kA0 9 ] || 55 || nanvatra mUlamIladagrasamagravRttisvacchanda candanatarau vyabhicAracAraH / zAkhAsu cArupavanAbhyavahAralagnavyAsaMgajaMgamabhujaMgama saMgabhAji // 56|| AjIvikA nanu tavAsti kileyameva, devAdhidevasamayAjJa ! dAho'sau / bodhaM prayogaracanAva canAvatIrNA syAdvayApyavRttimiha tu prathamaM prasAdhya // 57 // tatsaMcarAdhvani duradhvani jAtapAtaH, kiM kAlikA kupitalocanagocaro'si / sakhyaM bhajasva bhagavanmatamAdriyasva / svIyaM hitaM racaya te hitadezako'smi // 58 // kalayasi kimihAtmanyAsthitachedakhedaM, vayamapi bhRzamAtmavyApakatvaM prapannA / na hi bhavati cidAtmanyAttasaMkrAMtiko yo nakhalu na khalu tasminnasti kiMcitpramANaM // 59 // aprApyakAriNi cidAtmani sarvagatvaM gauNaM na mukhyamiti tu pravadanti santaH / dhatte matAM ca bhavatApi samastadezasaMyogitAmapi samuddhata sarvadaza // 60 // api ca-vyavahAranayo brUte, dehamAnatvAmAtmanaH / lokAkAzapramANatvaM nizcAyayati nizcayaH // 61 // saMkoca eva vistAraH, pradezA'parihANitaH / tena nAtra naye ko'pi doSaH syAdvAdadezite // 62 // jIvaM pradeze manute kilAntyapradezavAdI punarantyameva / yadyatra satyeva hi tattadAtmA, siddhaH svasaMsthAnamayo ghaTo yat ||33|| satyaMvyadeza eva hi bhavaMstadAtmA smRtastato jovaH / tadidaM nijAbhimAnAdgaganAMgaNavalganaprAyam ||64 // yataH - iha bhAvaH kimuttpattijJaptirvRttitvameva vA / Aye sA bAdhitA dravye paryAye sarva sAkSiNI // 65 // tathAhi -saMsAre saMsaraMtaH sapadi tanubhRto bibhrati svAMgadezAn, dIrghajvAlAjaTAlajvalana paricitakSIranIrAtidezAn / ye'STa spaSTapradezA niyatamapihitAste'pi madhyA na vaMdhyAH / pUrvAkArAticArAditi pariNamate sarvataH sarvataptaH ||66 || nApi kApi niyataM dvitoyake, jJaptirasti caramAMzagocarA / vRttitA'pi carame na tatra vA, sarvadezagatathA ghaTAdivat || 67|| anaMtyebhyazca kA'ntyAnAM dezAnAmatizAyitA / pUraNaM vopakAritvamuta siddhAMtasiddhatA || 68 || AdyaH pakSaH pamalAkSIkaTAkSaiH, sthAtuM prAyo no sapakSaH kSameta / yasmAdetannyUnatAvarjakatvaM, deze'ntye ceki nu nAnyatra tulyam // 69 // astvidaM nanu tathApi vivakSA, pUrNasya carame'ntyanirukteH / AH ! kimatra na vivakSaNa daMDAdvambhramIti tava cakrakacakram // 70 // antyatvamavyavasthitamanavasthitavRttijIvadezAnAM / upakAraprahavimukhe tena vizebAgrahaH ko vA // 71 // abhitticitrArpita eva bhAti, dvitIyapakSo'pi parIkSakANAM / yenopakAro hri phalopadhAnaM yuktaM bahUnAM na tadekakasya // 72 // taduktaM - 'jutto ya taduvayAro, desUNe na u 1. yuktazca tadupacAro dezone na tu pradezamAtre / yathA tantUne paTe paTopacAro na mantau // 73 // 74 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ glo0 11] ekAtmavAdanirasanam paesamettaMmi / jaha taMtuNami paDe paDovayAro na taMtummi // 73 // sarveSAmeva taMtUnAmaMtyasaMyogazAlinAM / tathAtvamiti nAdeyamekadA tatpaTodayAt // 74 // tRtIyapakSaH punarakSarANAM, kalAmapi jJAtavatA na mAnyaH / vyavasthito yatsamayastadAzAvallIvitAne kaThinaH kuThAraH // 75 // AgamapASThazvAyaM-"ege bhaMte jIvappaese jovetti vattavvaM siA ? No iNadve samaTe / evaM dojIvappaesA, tiNNi saMkhejjA, asaMkhegjA vA jAva egapaesUNe via NaM jIve No jIvetti vattavvaM siA / jamA kasiNe paDipuNNe logAgAsapaesatullappaese jovetti vattavvaM siA" / yuktaM caitat / anyathA-katipayasamudAyibhaMsavizraMbhadambhAtkathamiha tava rAzirnAsti kAryaprakAzI / yadi tu caramadeze rAzitA nAzitA te, matiratigahanenAnena duSTAgraheNa // 76 // tathA ca sthimetat-bhavan sarvasvadezeSu ghaTo yadvattadAtmakaH / bhavan sarvasvadezeSu tadvadAtmA tadAtmakaH iti // 77 // syAdetat--- sarveSAmeva dezAnAM jIvatvaM yadi yauktikaM / ekaikasyApi dezasya haThAdApatitaM tadA // 78 // na varttate yat pratyekaM samudAye'pi nAsti tat / tato'nyathopapattyaiva paryAptirapi nocitA // 79 // kiM caivaM gauNamekatvaM, prasaktaM paramAtmani / yogastvekatvasaMkhyAyA ekasminneva yujyate // 80 // tadgolAMgUlalAMgUlacApalavyApabhAgidaM / kathaMcibhedapakSasya, pratyakSA''darzadarzanAt // 81 // ye tu vadaMti-eka evAtmA, pratizarIraM rajanikarabiMbamiva pratisaraH sarasvatIsarasvadaMtaranubiMbatIti tanmatanirdalanAya 'pratikSetraM bhinnaH' iti / tatpakSatarkastvAtmavibhutvanirAkaraNe'nupadameva bhAvitaH / siddhAntastu-evaM sati suSuptidazAyAM maitrazarIre'vacchedakatAsambandhena jJAnotpatyApattizcaitrIyatvaGmanoyogAdirUpAyAH samavAyena jJAnasAmagyA api tadAnIM sattvAt / na ca zarIraniSThaparamrAsambandhenaiva tvaGmanoyogasya hetutvAnnAyaM doSa iti vAcyaM, tadAnImAtmamAnasotpattivAraNAyAtmaniSThasambandhenaiva hetutvaucityAt / cAkSuSAdezcakSurAdinA vissymnoyogaadhbhaavenaivaa'naaptteH| vastuto vijAtIyAtmamanoyogasyaivAtmamAnasatvAvacchinnaM prati hetutvakalpanamucitam / tasya zarIraniSThasaMbandhena hetutve tu sphuTameva gauravam / kiM caivaM janmino'pi svataHsiddhasvargApavargazaMkayA yamaniyamAdau pravRttirna syAt, siddhe icchAvirahAt / na ca tattaccharIrAvacchedena sukhaduHkhahAnyanyatarakAmanayA pravarttate kazcidvipazcit / svasmin sukhaduHkhahAnyanyataramAtrasyaiva kAmyatvAt / atha kaTaMkaviddhacaraNasya caraNAvacchedena tatkAmanAdarzanAt svazarIrAvacchedena tatkAmanApyaviruddheti cet ? tarhi vizeSadarzinastava sakalazarIrAvacchedenaiva tatkAmanaucityAt pratiniyatapravRttyanupapattiH / api cAdRSTaphalayoH pratiniyamadarzanAnnAnAtmana eva vyavatiSThante / taduktaM "nAnAtmAno vyavasthAta" iti / anyathA'nyazarIrAvacchinnAdRSTasyAnyazarIrAvacchinnaphalajanakatve kathaM nAtiprasaMgaH / 'ekasthAna evaM phalajananAnnAyaM niyama' iti cet ! kimaikyamatra 1. 'vyavasthAto nAnA' [vaizeSikasUtra 3-2-20] 'pudgalajIvAstvanekadravyANi' [ta.sU. 5-5] Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ sthAvAdarahasye saMtAne ekajAtIyatvaM vA pUrvAparabhAvApannatvaM vA ! dvayamapIdamatiprasaktaM, anyasaMtAnatvenA'mitAnA. mapi tathAtvAt tathA ca bhinnAtmavAda eva sAmAnAdhikaraNyenA'dRSTaphalayohe tuhetumadbhAvo yujyate / 'putrakRtagayAzrAddhAdijanyAdRSTasya paramparAsambandhena pitRniSThaphala janakatvaM dRSTamityatrApi tathopapatsyata' iti cet ! na, sphuTagauraveNA'nabhyupagamAt / yaugAdInAmapodgalikAdRSTavAdaM samUlamunmUlayituM "paudgalikAdRSTavAni"ti / yathA cAsya pahilikatvaM tathopapAditaM prAgeva / evaM cAtmanazcaitanyAdidharmayogabhaNanAvedAMtinAM nirdharmakatvavAdo'pi parAstaH / na hi manaso jJAnasukhaduHkhAdyAzrayatvamAtmanazcAnirvacanIyajJAnAdyatarayoga iti yuktaM, 'ahaM jAnAmI'tyAdipratItyA tatra sAkSAjjJAnAdimattvasyaiya yuktatvAt, jJAnasukhAdibhedenaikatrAnekAtmatApattezca / atha nisyajJAnasukhAdinAmabheda evAta eva "nityaM vijJAnamAnandaM brahme"tyatrA'bhedoktiH saMgatA, nityajJAnasukhAdInAM tu citAzritatvameveti nAyaM doSa iti cet ? na, kathaMcidbhedAbhAve 'vijJAnamAnandami'tyasya 'ghaTo ghaTa' itivannirAkakSitvApatteH / AnandavijJAnatvayorbhede ca nirdharmakatvasya dUrapoSitatvAt / itthaMbhUtazcArya svopArjitatathAvidhakarmayogena paralokamupasarpati, jJAnadarzanacAritraprakarSaNa nirmUlakASaMkaSitaniHzeSadoSavisaraH punaH paramAnaMda vindata iti / yuktaM caitat / jJAnakarmaNoH samuccitya mokSakAraNatvAt / nanu idamasiddhaM, yoganirodharUpakarmaNa eva sAkSAddhetutvajJAnasya tu pUrvamapi sattvAditi cet ? na, na hi samakAlotpattikatvena samuccayo'pi tu parasparasahakAramAtreNeti / adhikaM matkRtajJAnakarmasamuccayavAde / kAraNatAnirvacanam] nanvatra kiM kAraNatvamiti cet ? niyatAnvayavyatirekavyaMgyaH pariNAmavizeSa ityavehi / anye tu-ananyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvaM tat / tatrAnyathAsiddhaM paMcavidham / tatra 'yena sahaiva yasya yaM prati pUrvavRttitvaM gRhyate tatra tadAdham' / na ca daMDatvAdinA daMDAdedaMDAdinA daMDasaMyogAdervA'nyathAsiddhiH, pRthaganvayavyatirekapratiyogibhinnatve sati pRthaganvayavyatirekapratiyogyavacchinnAnvayavyatirekapratiyogitvasya vivakSitatvAt / nanvatra svAnvayavyatirekAvyApakatvasya pRthapadArthatve satyantavaiyathya, daNDAnvayavyatirekayordaNDasaMyogAnvayavyatirekavyApakatvAt / na hi daNDasaMyoge sati daMDavyatirekeNa kAryavyatirekaH saMbhavI / na ca cakSuHkapAlAdinA tasaMyogasyAnyathAsiddhivAraNArtha tat , tathApi daMDarUpAdAvavyAptyanuddhArAdadaMDatvAdita iva daMDarUpAdito 1-taittariyakaAraNyake / 2-naiyAyikAH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 11] amyathAsiddhinirUpaNam daMDAdeH pRthaganvayAbhAvAt / na ca tajjJAnaM vinA'jJAyamAnatvasya tadarthatvAnnAyaM doSaH, daMDarUpajJAnaM vinaiva daNDA'nvayavyatirekayorjJAyamAnatvAditi vAcyaM evaM sati daMDajJAnaM vinA'jJAyamAnAnvayavyatirekaprutiyogino daMDasaMyogasyAnyathAsiddhivAraNAditi cet ? atra vadanti - prathamapRthakpadasya svAnvayaghaTakA ghaTitArthakatvAnnAyaM doSaH, daMDarUpAthanvayasya daMDAdyanvayaghaTakasambandhaghaTitatvAt / na caiva svajanyavyApArasambandhena daDasya hetutvAda daMDasaMyogasya tena tathAtvaM na syAditi vAcyaM, svatvaghaTita janyatAbhedena sambandhamedAt / vastutaH pRthagityAdestadanvayAdibhinnAnvayAdimattvArthakatve'pi na kSatiH, niruktarUpeNa daMDarUpAjanvayasya daMDAdyanvayAbhinnatvAt / kecittu - 'yena pRthaganvayavyatirekavata yasya tadrahitasye 'ti yathAzruta eva vAcyam, sAhityaM ca pUrvavRttitvagrahe vizeSyatayA vizeSyatAvacchedakatayA vetyAhuH / nanvatra rUpatvAdinA daMDarUpAdeH kuto'nyathAsiddhiriti cet ? ' pUrvavRttitvami'tyasyA'nvayavyatirekitvamityarthAt, nAtiprasaktena rUpatvAdinA'nvayavyatirekaH saMbhavatItyeke / taccintyamityapare - rUpatvAdinApi svAzrayetyAdisambandhenAnvayavyatirekasambhavAt / kintu anyatra klRptetyAdinaiva tena rUpeNAnyathAsiddhiH / niHkRSTe tatraiva tatsaMbandhApekSayA lAghavakRtAvazyakatvasyA'praveze'pi kAraNAlpatvakRtalAghavasya pravezAdatra kadAciiMDena sahApi cakrAdeH pUrvavRttitvagrahasambhavAdanyathAsiddhayApatteryena sahaivetyatra evakAraH / tathA ca tajjJAnavyatirekA'prayukta vyatireka pratiyogigraha viSaya pUrvavRttitvakatvamarthaH, ato nezvarajJAnamAdAyA'tiprasaMga H / yathoktavivakSAyAM tu nAyamA''deyaH / 60 [dvitIyAnyathAsiddhinirUpaNam ] 'anyaM prati pUrvavRttitve jJAta eva yaM prati yasya pUrvavRttitvaM gRhyate tatra tad' dvitIyam, yathA ghaTAdAvAkAzam / tasya 'zabdo dravyahetuko guNatvAdityanumAnAtkAryakAraNabhAvalakSaNAnukUlatarka sadhrIcInAtsidhyataH zabdapUrvavRttitvaM gRhItvaiva ghaTAdipUrvavRttitvaprahAt / zabdasya ghaTAnvayavyatirekAnanuvidhAyitvAnna pUrvAnyathAsighyantarbhAvazaMkA | saMyogAdau tu dravyatvena pUrvavRttitvaprahasaMbhavAnAnyathAsiddhiH / atredaM cityaM -- zabdapUrvavRttitvagrahaM vinApi zabdAderAkAzasya ghaTAdipUrvavRttitvagrahaH saMbhavI / aSTadravyAnyadravyatvAdinApyA''kAzapadazaktigrahasaMbhavAt / kathamanyathA tatra zabdasamavAyikAraNatA - grahaH / kiM ca-yAgAdeH svargaM prati pUrvavRttitvaM gRhItvaivA'pUrvaM prati pUrvavRttitvagrahAntaM prati tasyAnyathAsiddhivAraNAyA'nyaM prati pUrvavRttitvAnupapAdakaM yasya pUrvavRttitvaM gRhyata iti vAcyam / tatropapAdakatvaM na tadabhAvavyApyAbhAvapratiyogitvaM apUrvapUrvavRttitvaM vinApyapUrve svargapUrvavRttitvAt / nApi tadvayApyatvaM, evaM hi zabdaviziSTaM pratyAkAzasya hetutApatteH / nApyanyad durvacatvAt / athAyamasyArtho ' yadanyaM prati pUrvavRttitAghaTita rUpeNa yasya yaM prati pUrvavRttitA gRhayate Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 syAdvAda rahasye tatra tadanyathAsiddhamiti / nanvevaM tasyA'STadravyAnyadravyatvAdinA'nyathAsiddhiH kutaH ? 'avazyaklRptyAdita' iti cet ? AkAzatvenApi tata eva sAstu | [tRtIyA'nyathAsiddhinirUpaNam ] 'anyatra kluptaniyatapUrvavarttina eva kAryasaMbhave tatsahabhRtaM ' tRtIyaM yathA pAkajagandhaM prati rUpaprAgabhAvAdi, yathA vA taddhaTAdau tadrAsabhAdi / daMDAdinA cakrAdermitho'nyathAsiddhivyudAsAya 'kAryasaMbhave' ityuktam / tathA cAtra jJAnajJApyatvasya paMcamyarthatvAiMDamAtrasya ghaTotpattyavyApyatvAttannirAsaH / navatrApi gandhaprAgabhAvamAtrasya na pAkajagandhotpattivyApyatvaM, tasya rUpaprAgabhAvA'vinAbhUtatvAt / etena 'pRthaganvayavyatirekarAhitye satyanyatra klRptaniyatapUrvavarttitAka sahabhUtamityarthopi nirastaH, gandhaprAgabhAvasyeva rUpaprAgabhAvasyApi pRthaganvayAdimattvAt / evaM ca pRthagityAdinA svAvacchedakAnavacchinnetyAdivivakSaNamapi nirastaM, gaMdhatvAvacchedenApyubhayoranvayavyatirekasambhavAt / atrAhu: - 'anyatra klRptetyasyAvazyaklRptetyarthaH / avazya klRptazcAtra gandhaprAgabhAva eva, gandharUpasya pratiyogina upasthitatvena tvaritopasthitikatvalAghavAt / nanvatra sahabhAvaH svabahirbhAvena vAbhyaH, anyathA svenaiva svAnyathAsiddhayApatteH tathA ca kAraNAlpatvalAghavena vyApakadharmAvacchi nnasya svasyaiva vyApyadharmAvacchinnatvena kathamanyathAsiddhiriti cet na, 'svA'bahirbhAvenApi avayaklRptaniyatapUrvavartitAvaccheda kAvacchinna sahabhAvanirUpa katAvaccheda karUpeNAnyathAsiddhirityatra tAtparye doSAnavakAzAt / na caivaM daNDacakrAdermiMtho'nyathAsiddhiH, cakratvAdinApi niyatapUrvavarttitAyA AvazyakatvAt / nanu tadghaTAdau tadrAsabhasyApi kuto nAvazyakatvamiti cet ! ghaTatvAvacchinnaM prati kluptaniyatapUrvavarttisamAjAdeva tatsaMbhave tatsamaniyata iva tatrAvazyakalpanAnudayAt ' [caturthA'nyathAsiddhinirUpaNam ] "yamAdAyaiva yasyAnvayavyatirekau gRhyete tena tadanyathAsiddhamiti caturthaM, yathA daMDAdinA istvAdi / na cAtha evAsyAntarbhAvaH, daMDAderdaNDatvAditaH pRthaganvayAdyabhAvAt, yamavacchedakIkRtya yasyAvacchedyasyAnvayavyatirekagrahastenA'vacchedhena tasyAvacchedakasyAnyathAsiddhirityarthAt / na veha prathamAntarbhAvaH, tatra daMDAdinA'vacchedakena daMDarUpAderavacchedyasyaivAnyathAsiddheH / nanu daMDasvasya daMDaghaTitatvAttasyAvacchedakatve daNDasyApyavacchedakatvAddaNDatvenaiva daNDasya kuto nAnyathAsiddhiriti cet ? 'yaM pRthaganvayavyatirekazUnyamityasya vivakSitatvAt / ata eva vinigamanAvirahasthale nAnyathAsiddhiH / 'svajanyasya yaM prati pUrvavRttitvaM gRhItvaiva svasya tattvagrahastatra svamanyathAsiddhaM', yathA ghaTa prati kulAlena tatpitA / sAkSAdahetostasya kulAle ghaTajanakatve jJAta eva taddvArA tasya pUrvabhAvagrahAt / athaivaM svajanyabhramiM prati ghaTajanakatvaM gRhItvaiva tadadvArA daNDe ghaTapUrvavRttitvagrahA daNDo'pi tathA tatrA'nyathA sidhyeta, anyathA kulAlena kulAlapitApi na tathA syAt, tulyayogakSematvA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 11] - ammAsilipikapaNam diti cet ? anyaM prati pUrvavRttitAghaTitaspeka bitI naiva kulAlapituranyathAsiddhiH / na caivaM dRDhadaNDatvenApi hetutvaM na syAditi vAcyaM, iSTatvAt / kvacidaNDAd ghaTAnutpAdasya vyApArayatirekaprayuktatvAditi diidhitikRtH| nanvananyathAsiddhatvamanyathAsiddhabhedaH, iti dravyatvAdinA'nyathAsiddhasya kapAlasya kartha ghaTahetutvamiti cet 1 na, anyathAsiddhinirUpakatAnavacchedakaniyatapUrvavRttitAvacchedakarUpavattve tAtparyAt / anavacchedakatvaM cAvacchedakatvaparyAptyanadhikaraNatvaM, tena nAnyathA'siddhinirUpakatAvacchedakakapAlatvA'bhinnaitatkapAlatvenaitaddhaTaM prtynythaasiddhiH| anupadhAyakahetusAdhAraNyAyA''vacchedake tyaadi| dhUmAdau rAsabhAdehertutvavAraNAya 'niyatapUrvavRttIti / dhUmatvAdyAzrayA yAvantaH pratyekaM tavadavyavahitaprAkkAlAvacchedena tattadadhikaraNe vizeSaNatayA vartamAnasyAbhAvasya kAraNatAvacchedakatattatsaMbadhAvacchinnAbhAvapratiyogitAnavacchedakarUpavattvaM taditi mukulitArthaH / tena kAlato niyatapUrvavarSinopi rAsabhAdeya'dAsaH sughaTaH / nacaivaM dhama prati vahanyabhAvasya hetutApattiH dhUmAdhikaraNe vahirUpatadabhAvasya vizeSaNatayA'vRtteriti vAcyaM, vizeSaNatayApi tasya tatra vRtteH 'vahUnyabhAko nAstIti pratItestayaiva nirvAhAt / nacaiva nolAdo nIlAbhAvAdehetutvaM na syAnolaprAkkAle nIlAdhikaraNe sambandhAntareNa tadabhAvanIlasyApi vizeSaNatayaiva vRtteriti vAcyaM, pratiyogitAvacchedakasaMbandhasyaiva vizeSaNatAtvAt / tenaida tadabhAvAbhAvavyavahArAt / 'ghaTo'stI'tipratIteH 'ghaTAbhAvo nAstIti pratItau vizeSaNatAtvAvacchinnasAMsargikaviSayatayaiva vizeSAt'........[granthAgraM 2725 dhAraNayA / ] apUrNasamAptam [sampAdakIyam ] sampAdito'yaM vikramASTAdazazatakAlaMkAra-nyAyAcArya-jainazAsanoyotakazrImadayazovijaya upAdhyAyaviracito. madhyamaparimANopetaH zrIsyAdvAdarahasyAmidhagranthaH zatatrayAdhikamunigaNAghipazrImadvijayapremabarIzvarapaTTavibhUSaka-nyAyavizAradAcAryazrImadvijayabhUvanabhAnusarINAM caraNakikaraNa praziSyeNa jayAdinA sundareNa / . 1. itaH paraM mUlAdarzapatraM riktameva / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamasyAdvAdarahasye zuddhipatrakam azuddha grItvAdi. pRSThapaMktyavI zukham tatatkSa. mRdndraya 218 2 / 26 318 13 / 2-3 16.10 / 22 / 11 21 / 25 23 / 22 25/5 '2711 ' 2746 32120 33 / 26 46 / 25 48/20 507 50113 6.127 6218 63 / 30 6416 64 / 29 64 / 3. 66/21 67111 68 / 28 69 / 28 71124 *vaccheka0 dativi0 nnitsyavA. 0vyAdhi. *bhAvitsya0 nyAya0 nIla. 0janakata0 raMbhatA kariMka uttarArddhasya vaiziSikA 0rUSahe. *dvayaya0 0gRhItA. sAnasa vamiMgA. parAdhA *vAtatvam joti vyaMgatve *tuM zakyatvAt dharmodya. pariNAmaH 0grIvatvAdi. * tattatkSa. mRdnya 0vacchedaka0 tivi0 nnityatvA0 myadhika bhAvitvasya. nyAya nIlI. *janakatA raMbhakatA kasmika pUrvArddhasya vaizeSikA 0rUpahe0 *dUya. agrahItA. mAnasa ghamigrA. parApAe 0ba tatvam aNoti yaMgyatve *tumazakyatvAt dharmAdya. parimANaH 72 / 9 ko'pi 72 / 11 72 / 22 72 / 25 ke'pi * hetu 22 gati 21 gati Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhISItarAmAya namaH nyAyavizArada -- nyAyAcArya / vAcaka puMgava zrImadyazovijayamaNi sumphitam / (bRhat ) syAdvAdarahasyam sakalavAcakakulakoTIrahIramahopAdhyAyazrI 5 zrIkalyANa vijayagaNiziSya parvatalaka paMDita zrIlA bhavijayagaNiziSyamukhyapaMDita zrI jIta vijayaga NisatIrthyazekhara paMDita zrI nayavijayamaNigurumyo namaH ( maGgalam ) aiMkArasphAramantrasmaraNakaraNato yAH sphuranti svavAcaH / svacchA etacikIrSuH sakalasukhakaraM pArzvanAthaM praNamya // vAcAdAnAM pareSAM pralapitaracanonmUlane baddhakakSo vAcAM zrIhemasUrervivRtimatirasollAsabhAjAM tanomi // 1 // zrI vijayadevasUrivirAjate devasUririva vijayI / upajIvanti yadIyAM sahasrazo dhiyamime vibudhAH // 2 // zrIvijayasiMha sureH sahAyakamudyate samAkalayan / tatpaTTatedayataraNeH paramatatimiraM nirAkartum // 3 // iha hi nikhilakuvAdikutarkasaMtamasachannaM jagataH zuddhanavalocanamunmimIlaviSayaH parArthekarasikAH zrIhemasUrayo yathAvasthitArthavyavasthitipIyUSAJjanazalAkAmeva tatpratikAramabhigamya tadarthamupadezayAthAtmyavyakti vijJaptibhaMgyA bhagavantaM stotumupakramante sma 'sattvasye' tyAdinA - [ vItarAgastotra - aSTamaprakAzaH ] syaikAntanityatve kRtanAzA'kRtAgamau / syAtAmekAntanAze'pi kRtanAzA kRtAgamau // 1 // zrI 5 [vipratipattisvarUpavicAraH ] tra 'sattvamekAntanityaM na veti na vipratipattiH svamate ekAnta nityatva koTyaprasiddheH, kintu 'nityatvamanityavRttiM na vA'nityatvaM nityavRtti na ve'tyAdirUpA / na caivamapi tadbhAvA'vyayatvarUpaM nityatvaM paramate'prasiddhamiti vAcyam, nityatvavyavahAraviSayatvenaiva tasyopanyAsAt / vastutasta(dabhA!)dbhAvA'vyayatvamapi dhvaMsapratiyogitA navacchedakarUpatvavaparyavasannamevAnyathAsiddhyasiddhibhyAM syA. ra. 11 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsyAdvAdarahasye vyAghAtAt, ato noktA'prasiddhiH / na caivaM gurudharmmasya pratiyogitA navacchedakatvAdanityaghaTAdau dhvaMsapratiyogitAnavacchedaka - kambugrIvAdimattvasattvAt siddhasAdhanam, avacchedakatvatvaprakArakAvacchedakatvajJAnasyaiva gauravajJAnapratibadhyatayA sAMsargika pratiyogitAvacchedakatvajJAnasya tadapratibadhyatvAt, gurudharmasyApi pratiyogitAvacchedakatvAt / na ca gauravajJAne sati kambugrIvAdimattve daNDakAryyatAvacchedakatvamityavacchedakatvatvAvacchinna vizeSyatA kajJAnasyApyanudayAdavacchedakatvatvAvacchi naviSayatAkajJAnasyaiva tathAtvAtsAMsargikaviSayatAtiriktaviSayatAniveze gauravAd gurudharme na tathAtvamiti vAcyam ; tathApi prakAratAvacchedakatvajJAnavatpratiyogitAvacchedakatvajJAnasyAnubhavavirodhena tadapratibadhyatvAt / vastuto'trAvacchedakatvamanantarbhAvya 'dhvaMsA'pratiyogitvaM dhvaMsapratiyogitvasamAnAdhikaraNaM na vetyAdivipratipattau na kApyAzaGkA / 82 [ ekAntanityavAde kRtanAzadoSAropaH ] sattvasya=padArthatvenobhayamata sampratipannasya, 'utpAdavyayadhauvyAtmakasye 'ti vyAkhyAnaM tu svamatAvaSTambhena zobhate paramate dharmitAvacchedakA'nizcayAt / ekAnta nityatve - nityatvA'sambhinnanityatve''bhyupagamyamAna' iti zeSaH / kRtanAzo - ghaTAdiparyAyANAM kumbhakArAdikRtAnAM sarvathAnAzaH syAdanityasya nityatvavirodhAt, ghaTAdInAmanityatve ca bahuvAdinAmavivAdAt / paramANUnAmAkAzAdInAM ca sarvathA nityatvaM, sthUlapRthivyAdicatuSTayasya tu sarvathA'nityatvamiti - nigarvaH / etacca pratyakSaviruddhaM, na hi kambugrIvatvAdineva mRttvenApi ghaTo naSTa iti kazcit pratyeti, pratyuta pUrvamayameva mRtpiDastatkambugrIvatvAdinAsIditi sarvo'pi pratyabhijAnIte / na ceyaM vizeSaNA'bhAvameva viSayIkurute, luGarthA'tItatvasyAnvayasya dhAtvartha eva vyutpattisiddhatvAt / kambugrIvatvAvacchinnadhvaMsapratiyogyastitvavati mRtpiMDe ghaTA'bhedasyA'vAdhitapratyabhijJAnAt / 'kuNDalI daNDenAsIditi pratItyA vilakSaNAbhAvasiddherapISTatvAt / yattu-'yadi hyatItavizeSaNAvacchedena vidyamAnasyaiva vizeSyasya dhvaMsaH syAttadA kSaNarUpAtItavizeSaNAvacchinnatvena pratikSaNaM ghaTasya vinAzaH syAdityabhidadhe maNikRtA, tattu tAdRzakSaNabhaGgasya doSAnAvahatvAttadIyairaiva dUSitam / yadapi 'kapAlAdisamavetanAzaM prati kapAlAdinAzasya kAraNatvAtkathaM kapAlAdinAzAdarvAgatIta vizeSaNAvacchedenApi ghaTadhvaMsasambhava' iti, tadapi tucchaM, utpannakapAlakadambakarUpasya ghaTanAzasya tadAnImanabhyupagamAt / tattatkSaNAvacchinnaghaTAdinAzasya tu tattatkSaNottara samayaviziSTamRdravyarUpasyAssgantu kopAdhijanyatvAt kapAlanAzAtpUrvaM sambhave bAghakA'bhAvAt / kazcitta--saMsargAvicchinnakiJciddharmAvacchinnapratiyogitA kasyA bhAvasyAtyantAbhAvatvaM niyamAnna prAguktapratItervizeSaNa' vacchinnavizeSyadhvaM sa viSayatvamiti, tattacchaM, yadutpattau kAryasyAvazyaM vipatti Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 1] nayameSena dhvaMsasvarUpam stasyaiva pradhvaMsatvA'bhyupagamAt / nanu ' yadutpattAvi' tyatra saptamyarthaH pUrvakAlavaM, nimittatvaM vA'nupapannam, kapAlapAlerutpatteH prAguttaraM vA ghaTavipatteranabhyupagamAttadutpattisamaya eva pratyuta tadabhyupagamAt / kiJca vipattipadArthasyApyatrA'paricayastasya pradhvaMsAtiriktasya vaktumazakyatvAt, na cotpannasya yasya yadutpattau satyAM yogyAnupalabdhiH sa tasya pradhvaMsa ityatra tAtparyam, ayogya - M dhvaMse'tivyApteH / etena 'vipattivyavahAravyApyotpattikatvamapi tallakSaNaM' parAstamiti cet ? maivaM, ' yadutpattyadhikaraNe utpannasya yasyAvazyamabhAvaH sa tasya pradhvaMsa ityarthe doSA'bhAvAt / nacaivamavazyaM padavaiyarthyaM pUrvonne'tivyAptivAraNAya vyApyatvArthakasya tasya sAphalyAt / tatra Rjunaye upAdeyakSaNa evopAdAnapradhvaMsaH / na ca dvitIyAdikSaNeSvevaM dhvaMsasthA-' bhAvena ghaTasya punarunmajJjanApattiH, dhvaMsasaMtAnA bhAvasyaiva tadApAdakatvAt / ata eva prAgabhAvasyApi pUrvitattatkSaNa rUpatve'pi nAdimakSaNarUpaprAgabhAvopamardanAtmakatvena dvitIyakSaNasya pratiyogitvaprasaGgaH, prAgabhAvasantAnopamardanenaiva pratiyogyAtmalAbhAt / i vyavahAranaye tu ghaTottarakAlavarttimRdAdisvadravyaM ghaTapradhvaMsaH / ghaTapUrvavartini mRdAdisvadravye'tivyAptivAraNAya 'ghaTottarakAlavartI'ti / ghaTottarakAlavarttinyapi mRdAdisantAnAntare tadvAraNAya 'sve 'ti / samaniyatAbhAvastveka eveti bhAvaH / etena 'kapAlasyaiva ghaTadhvaMsarUpatve ghaTaprAgabhAvakAle'pi 'ghaTo naSTa' iti pratItiH syAditi dUSaNamanavakAzaM veditavyam, viziSTa kapAlasya prAgasattvAt / viziSTA'viziSTayoH kathaJcidbhedastu supratIta eva, kSaNabhaGgAdyApatteH sarvathA bhedapakSa eva dUSakatvAd / na caivaM duHkhadhvaMsasyApyAtmarUpatvenA'janyatvAnmokSasyA'puruSArthatvApattiH, syAdvAdibhirAtmano'pi kathaJcijjanyatvA'bhyupagamAt / athaivaM 'bhUtale kapAlakadambakami 'tivad' bhUtale ghaTadhvaMsa' ityeva pratItiH syAnna tu 'kapAle kapAlami'tivat 'kapAle ghaTadhvaMsa' iti cet ? na, pratItibalena ghaTadhvaMsatvaviziSTAdhAratAvacchedakatvasya kapAlatve'pi svIkArAditi sampradAyapariSkAraH / nanvevaM bhAvarUpatve dhvaMsasya niHpratiyoMgikatApattiH, na ceSTApattiH, 'ghaTo dhvasta' ityAdito 'dhvaMsapratiyogI ghaTa' ityabAdhitAnubhavAt / etenAbhAvavyavahAra eva sapratiyogiko na tvabhAva iti nirastam, anubhavavyavahArayoH samAnaprakArakatvena kAryakAraNabhAvAttadananubhave tadavyavahAraprasaGgAcceti cet ? [pratiyogitAvicAraH] kimatra pratiyogitvam ? na tAvatsahAnavasthAnaniyamarUpaM virodhitvam, avyApyavRttyatyantAbhAvaprAgabhAvAdipratiyogitAyAmavyApteH / na caikadezakAlAvacchedeneti vizeSaNAnnAyaM doSa iti vAcyam, anyonyAbhAvapratiyogitAyAM tathApyavyApteH / "sambandhAntareNa vahUnyabhAvavati sambandhAntareNa vahUnervRttestena sambandhena tadabhAvavati tenA'vRttau vaktavyAyAM tenA'sambandhatvoktI' Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAya doSaH / 'ekadezakAlAvacchedene tyasya ca daizikAvacchedakatayA tadabhAvazUnyenAnavacchinnatve sati kAlikAvacchedakatayA tadabhAvazUnyenAnavacchinnaM yat sambandhitvamityarthAnna gotvA'bhAvAcanacchedakA'pasiddhiprayuko'pi doSa" iti cet ? na, prAgabhAvAdipratiyogitAyAH sAvacchinnalve'mi ghaTaprAgamAve ghaTaprAgabhAvAbhAvasya ghaTaprAgabhAvarUpatayA tatpratiyogitAyA vyAptestadabhAktvaviziSTAdhikaraNatoktAvapi guNakarmAnyatvaviziSTasattAbhAvavati tasyA'vRttestatpratiyogilAyAmavyApteH / atha-'yaddharmAvacchintAdhikaraNatAtvAvacchinnAbhAvatvaM-yaddharmAvacchinnAbhAvatvaviziSTAdhikaraNatAvatyanavachinnavizeSaNatayA vartamAnasyA'bhAvasya pratiyogitAnavacchedakaM -taddharmavattvaM taddharmAvacchinnAbhAvapratiyogiteti niSkarSaH / tena na ghaTasya paTAbhAvavadaghaTA'vRttitayA ghaTAdhikaraNatvagaganobhayAbhAvatvena meyatvena vA ghaTAdhikaraNatvAbhAvasya paTAbhAvavyApakatvena ca paTAbhAvapratiyogitApattiH / na vA ghaTabhedasambandhisaMbandhitvasyaiva lAghavena pratiyogitAvacchedakatvAdezatayA'navacchedakAnavacchinnatve sati kAutayA'navacchedakAnavacchinnaghaTabhedasambandhisambandhitvAvacchinnAbhakAprasiddharghaTe ghaTabhedapratiyogitA'nApattiH / na vA sattAbhAvavati samavAyena vRttitvAiprasiddhayA sattAbhAvapratiyogitAyAmavyAptiH, svasambaddhAdhikaraNA'vRttitarakatvavivakSAyAM ca sattAbhAvavatyabhAvatAniyAmakasamavAyena vRttitvA'prasiddhayA sattApratiyogitAyAM sA / pratiyogitAvacchedakasambandhenAdhikaraNatokterAvazyakatve vyadhikaraNasambandhAvacchinnAbhAvapratiyomitAyAmavyAptiH paramavaziSyate, sApi pratiyogitAvacchedakasambandhAvacchinnoyatvaviziSTAdhikaraNatvIyavizeSaNatayA svAdhikaraNatvAbhAvavivakSayA nirasanIyA iti cet ? na, tathApi pRthivItve dravyatvAbhAvapratiyogitApatteH / niyamapadasya vyApyatvArthakatve'pi tatra ghaTatvAbhAvapratiyAgitvApatteH / etena 'yAdRzapsambandhasAmAnye yaddharmAvacchinnapratiyogikavAyadabhAvAdhikaraNAnuyogikatvobhayAbhAvastaddharmavattvaM taddharmAvacchinnatatsambandhAvacchinnatadabhAvapratiyomite'ti dIdhitikRtAM khaMDazaH prasiddhayA vyadhikaraNasambandhAvacchinnAbhAvAdipratiyogitA'vyAminisasAya tanniruktirapi pratyAkhyAtA, avyApyavRttyabhAvAdipratiyogitAyAmavyAptezca / atha 'yaddharmAvacchinnAdhikaraNatAtvAvacchinnAbhAvatvaM svaviziSTavyApakatAvacchedakayadharmAvacchinnAbhAvatvaviziSTavyApakatAvacchedakamiti vivakSAyAM noktadoSaH / vyApakatAghaTakAtyantasabhAmadipratiyogitAzca viziSyopAdeyA iti pRthivItvAdhikaraNatvAbhAvasya viziSTapRthivItvAbhAvatvaviziSTavanniSThAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakatvatvAvacchinnAbhAvA'sambhave'pi na kSatiriti cet ! na, tathApi tadrase tadrUpatvAvacchinnAbhAvasya tadrUpatvAvacchinnapratiyogitApatteH ! svasamAnAdhikaraNayaddharmAvacchinnetyAdhuktAvapi tatra tadrasaghaTAnyataratvAvacchinnAbhAvasya tadavacchinnapratiyogitApatteH / svAkchinnAbhAvatvapraveze tu svaviziSTetyAdidalavaiyarthya, lAghavena tatsambandhAvacchinnataddharmAvacchinnAbhA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralo. 1] .. sasvarUpam vasya tadarma eva pratiyogiteti phalitaprasaGgAcca / nApi "abhAvavirahAtmatvaM bhAvAnAM pratiyogitA" (nyA0 ku.) ityudayanAcAryoM'pi cAruvicAracAturIsamAlocanapUrvamudacocarat ; yato'bhAvavirahatvaM yadyabhAvAbhAvatvaM tadAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakayoraprasaktyatiprasaktI / yadi punarabhAvajJAnapratibandhakajJAnaviSayatvaM tat, tadA ghaTavyApye ghaTAbhAvapratiyogitvApattiH / na ca svAbhAvetyuktyA tabyudAsaH tathA sati svasyaiva tathAvaktavyatApAtAt / 'svasyAbhAva' ityatra SaSTyarthapratiyogitvA'paricayAcca / tatsambandhAvacchinnatvaviSayatAvacchinnataddharmaniSThaviSayatAvacchinnAvacchinnatvaviSayatAvacchinnaviSayatAnirUpitAbhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvIyavizeSaNatAniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitavizeSyatAkajJAnapratibandhakatAvacchedakIbhUtatatsa-- mbandhAvacchinnasAMsargikaviSayatAnirUpakaprakAratAyAH tathAtve tu 'prameyaM nAstIti pratIteH pramAtvApAtAt / tasmAt pratiyogitvaM pratiyogisvarUpamabhAvasvarUpamastu vA yatkizcidetat, tathApi tava ghaTAbhAvAbhAva iva bhAvarUpe nAze na sapratiyogikatvasambaddhaM iti pratiyogitAvicAraH // [dhvaMsasvarUpanirUpaNam] __syAdetat 'ghaTottarakAlavRttI'tyatra ghaTottaratvaM yadi ghaTanAzAAdhakaraNatvaM tadAtmAzrayaH / yadi tu tadadhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatvaM tadA dvitoyAdikSaNeSveva ghaTadhvaMsApattyA RjusUtrapravezaH, kSaNadhvaMsasya durvacatvazca / etena yAvadghaTAdhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNalvamapi parAstam ghaTAdhikaraNabhinnatvamityuktAvapi caramasamayotpannakarmavyaktimAdAya taduttaraM tavaMsavyavahArA'nApattiH, prAgabhAve'tivyAptizca / etena taduttarakAlavRttitvamityasya tadadhikaraNatvAbhAvavaiziSTyAvacchedena vRttitvamityarthakatvamapi pratyAkhyAtaM, ghaTaprAgabhAvAnadhikaraNatve sati ghaTAnadhikaraNatvasya tathAtve tu prAgabhAvalakSaNasya dhvaMsAnadhikaraNatve sati ghaTAnadhikaraNatvagarbhapUrvakAlavRttittvaghaTitatayA'nyonyAzraya iti / atrocyate svadravyameva dhvaMsaH sarvatrAnugatatvAt / 'ghaTo dhvasta' ityAdau tu ghaTasya svadravye pUrvA'jJAtamapyuttarakAlavRttitvaM saMsargatayA bhAsata iti kA''tmAzrayAdi ? na caivaM dhvaMsaprAgabhAvapadayoH paryAyatvApattiH, ekavyavahArajanakatvAbhAvAt / 'dhvaMsavAn' iti zAbdabodhottara'prAgabhAvavAna ve'ti saMzayastvaniSTa eveti / evaM ca dRSTastAvadayaM ghaTo'tra niyataM dRSTastathA mudro, dRSTA karparasaMhatiH paramato'bhAvo na dRSTo'paraH tenAbhAva iti zrutiH kva nihitA kiM vAtra tatkAraNaM, svAdhInA kalazasya kevalamiyaM dRSTA kapAlAvalI // 1 // iti vyAkhyAtam / atha 'mudgarapAtAdvinaSTo ghaTa' iti tAvadanubhUyate, tatra ghaTottarakAlo vA mRdravyaMvA na tajanyaM, taM vinaiva svahetusamAjAttadutpatteriti cet ! na, 'mudgarapAtAvadhikasvottarakAlavRttisvadravyapariNAmI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 bRhatsyAdvAdarahasyaM ghaTa' iti bodhAkAratvAt / pramANArpaNAttu dravyaparyAyobhayAtmakaH pradhvaMsaH, antato vinigamanAviraheNa ghaTottarakAlasyApi tathAtvAt pratItisAkSikatvAcca / ata eva "ne bhavo bhaMgavihINo govA Natthi sambhava vihINo / uppAdo vi ya bhaMgo, Na viNA ghovveNa attheNa " // [ pra0 sAra 28 ] ityanena sargasthitisaMhArANAM nAntarIyakatvaM pratyapAdi / kapAlakadambakasarga eva hi ghaTasaMhAro ghaTasaMhAra eva ca kapAlakadambakasargaH, tatsargasaMhArAveva ca mRdaH sthitiH, saiva ca tatsargasaMhArau / bhAvasya bhAvAntarAbhAvasvabhAvenAbhAvasya ca bhAvAntarabhAvasvabhAvena, anvayasya vyatirekamukhena vyatirekANAM cAnvayAnullaMghanena prakAzanAditi syAdvAdaratnAkaramImAMsA mAMsaladhiyAmAsvAdasundaro vicAraH / iti dhvaMsasvarUpanirUpaNam // syAdetat--ghaTatvena ghaTadhvaMsasyevAtmatvAdinAtmAdidhvaMsAbhAvAdekAntanityatvamAtmAdeH syAditi cet ? maivam, dhvaMsapratiyogitve sati dhvaMsA'pratiyogitvenaivai kAntatvApAyAt / yastu vizeSo yadAtmatvAdinAtmAdernityatvaM tadbhAvAvyayatvAt ghaTatvAdinA ghaTasya tu nAtathAtvAditi / manuSyatvAdinA tvAtmAderapi dhvaMso'nivArita eveti tattvam // nanu tadbhAvAvyayatvaM dhvaMsapratiyogitA navacchedaka rUpavattvamiti kambugrIvAdimattvena ghaTasya nityatvaM syAditi cet ? na, gurudharme'pyavacchedakatvasya vyavasthApitatvAt / vastuto dhvaMsapratiyogitva - tadapratiyogitayoH saMyogatadabhAvayoriva samAvezAya zAkhAmUlayoriva ghaTatvadravyatvayoravacchedakatvamato na kApyAzaGkA / atha kapAlanAzAdeH sAmAnyataH kapAlAdisamavetanAzaM pratyeva kAraNatvAtprAci pakSe ghaTatvena ghaTadhvaMsa Akasmika iti cet na, ghaTapariNata kapALanAzasyaiva ghaTanAzatvAt / ghaTatvAvacchinnasvAdhikaraNatA sambandhatvAvacchinnapratiyogitA kaghaTAbhAvavadvaiziSTyAva cchedena kAlavRttitvaghaTitasya ghaTanAzatvasyArthasamAjasiddhatvena kAryatAnavacchedakatvAcca / evaM cAtiriktanAzakalpane tadanuruddhAnantakAryakAraNabhAvakalpanagauravamapi bAdhakaM bodhyam / tadanupasthitidazAyAM valuptasyApyatiriktatvasyAnantaraM tadupasthitirUpabAdhakApodyatvAt / [akRtAgamadoSAropaH] tathA 'akRtAgamaH', paryAyANAmapi nityAnAmeva satAmAgantukatvAt, anyathA paryAyavato'pyanityatvApattau nityatvapakSahAne: / atha ghaTatvAdereva kapAlAdijanyatAvacchedakatvAttasya ca paramANurUpa svadravyAvRttitvAnnAyaM doSa iti cet ? na, 'etAni kapAlAnyeva ghaTatayA pariNatAnI'ti pratItyA'vayavAvayavinoH syAdamedasiddheH tenaiva pariNamyapariNAmakabhAvAt / na caivaM 'vahnipariNato'yaspiDa' iti pratItyA'yaspiDasyApi vahnayabhedApattistadAnImiSTatvAt / tadidamuktam "pairiNamadi jeNa davvaM takkAlaM tammayatti paNNattaM" ti / iyAMstu vizeSo yat svAvayavAvayavinorekapradezabhAvenAbhedo'nayoH punarekAvagAhatAbhAveneti / 1 - - na bhavo bhaMgavihIno bhaMgo vA nAsti sambhavavihInaH / utpAdo'pi ca bhaMgo na vinA prauvyenArthena // 2 - ' pariNamati yena dravyaM tatkAlaM tanmayamiti prajJaptam' / [ itisaMskRtam ] Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 1] yazovinayopAdhyAyaviracitam [anyonyAbhAvasyA'vyApyavRttitvavyavasthApanaM nyAyamatena] nanvevamanyo'nyAbhAvasyA'vyApyavRttitvaM syAditi cet ? syAdeva / kathamanyathA'tiriktabhedavAdino'pi pakvadazAyAM 'ghaTe'yaM na zyAma' ityAdizAbdI pratItiH ? na hIyaM zyAmAtyantAbhAvamevAvagAhate, avyayanipAtAtiriktanAmArthaprakAratAnirUpitAtyantAbhAvatvAvacchinnavizeSyatayA naDa(ba)padajanyazAbdabodhe saptamIsamabhivyAhRtanapadajanyapadArthopasthitervizeSyatayA hetutvAdatra ca tadabhAvAt / athAtra saptamI vinApi no'bhAvavallAkSaNikatayA'tyantAbhAvAvacchinnavizeSyatayA zAbdabodho nirbAdhaH, bhedatvAnavacchinnavizeSyatAyA atiprasaJjikAyA atathAtvenAtyantAbhAvatvAvacchinnavizeSyatAyA eva kAryyatAvacchedakasambandhatvAta, atyantAbhAvatvAvacchinnaviSayatayA zAbdabodhaM prati tu padArthopasthiterapi tayaiva hetutvamAvazyakamanyathAtiprasaGgAt, tathA ca saptamIsamabhivyAhRtatvamapi hetutAvacchedakakoTau na nivizate'nAvazyakatvAditi noktadoSa iti cet ? na, abhAvatvaprakArakanapadazaktigrahAdabhAvatvenaivAbhAvopasthiterabhAvatvenaiva zAbdabodhAt saMsargAvacchinnapratiyogitAkatvAderanvayabalalabhyatvena paramatyantAbhAvatvasya zAbdAbodhAntaHpraveza iti / ___ athAbhAvatvaprakArakanapadazaktigrahAhitasaMskAreNa saMsargAvacchinnapratiyogitAkatvAMze udbuddhenA'tyantAbhAvatvaprakArakopasthitirevAtyantAbhAvatvaprakArakazAbdabodhajananIti cet ? na, tadaMze'nantodvodhakakalpanAmapekSya klaptazAbdabodhajanakatAvacchedakakoTau saptamausamabhivyAhRtatvanivezasyaivocitatvAt , tavApi saptamIsamabhivyAhArasyaiva niyatatadudbodhakatvakalpanaucityena kathamitastaM vinA tathA dhIH ? etenA'skhaNDopAdhirUpAtyantA'bhAvatvAnyonyAbhAvatvayornaJpadazakyatAvacchedakatvamate'pi 'ghaTo na zyAma' ityAdito'tyantAbhAvatvaprakArakopasthitiH parAstA, anyathA 'ghaTo na ghaTa' ityasyApi prasaGgAt / avyayanipAtAtiriktatvavanmatvarthapratyayaprakRtyatiriktanAmArthaprakArakAtyantAbhAvabodha eva saptamyAstantratvAd 'na saMyogavAni'tyAdau saMyogAtyantAbhAvabodhaH sughaTa evetyapyatimandam, 'ghaTo na zyAma' ityatra zyAmapadasya zyAmatvaviziSTe lAkSaNikatvAttavApi tadbodhAnApatteH, sphuTagauravAcca / kiJca, matubarthavizeSaNatvenAnvitasya saMyogAdevizeSaNatvenAbhAve'nvayo durghaTo nirAkAMkSatvAt / tadvizeSyA'vizeSaNakatadvidheyakazAbdabodhe tavRttapadasamabhivyAhRtapadajanyataditarA'vizeSaNakatadupasthiterhetutvAt / tadvizeSyAvizeSaNakatadvidheyakatvaJca tadvidheyatAnirUpitaprakAratA'nirUpitatadvidheyatAnirUpitoddezyatAkatvaM, nA'to 'nIlaghaTavadbhUtalami'tyatra nIlavizeSyasya ghaTasya vizeSaNatve'pi kSatiH / vastutaH 'kapisaMyogavAnne'tyAdisamabhivyAhArasya saMyogavadvidheyakAbhAvoddezyakabodha eva hetutvasya klumatvAtsaMyogavidheyakAbhAvoddezyakabodhahetutvakalpane gauravameva / etena 'nIlaghaTavarmU Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ talami'tyato bhUtale nIlavizeSyavizeSaNakanIlavidheyakabodhApatyA na prAguktahetuhetumadbhAvaH sambhavI'tyuktAvapi na kSatiH, anumitivizeSe parAmarzavizeSavacchAbdabodhavizeSa samabhivyAhAravizeSasya hetutvenaantiprsnggaat| ___ syAdetata-'idAnI ghaTo na zyAmaH' ityatra naJo vaidharmyamarthastatra ca vRttimati bhinne ca khaMDazo vRttiriti zyAmatvaviziSTaM vRttimati vizeSaNAvacchedakakAlAvacchinnAdheyatayA vRttimAn, bhinne tatraiva caitatkAlAdikamapyanvetIti zyAmatvaviziSTa vRttimadbhinnaitatkAlInadharmavAniti tato bodhaH / evaM 'zAkhAyAM na kapisaMyogI'tyatra kapisaMyogaviziSTaM vRttimati vizeSaNAvacchedakadezAvacchinnAdheyatayA vRttimAn bhinne tatraiva ca zAkhAdikamapyanvetIti kapisaMyogaviziSTavRttimadbhinnazAkhAvacchinnadharmavAniti tato bodhaH / tathA cAnyonyAbhAksya vyApyavRttitvamevocitam / avacchedakA'vizeSitapratiyogimattA jJAnasyaiva tadvattA, jJAnapratibandhakatvAditi |-maivm , evaM sati 'ghaTo na zyAma iti vAkyAd 'ghaTaH zyAmo na ve'ti saMzayA'nivRttiprasaGgAt / zyAmaprakArakasaMzayasya zyAmAbhAvaprakArakanirNayanivartyatvAt / dRzyate ca tatastAdRzavaidharthe tadabhAvavyApyavattAjJAnavidhurANAmapi ttsNshynivRttiH| kiJcaivaM zyAmAtyantAbhAvasyApyavyApyavRttitvaM na syAllAghavena zyAmAbhAvatvAvacchedadenaivA vacchedakAvizeSitazyAmA'vRttitvakalpanaucityAt / 'ghaTe na zyAma'ityatrApi zyAmasya svAvacchedakakAlAvacchinnasvaviziSTAdheyatAsambandhena vRttimatyanvayA'bAdhena no vaidhArthakatvasambhavAt / 'anyatra bhedavatprakArakabodhe'pyatra tadvizeSyakabodhe samabhivyAhAravizeSasya niyAmakatvAttato'tyantAbhAvatvaprakArikA pratItirAnubhavikI ti cet ? 'na zyAma ityato'nyonyAbhAvatvaprakArikA pratItirapi kinna tathA ? pratibandhakatvAbhimatavyApyavRttidharmavattAjJAne'pyavyApyavRttitvajJAnasyottejakatvakalpanAvazyakatvAcca noktalAghavagandho'pi / api caivaM zyAmAtyantAbhAvasyaiva zyAmAnyonyAbhAvarUpatayA lAghavam / tasya tAvadvyaktiniSTAnyataratvAvacchinnabhedAtmakatve tAvadvyaktitvaniSTAnyataratvAvacchinnAtyantAbhAvAtmakatve vA'tigauravAt / na caivaM 'zyAmo na zyAmamiti pratItyApattistadvAkyAcchcAmatvAvacchinnAnyonyAbhAvasyaiva lAbhAt / etena 'saMyogibhedasya dravyabhedAtmakatvakalpanamevocitaM, anyathA nAnAsaMyogeSu tadabhedatvakalpanApAtAt , tathA ca suSThuktaM medasyA'vyApyavRtitvaM, vyApyavRtyabhedavati tadabhedAsambhavAdi' tyapi nirastam , anugatasaMyogAbhAvAbhAva eva tadabhedatvakalpanAcca / svAbhAvAbhAvaH pratiyogyeveti vyAptau lAghavasyaiva niyAmakatvenA'nanugatapratiyogisthalaM tadatirekasyaiva nyAyyatvAt / yattu 'svAbhAvAbhAvasya pratiyogirUpatve 'ghaTAbhAvo nAstI'tyAdipratIterabhAvIyavizeSaNatayA tadavagAhinyA anirvAhAttadatirekasiddhiriti, tadasat , kluptapratiyogitAvacchedakasambandha eva tadabhAvIyavizeSaNatAtvakalpanena tannihiAt / saMyogimedAvitvaM kluptasaiMyogavRttisaMyogA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aanmmmmmm pralo01] yazovijayopAdhyAyaviracitam bhAvAbhAvatvAnnAtiricyata ityapyAhuriti nUtananaiyAyikAnusRtaH panthAH / ityanyonyAbhAvA'vyApyavRttitvavyavasthApanaM nyAyanayena / [jainamate'nyonyAbhAvasvarUpa-tadavyApyavRttitAnirUpaNam ] atha svanayena tad vyavasthApayAmaH / asmAkaM tu bhedo vaidhAnnAtiricyate, kluptenaivopapattAvatiriktakalpanA'yogAt / na ca paTatvAdhanantadharmeSu ghaTabhedatvakalpanApekSayA'tirikta eva tatra tattvakalpanaucityam , tathApi paTatvAdinA vinigamanAvirahAdatiriktatadbhedabhedAdidhArAkalpane gauravAcca / itthaM ca bhedatvamatadvayAvartakatvam , taccAnuvartakatvavat svabhAvata eveti prAcAM vaco vyAkhyAtam , svabhAvata ityasya svadharmata ityarthakatvAt / na caivamapi 'sthANuH puruSo na veti saMzayAnupapattistasya sthANutvarUpapuruSabhedagrahAtmakatvAditi vAcyam, tatra sthANutvasya svarUpatograhe'pi doSaprAbalyAttavRttibhinnatvenA'grahAt , puruSavRttibhinnatvena tattaddharmagrahasyaiva puruSatAdAtmyasaMzayanivartakatvAt / tathA ca zyAmavaidhayaM raktatvAdikameva tabhedaH paryyavasyati / tasya cA'vyApyavRttitvam avacchinnatAdAtmyayogitvaM lAghavAt , na tu svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvA'pratiyogitvaM, traikAlikatAdAtmyapariNAmanivRtterevAtyantAbhAvatvena tadAtmani tdtyntaabhaavaa'yogaacc| nanvevaM zyAmadazAyAM ghaTe na raktimiti prayogo na syAt saptamIsamabhivyAhRtanAtyantAbhAvasyaiva bodhAt , tasya raktaprAgabhAvAdiviSayakatve punarantarA zyAme raktatAdazAyAmapi tadApattiH / ata eva na tasya pratiyogitAmAtreNa raktaviziSTAbhAvAvagAhitvamapi / tAdRzatadavagAhijJAnasya raktavattAjJAnA'pratibadhyatvAt / nanvevaM dhvaMsaprAgabhAvayoreva raktatvAdhavacchinnapratiyogitAkatvamavyApyavRttyastu tathA ca raktatAdazAyAM prAgabhAvAdau tadabhAvAdeva na tathAdhIriti cet ? na, anantadhvaMsaprAgabhAvAdiSu raktatvAvacchinnapratiyogitAkatva-tadavyApyavRttitvakalpanApekSayA kluptAtyantAbhAvasyaiva tatra sAmayikasaMbandhakalpanaucityamiti cet ? atra vadanti / pareSAM ghaTena saha raktatvAbhAvasambandhastAvadratatvAbhAvasvarUpa eva, ghaMTAderananugatatvAtsambandhAntarA'yogAcca / tasya ca sAmayikatve'nityatvApattiH / atha na raktatvAbhAvamAtrameva tatsambandhastathA sati paTIyaraktatvAbhAvena rakte'pi ghaTe tadabhAvavyavahAraprasaGgAt , kintu viziSTapratItijananayogyatAvacchedakAvacchinnasyaiva tasya tattvaM, tadyogyatAvacchedakaM cAtra pratiyogidezAnyadezatvam / tathA cAtra pratiyogidezAnyatvasya sAmayikatvaM nirbAdhamiti cet ? na, pratiyogidezatvaghaTakasambandhagaveSaNayAnavasthAnAdAkAzAdidezA'prasiddhezca / ___ atha yathA vAyau rUpasamavAyasattve'pi samavAyasambandhAvacchinnarUpAdhAratAbhAvAdvAyau rUpamiti na dhIH tathAntarA zyAme ghaTe raktatAdazAyAM rakkatvAtyantAbhAvavizeSaNatAsatve'pi vizeSaNatA syA. ra. 12 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsyAdvAdarahasye saMbandhAvacchinnatadAdhAratAbhAvAdayaM na rakta iti na pratItiriti cet ? hanta tarhi ghaTAdau tAhazAdhAratAyA raktaprAgabhAvAdau raktatvAvacchinnapratiyogitAkatvasya vA'vyApyavRttisvamityatra kiM vinigamakam ? 'idAnI ghaTe na raktamiti pratyayasya tu etatkAlInaraktatvAvacchedena ghaTavRttibhinnatvAvagAhitvAdeva vyavahArabalena rUpavati rUpAtyantAbhAvasiddhirnirasanIyA / na ca rUpadhArAvAraNAya janyarUpatvAvacchinnaM prati rUpatvAvacchinnAbhAvasya hetutvena tatsiddhiH, vyaktisthAnIyApatteH prAmANikatvena prAgabhAvasya viziSya hetutvAvazyakatvAt ghaTapUrvavRttisvadravyatvena ghaTaM prati hetutvA'sambhave'pi tatkapAlatvAdinA tathAtvasambhavAt / nanvevaM guNaguNinostAdAtmye tayorjanyajanakabhAvo na syAdabhede tadasaMbhavAt / ata eva 'nIlaghaTapadayoH zAbdasAmAnAdhikaraNyanirvAhakatayA guNaguNinorabhedasiddhiri'tyapAstam / tAdAtmyena svArthAnvitArthazAbdabodhajanakatvarUpasya tasya nIlapade nIlavallakSaNAdinA'pi nirvAhAt / lakSaNAdipratisandhAna vinA tAdRzazAbdabodhasyAniSTatvAt / anyathA 'vAso nIla' iti prayogApatteH / 'guNe zuklAdayaH puMsI'[amara0 1-5-17]tyanuzAsanAt , atra guNe zuklAdipadAnAM zuklatvAdhavacchinnasvavRtijJAnavizeSyatvasambandhenA'nvayAt / zuklatvAdiviziSTavRttimattvena jJAtAnAmeva zuklAdipadAnAM pulliMgakAryadarzanAt / ata eva 'zuklaM vAsa' ityAdau zuklapadasya zuklavati lakSaNayaiva vizeSyaliGgagAmitvam / na caivaM tasyA'pratyayAntatvenApi klIbatvAnupapattiH, iSTatvAtaMtrAjantapadasyaiva klIbatvAt / ata eva 'zuklo'syAstIti zuklami'tyeva tanniruktiH / atra mukhyavizeSyatayA zuklatvAdiviziSTavRttijJAnajanyazAbdabodhe zuklatvAdyavacchinnamukhyavizeSyatAkavRttijJAnajanyapadArthopasthitestayaiva hetutvam / na caivamajantatvAdisthale'tiprasaGgaH, sAmAnyata eva mukhyavizeSyatayA zAbdabodhaM prati vizeSaNatvenAnvayatAtparyAbhAvApekSaNAt / na caivaM 'ghaTasya zuklami'tyAdito'pi zuklatvAdhavacchinnamukhyavizeSyatAkazAbdabodhApattiH, asAdhutvajJAnavirahadazAyAmiSTatvAdityanyatra vistaraH / yattvevaM sati zuklapaTazabdayorekArthatve 'zuklaH paTa' iti sahaprayogo na syAt , syAcca ghaTAderiva tadrUpAdestvAcamapi, 'paTamAnaye'tyukte yatkiJcicchuklAnayanaM ca vyutpannasya syAt , syAccA'paTaH paTa iti vadazuklaH paTa iti vaco virodhaprastaM, pAkena zyAmaraktavinAzotpAdAbhyAM ghaTasya to syAtA, ghaTasattve vA tayostau na syAtAm / atha zuklatvAdijAtibhedAnneme doSA iti ceta ? na, zuklatvAdevyavRttitve'ndhasya tvacA dravyatvagrahavadrUpatvagrahasyApi prasaGgAt jAtitvAcaM pratyAzrayatvAcasyaiva niyAmakatvAditi pratyajJAyi maNikRtA-tanna, AzrayatvAcasya niyamataH pUrvama'sambhavino jAtitvAcA'hetutvAt , rUpatvAdhanyatamabhedasya viSayatayA tvAcahetutvenA'natiprasaGgAcca / atha bhedAbhedAbhyupagame na sarvathA'medapakSasambhAvitaprasaraH prAgukta doSa iti cet ? Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 1] medAmedasiddhiH nA'vacchedakamedaM vinaikatra bhedAbhedayorvirodhAt / taduktaM - maNikRtA 'tasyaiva tatrAbhAvo'vacchedakabhedena varttate, jJAyate ca yathA saMyogAbhAvaH / zyAmAvacchinnasya tasyaivAnyonyAbhAvastatraiva tadanyonyAbhAvAbhAvazca zyAmAvacchedena' / tadihApi nIlasyAnyonyAbhAvo ghaTatvAvacchedeneti nIlAd ghaTasya medosstu | abhedastu nIlAnyonyAbhAvA'bhAvarUpo ghaTe na, ghaTatvAvacchedenaiva virodhAt, ekAvacchedena bhAvAbhAvayorekatrAvRtterajJAnAcca / nApyavacchedakAntareNa ghaTatvAvacchinne ghaTe tadabhAvAtadajJAnespi 'nIlo ghaTa' ityanubhavAcceti cet ? atra vadanti - bhedAbhedastAvadguNaguNyAdiviziSTapratItiniyAmakatvenAnubhavabalena ca jAtyantararUpa eva siddhayati / taduktaM - ' anyonyavyAptibhAvena bhedAbhedapakSasya jAtyantarAtmakatvAditi / anyonyavyAptibhAvazca mithaH zabalAkArAnubhAvakatvaM tena ghaTabhinne pIte zyAmA'bhedasya, zyAmabhinne paTe ghaTAbhedasya ca vyabhicAre'pi na kSatiH / tattatsantAnaparyavasAyitvena vyApyavyApakabhAva ityapi kecit / evaM ca 'yenAkAreNa bhedastena bheda evetyAdivAbhaMgyApi na bibhISikA syAdvAdinAM, 'tena bheda eve' tyasyArthazUnyatvAdevakAreNA'medapratiSedhA'sambhavAd bhedasyA'bhedAnuviddhatvAt / evakArasya yatkiJcidanyArthakatve tu na tatra vipratipadyAmahe / tathA ca parAbhipretamedatadabhAvAnabhyupagamAnna tAdRzAvacchedakabhedAnupalabdhidoSo, medAbhedasya svata eva bhinnarUpakukSibharitayA ca nAtiprasaGga iti / 91 yuktaM caitad - vilakSaNamedAbhedatvenaiva guNaguNyAdisambandhatvAt / ghaTatvazyAmatvAdiparyavasannabhedAbhedatvena tathAtvA'sambhavAt / ekAntabhede'vavyaveSvavayavI kiM dezena samaveyAtkAtsnrtsnyena vA ? nAdyo'vayavAtiriktadezAnupadezAt / na dvitIyaH pratyavayavasamavetAvayava bahutvaprasaGgAt / athA'vayaveSvayavI samavaityeva, dezena kAtsnrtsnyena vetyatra punarApAdakAbhAva anyathA bhavatAmapyavayaveSvavayavI kiM (kiM) dezenApRthag bhavet, kArtsnyena vA ? Adye'vayavAtirikta dezA'niruktiH / dvitIye pratyavayavA'pRthagbhUtAvayavibahutvaprasaktiriti tulyaH paryanuyoga iti iti cet na, asmAkamamedanayAda bahutve'pi bhedanayAdaikyAt pareNa tu svapne'pi tathAnabhyupagamAt samavAyasyaivA'siddhau tAtparyAcca / tathA hi - ' guNAdisAkSAtkAra indriyasambandhajanyaH, janya sAkSAtkAratvAt, daNDIti sAkSAtkAravadityanumAnaM na samavAyaM sAdhayituM kSamate vaizadyavad jJAnaM prati yogyatAvizeSasya hetutvAt cakSuSo'prApyakAritvAt / " [cakSuraprApyakAritAvyavasthApanam ] atha cakSuSosprApyakAritvameva na kSama iti cet ? zruNu / prasaGgasaGgatamatha prathamAnavizuddhadhIH cakSuraprApyakAritvaM brUte nyAyavizAradaH // 1 // tathA hi janyasAkSAtkAratvAvacchinnaM pratIndriyasambandhatvena tAvanna hetutA, indriyasambandhatvasyaikasyA'sambhavAt / etena cakSuSatvAvacchinnaM prati cakSuH sambandhatvena hetutA'pi parAstA / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 bRhatsyAdvAdarahasya __ atha dravyacAkSuSatvAdyavacchinnaM prati cakSuHsaMyogatvAdinA viziSyaiva hetutA / taduktaM maNikRtApratyakSavizeSe indriyArthasaMnikarSavizeSo heturananugata eveti cet ? na, cakSuHsaMyogasyApi paramANvAkAzAdau vyabhicAreNa cAkSuSaM prati hetutvA'yogAt / 'mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpasyApi tatra sahakAritvAnnAyaM doSa' iti cet ? na, udbhUtarUpasamAnAdhikaraNamahattvatvena sahakAritve vinigamakAbhAvAt / atha pAkena rUpanAzakSaNe'pi ghaTAdicAkSuSotpattirevodbhUtarUpaviziSTamahatvasyaiva dravyacAkSuSahetutve vinigamiketi cet ? na, tatra rUpanAzakSaNa eva cAkSuSam , na tu taduttaropajAyamAnarUpottaramityasya kozapAnapratyAyanIyatvAt / atha mahattvodbhUtarUpayoH pRthagevA'stu kAraNatA / mahattvajanyatAvacchedakaM ca janyadravyasAkSAtkAratvam / ata evAtmasAkSAtkAra evAtmani mahattve mAnam, udbhUtarUpajanyatAvacchedakaM ca dravyacAkSuSatvamiti cet ? tathApi cakSugrgolakaparikalitA'janAdhapratyakSaM kimadhInam ! 'yogyatAbhAvAdhInami'ti cettarhi pATaccaravilaMTite vezmani yAmikajAgaraNavRtAntAnusaraNam / bhittyAyantaritA'pratyakSasyApi yogyatAviraheNaivopapattI vyavahitArthA'prakAzakatvAnyathAnupapatyA cakSuHprApyakAritvasAdhanamanorathasya dUraproSitatvAt / syAdetat / bhittyAdivyavahitArthasya na svarUpayogyatvam / kAlAntare tasyaiva pratyakSasambhavAt / kintu bhittyAdezcakSuHprAptivighAtakatayA virodhitvAdeva na tadantaritArthagrahaNam / evamatisAnnidhyasyApi dUratvavaddoSatvena pratibandhakatvAnna nayanAJjanAdilaukikacAkSuSam / yattu-vijAtoyacakSuHsaMyogatvena hetutvAdeva na dUrasthalaukikacAkSuSamiti, tanna, sati vizeSadarzanAdau dUrasthasyApi laukikacAkSuSadarzanAt / maivaM, ananugatatattadoSANAM tattatpratyakSapratibandhakatvakalpanApekSayA sAmAnyataH sUkSmavyavahitArthapratyakSa jJAnAvaraNa karmavipAkodayavizeSasyaiva pratibaMdhakatvakalpanaucityAt / vastutazcakSuSaH prApyakAritve zAkhAcandramasoyugapad grahaNAnupapattiH / atha kramikatvameva tajjJAnayoH, yogapadyapratyayasya zatapatrazatapatrIvedhavyatikaraNa bhramatvAditi cet ! na, tathA sati tataH 'sAkSAtkAromI'tyanuvyavasAyasya tayoranupapatteH, tadanuvyavasAyasamaye zAkhAjJAnasya naSTatvAt / na ca zAkhAcandrayoH kramikajJAnAhitasaMskArAbhyAM janitAyAM samUhAlambanasmRtAvevAnubhavatvAropAttathAnuvyavasAyo yathA paJcAvadhAnasthale iti vAcyam, upekSAtmakatajjJAnatastAhazasmRtyasambhavAt / tava laukikasannikarSajanyajJAnasyaiva viSayatayA 'sAkSAtkAromI'tyanuvyavasAyajanakatvAcca / yattu sphaTikAdikamupabhidya nayanarazmiprasaraNaM pratyabhijJAbhijJAnAM dUrabhyupagamamiti, tattu vikaTakapATasaMpuTasaMghaTitamapavarakamupabhidya mRgamadasandohasamAgamasamasamAdhAnamiti kazcit / vastuto mRgamadasaMsargArabdhasugandhidravyANyeva bahiranubhUyante'nyathA baMhIyasA kAlena baMhIyasA vAyunA tadavayavAnAM bhUyasAmapagame tadgurutvapracyavApAtAd / tathA ca sphaTikAdinApi pratibandhAnnayanarazmInAM kathaM bahinirgamaH ! ata eva kAcapikAditastacchAyadravyAntarArambho'pi tatra tatra vyaavrnnitH| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 1] cakSusprApyakAritAvAdaH api ca nayanasya taijasatvA'siddhayA tadrazmaya eva kutatsyAH / na ca 'cakSustaijasaM, rUpAdiSu madhye rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt, Alokavadi 'tyanumAnAccakSuSastaijasatvasiddhiH, na cAbjanena vyabhicArastasya cAkSuSaprayojakatve'pi tadajanakatvAditi vAcyam, aprayojakatvAt, anudbhutarUpAnudbhUtasparzatejo'ntarakalpane gauravAcca / ata evendriyatvaM janyasAkSAtkAratvAvacchinnajanakatAvacchedakaH pRthivyAdyavRttireva jAtivizeSa iti yaugaikadezinaH / teSAmapi cakSuH saMyogatvena hetutAsiddhayaiva cakSuHprApyakAritvasAdhanAbhikAMkSA sampUryeta, saiva tu nAstyatra / 'taddhetorevA'stu kiM tene'ti nyAyAccakSuH saMyogatvAvacchinna niyAmakAdeva cAkSuSadezaviSayapratiniyamasambhavAt / etena " yogyA ced yogyatA vaH sapadi janayituM jJAnamakSNo'napekSaH, kasmAdasmAkamA kasmika iva na tadA hanta vastUpalambhaH / AyAsaM kaH prakuryAdanaNumaNivibhApUrite gehadeze, pradyotArthI pradIpaM prakaTayitumalaM tailasampUraNAdau // 1 // api 93 svanayananikaTopaTaMkino'rthAH paTu vikasanti na jAtu tatpratIpAH, jagati vicaratIha yogyateyaM ziva ziva vaJcana cAturIdhurINe || 2 ||" ityAdi nirastam / yataH - yogyatA vastuno bodhe, smRtA pratiniyAmikA / upadhAnaM punastasya cakSurunmIlanAdinA ||3|| yadAbhimukhyaM niyamAya karmmaNo, na nAma saMyoganiyAmakaM dhiyaH / hAsmi nAsminniyame spRhAvahaH kRtAMta kopastu tavaiva kevalam // 4 // yatra yatra parisarpati cakSuH tatra tatra kila vedanajanma / gautamIyasamaye tadidAnIM prApyakAriNi na cakSuSi sAkSi // 5 // anantanayanaviSayasaMyogAnAM tattaddezAdiSvanantatajJjanakatvAnAJca kalpanAyAM mahAgauravAt nayanakriyAbhimukhyasya rUpAdAvapi sambhave bAdhakAbhAvAd dravyatatsamavetAdisAdhAraNacAkSuSaM pratyekahetutve lAghavAcca / 'lohopalasya lohAkarSakatvamivA'pratyAsannasyApi cakSuSazcAkSuSajanakatvami'tyapyAhuH, teSAmapi sambandha vizeSAzrayaNa mAvazyakamanyathAtiprasaGgAt / , tathA caivaM prayuJjate 'nayanaM yogyadezAvasthitA'prAptArthaparicchedakam, prAptinibandhanAnugrahopaghAtazUnyatvAt manovaditi / vanaspati-surAlokanAdinA nayanAnugrahopaghAtodayAdvayabhicAravAraNAya 'prAptinibandhane 'ti vizeSaNam / tadupaghAtasya prAptinimittakatve nayanasya jalAnalasaMyogena kledadAhApatteH / atha manaso'pi ghaTAdinA'laukika jJAnAdipratyAsattisattvAt sAdhyavikalo dRSTAnta iti cet ? na, saMyogapratyAsatyA paricchedakatvAbhAvasyaiva sisAghayiSita - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsyAdvAdarahasye tvAt / na cAtmamAnasatvAvacchinnaM prati saMyogenaiva manaso hetutvAnna kizcidetaditi vAcyaM, pUrva tadaprApyakAritvaM prasAdhya dRSTAntatvAbhiprAyAt / evaJca manasa iva cakSuSastattadupayogasAcivyAttadA tadA tattadarthagrAhakatvaM svabhAvAdevetyapi prAJcaH / "svaprAcIsthapuruSasAkSAtkAre svapratIcovRttitvasambandhena vijAtIyadravyatvenAstu bhityAdInAM pratibandhakatA / pratibandhakatAvacchedaka sambandhAnanugamazca na doSAya / tAvatsambandhaparyAptapratiyogitAvacchedakatAkavilakSaNAbhAvasyaikasya kAraNatAsvIkArAt / tathA ca bhittyAdInAM pratibandhakatvAdeva na tadantaritArthagrahaNamiti kiM yogyataye"ti kazcit / tanna, pRthivItvAdinA sAGkaryeNa vijAtIyadravyatvena tathAtvA'sambhavAt vyavahiteyogicAkSuSAnurodhena yogyatAyA avazyAzrayaNItvAcca / etena sphaTikatvAdyabhAvakTaviziSTadravyatvenoktasambandhenAstu pratibandhakatvamityapyapAstam / nanu kizcidavacchedena tamaHpracchanne'pi bhittyAdau yadavacchedena cakSuHsaMyogastadavacchedenAlokasaMyogAdeva cAkSuSadarzanAccakSuSaHprApyakAritvaM setsyatIti cet ? etannipuNataramandhakAravAde pratividhAsyAmaH / evazca 'zAkhAbhimukhena cakSuSA viTapino mUlAvacchinnasaMyogagrahAbhAvAdavyApyavRtticAkSuSaM prati cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAyAH sannikarSatvasyAvazyakalpanIyatayA cakSuSaHprApyakAritvamAyAsyatItyapi pratividheyaprAyamavadheyam / tadAnI cakSurabhimukhadezAviSvagabhAvA'bhAvAdeva saMyogAdicAkSuSAnudayAt / kecittu 'cakSuSaHprApyakAritve pRthutaragrahaNAnupapattiH, na hyaNunA cakSuSA pRthutaradravyasaMyogasambhavI'tyAhuH / "rUvaM puNa pAsaI apuDhe tvi"[A. ni. 5] tyAdyAgamo'pyatrArthe sAkSIti dig / iti cakSuraprApyakAritAvyavasthApana prAsaGgikam // [samavAyasiddhinirasanam ] atha prakRtaM prastumaH // 'guNajAtikriyAviziSTabuddhayo vizeSaNasambandhaviSayAH, viziSTabuddhivAdaNDIti buddhivadi'tyanumAnamapi na samavAyasAdhane paTIyaH, svarUpasambandhenArthAntaratvAt / na ca 'pakSIbhUtabuddheranugatasambandhaviSayatve lAghavAt katraikyasyeva pakSadharmAtAbalAtsambandhaikyasya siddhau samavAyasiddhiH', tabuddhestadaviSayatve'pyatilAghavena tadasiddhiprasaGgAt / na ca guNaguNyAdiviziSTabuddheH samUhAlambanavailakSaNyanirvAhakatayA tatsiddhiH, ata eva viziSTabuddhitvaheturapyatayAvRttidhIjanakabuddhitvaparyyavasAyitayaiva kAryakAraNabhAvalakSaNAnukUlatarkasadhrIcIna iti vAcyam , yogyatAvizeSAzrayaNaM vinA tavopAyasahasreNApi samUhAlambanaviziSTabuddhayorvizeSA'sambhavAt / 'ghaTarUpasamavAyA' iti samUhAlambane'pi samavAyasya viSayatvAt / atha svarUpato bhAsamAnena vaiziSTayena viziSTabuddheH samUhAlambanAdvizeSo, na hyupadarzitasamUhAlambane samavAyasya svarUpato bhAnaM kintu samavAyatveneti cet ? na, 'daNDavAn daNDasaMyogavAn puruSa' ityatrApi Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 pralo01] samavAyanirAlA saMyogasya svarUpato bhAnAt / athAtra daNDaviSayatAnirUpitasAMsargikasaMyogaviSayatAnirUpita. puruSatvAvacchinnavizeSyatAkatvAbhAvAdeva na tAdRzaviziSTabuddhitvamiti cet ! na, nirUpitatvAderanatireke uktAtiprasaGgatAdavasthyAt , atireke tu sAkSAt jJAnagataprakAritAvizeSeNaiva tadvizeSaucitye navyamatapravezAt / kizca, samavAyasyApi samavAyAntarasvIkAre'navasthA, svamina svasya svIkAre AtmAzrayaH, prathame dvitIyasya - dvitIye prathamasyorarIkAre punaranyonyAzrayaH, prathame dvitIyasya - tatra tRtIyasya - tatra ca prathamasyAbhyupagame cakrakamiti tatra svarUpasyaiva sambandhatvocitye kinna guNaguNinorapi tathA'bhyupagamaH / tadidamabhisandhAyoktamanyatra stutikRtaiva "ihedamityasti matizca vRttAvi" ti / atha lAghavabalAd guNaguNyAdInAmekaH sambandhaH sidhyat dharmiyAhakamAnena svataH sambandhasvabhAva eva setyasyatIti cet ? hanta tarhi 'hUde vahirnAstIti pratIterabhAvAdisAdhAraNaikavaiziSTayasiddhau dattaH samavAyAya jalAJjaliH / etena 'guNaguNyAdisvarUpadvaye sambandhatvamatiriktasamavAye veti vinigamanAvirahAdapyantataH samavAyasiddhiH, na ca vaiziSTaye'pi tathA, tatrAbhAvasyaivAnugatatvena sambandhatvocityAdi'tyapAstam / tathApyanugatajAtyAdisAdhAraNasamavAyA'siddhezca / atha samavAyena janyabhAvatvAvacchinnaM prati dravyatvena hetutvAttatsiddhiH, na ca svarUpasambandhenaivAstu tathAtvam , svarUpANAmananugatatvAditi ceta? na. vaiziSTayasambandhena janyamAtra pratyeva dravyatvena tattvaucityAt / atha pratiyogitayA ghaTAdisamavetanAzaM prati svapratiyogisamavetatvasambandhena ghaTAdinAzasya hetutvAtsamavAyasiddhiH / svapratiyogivRttitvena tathAtve ghaTAdivRttidhvaMsadhvaMsApatteH / ghaTAdikAlonasaMyogAdidhvaMse vyabhicAravAraNAya 'pratiyogitayA' / svapratiyogisamavetatvasvAdhikaraNatvobhayasambandhena nAzavannAzatvAvacchinnasya hetutvAvazyakatayA sattAdau tadApattyabhAvena sattvena nAzahetutvA'kalpanAt / na ca dvitrikSaNasthAyighaTAdisamavetanAze svapratiyogisamavetatvenaiva tathAtvAtpratiyogitayA nAzatvAvacchinnaM pratitAdAtmyena sattvena hetutvAnna dhvaMsadhvaMsApattiriti vAcyam , tatrApi svapratiyogisamavAyikAraNakatvenaiva tathAtve'natiprasaGgAditi cet ? na, uktahetutAvacchedake'klRptasamavAyanivezApekSayA kluptasattvanivezasyaivocitatvAt / [vaiziSTayavAdaH] kiJca, rUpAbhAvamahattvAbhAvAnyadravyavRtticAkSuSaM prati cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavadvaiziSTayasyaiva hetutvaucityam / rUpAbhAvamahattvAbhAvacAkSu(Se)*prati cakSuHsaMyuktamahadvaiziSTayasya tAdRzobhUtarUpavadvaiziSTayasya ca pRthakkAraNatvAt / rUpAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktodbhUtarUpavadvizeSaNatA, mahattvAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktamahattvavadvizeSaNatA, mahatsamavetacAkSuSe cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavatsamavAyazca heturiti kalpanA'pekSayoktasyaiva yuktatvAt / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsyAdvAdarahasye * vastuto dravyavRtticAkSuSaM prati cakSuH saMyuktacAkSuSavaiziSTayasyaiva hetutvaM, vaiziSTayAnabhyupagame tu mahatsamavetacAkSuSaM prati cakSuH saMyuktacAkSuSasamavAyasya, dravyavRttyabhAvacAkSuSaM prati cakSuHsaMyutacAkSuSavizeSaNatAyA hetutve gauravAt / 'dravyajAtyanyacAkSuSe mahadudbhUtarUpavadbhinnasamavetatvena pratibandhakatvAt samavAyasiddhiriti tu mandam / dravyAnyasaJccAkSuSatvAvacchinnaM prati mahadudbhUtarUpavadbhinnaviziSTatvenaiva tattvasambhavAt / yattu bhUtalapaTAbhAvavaiziSTacasattvAtpaTakA pa paTAbhAvadhIprasaGgaH, na ca tadAnImadhikaraNasvAbhAvyAt paTAbhAvAbhAvAdhikaraNatvAdeva nAyamiti vAcyam, svabhAvabhaGgaprasaGgAditi - tanna, paTasattve paTAbhAvavaiziSTayasattve'pi tadavacchinnatadAdhAratA'bhAvAdevoktaprasaGgAbhAvAt / iti vaiziSTayavAdaH // asmAkaM tu na samavAyo na vA vaiziSTyaM, kathaJcidanugamavyAvRttimadbhiH svarUpaireva tattakAryanirvAhAt / itthaM ca vizeSaNa sambandhanimittakatvaM sAdhyIkRtya pUrvoktAnumAnamapyanAdaraNIyaM, vailakSaNyasya jAtirUpasya smRtitvAnumititvAdinA sAGkaryAt / viSayitArUpasya ca samavAyA'siddhayA durvacatvAt / satyalaukikaviziSTapratyakSatvasyaiva kAryatAvacchedakatvena tadavacchinnaM prati vizeSaNasambandhatvena hetutvaM svarUpasambandhenArthAntaratvAt, anyathA vaiziSTayasya durnivAratvAt, vizeSaNa sambandhatvasyaikasyAbhAvenaitatkAryyakAraNabhAvasya viziSyavizrAmAcca / iti samavAya nirAsaH // [ bhedAbhedavAdaH ] nanvabhedasaMsargeNA'nvitapadArthabodhaka padakasamAsasyaiva karmadhArayatvAt 'nIlotpalami' - tyAdau nIlotpalayorbhedAbhedasya saMsargatve karmmadhArayAnupapattiH, anyathA 'ghaTarUpamityatrApi tatprasaGgAditi cet ? maivaM, karmmadhAraye hi tAdAtmyameva saMsarge na tu medAbhAva:, 'prameyAbhidheyamityatra tadvAdhAt / tacca 'nIlotpalamityatra nIlapadasya nIlavatparatayA nirAbAdham / na caivaM 'ghaTakalaza' ityatrApi karmmadhArayaprasaGgastatra padasArUpyAbhAvenaikazeSA'navakAzAt vastuta ekazeSasya dvandvApavAdakatvAda 'ghaTa ghaTa' ityatrApi tatprasaGga iti vAcyam, tatra padArthayornisa - kAMkSatvenAnanvayAt / na coktaM karmmadhArayalakSaNamapi jyAyaH, 'rAjapuruSa' ityAditatpuruSe'tiprasa GgAditi dik / " etena 'ghaTasya rUpamityAdau paSThIprayogadarzanAddharmmadharmiNorbheda eva yukta ityapyanA - sthitaM, tatra sambandhatvenA'viSvagbhAvasyaiva bhAnAt sambandhatvasyaiva SaSThIpadazakyatAvacchedakatvAt, tatrAviSvagbhAvAtiriktatvapraveze gauravAt tAdAmyena prAtipadikArthayoranvaye samAnavibhaktikasvAderniyAmakAdeva 'ghaTasya nIla' ityAdyApatyabhAvAt / iyAMstu vizeSo yaddharmidharmabhAvAdyapekSayaiva dvayorbhedAmedaH, pratisvaM pratisvikarUpeNa kevalAmedo, gotvAzvatvA''dinA tu kevalabheda iti / na caivamekAntA'nupravezo'bhedasambhinna medavattvAbhyupagamenaiva tadapAyAt / itthaM caitadavazyamaMgI kartavyaM, * cihnadvayAntarAla dvayapATho yazovijayopAdhyAyaiH svahastAkSaraiH prakSipto mUlAdarze / 96 " Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 1] medAmedavAda: kathamanyathA syAdbhinnaM cA'bhinnaM cetyatra syAtpadaM nA'natiprayojanamiti dhyeyam / __ atha bhedAbhedasyApi kathaJcidabhedarUpatvAt kapAle ghaTa' ityAdAvAdhArA''dheyabhAvapratItirna syAditi cet ! na, bhedAbhedatvena tasya vRttiniyAmakatvAt / 'ghaTAbhAve ghaTo nAstI'tyAdAvapi ghaTAbhAvatvena dharma-dharmibhAvavivakSayaiva nistAraH / sarvathA tadAtmanaH punarAdhArA''dheyabhAvo'sambhavI svapne'pi tathA'pratyayAt / dharmA'viSvagbhUto dharyeva tadAdhAratA, tena na dharmadharmiNorbhadA'bhedA'vizeSe'pi dharyeva dharmAdhAro na tu dharmAstathetyatra niyAmakAnusaraNavaiyagyam / tattatpratiyogikatvaviziSTatattatsambandhasya tathAtve tu ekatraiva bhUtale ghaTapaTAdipratiyogibhedenA'vyApyavRttinAnAdhAratApattermiNazcA'nAdhAratve dharmA eva vastviti tathAgatapravAdasAmrAjyApatteH dharmAdhAratayaiva paraM dharmiNaH kalpanAditi dig / nanvevamapi bhavatu medAbhedo jAtyantararUpaH, paramasAvekatrA'nyonyAbhAvatadabhAvapratItivyaMgyastayozcaikatrA'vacchedakabhedaM vinA pratItyanupapattirityuktameveti cet ? na, ghaTatvaikadravyatvayoreva tadavacchedakayoH sambhavAt / yadavadAma stutau "ekatra vRttau hi virodhmaajoryessaamvcchedkbhedyaanycaa| ___ dravyatvaparyAyatayovibhedaM vijAnatAM sA kathamastu vastu" // iti / nIbhedo ghaTatvAvacchedena, nIlAbhedastu nIlavadbhinnabhedAvacchedena / na ca tadajJAne'pi 'nIlo ghaTa' ityabhedAnubhavAt na tasya tadavacchedakatvaM, ghaTatvavattasya yogyatvAt niyamato grahasambhavAt / astu vA tadagrahe'pyavacchedakaudAsInyenaiva nIlA medadhIH / na sA ghaTatvAvacchedena nIlabhedagrahapratibaddhayA / taddharmAvacchedena tadvattAdhiyastaddhavicchedenaiva tadabhAvavattAdhIvirodhitvAt / taddhAtiriktadharmA'navacchedenetyasya praveze gauravAditi yauktikaaH| kecittu-bhedo'nyonyAbhAvo'bhedastu dharmAntaramityabhyupagacchanti / atra tAdRzAbhedasya vyavahArA'naupayikatvaM yatkazcidughuSTaM tadasambaddhaM, 'prameyamabhidheyami'tyAdau tasyaiva zaraNokaraNIyatvAt / digambaramatAnuyAyinastu medA'bhedo bhedaviziSTA'bheda eva, sambandhatA tu tayorubhayatvena rUpeNa / na cobhayatvamapyekaviziSTA'paratvamiti vizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahaH, aviziSTayorapi gotvA'zvatvayorubhayatvapratyayAt, tasyAtiriktadharmatvAt / yuktaJcatat, atiriktabhedA'bhedasya bhedaviziSTA'bhedasya ca tayaJjakatvakalpanAyAM gauravAt / na ca bhedA'bhedayorekatra virodho, yato na hi vayaM yatra yasya yo bhedastatra tasya tadabhAvamabhyupemaH kintvanyameveti / tathAhi; bhedo dvividhaH-pRthaktvarUpo'nyatvarUpazca / tatra pRthaktvaM pravibhaktapradezatvarUpam / anyatvaM punaratadbhAva iti / yaduktaM pravacanasAre "pavibhattapadesattaM, puDhattamiti sAsaNaM hi vIrassa / aNNattamatabbhAvo, Na tabbhavaM bhavadi kahamegaM" // ti / 1-pravibhaktapradezatvaM pRthaktvamiti zAsanaM hi vIrasya / anyatvamatadbhAvo na tadbhavan bhavati kathamekam // tyA. ra. 13 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsyAdvAdarahasye ___ yattu-pRthaktvamapyanyonyAbhAva evetyabhidadhe dIdhitikRtA-tadasat, evaM sati 'ghaTaH paTAt pRthagitivad 'ghaTarUpAt pRthagi'tipratyayaprasaGgAt / na caivaM pratIyate, yadavocAma "'aNNaM ghaDAu ruvaM Na puDhotti visAradANa vavahAro / bhedA uNo puDhattaM, bhijjadi vavahArabAdheNaM" ti // tathA ca pRthaktvasya vyAvakatvA'vizeSe'pyanyonyAbhAvAdvailajhaNyameveti tattvam / kiJcaiva pareSAM raktatAdazAyAM ghaTe zyAmamedatadapRthaktvadhiyau kathamiva samagaMsAtAm / na pRthagityasya tadvyaktitvAvacchinnabhedAbhAvavAnityarthakatve tataH zyAmatvAvacchinnapRthaktvasaMzayA'nivRttyApattiH / 'pRthakvaM guNavizeSa' iti prAcAM naiyAyikAnAmapi vaco'vicAritaramaNIyaM, tatsAdhakasya pRthaktvavyavahArasya guNAdAvapi jAgarukatvAt / 'ghaTaH paTAt pRthagi'tyAdivyavahArasya kluptenA'nyonyAbhAvenaivopapattAvatiriktapRthaktvasya tatra nAnAvidhAvadhijJAnavyaMgyatvAdezca kalpane gauravam / etenAtmetaradravyasAkSAtkAratvApekSayA laghuna AtmapRthaksAkSAtkArasyaivodabhUtarUpakAryatAvacchedakatvaucityAdatiriktapRthaktvasiddhiH ityapAstamiti tu nvyaaH| tattu prAgeva dUSitam / matabhAvazca tatvenApratIyamAnatvam , tadavRttidharmavattvamiti yAvat / na cAtabhAvAtirikto'nyonyAbhAvo'sti, tasya tucchatvAdatiriktAbhAvasambandhasya svayaM sambaddhatvasvabhAvAvazyakatve dravyeNa samamabhAvAdereva svataH sambandhaucityAdityAhuH / atredamasmAkamAbhAti / pravibhaktapradezatvamityatra bahuvrIhyAzrayaNe paramANavaH kuto'pi na pRthagbhaveyuH / evaM karmadhArayAzrayaNe dezaskandhayorapi sa eva doSaH / skandhAzritaparamANUnAmeva pradezapadavAcyatvAtparamANUnAmapi pRthaktvaM na ghaTeta / atha pradezapadasyAvibhAgidravyAMzaparatve 'zveto dhAvatI'tyAdAvivA''vRttyobhayasamAsAzrayaNenobhayathA'nvayAttadanyataratvasya tallakSaNatayA paryavasAnamiti cet ? kiM tarhi pradezeSu pravibhaktatvam ? na tAvadanyatvam , ekadravyasyaiva pradezAnAM tAdRzatvAt / nApi pRthaktvaM, tasya pravibhaktaskandhakatvarUpatayA'nyonyAzrayAt ? tathAhi, pradezAnAM pravibhaktatvasiddhau pravibhaktapradezatvarUpaM skandhAnAM pArthakyaM sidhyati, siddhe ca skandhAnAM pravibhaktatve pravibhaktaskandhakatvarUpaM pradezAnAM pArthakyaM siddhayatIti / atha 'pRthaktvaM jAtyantararUpameveti cettarhi bhedAbheda eva tAdRzaH kimiti nAsthIyate ! dharmidharmobhayabhAsakasAmagryA eva tadbhAsakatvena vyaJjakagaveSaNavizrAmAt / itthaM ca 'pRthaktvavyavahArA'sAdhAraNakAraNaM tadityapyapAkRtaM, kAraNatAvacchedakarUpaparicayaM vinA tAdRzanirvacanA'sambhavAcca / yattu "vibhinnAzrayA''zritatvameva pArthakyam , vibhinnAzcAzrayAH skandhAnAM dezA iva dezAnAM skandhA avi sambhavanti, 'tantau paTa' iti va spaTe tantava' iti pratIterapyabAdhitatvAt / 1-anyaddhaTAdrUpaM na pRthagiti vizAradAnAM vyavahAraH / bhedAtpunaH pRthaktvaM bhidyate vyavahArabAdhena / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralo0 1.] medAbhedavAdaH anyatra rUpAdipratiyogikatvaviziSTA'viSvagabhAvasyA''dhAratAtve'pyatrA'viSvagbhAvamAtrasyaiva tathAtvakalpanAt , tAdRzapratIterbalavattvAt / taduktaM pareNApi- " saMvideva hi bhagavatI vastUpagame naH zaraNamiti" paramANUnAmapi zuddhasya svasyaiva svAzrayatvam, bhAvibhUtA''zrayasambhavenaiva vA tadAzritatvamakSatam / anyathA dravyAdicatuSTayasya sArvatrikatvavacanavyAghAtA''pAtAditi / taccityam , atyantavibhinnAnAmapyAkAzAdirUpaikAzrayasambhavena bhedAbhedasambandhAvacchinnAzrayatAvivakSaNe sphuTadoSAt / nApi tatpradezaiH sahaikatvaparyAyA'nApannatvaM tad,' ekatvasyA'pRthaktvaparyavasAyitvAt / Rjavastu sArvajanInapratotisvArasyAdeva bhedA'bhedayoravacchedakabhedaM vinApi na virodhaH / yathAhi sAmAnyato bhAvasya pratiyogivyadhikaraNatve klupte'pi saMyogAdhabhAve'tathAtvapratIte: sa niyamastyajyate, tathA bhAvAbhAvayorekatravRttAvavacchedakabhedaniyamo'pyekatra bhedAbhedayorabAdhitAnubhavabalAdatra tyajyate / ata eva na saGkara-vyatikara-saMzayA-navasthA-dRSTahAnyadRSTakalpanAH / bhedazcedamasmAdbhinna miti pratItiniyAmako vyAvRttivizeSaH / sa caikadravyaguNaparyAyeSvapyabheda. karambitaH sambhavati / ayambhAvaH yathAhi sUtragrathitamuktAphalAnAmapekSA buddhivizeSaviSayatvaM hAratvaM sUtramuktAphalAdhAratAvacchedakam , tathA dravyaguNaparyAyANAM tAdRzaM dravyatvamapi tathA / yathA ca hAratvasUtratvamuktAphalatvAvacchedena zuklatvapratItistathA dravyatva-guNatva-paryAyatvAvacchedena sattvapratItirapi / yathA ca zuklatvAdhavacchinne hAratvAdyavacchinnabhedastathA sattvatvAdhavacchinne dravyatvAdhavacchinnabhedo'pi / taduktam "saddavvaM sacca guNo, sacceva ya pajjaotti vitthAro / jo khalu tassa abhAvo so tadabhAvo atabbhAvo ||"tti / vistAraH=bhedanayAptiprAtisvikatattaddharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitAH prakAratAH // iti bhedAbhedavAdaH / anye tu sattvasya padArthasya, ekAntanityatve-sarvathaikasvabhAvatve, kRtasya nAzo=niH. prayojanatvaM syAt / kRtasya nAzazca 'savizeSaNe hI'tyAdinyAyAt kRtinAza eva paryavasyati / ekAntanitye kRtyA prAgasataH sattvarUpopakArAnAdhAnAdanyathA svabhAvabhedaprasaGgAditi bhAvaH / tathA'kRtAgamaH svabhAvabhedApattibhiyA''kasmikArthakriyAkAritvaM prasajyetetyAhuH / apare tu kRtapadamatra bhAva'kta'pratyayAntamiti kRtasya kumbhakArAdiprayatnasya nAza upadhAnA'vyApyatvam, akRtasya kumbhakArAdiprayatnA'bhAvasyAgamo'nupadhAnA'vyApyatvaM ca syAtA, vastunaH sarvathA nityatvAt, tathA ca vyavahArabAdha iti bhAvaH / __ [sAGkhyAbhimatasatkAryavAdadUSaNam] / atredaM vibhAvyate-sAMkhyairhi sadeva vastvanumanyate / taduktaM "asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasambhavA'bhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt, kAraNabhAvAcca satkAryamiti" ||[saaN. kA. 9] / asadakaraNAdasataH kartumazakyatvAtsadeva kArya, sata eva satkaraNasvAbhAvyAt / na ca sadityasya 'pUrvakAlavRtto'tyarthakatve prAgabhAvaghaTitapUrvatvA'prasiddhiH, tadaghaTitasyApi tasya sambha Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 bRhatsyAdvAdarahasye vAt / nanu traikAlikA'sataH zazaviSANAdeH kAryatvaM mAstviti tAvanniyamyatAM na tu prAgasato'pIti cet ? kaH kimAha : prAk sata eva dugdhAderdadhyAdipariNAmadarzanAdatyantAbheda eva kAryakAraNabhAvAt, samavAyasya nirastatvAt / ata evAhopAdAnagrahaNAditi, upAdAnena pariNAbhikAraNeNa, grahaNAt=sambandhAdapi satkAryam / na hyasataH sambandho'sti / 'asambaddhasyaiva karaNamastvi'tinirasitumAha sarvvasambhavAbhAvAditi / asambaddhatvAvizeSe hi sarve sarvasmAdbhaveyuH, na caivabhiSTamiti / tathAzaktasya janakatve'tiprasaGgAt zaktasya janakatvaM vAcyam, zaktizca kAryasya prAgasattve niyatA na syAdito'pi kAraNAtprAkkAryasya sattvamupeyam / tathA kAraNAbhAvAt strabhinnopAdAnA'nupAdeyatvAdapi satkAryam / kiJcA'satkAryavAde tadIyA'nantaprAgabhAvAdikalpane gauravamiti / tadayuktaM yato ghaTazcet kAraNavyApArAtprAgapyasti tarhi tadAnIM tadupalambhaprasaGgaH / athA'nAtrirbhAvAnnopalabhyata iti cet ? ko'yamanAvirbhAvaH ? 'upalabdhyabhAvo vA ? " arthakriyAkArirUpAbhAvo vA ? vyaJjakAbhAvo vA ? * yogyatvAbhAvo vA ? "kAlavizeSaviziSTatvA'bhAvo vA ? " jijJAsAbhAvo vA ! tirodhAnaM vA ? 'anyadvA ? nAdyo yasyaivAkSepastenaivottaradAne ghaTTakuTIprabhAtA''pAtAt / atha ghaTAnupalabdhyA kSepe saMsthAnAdyanupalambhasyottaratvamiti cet na, saMsthAnajJAnasya saMsthAnijJAnAtpUrvaM niyatamanapekSaNAt / tasyApi prAk sattve upalabdherApAdyatvAt, asattve ca vakSyamANadoSAnuSaGgAditi (1) / na dvitIyaH, arthakriyAkArirUpasya prAgasattve'satkAryavAdApAtAt ( 2 ) / ata eva na tRtIyo'pi prAthamikopalabdho kuvindAdisamudAyasya upalabdhimAtre vA vijAtIyasaMyogasya kAraNatve'pi tayoH prAksattvAvazyakatvAt / 'AvirbhUtayoreva tayostathAtvamiti cet ? nAvirbhA - vasyApi sadasadvikalpagrAsAt / vijAtIyasaMyogAdyAvirbhAvasya prAk sattve'pi tena samaM tasya sambandho nAstI'tyapyasamAkSitA'bhidhAnam, taddoSA'nativRtteH / etena 'viSayitAvizeSasambandha eva ghaTatvAdervijAtIyasaMyogajanyatAvacchedakatA'vacchedako sstu, anantatatprAgabhAva pradhvaMsAdya kalpanalAghavAdityapi parAstam, tadabhAve'pi ghaTatvavinirmuktaviSayitAkaghaTasAkSAtkArApattezca / na ca svAzrayaviSayatAsambandhasya tathAtvAnneyamApattistasyAtiprasaGgitvena tatra laukikatvAniveze kAryatAvacchedake vA janyatvAniveze gauravAt / kiJca, ghaTAdeH kumbhakArAdivyaMgyatve janyatvavyavahAro nirAlambanaH syAt, anyathA taruNataraNikiraNanikarAbhivyajyamAne ghaTe tajjanyatvavyavahArApatteH | 3 | : nApi turIyaH, mahattvasamAnAdhikaraNodbhUtarUpavattvAdirUpAyAzcAkSuSAdiyogyatAyAH prAgutadizA prAgapi sattvAt |4| nApi paJcamaH kAlavizeSasya karaNatvenA'natiprasaMga ekakAraNaparizeSAsspatteH / vizeSasyApyAgantukopAdhirUpasya sadasadvikalpagrAsAcca ( 5 ) / nApi SaSThaH Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralo. 1] sadasatkAryavAdaH 101 satyAmapi jijJAsAyAM kAraNavyApArAtprAkkAryAnupalambhAt / jijJAsAyA jJAnamAtraM pratyahetutvAcca jijJAsitabodhaM prati jijJAsAyA hetutve'pi tAM vinA tatrA'jijJAsitabodhApattezca / 6 / nApi saptamo'nAvirbhAvasyaiva tirodhAnapadArthatve'dyApi. niyatanirvacanA'paricayAt; anyasyAbhyupagantumazakyatvAt / 7 / nApyaSTamo'nirvacanAt / 8 / tasmAtprAgasadeva kArya sAmagrIsamavadhAnAtsaMpadyate / na ca prAgabhAvAdikalpane gauravaM, prAmANikatvAditi yogA saMgirante / sAMkhyaH satkAryavAdaM sadasi nigadatu skandhamAsphAlya tAvat, svairA'satkAryavAdI pralapatu sa punastAvadevAtra yaugaH / yAvad durvAdivRndadviradamadabhidA kesarikIDanaikaprAgalbhyAbhyAsabhAjo jinasamayavido dhyAnamudrAM bhajante // 1 // vAsanAmatha muJcantu samaye sAMkhyayogayoH sadasatkAryavAdAya prayate sAvadhAnadhIH / 2 / [sadasatkAryavAdasthApanam] tathAhi-yugapatpravRttAbhiryathA paryAyaniSpAdikA vyatirekavya kIstAstAH saMkrAmato dravyasya sadbhAvanibaddha eva prAdurbhAvastathA kramapravRttAbhivyatirekavyaktibhiH paryAyaniSpAdikAbhistAbhistAbhiryugapaspravRttA anvayazaktIH saMkrAmato dravyasyA'sadbhAvani baddho'pi, dravyAthikena sarvasya sata eva paryAyArthikenA'sattvAt / taduktamanyatrApi-"evaMvidhaM sahAve davyaM davaTThapajjayaTehiM sadasabbhAvaNibaddhaM pAdunmAvaM sadA lahadi'tti / yathA ca vyatirekavyaktayo yaugapadyapravRttimAsAdyAnvayazaktitvamApannAH paryAyAn dravyokuryustathA'nvayazaktayopi kramapravRttimAsAdya tattadvayatirekavyaktitvamApannA dravyaM paryAyokuryuH, vastuno dravyaparyAyobhayAtmakatvAt / yaduktaM "dravyaM paryAyaviyutaM, paryAyA dravyavarjitAH / kva kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena baa|" iti / ___na cA'todravyaparyAyayo(yutyAbhAvasiddhAvapi tAdAtmyA'siddhiH, parizeSAttena tatsambandha'siddheH / 'sthAsakosa-kuzUlAdiparyAyA eva vastu na punastadatiriktaM mRdavyaM samIkSAmahe' iti tAthAgatAH / tadasat-yato yadutpAdavinAzAbhyAM na yadutpAdavinAzau, tattato bhinnaM, yathA ghaTAt paTaH / na coktaparyAyavinAzotpAdAbhyAM mRvyasya tAviti tebhyastadvayatirekasiddheH / rUpAntareNa dravyanAzotpAdayoH paryAya nAzotpAdaparyavasAyitvAt anyathA'bAdhitatatpratyabhijJA'nupapatteH tayoranyatarasmAdvivicya vastvantarA'va kSaNasya cobhayatra tulyayogakSematvAt / na cAnvayino vIkSaNaM mithyA, kadAcidanyathAdarzanA'siddheH / taduktaM "yo hyanyarUpasaMvedyaH, saMvedhetA'nyathA punaH / sa mithyA na tu tenaiva yo nityamavagamyate" / / iti / ___ "yadA''yaMtayorasan, madhye'pi tattathaiva, yatho marumarIcikAdau jalAdi / na santi ca kuzUlakapAlAdyavasthayorghaTAdiparyAyAH, iti dravyamevAdimadhyA'nteSu sat, paryAyAH punarAkAzakusumaikavaMzaprabhavA api bhrAntaritarathA pratIyante / taduktaM-"mAdAvante ca yannAsti, madhye' Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 bRhatsyAdvAdarasye pyasti hi tattathA / vitathaiH sadRzAH santo'vitathA iva lakSitA // " - ityapi kapiceSTitaprAyaM pareSAM pralapitam / kvacidasattvena vastuno'sattve mRdadravye'sato'ndravyasyA'sattvApatteH / 'tatraivA'satastatraiva sattvaM nirbIjamiti cet ? na hetusamAjasya tadvIjatvAt / na ca dravyatayA sadasadeva kAryaM prAk nApya ( ( pa ) satkAryavAde kAryotpatteH prAkkAryopalambhApattiH, yena rUpeNa satvaM tena rUpeNopalambhasyeSTatvAt / na caivaM viSayasya nAnArUpabhedena nAnAhetutvakalpane gauravaM, yogyatayaiva pratiniyamAttaddhetutvA'kalpanAt / nApyedaikatra sattvA'sattvayorvirodho, rUpabhedena tatsamAvezAt / athaivaM ghaTAbhAvadazAyAM bhUtale ghaTasyApi sadasattvApattiriti cet ? na, bhUtalatvena ghaTasa - tvasya durvacatvAt tAdRzarUpAntarasya ca durlabhatvAt / atha yasmin satyaprimakSaNe yasya savaM yadvyatireke cA'sattvaM tattasya janyam, na cedaM sadasatkAryavAde sambhavi hetusattve kAryasattvasambhave'pi tadvyatirekeNa tadvyatirekA'sambhavAditi cet ? na, sAdhyatvena yadabhimataM tatpratiyogyanuyogibhAvasambandhAzrayo yaH prAgabhAvastannAza kasvasvavyApyasvAbhAvetara sakalasamavadhAne yatsatve yatsattvaM yadvayatireke ca yadvyatireka ityetAvato vivakSA'vazyakI / anyathA parasya duHkhaprAgabhAvasya prAyazcitA'sAdhyatApattestathApi tAdRzasambandhAzrayaghaTaprAgabhAvanAza kayAvatsamavadhAne rAsabhasattve ghaTasattvaM tAdRzasambandhAzrayaghaTanAzakoktayAvatsamavadhAne ca rAsabhA'sattve ghaTasatvamiti ghaTe rAsabhakAryatApattiH / na ca ' yAdRza sambandhAzrayayatkiJcitpadArtha nAzakoktayAvatsamavadhAne yatsattve yatsattvaM tAdRzasambandhAzrayatannAzakoktayAvatsamavadhAne tadvyatireke tadvyatireka' iti vivakSaNAnokApattirata evAnvayavyatirekadaladvaya ghaTanApIti vAcyaM lAghavena nAzakatvamapravezya tAdRzasambandhAzrayayatikazcitpadArthasvasvavyApyasvAbhAvetarayAvatkAraNasamavadhAna ityAdervAcyatve nAzakatvaparyantamapravezya svasvavyApyetara sakalakAraNasamavadhAne yaddharmAvacchinnasattve yaddharmAvacchinnasattvaM yaddharmAvacchinnavyatireke ca yaddharmAvacchinnavyatirekastaddharmAvacchinnaM taddharmAvacchinnajanyamityatra paryavasite'pi saptamyarthaprayuktatvasya svarUpasambandhavizeSarUpatve kAryatvasyaiva tathAtvaucityAt tAdRzasyaiva laghunastasya janyabhAvatvAdinA nAzatvAdyavacchinnanirUpita kAraNatAghaTakatvaucityAt / asmAkaM tu pariNAmavizeSa eva kAryatvaM tacca sadasatkAryavAda eva sambhavati, sarvathA sataH sarvathA'sato vA pariNamyapariNAmakabhAvA'bhAvAt / ata eva sAmagrayA AdyakSaNasambandharUpaphalAghAnAnupapattyA tannairartha - kyamapi pratyAkhyAtaM, taddharmaviziSTA''dyakSaNasambandharUpaphalasya nirapAyatvAt / 'abhUtvA bhAvitvaM kAryatvamiti tu sahasrazo dUSitamAkare / na hyabhAvottarabhAvayogitvaM tadarthaH, samayasambandhasya bhAvapadArthatve'tiprasaGgAt / utpattestadarthatve tu pUrvadalavaiyarthyApAtAt / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raLo01] prAgabhAvavimarzaH abhAvapadasya prAgabhAvaparatayA ktvArthe tadAzraye bhAvayogitvasya viziSTe vaiziSTyamiti rItyA'nvayAtprAgabhAvapratiyogitvasya paryavasitasya tasya prAgabhAve'vyAptezca / [prAgabhAvaviSaye mImAMsakamatiH] atra mImAMsakAnuyAyinaH-prAgabhAva eva mAnAbhAvaH / na ca 'ghaTo bhaviSyatI'tyAdhadhyakSa meva tatra mAnaM tasya vartamAnakAlAnantarakAlotpattiviSayatvAt / na cotpanna-punarutpAdavAraNAya tAdAtmyena kAryatvAvacchinne pratiyogitayA prAgabhAvatvena hetutvAttatsiddhiriti vAcyaM, janyadravyatvAdyavacchinnaM prati dravyatvAvacchinnA'bhAvAderhetutvAt, avyApyavRttikArye samAnAvacchedakatayA tadabhAvasya hetutvenA'doSAt, nirvikalpakatvasya kAryatA'navacchedakatve caturthakSaNe nirvi. kalpakApatterasambhavAt / vastutaH sAmagrIsamayadhvaMsAdhikaraNadhvaMsA'nadhikaraNatve sati sAmagrIsamayadhvaMsAdhikaraNatvasyaivotpattivyApyatvaM nAnyAdRzasya sAmagrayavyavahitottaratvasyA'prayojakatvAditi na dvitIyAdikSaNeSu tadApattiH / yattu-lAghavenA'bhAvAMzamapravezya janyatvAvacchinna pratyeva pratiyogitvena hetutvAtprAgabhAvasiddhiriti, tadasat, atyantAbhAvena tadajanane vyabhicArAt, pratiyogino nAzahetutvasyAnyatra dUSitatvAcca / nanu zatatantuSu bhAvinaH paTasya dvicaturAditantusaMyogenotpatyApattivAraNAya tatpaTaprAgabhAvavyApyayAvatsaMyogatvena tatpaTatvAvacchinnahetutvAtprAgabhAvasiddhiriti cet ? na, tatpaTavyApyayAvatsaMyogatvena hetutayA tadApattivAraNAt / vastutaH kAlika sambandhena caramasaMyogasya viziSya hetutvAdeva na kAlikAtiprasaGga iti / nanu-"tathApi dezaniyamAya prAgabhAvasiddhiH, zatatantukapaTanAzena yatra paJcAzattantukapaTadvayotpattistatra paJcAzattantUnAM, yatra ca zatatantUnAM yugapatsaMyogaiH zatatantukotpattistatra tAvatsaMyogAnAM viziSya hetutve gauravAt / na cAdhe caramasaMyogazatatantukanAzayoH svasamAnAdhikaraNAnyatamatvasaMsargeNa, antye ca tAvatsaMyogamAtravRttijAtyA tatkAlAvacchinnAnyatamatvasaMsargeNa hetutvAnnoktApattI iti vAcyam, AkAzAdhudAsInamAdAyAnyatamatvasya nAnAtvAt / ata eva bahutvavizeSasya hetutvamapi parAstaM, avayaviparimANArthamatIndriyasyezvarA'pekSAbuddhijanyasya tasya vAyvAdau sambhavato'pyAkAzAdikamAdAya nAnAtvAt / na ca 'tatkAlAvacchinnatadghaTAdhavacchinnavizeSyatayA'natiprasaktasyopAdAnapratyakSasya viziSya hetutvAduktadoSoddhAraH,' icchA kRtibhyAM vinigamanAvirahAt / na ca jJAnecchAkRtivyAsaktAvacchedakatAvattvena samavetatvasambandhenezvaraviziSTatvena vA trayamanugamayyaikameva hetutvamiti vAcyaM, tAdRzAvacchedakatAkalpane gauravAt, nityajJAnAdimattvarUpezvaratvasya nAnAtvAcca / na cAtrezvaro na vizeSaNaM kintUpalakSaNamiti vAcyaM, tathApyuktabahutvavizeSa-saMyogavizeSAbhyAM pratyeka vinigamanAvirahAt / na ca prAgabhAve'pi kinnaiSa iti vAcyaM, dharmigrAhakamAnena tasya kAraNatvenaiva siddheriti"-cet ? Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 bRhatsyAdvAdarahasye atrAhu:-upAdAnapratyakSasyoktasambandhena hetutvena kaluptenaivopapattAvatiriktakalpanA'naucityam / atiriktaprAgabhAvatatkAraNatvAnantatatsambandhAdikalpane gauravAditi / astu vAvacchinnasamavetatvena tattadvayaktiviziSTatvAvacchinne tattadvayaktitvena, tatkSaNavRttikAyeM ca tatpUrvakSaNatvena hetutvAduktadoSoddhAraH, iti na prAgabhAvasiddhiH / kecitta-"tattatpaTAdihetuH kazcidanAdibhAva evA'stu tasyA'bhAvatve pratiyogyanuyogibhAvakalpane goravAt / na cAnAderbhAvasya nAzA'nupapattistAdRzAbhAvasyeva tAdRzabhAvasyApi nAzasambhavAt / tannAzazca paTAdirUpo vA'tirikto vetyanyadetat / na ca dhvaMsapratiyogitve sati sattvasya samavetatvasya vA dravyajanyatAvacchedakatvAttasyA'nAditvAnupapattiH, janyAbhAvapratiyogitvApekSayA laghuno janyatvasyaiva tatkAryatAvacchedakatAghaTa katvAt / 'dhvaMsatvamaskhaNDopAdhi'riti cet ? janyatvameva ki nedRzam ? etena janyabhAvasya nAzaM prati hetutvAtkAryaghaTitarUpeNAnyathAsiddharjanyatvasya dhvaMsapratiyogitvarUpasyA'nivezyatayA prAgabhAvapratiyogitvarUpasyaiva tasya nivezAtprAgabhAvatadabhAvatvasiddhiri'tyapAstam, atiriktabhAvayogitvarUpatannivezaucityAcce"-tyAhuH / tanna, atiriktabhAvayogitvasya tajjanyatvAtmakasya pratiyogitvA'pekSayA gurutvAt / 'nirUpakatvarUpasyApratiyogitvatulyatve bhAvatvA'bhAvatvAbhyAM vinigamanAviraheNa tasyA'nirvAcyatvamevAstviti cet ! na, tatra dravyAdisaptakabhedakalpanA'naucityAt / mahopAdhyAyastu-'nAnAmithyAjJAnavAsanAnAmadRSTajanakatvakalpanamu[ma]pekSyA''dyatattvajJAnaprAgabhAvasya tadvetutvaucityAtprAgabhAvasiddhirityAha / tatrAyaM mahato'miprAyaH, AdyatvaM hi na svasamAnAdhikaraNatattvajJAnaprAgabhAvanAzA'vRttitvaM yena svatvasya nAnAtvena puruSabhedena kAraNatA bhidyeta, kintu sAmAnAdhikaraNyakAlikobhayasambandhena tattvajJAnanAzaviziSTAnyatvamanugatameva tat / na coktanAnAvAsanAsu tattvajJAnanAzyatAvacchedakata yA tattvajJAnA''hita- dRDhataravAsanAnAzyatAvacchedakatayA vA siddhayA jAtyaivA'dRSTahetutvamastu, avacchedakalAghavAditi vAcyam, tAdRzajAtitannAzakatvAdikalpane gauravAt / nanvevamastu tatvajJAnaM tatra pratibandhakameveti cet ? na, tattvajJAnakAle'pi ghaTAvacchedena tadabhAvasattvAt , pratiyogivyadhikaraNatadabhAvasya hetutve gauravAt / nanu tatkAlAvacchinnA'dRSTAvacchinnavizeSyatayezvarIyANAM hetutvenaivA'natiprasaMga iti cet ? na, evaM satyekakAraNaparizeSApAtAt / adRSTaM pratyadRSTaprAgabhAvahetutayaivA'natiprasaMga ityapyAhuH / ___ adRSTasyAnatireke tu yatkiJcidetat / vegAdikriyayA zAkhAdyavacchedenaiva saMyogajananAtsamAnAvacchedakatvapratyAsatyA tanniyAmakaprAgabhAvasiddhirnAnAvacchedakAnAM viziSya hetutve gauravAt / 'ekazAkhA'vacchedena nAnAsaMyogeSu nAnAprAgabhAvAnAM bahUnAM hetutve gauravAt zAkhAdhava Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 1] prAgabhAvavimarzaH 105 cchinnasaMyoge zAstrAtvAdinaiva hetutvaM yuktamiti cet ? na, tathApyavacchedakatayA saMyogamAtraM prati kriyAdeH svajanyapratiyogikaprAgabhAvAvacchedakatvasambandhena hetutayApi tatsiddheH / 'anyajanyIyaprAgabhAvasyA'nyA'sambanghatvAnnAtiprasaGga iti cet ? na, Abhimukhyasambandhena tattatkriyAyA eva tattadavacchinnasaMyoganiyAmakatvAt / ananugatasvatvaghaTitasambandhena tavApi nAnAhetutvAvazyakatvAt / 'anantaprAgabhAva kalpanApekSayA tatraikAbhimukhyasambandhakalpanaivocite' tyapyAhu: / 'svabhAvata eva saMyogAdeH prAdezikatvaniyama' ityapi kazcit / 'taddezAvacchinnasaMyogAvacchinnavizeSyatayezvarIyANAM tanniyAmakatvamityanye / ' nIlAbhAvAdiSaTkasya citrarUpaM prati hetutve gauravAccitraprAgabhAvasyaikasyaiva citrarUpa hetutvaucityAttatsiddhiriti cet ? na, pAkena bhavi citre nIlAdimati ghaTe tadApattivAraNAya kAryasahabhAvena citretararUpAbhAvasyaiva citrahetutvAt / prAgabhAvapadaprayogaviSayastu pratiyogidezapratiyogipUrvakAlavRttitvaviziSTA'tyantAbhAva eva pUrvatvaM ca tadanadhikaraNatve sati taddhvaMsA'nadhikaraNatvAdikaM prAgabhAvA'ghaTitamiti na ko'pi doSa ityAhuH / " [prAgabhAvaviSaye svAdvAdimatam ] vayaM tu brUmaH / paTapUrvakAlavRttitvaviziSTAH paTavattantavastAdRzapaTavattantutvameva vA paTaprAgabhAvapadaprayogaviSayo na punaratiriktAbhAvaH, klRptenopapattAvatirikta kalpane gauravAt / upAdAnakAraNatvaM tu tantutvenaiva, na tu viziSTatantutvena, gauravAt / taduttarasamayapariNAme ca tatpUrva samayasya niyAmakatvAnnAtiprasaGga iti dig / nanu tathApi sattvA'sattvAbhyAmanirvAcyamevAstu vastviti cet ? na, anirvAcyapadenaiva tasya nirvAcyatvAt / ayugapadarpaNayA sadAdipadAdapi tadbodhasyA'nubhavikatvAt / anirvacanIyakhyAteH saprapaJcamAkare nirastatvAcceti kimatiprasaktA'nuprasaktyA / syAdetat-saMyuktANudvayAdikameva vyaNukAdikaM, atiriktA'naMtA'vayavyAdikalpane gauravAt / aNukatvAdighaTaka vijAtIyasaMyogAnAM tu dravyasAkSAtkAratvAvacchinnaM prati hetutvam / na ca vijAtIyasaMyogaM vinApi guNAdau dravyasAkSAtkArodayAvyabhicAro dravyaniSThalaukika viSayatAyAH kAryatAvacchedakasambandhatvena taduddhArAt / etena dravyasAkSAtkAratvasya tatkAryatAvacchedakatve mUrtta sAkSAtkAratvAdinA vinigamanAvirahaH, svAzrayaviSayitAsambandhaM kAryatAvacchedakatAvacchedakIkRtya dravyatvAdestathAtve'pi mUrttatvAdinA sa eva doSa' ityapAstam uktasambandhena janyasAkSAtkAratvasyaiva tatkAryatAvacchedakatvAt / ata eva dravyatvApekSayA dravyasAkSAtkAratvaM guru, na tathAsvayavAdikalpanA, gauravaM tu phalamukhatvAnna doSa' ityapi nirAkRtaM janyadravyatvajanyasAkSAtkAratvayostulyatvAt / syA. ra. 14 " Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 bRhatsyAdvAdarahasye itthaM ca-"dravyamAnaM sarvathA nityamastu / na caivaM tantUnAmeva paTatvA'tantau paTa'iti pratyayo na syAditi vAcyaM, phalabalena vilakSaNasaMyogavattvarUpapaTatvAdiviziSTAdhAratA'vacchedakatvasya vilakSaNasaMyogavattvarUpatantutve svIkArAt / ata eva na tantu-paTapadayoH paryAyatApi, vilakSaNasaMyogavattvarUpazakyatAvacchedakabhedAt / 'tantusaMyogAtpaTa utpanna' iti pratItistu bhrama eva / 'paTa utpanna' ityAdipratItistu paTatvAdighaTakasaMyogotpAdamAtramavagAhate / paTa ityatraikatvaM punaraupacArikam / 'tantuH paTa' iti pratItistu 'vRkSo vanami'tivadeva nodeti / 'paTastantava'iti pratItistvekatvadharmitAvacchedakakabahutvaprakArikA satIcchAvizeSamapekSate / 'ekatra dvayamiti nyAyena tadanvayabodhApAdane zabdA'sAdhutvameva veti" pUrvapakSasaMkSepaH / atrocyate / janyasAkSAtkArajanakatAvacchedakasaMyogavRttijAtyantarakalpane parasya gauravaM, mano'nyamUrtarUpasamavAyikAraNakAryatA'vacchedakatayA janyadravyatvaghaTakasaMyogamAtravRttijAtyantarasyA''vazyakatayA tasyAstatsthAnAbhiSekA'naucityAt / anyathA''kAzAdau janyadravyatvaghaTakasaMyogApatte?nivAratvAt / kiJcoktavaijAtyavadavayavasaMyogasyAtmanyasambhavAd vyabhicAra iti vijAtIyaikatvasyaiva taddhetutvaucityamiti / kiJca paTatvasya vijAtIyasaMyogarUpatve tannirvikalpakA'sambhavenA''dyapaTatvaviziSTapratyakSAnupapattistantvAdibhedagrahaM vinA'nubhUyamAnapaTatvAdipratItyapalApA''pattizca / api caivaM daNDAdau ghaTasAdhanatAjJAnena pravRttirna syAt / ___atha vijAtIyasaMyogatvameva ghaTatvaM, yuktaM caitat , kathamanyathA ghaTatvasya jAtitvaM, mRttva-svarNatvAdinA sAMkaryAt ! na ca kulAlAdijanyatAvacchedakatayA mRttvasvarNatvAdivyApyatanAnAtvameva yuktaM, anugatadhIstu kathaJcitsausAdRzyAd , ghaTapadaM tvakSAdipadavannAnArthakamiti vAcyam , kumbhakArAdervijAtIyakRtimattvena tattve ghaTatvasyaikatvaucityAditi cet ? na, evaM satyapi ghaTavati bhUtale 'saMyogena ghaTo nAstIti pratIteH pramAtvApAtAda, 'ghaTaH paTasaMyukta' iti pratIterapramAtvApAtAcca / vastuto'vayavA'vayavinorabhede'pi yauktika eva bhedaH, sabhavAyisthAnIyatAdAtmyasya bhedAnullacitvAt / na ca tadAtmaiva tadAtmyamiti tatsthAnIyameva(ta)nna tu samavAyisthAnIyamiti vAcyam, sarvathA tadAtmanastadrUpatve'pi kathazcittadAtmanaH samavAyisthAnIyasyaiva yuktatvAtparamArthato bhedAbheda eva samavAyasthAnIya iti prAguktaM yuktamiti dig / [sattvasyA'nityatvapakSe doSAvirbhAvaH ] ___ athA'nityatvaikAntapakSe'pi doSamAvirbhAvayanti-syAtAmiti / ekAntanAze=nityatvA'sambhinnanAze, kRtasya nAzo'kRtatulyatA / bauddhamate hi vastunaH sarvasya kSaNikatvAdutpattisamanantarameva ghaTasya nAza iti jalAharaNAdiphalA'bhAjanIbhUtasya tasya saGgatalaghuproSitapArade Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 1] kSaNikavAdaparAmarzaH 107 zikasapraNayapraNayiriraMsA''turapraNayinImanovinoda sodaratvAt / tathA'kRtasyAgamaH phalakAlopasthitiH / yaddhi kumbhakArAdinA ghaTAdikaM niramAyi tena tu durjanamanaHpraNayaparaMparAvattadAnImeva dadhvaMse, tathA ca jalAharaNAdikriyAsu vyApriyamANena tenA'kRtenaivopasthAtavyamiti dUSaNadvayamidaM bauddhabuddhayupanItakAkuvyAkulIkaraNapravaNaM prasajyeteti bhAvaH / idamapyatra vicAryate--kiM kSaNabhidelimameva bhuvanamanyAdRzaM vA ? [kSaNikavAdibauddhapUrvapakSaH ] tatra bauddhaH- "mudgarAdisamavadhAnadazAyAM ghaTAderyannazvarasvarUpaM varivarti tatprAgapyavartiSTa na vA ? Aye'nAyAsenaiva siddhA kSaNabhaGguratA, nazvarasvabhAvasyotpattisamanantarameva nAzasambhavAt / antye svabhAvahAnyApattiH / kizca, tattatkSaNAvacchedena tattadghaTAdeH pradhvaMsA'pratiyogitvakalpanAmapekSya tattatakSaNAnAM tattadghaTadhvaMsA'nAdhAratvakalpanAmapekSya vA tattatkSaNAvacchedena tattadghaTAdeH pradhvaMsapratiyogitvasya tattatkSaNAnAM tattadghaTadhvaMsA''dhAratvasya vA kalpanaiva ladhIyaptI / na caivamutpattikSaNe'pi nAzaprasaGgaH, asato nAzA'yogAt / vastutastattatkSaNeSvevAstu ghaTatvapaTatvAdikam / na ca saMkaro, vAsanAkRtavizeSeNa tannirAsAt / ata eva na sthitikAle 'ghaTa utpanno, ghaTo dhvasta' ityAdipratItiH, viziSTotpAda-dhvaMsayorvizeSaNasattvaviruddhatvAt / na ca 'sa evAyaM ghaTa' ityabhedapratyabhijJA kSaNikatve bAdhikA, tasyAstajjAtIyAbhedaviSayakatvAt / kiJca nityasya sato vastunaH sarvadA'rthakriyAkAritvApattiH, svataH sAmarthyA'sAmarthyAbhyAM paropakArA'navakAzAt / 'svataH samarthamapi tatkAraNAntarasahakRtameva kAryamupadadhAtI'ti cet ? na, kAryAnupadhAnasamaye sAmarthya mAnA'bhAvAt, kurvadrUpasyaiva kAraNatvAt / sAmagyA upadhAyakatve tatrApi sAmagyantaraparamparApekSaNe'navasthAprasaGgAt / yAvatkAraNasamavadhAnarUpAyAstasyA apekSayA kurvadrUpasyaivopadhAnavyApyatvaucityAcca / tasmAdvastuno dUrayuktimArgayiyAsunaH kSaNavizrAma evocita" iti / [kSaNikavAdanirasanam ] tadatijarattaraM, vinAzasvabhAvazAlitvena kSaNikatve sthitisvabhAvazAlitvena nityatvasyApyApatteH / 'sthitipratyayo bhrAnto, vinAzapratyayaH punaH prame'ti tu nijapraNayinImanovinodamAnaM, ubhayatra tulyayogakSematvAt / tasmAtparyAyAtmanA sarvamanityaM sadapi dravyAtmanA nityamevetyakAmenApi pratipattavyam / na ca dhvaMsapratiyogitvA'kalpane tadabhAvakalpanamavalambya gauravamudbhAvyamatiprasaGgAt / vAsanAyAzca dhruvatve nAmAntareNa dravyamevA'bhyupetavAn bhAvAn kRtAntaJca kopitavAn / adhruvatve tu kimanayA'jAgalastanAyamAnayA ! kurvadrUpatvena tu na kAraNatA, tasya ghaTotpatteH prAgaparicayAdiSTasAdhanatAjJAnavilambAd ghaTArthino daNDAdau pravRttyanApatteriti din| atha 'janyasya sato nAzasAmagrIsattvAnnAza eva sambhavI, tatra dravyanAzaM prati nimittetarakAraNanAzatvena kAraNatA, kvacitsamavAyikAraNanAzAt, kvacidasamavAyikAraNanAzAcca kArya Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 bRhatsyAdvAdarahasye nAzAdanyathA vyabhicArAditi praanycH| tanna, tayoH kAraNatAvacchedakasambandhabhedena kAraNatAbhedA''vazyakatvAt , kapAlasaMyogAderapi kiJcitkArya prati nimittatvAt , tattadrvyanimittetaratvadAne'nanugamAcca / na ca dravyanAzatvAvacchinnaM prati svapratiyoginimittetarakAraNapratiyogikatvasambandhena nAzavannAzatvena hetutve nA'nanugama iti vAcyaM, tathApi dyaNukAdinAzaM prati paramANuvyasaMyogAdInAM viziSyA'nvayavyatirekAnuvidhAnAt, sAmAnyata eva dravyanAzatvAvacchinnaM prati vijAtIyasaMyoganAzatvena kAraNatvakalpanaucityAt / kAraNIbhUtanAzapratiyogisaMyoge vaijAtyaJca janyadravyajanakatayaiva siddhaM nivezyam / na cA'vazyasvIkAryaghaTAdijanakatAvacchedakakapAlasaMyogAdiniSTajAtivizeSairevopapattau sAmAnyato janyadravyajanakatAvacchedakajAto mAnA'bhAva iti vAcyaM, saMyomavizeSeNa dravyAntaraM janayatsu kapAleSu kapAlatvasyaivA'svIkArAt / ghyaNukAdilakSaNakiJcidavayavApagamAt khaNDakapAlotpattyottarakAlaM tato ghaTajananasambhavAt ghaTatvAvacchinnaM prati sAmAnyataH kapAlatvena hetutve bAdhakAbhAvAt dravyAntarajanakakapAle ghaTaprAgabhAvAbhAvAdeva na ghaTotpatti'rityanye / 'astu ghaTAdijanakatAvacchedako jAtivizeSaH saMyoge, tathApi jala-jvalana-pavanAdijanakatAvacchedakajAtau mAnA'bhAvastAdRza nAtyAzraya jalAdisaMyoge sati jalAdyutpattau vilambA'bhAvAdi'tyapare / na ca saMyogakarmajanyatAvacchedaka jAtibhyAmabhighAtatvanodanAtvAbhyAM ca parAparabhAvAnupapattestatra mAnA'bhAvaH, tAsAmetayApyatvopagamAt / na ca vinigamakAbhAvaH dravyajanakatAvacchedakajAte!danAtvAdivyApyatve hi tadAzrayajanyadravye jAtivizeSo vAcyaH, so'pi vizeSo ghaTatva -paTatvAdinA saMkarabhiyA tadyApyaH svIkAryaH, ityananta kAryakAraNabhAvApatterabhighAtatvA''dInAM nAnAtve ca karmAdiniSTatajjanyatAvacchedakajAticatuSTayamAtrasyaiva kalpanAdityAhuH / atha kapAlAdisamavetarUpanAzatvAdikaM kapAlAdisamavetaguNanAzatvAdikaM vA na kapAlanAzAdijanyatAvacchedakaM pAkavibhAgAdito'pi rUpasaMyogAdInAM nAzena vyabhicArAt / kintu kapAlanAzaviziSTa pratiyogikanAzatvaM tathA, vaiziSTyaJca svapratiyogisamavetatvakAlikobhayasambandhena bodhyaM, tena kapAlanAzA'pratiyoginyapi kAlikena kapAlanAzaviziSTatanturUpanAzasya kapAlanAzaM vinApi ca vibhAgAditaH svapratiyogisamavetasaMyogAdinAzasya jAyamAnatve'pi na kSatiH / vastutaH pratiyogitayA svapratiyogisamavetatvasvAdhikaraNatvobhayasambandhena nAzavannAzatvAvacchinnaM prati svapratiyoyogisamavetatvasambandhena dravyanAzatvenaiva hetutvaM, na kapAlanAzatvAdinA, gauravAt / iti kapAlAdisamavetarUpAdinAzavadghaTAdinAzo'pi sa bhavAyikAraNanAzAdeveti cet ? na, sAmAnyato'samavAyikAraNanAzasya hetutve klupte kapAlAdinAzottaramasamavAyikAraNanAze satyeva ghaTAdinAza iti kalpanAnniradhikaraNasya ghaTAdeH kSaNamAtramiva kSaNadvayamapyavasthitau bAghakAbhAvAt / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 1] vijAtIyasaMyoganAzakAraNatAvicAraH atra kecit-vijAtIyasaMyoganAzasya dravyanAzatvaM na janyatAvacchedakaM, mUrttanAzatvabhUtanAzatvAdinA vinigamanAvirahAt, kintu svAzrayasamavetatva kAlikobhayasambandhena svaviziSTapratiyogikanAzatvameva tatheti ghaTAdestena sambandhena svA'viziSTatvAnna vijAtIyasaMyoganAzanAzyatvaM anyathA kapAlarUpAderapi tathAtvApatterityAhuH / taccintyaM mUrttanAzatvasyaiva laghuno vijAtIyasaMyoganAzajanyatAvacchedakatvAta , na coktadoSA'nuddhAraH, sambhavati kluptA'guruvizeSadharme sAmAnyadharmasya kAryatAdyanavacchedakatvAdityeke / vastutastu vijAtIyasaMyoganAzasya svapratiyogikanAzatvameva kAryatA'vacchedakam / na ca saMyoganAzatvenaivAstu hetutvaM, uktasambandhaniveze'natiprasaGgAditi vAcyaM, tathA sati turItantusaMyoganAzAdapi paTanAzApatteH / itthaJca sarvatrA'samavAyikAraNanAzAdeva kAryanAza iti / yuktaM caitadanyathA paramANvAdiSu pUrvapUrvA'samavAyikAraNanAzasattvA''pAditaghaNukAdikSaNikatvaparihArAya tattadravyanAzaM prati tattatsaMyoganAzAnAM viziSyA'nantakAryakAraNabhAvakalpane mahadgauravAt / yAbhyAM tantubhyAM kapAlAbhyAM vA saMyogavizeSeNa na khaNDapaTAdirArabdhastatraiva sAmAnyakAraNatA'vakAzAt / yadi tu nAzyaniSTatayaiva nAzakatvakalpanaucityaM tadApi dravyIyatvaviziSTapratiyogitayA nAzatvAvacchinnaM prati svapratiyogijanyatayA vijAtIyasaMyoganAzasya hetutve na doSo, dravyIyatvaviziSTapratiyogitAyA eva mUrtIyatvaviziSTatvAt / itthaM ca dravyanAzatvAdhavacchinnaM prati svapratiyogijanakatvasambandhena svaviziSTavijAtIyasaMyoganAzatvena hetutayA vinigamanAviraho'pi nirasta iti dig / vijAtIyarUpAdinAze ca vijAtIyatejaHsaMyogAdikaM heturiti janyamAnaM sarvathA'nityamevetyekAnto'pi na kAntaH, ghaTAdiparyAyANAmapi dravyArthatayA dhravatvAt / pratiyanti hi lokA api 'ghaTatvena ghaTo naSTaH, na tu mRttvene'ti / upAdAnopAdeyayorbhedAbhedastu nipuNataramupapAdita eveti kimityAneDitavismaraNazIlatA''yuSmata iti / zrIhemasarivAcAmAcAmati cAturIparavicAram |vyaakhyaataa''dyshlokstaaN paricinute yshovijyH||1 satkevalaprakAzena bhuvanAbhogabhAsvate / bhadraMkarAya bhaktAnAM vAmeyAya namo namaH // 2 // [AtmanityatvazaMkA] nanu bhavatu kadAcid bAhyavastuno nityA'nityatvaM, pramAtustu nityatvameva yuktaM tasyA'nityatve mAnA'bhAvAt / na cA'nityajJAnAdyabhedAttasya tathAtvaM, tathA sati dukhAbhedAduHkhadhvaMsasthA'pyAtmadhvaMsarUpatvAttadarthino yamaniyamAdau pravRttirna syAd duHkhadhvaMsatvasya caramaduHkhadhvaMsatvasya vA kAmyatA'vacchedakatve duHkhadhvaMse AtmadhvaMsA'medajJAne tatsAdhanIbhUtayamaniyamAdI balavadaniSTAsnanubandhISTasAdhanatvasya jJAtumazakyatvAt / na cA''tmatvAvacchinnadhvaMsatvameva cArvAkAdimataprasi Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatsyAdvAdarahasye ddhamaniSTatA'vacchedakaM vijAtIyasukhatvameva vA kAmyatAvacchedakamiti na doSa iti vAcyaM, tathApi 'nityaM vijJAnamAnandaM brahme(tai0A0)ti zrutyA nityasukhAdinaiva samamabhedabodhAttasya nityatvasyaivaucityAt / anityasukhAderavidyAnibandhanatvenA''tmAnupAdeyatvAt / na ca sukhatvAvacchinnaM prati dharmatvena hetutvAnnityasukhA'nupapattiH, uktazrutibalAnnityasukhasiddhau janyasukhatvA'vacchinnaM pratyeva taddhetutvAt / vastuto vijAtIyadharmatvena vijAtIyasukhatvAvacchinnahetutvAnna dharmatvena sukhatvAvacchinnahetutA / atha zrutibodhitatattatkarmaNAmeva svajanyA'dRSTasambandhena vijAtIyasukhatvAdyavacchinne hetutA yuktA na tu prAguktA vijAtIyasukhaM prati vijAtIyadharmatatkarmaNorvijAtIyadharma prati tatkarmaNazca hetutAtrayakalpane gauravAditi cet ? na, lAghavenoktahetutve klRpte phalamukhagauravasyA'doSatvAt / vijAtIyA'dRSTadvArA tattatkarmaNo hetutvamityapi kecit / na cAdRSTavaijAtye mAnA'bhAvaH, 'mayA'zvamedhaH kRta' ityAdikIrtananAzyatAvacchedakatvenaiva tatsiddheH / na hi tattadadRSTatvaM tannAzyatAvacchedakaM, gauravAt / na ca svAzrayajanyatAvizeSasambandhenAzvamedhatvAdighaTitaM tathA, svAzrayajanakatAvizeSasambandhena vijAtIyasukhatvaghaTitena vinigamanAvirahaprasaGgAt / nanu tavApi 'mayAzvamedhavAjapeyo kRtau, mayA vAjapeyajyotiSTomo kRtAvi'tyAdikIrtananAzyatAvacchedakajAtisiddhau sAGkaryamiti cet ? na, pratyekanAzyatAvacchedakAvacchinnayorevoktasamUhAlambananAzyatvAt , anyathA tajjAtIyanAzakAttataH pratyekanAzyanAzApatterdurnivAratvAt / itthaJca "samUhAlambanaharigaGgAsmaraNajanyA'pUrvasya gaGgAsmRtikIrtanAnnAze harismRterapi phalaM na syAt / tajjanyA'pUrvayorekasya nAze'pyaparasya sattve gaGgAsmRterapi phalaM syAdi"ti parAstaM, svakIrtananAzyatAvacchedakajAtimadapUrvasambandhena gaGgAsmRterasattve tatphalotpattyasambhavAt / yattu kIrtanasyA'dRSTanAzakatve gauravAdukkadoSoddhArAya ca kIrtanA'bhAvavatkarmatvenaiva hetutA yukteti, tanna, karmavatkIrtanAbhAvatvena hetutve vinigamanAvirahAt / atha 'jyotiSTomena svargakAmo yajete tyAdinA jyotiSTomAdeH zrutyA svargasAdhanatvasyaiva bodhAnna tasyoktahetutAvacchedakatvamiti ceta ? tarhi 'dharmaH kSarati kIrtanAdi'tyAdinA kIrtanAderdharmanAzakatvasyaiva bodhAttathAtvaM kiM na rocayeH ? anyathA tatra viSayatvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena kIrtanAbhAvavatkarmatvenA'pUrva pratyeva hetutA'stu kimanantapaNDA'pUrvakalpanayeti dig // kiJca, bhAvakAryatvAvacchinnaM pratyupAdAnapratyakSatvenaiva kAraNatvAllAghavAjagaddhetutayA sidhyannityopAdAnapratyakSarUpAdIzvarAjjovAnAmapi 'ekamevA'dvitIyaM brhme(chaa0up0-6|2|1)'tyaadi zrutyA'bhedabodhAdAtmano nityatvameva yauktikam / etenA''nandazabdasyA'jahatpulliMgatayA napuMsakatve liGgavyatyayakalpanamapramANikamiti nirastaM, nityajJAnA'bhinnA''nandA'bhedasyaivA'tmani yauktikatvAt / na ca 'AnandaM brahmaNo rUpaM, tacca mokSe pratiSThitamiti bhedabodhakazrutisadbhAvA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 pralo0 2] bhogapadArthaparAlocanam dupacaritArthatvameva pUrvoktazruteriti vAcyaM, 'rAhoH zira' ityAdau SaSThayA abhede'pi darzanAt / atrA'medaprakArakabodhAllakSaNaiva zrutau tu sA na yukteti cet ? na, subvibhakto lakSaNA'nabhyupagamAt / anyathA vyatyayAnuzAsanavaiyarthyAt / __ atha vibhaktyantarArthe vibhaktyantarasya lakSaNAyA niSiddhatvajJApakaM vyatyayAnuzAsanaM, ata eva 'ghaTaM jAnAtI'tyAdau dvitIyAyA viSayitve lakSaNA nA'nupapannA / kRzyoge SaSThayanuzAsanaM, ca dvitIyAyA asAdhutvajJApakamapi, anyathA 'bhAratasya zravaNamityAdau karmatve SaSThyatiriktavibhakterlakSaNAyA niSiddhatve'pi zaktyaiva dvitIyayA tadbodhaprasaMgAt / niSThAdivarjanaM ca niSThAyAM tatsAdhutvajJApakam , kRtyayoge vikalpavidhAnaM ca niSThAyAM zeSapaSThyasAdhutvajJApakamiti cet ? na, tathApi bheda eva SaSThotyaniyamAttatra sambandhatvaprakArakabodhenApyupapatteH / ityata AcacakSire "AtmanI"ti AtmanyekAntanitye syAnna bhogaH mukhdukhyoH| ekAntA'nityarUpe'pi na bhogaH sukhadukhayoH // 2 // AtmanyekAntanitye-sarvathA dhvaMsA'pratiyogini abhyupagamyamAna iti zeSaH / sukhaduHkhayorbhogaH-sAkSAtkAro na syAt / yadyapi bhogapadaM sukhaduHkhAnyatarasAkSAtkAre rUDhamiti punaH "sukhaduHkhayo" rityupAdAne paunaruktyaM, tathApi ''viziSTavAcakAnAmi'tyAdinyAyAdbhogapadamatra sAkSAtkAramAtraparaM dRSTavyam / na ca zakyAdananyA'rthe kathaM lakSaNA ? zakyasambandhAbhAvAditi vAcyam , tatrApyabhedasambandhasya jAgarukatvAt / ata eva jidhAtoH 'prajayatI'tyAdau prakRSTajaye lkssnnaa| nanu sambandhitAvacchedakabhedaM vinA'bhedagraho duHzakaH, 'ghaTo ghaTaH, nIlaghaTo ghaTa' ityAdI tadagrahAt / ata eva 'prajayatI'tyatra jidhAtoH zaktyopasthite jayatvAvacchinne lakSaNayopasthitena prakRSTatvAvacchinnenaiva samamabhedabodho yauktikaH, yugapavRttidvayA''pAtasya maNikRtAmiSTatvAt / astu vA tatra prottarajitvAdinA zaktatvAd prakRSTajayasya zaktyaiva bodhaH / na caivamupasargasya dhotakatvaM na syAditi vAcyaM, aupasandAnikazaktereva dyotanatvAt / na ca jirvapratvAdinApi zaktatve vinigamanAvirahaH, dhAtubhinnA'rthasyA''khyAtArthabhAvanAyAmanvayA'vyutpattervinigamikAtvAditi cet ? na, vibhinnadharmAvacchedenA'bhedagrahasyA'ntato manasApi sambhavAdanyathA sAmAnyavAcakapadAnAM vizeSaparatvaM kutrApi na syAt / 'viziSTavAcakAnAmi'tyAdinyAyena vizeSaNavAcakaviziSTavAcakapadayorvizeSaNAMze sambhUyaikA'nvayabodhajanakatvameva vyutpAdyata itypyaahuH| ye tu vadati -bhogatvaM cAkSuSAdisAmagrIpratibaddhayatAvacchedakakukSipraviSTatayA siddho jAtivizeSa eva, bhogAnyamAnasatvAvacchinnaM prati tatpratibandhakatvAt / na ca svasamavAyilaukika 1-'viziSTavAcakAnAM padAnAM sati vizeSaNavAcakapadasamavadhAne vizeSyArthamAtraparatvaM' iti nyAyAt / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 bRhatsyAhAdarahasye viSayitayA bhogAnyamAnasapratibandhakatAvacchedakIbhUtasukhaduHkhavRttijAtivizeSavadanyamAnasatvAdikameva mAnasA'nyasAmagrIpratibadhyatAvacchedakaM, sukhaduHrUvRttijAtivizeSavatpratibadhyatAvacchedakamapIdameva, tena na tatpraviSTatayA bhogatvasiddhiriti vAcyam, anayA dizA sAkSAt sukhAdivRttijAtiH pratibadhyatAvacchedakakoTau pravezyA, sAkSAtmAnasavRttijAtirvA svasamavAyilaukikaviSayatAsambandhena pratibandhakatAvacchedakekoTau pravezyetyatra vinigamakA'bhAvAt" iti, tanmate tajjAtyavacchinnasyaiva bhogapadena bodhanAt 'sukhaduHkhayori'tyasya na paunaruktyam / [AtmanityatvapakSe sukhadukhabhogAnupapattiH] atha prakRtayuktIH prastumaH / ekAntanityo bhavannAtmA sukhaduHkhe yugapad bhuJjIyAt, krameNa vA ? nAyo, virodhAt / na dvitIyaH, svabhAvabhedena sarvathAnityatvahAneH / atha yathA pradIpo ghaTAdIn prakAzayannapi na ghaTAdisvabhAvaH, tathA sukhaduHkhe bhuJjAno'pi jIvo na tatsvabhAvaH, iti kramikatadbhogapakSe'pi na svabhAvabheda iti cet ? na, svabhAvo hi svadravyaguNaparyAyA'nugataM svarUpAstitvaM, tacca sAdRzyA'stitvenaikIbhavato'pyanyasmAdbhedapratItimAdhatte / tathA cAtmanaH svabhAvabhUtayoH sukhaduHkhayorguNayoH kramabhoge vibhinnakAlabhogatvarUpaviruddhadharmA'dhyAsAt svabhAvabhedaH kasya pANinA pidheyaH ! pradIpasya ghaTAdistu svadravyAdyanyatarA'nyatvAnna svabhAvaH / ghaTapaTAdikramaprakAzamAzritya ca tenA'pi svabhAvabhedaH samAzrayaNIya eva / na ca guNaguNyAdInAM svabhAvena na sambandhitvaM kintu samavAyenaiveti vAcyaM, tadvati tavRttInAmekasambandhasyaivocityAt / na caivaM raktAdInAM sphaTikasvabhAvatApattirvastutasteSAM tadavRttitvAt paramparayA tavRttitvena tadazuddhasvabhAvatvasya ceSTatvAt / athaivamapi dhvaMsA'pratiyogitvarUpamAtmanaH sarvathA nityatvamakSatameveti cet ? na, sukhAderAtmasvabhAvatve taddhvaMsapratiyogitvasyA''tmanyapi paryavasAnAt / yadi nAma dhvaMsaH kazcidatiricyeta tadaiva paraH paryanujIta yat sukhAdereva dhvaMso na punastadAzrayasyeti / vayaM punarantataH sukhAdyuttaratvaviziSTamAtmAnameva tannAzamabhyupemaH / taduttaratvaM ca yadrUpeNa tadrUpavadabhinnatvaM ca dhvaMsapratiyogitvamiti / yuktaM caitat - 'ahaM sukhavAnabhUvami'tyAdipratIteH sukhavati dhvaMsapratiyogitvollekhitvAt / __ [AtmA'nityatvapakSe dUSaNem] athA'nityatvapakSe'pi doSamAvirbhAvayanti sma --'ekAntAnityarUpe'pIti-nigadasiddhamidam / ayambhAvaH-ekAntA'nityasya sata AtmanaH sukhaduHkhayoryugapadbhogo viruddhatvAdeva nAbhimataH / kramabhogapakSe tu kSaNikatvapakSo bAlataralAkSIkaTAkSataralastatkSaNadhvaMsAdhikaraNasamayasyaiva kramapadArthatvAt / kSaNikasya tu jAtamAtrasyaiva vinAzAduttarakSaNA'nanuvRtteH / etena 'pravRttivijJAnopAdAnamAlayavijJAnasantAna evAtmA, sa ca pUrvarvavijJAnopAdeyaH pratisamayotpadiSNu Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralo..] puNyapApa-bandhamokSAnupapattiH ranya evaiti matamapAstam, karbhAigasamayaparyantamanavasthAnAt, anyakRtasyA'nyena bhoge'tiprasaGgAt, kAlarUpasantAnakRtaikyasyApyanyasAdhAraNyAt sarvakAlAnugataikA'tiriktasantAnAbhyupagame phalato nityAtmana evA'bhyugamApAtAzceti // 2 // dvaitIyikaH kila(:)zlokaH, prastute'tra jinastave / vyAkhyApaddhatimAninye yazovijayadhImatA // 1 // atraiva pakSadvaye dUSaNAntaraM kramazo'tidezayanti sma "puNyapApa" ityAdinA 'kramAkramAbhyAmityAdinA ca / puNyapApe bandhamokSau, na nityaikAntadarzane / puNyapApe bandhamokSo nA'nityaikAntadarzane // 3 // kramAkramAbhyAM nityAnAM yujyate'rthakriyA na hi / ekAntakSaNikatve'pi yujyate'rthakriyA na hi // 4 // [nityAtmavAde puNyapApayorasaGgatiH] ekAntanityAtmavAdimate hi punnypaapyorsmbhvH| te hi "yAgabrahmahatyAdInAM kSiprabhaMgurANAM svarganarakAdikaM prati zrutibodhitakAraNatAyAH phalaparyantavyApAravyAptatayA tatra vyApArasyA'nyasyA'sambhavAtparizeSAdadRSTasiddhiH / na ca yAgAdidhvaMsenaiva nirvAhaH, tasya phalA'nAzyatvAt , phalasantAnasya kadAcidapyanuparamaprasaMgAt / na cApUrvasyApi prathamasvargAdinaiva nAzAtphalasantAno na nirvahediti vAcyaM, tasya caramaphalanAzyatvA'bhyupagamAt / caramatvaM ca svasamAnajAtIyaprAgabhAvA'samAnakAlInatvAdikaM jAtivizeSo vA / na ca jyotiSTomAdijanyatAvacchedikayA sAMkarya, tattavyApyacaramatvasya minnasyaiva svIkArAt / taccAdRSTamAtmano guNarUpaM vihitaniSiddhakriyAjanyamAtmanaH sarvathA bhinnmi"tyaahuH| dasat-yagAdiva'senaiva tadanyathAsiddheH / na coktadoSAnativRttirapUrvAbhyupagame'pi tadvRttilAmakAlasyaiva phalotpattiniyAmakatvena mamApi kAlavizeSasyaiva phalasantAnaniyAmakatvenA'natiprasaMgAt / na ca kIrtanAdinAzyatvenApUrvasiddhirAvazyakI kIrtanA'bhAvavatkarmatvena pRthageva vA katinAbhIvasya vijAtIyasukhatvAvacchinnaM prati hetutvAt / yattu-nirvyApArasyaiva yAgAderavyavahitatvAMzatyAgena kAraNetAgrahasambhavAnyApAratayA nA'pUrvasiddhiriti-tanna, avyavahitapUrvasamayAvacche. dena kAryavati yadabhAvo jJAyate tatraiva kAraNatAbuddhayanudayena tadgarbhAyA eva kAraNatAyA yuktatvAditi svatantrAH / _ [jainamate adRSTasvarUpam ] asmajjAtIyAH punaritthamAcakSate yatsvatantraprApyatvenAtmapariNAmarUpameva bhAvakarmA'paraparyAyamadRSTa kalpayitumucitaM; na punaratirikta, dharmikalpanAto dharmakalpanAyA laghIyastvAt / tadupa Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bRhatsyAdvAdarahasye nItaprakRtivizeSA'bAdhAkAlaparipAkAdeva phalodayAt / ata eva phalasantAnasthitiH karmaNaH sthitibandhaM nA'tivartate / pariNAmA'dRSTajanitena ca paugalikA'dRSTenaivAtmanonugrahopaghAtau sambhavataH, pudgalasyaivAnyatrAnugrahopaghAtakAritvadarzanAt / kizcAtmanaH zubhAzubhapariNAmau parasaMsargajanyau, zuddhapariNAmaM tiraskRtyA''virbhAvAt japAtApicchakusumasaMkramajanitasphaTikapariNAmavadityanumAnAdapi podgali kA'dRSTasiddhiH / na ca 'pariNAmA'dRSTAtpaudgalikAdRSTaM, podgalikA'dRSTAcca pariNAmAdRSTami'tyanyonyAzraya iti vAcyaM, bIjAMkurasthala ivA'nAdyanyonyAzrayasyA'trAdoSatvAt / atha mUrtayoH parasparasaMkramasambhavAt sphaTikAdau japAtApicchasaMsargavazAt zyAmaraktapariNAmau samagaMsAtAM, AtmanastvamUrtatvAtpudgalasaMsargeNA'pi kathaM vibhAvapariNAmaH sambhavatviti cet / avadhehi-jJeyanimittakopayogAdhirUDhajJeyA''kArasambandhasyeva karmanimittakopayogAdhirUDharAgadveSabhAvasyA''tmani nirapAyatvAt / vastuto rAgapariNAmo yathA kramukaphalaparNacUrNasaMyogajanyastathA rAgadveSapariNAmo'pi jIvakarmobhayasaMyogajanya iti pratipattavyam, tena japAtApicchagate eva raktatvazyAmatve sphaTikAdAvAropyete tatsannidhereva tatra doSatvAt , na punaratiriktatadArambho yukta ityuktAvapi na kSatiH / na caivaM nizcayatastadabhAvoktirayuktA syAt, trikAlA'nugatagrAhiNA tadgrahaparAGmukhena tena tadukteryuktatvAt / ata eva zuddhapariNAmasya na tena pratikSepaH, nirupAdhikA''tmapariNAmarUpasya tasya jJAnadarzanavatsArvadikatvAt / na caivaM siddhAnAmApi cAritraprasaMgo, nizcayato'bhimatatvAt / yathA hi jJAnadarzanAvaraNadarzanamohakSayAtteSAM zuddhajJAnadarzanasamyagdarzanAni prAdurbabhUvustathA cAritramohakSayAccAritramapyutpadyamAnaM kasya pANinA pidheyam / tadidamabhipretya kaMThata evoktaM guNasthAnakramArohe-"anante zuddhasamyaktvacAritre mohanigrahAdi"ti / naizcayikacAritramapi zailezIcaramasamaya evotpadiSNu, caurasaMsargisamayogAdInAM tadAnImevA'pagamAt / taduktaM-dharmasaMgrahaNyAM-"'so ubhayakhayaheU selesI caramasamayabhAvI jo / seso puNa Nicchayao tasseva pasAhago bhaNio" ||26||tti| na ca dharmA'dharmobhayakSayakArI siddhadhAraNAlambhUSNustadAnIM kazcidanya eva dharma iti vaktuM yuktaM, jJAna-darzana-cAritrANAmeva mokSamArgatvokteH / atha paJcasvanantarbhAvAtkataratteSAM cAritramastviti cet ? na, etadanuyogasya 'dazasva'nantarbhAvAddharmo'pi teSAM kataraH ?' iti paryanuyogatulyayogakSematvAt / 'siddhe No carittI No acarittI'tyabhidhAnaM kathaM saMgatimaGgatIti cet ? cAritritvA'cAritritva-vyavahAraprayojakavyAvahArikacAritrA'cAritrobhayA'bhAvAnnaizcayikasaMjJAzAlini nosaMjJinoasaMjJitvA'bhidhAnavadyavahAranayA'bhiprAyeNa cedam / nizcayatastu paramacAritravatpadAbhidheyaH siddhastatraiva sarvaguNapAramyavizrAnterityadhikamasmatkRtA'dhyAtmamataparIkSAyAmadhyavaseyam / tathA ca svabhAvabhedenaiva tAdRzadharmAdharmayorjananAdekAntanityatApakSo mUlakSata eva / ata eva bandhamojhayorapi karmA''dAna-sakalakarmavipramokSalakSaNayomithyAjJAnavAsanAduHkhadhvaMsa-- 1-sa ubhayakSayahetuH zailezIcaramasamayabhAvI yaH / zeSaH punaH nizcayatastasyaiva prasAdhakaH bhaNitaH // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlo0 4] arthakriyAkAritvavyAkhyA 115 rUpayorvA tatpakSe'sambhavaH / evamuttarArddhe doSodbhAvanamapi vibhAvanIyaM, kSaNikasya kramika kriyAkA - ritvavirodhAditi // 3 // [ ekAntanityavAde arthakriyAkAritvAnupapattiH ] kramAkramAbhyAmiti - apracyutAnutpannasthiraikarUpANAM hi krameNa yugapadvA'rthakriyAkAritvaM na ghaTAmaTATyate / tathAhi -'arthasya ' = ghaTAdeH svasya vA, 'kriyA' = jJAnAdirUpA, 'tatkAritvaM' = tajjanakatvaM sarvathA nityAnAmAtmAdInAM dezakrameNa kAlakrameNa vA na sambhavati, yatkiJcidadezakAlAvacchedenaiva sakalakAryakaraNasAmarthyAt / anyathA dezakAlabhedena svabhAvabhedAdanityatAprasaMgAt / athAsstmAdInAmarthakriyAkAritve'pi yatra kutracidyadAkadAcitsarvArthakriyAkAritve ApAdakAbhAva iti cet na, dezakAlAdInAmapyAtmAdekhi tiraskRta vizeSatayA kAryabhedAya svabhAvabhedasyA'vazyAzrayaNIyatve ekAntanityatApakSasya vinazIrNatvAt, anyathA punaruktApatterdurnivA - ratvAt / atha svasya bhAvaH svabhAvaH, sa cA''tmatvAdirUpaH kAryabhedAya na bhidyate kiMtvanugata eva janyajJAnatvAdyavacchinna kAryatAnirUpita kAraNatAvacchedako ghaTajJAnAdirUpavizeSakAryaM tu ghaTedvinya sannikarSAdivizeSa kAraNa saMpAtAdupajAyate / ata evobhayasAmagrI samAvezAda ghaTapaTobhayasamUhAlambanamapyudetIti cet ? na, strasyA''tmano bhAvaH kAryajananapariNatiH, sA ca ghaTopayogarUpA ghaTajJAnAdibhedAya bhidyata eva, suSuptikAle jJAnA'nutpattinirvAhAyopayoga rUpavyApArasAcivyenaiva jIvasya jJAnajanakatva svIkArAt // apUrNa sampUrNam sampAdakIyam tadevaM pRthak pRthakjJAnakozebhyo laghu-madhyamasyAdvAdarahasyayoH upAdhyAyasvakIyahastAkSarAdarzadvayaM bRhatazca anyadIyahastAkSarAdarza kutracidupAdhyAyasvahastAkSaraiH pUritamevamAdarzatrayamupalabhya paThanamudraNAnukula hastAdarza sajjIkRtya sampAdya mudrApito'yaM vikramIyASTAdazazatakAlaMkArajinazAsanodyotaka-nyAyavizArada - nyAyAcArya - mahopAdhyAyazrImadyazovijayagaNiviracitaH bRhaTTIkAtrayAtmakaH syAdvAdarahasya zubhanAmadheyaprakaraNagranthaH vikramIyaviMzatitamazatakajyoti-rdhara-yugapradhAnadezIya-zatatrayAdhikamunivRnda sArthavAha - tyAgavairAgyasaMyamAdiguNagaNaratnAkaranispRhaziromaNi - vyAkaraNa - nyAya AgamAdisarvazAstranipuNamatiH - bandhavidhAnAdilakSadvayazlokaparimANapra-mitanUtanakarmasAhityagrantharacanAsUtradhAra zrImadvijaya prema sUrizvarapaTTapradyotaka - prazamarasapUrNopadezagha --- TAravaprabodhitAneka ziSyagaNaparivRta[ta - nyAyavizArada - zAstramarmajJa - zatAdhika zreNikavardhamAnatapazcaryAsaphalIkRtamanuSyajanma-ugracAritracaryApAlanodyata zrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvara caraNa kiMkareNa bhuvanabhAnusUriziSya ratna samAdhisAdhanodyatazAntamUrttimunipuGgava zrImaddharma ghoSavijayaziSyaratnagItArtha- AgamAdyanekazAstra rahasyavid-munipravarazrImadjayaghoSa vijayagaNiva raziSyANunA jayasundareNeti / bhUt sarvajagataH 1 - itaH paraM mUlAdarzasya paJcaviMzatitamapatra paJcamapakterArabhya riktameva // laghumadhyama Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 pariziSTa-1 ma0vR0syA0 rahasye spaSTIkRtA arthavizeSAH pRSThAGkaH 2. RjusUtra ye upAdeyakSaNa evopAdAnapradhvaMsaH / 2 vyavahAranaye tu ghaTottara kAlavarttimRdAdisvadravvaM ghaTapradhvaMsaH / 2 samaniyatAbhAvastveka eva / 6 upayogazcopalipsorAbhoga karaNaM iti vizeSAvazyakavRttau / 11 kRtasya = kumbhakArAdiprayatnasya nAzaH = upadhAnAvyApyatvam / akRtasya = kumbhakArAdiprayatnA'bhAvasya AgamaH = anupadhAnA'vyApyatvam / 16 svabhAvo hi svadravyaguNaparyAyAnugataM svarUpAstitvam / 18 mohakSobhavihIno hyAtmanaH pariNAmaH zuddhaH........ sa eva hi cAritrazabdavAcyaH / 25 ekazeSastha tu vastutaH padAntarasmaraNameva kalpyam / 26 ekadobhayatAtparyagrahe ekapadAdekadobhayabodhAsvArasyanirvAhAya 'sakRduccarite 0' tyAdiniyamo yuktaH / 26 'sarve sarvArthavAcakA' ityabhyupagamenaikayA zaktyApyekapadasyAnekArthabodhakatvAt / 28 yogyatAvizeSazca tadaMze jJAnAvaraNakarmakSayopazamaH / 30 vastutaH sAmAnyata ekA cAkSuSajananI yogyatA'parA ca tamaHsaMyuktacAkSuSajananI / 38 kSayazcAtra (karmakSaye) svasamAnAdhikaraNatajjAtIyaparyoyaprAgabhAvAsamAnakAlInastatparyAMyadhvaMso, na tu sarvathA'bhAvaH / 39 dvayaM na viruddhaM = na parasparAnadhikaraNAdhikaraNam / 40 vidhimukhapratyayavedyatvaM sattvaM, niSedhamukhapratyayavedyatvaM cAsattvam / 43 sAdRzyaM na tadbhinnatve sati tadgatabhUyodharmavattvaM kintu tadvRttidharmaika dharmavattvam / ekatvaM ca saMgrahanayArpaNArpitabuddhivizeSaviSayatvam / 45 tattadarthasvarUpapariNAma pariNatapadabodhyatAvacchedakarUpavattvaM tat ( anabhilApyatvam) / 46 bhagavatAM mohAbhivyaktacaitanyavizeSarUpAyA icchAyA asatve'pi tadanabhivyaktacaitanyavizeSarUpAnujighRkSAdisattvamaviruddham / 46 na caivaM mokSe'pyanujighRkSApattiH, jinanAmakarmodayasAcinyAdeva tatpravRttaH / 56 Abhimukhyena grahaNaM mukhyatvaM, tadviparItatvamupasarjanatvam / 57 saMketo hi tapazcaraNadAnapratipakSabhAvanAvajjJAnAvaraNakSayopazama 'bhivyaJjakatayopayujyate na tu zabdArthasambandhatayA / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMka 63 anagAhanA hi na saMyogadAnamupagraho vA'nyasAdhAraNatvAt kinvAdhAratvaparyAyaH / 64 prAcyAdivibhAgena kathacidvibhinnA prAcyapraticyobhayAdhAratvena kaJcidekA sakAzAsmikaiva digiti / 76 nanvatra kiM kAraNatvamiti cet ! niyatAnvayavyatirekavyaMgyaH pariNAmavizeSaH / 99 medazcedamasmAdbhinnamiti pratItiniyAmako vyAvRttivizeSaH / / pariziSTa-2 ma070syA rahasye anthAntaroddhRtazlokAdayaH 'aNNaM ghaDAu ruvaM.' [zrIpUjyalekha] 'atyantA'satyapi jJAnaM. 'anante zuddhasamyaktva.' [guNasthAnakamAroha-130] abhAvavirahAtmatvaM bhAvAnAM pratiyogitA [nyA. ku. 3-2] 'asadakaraNAdupAdAna.' [sAMkhyakArikA-9] 11,99 'AdAvante ca yannAsti.' [ ] 101 'mAnandaM brahmaNo rUpaM.' [ ] 'AyA sAmAie.' [ ] 'iha vividhalakkhaNANaM.' [pra. sA. 2-5] 'upayogacopalipso.' vizeSA. TokA] 'upAdhimedopahitaM.' [ / ekamevAdvitIyaM brahma [tri.ma.nA. 3.3] 110 'ekatra vastuni.' [pra na. 4-14] 'ekatra vRttau hi.' [stuti (!)] 'ege bhaMte jIvappaese.' [ ] 'etasya cAkSarasya.' [bRhadAraNyaka 3 / 89] 'evaMvidhaM sahAve.' [pra. sA. 2-19] 101 'kayamANe kaDe.' 'kevalavinneyatthe.' [ 'khura-aggi-moagu.' [ 'guNe zuklAdayaH puMsi.' [amarakoza 1-5-17] 'caitanyasvarUpa:.' [pra. na. 7-56] jyotiSTomena svargakAmo yajeta 'jutto ya taduvayAro.' [ ] 4 21 36 36 e. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ThANa - nisejja - vihArA . ' [pra. sA. 1-44 ] 'tatra sacetasAM.' [ ] 'tasmAnna badhyate.' [sAMkhyakArikA - 62] 'teSAM mohaH pApIyAn . ' [ nyA. sU. 4-1- 6 ] 'to bhAsai savvannu . ' [ 'dRSTastAvadayaM ghaTo'tra.' [ta. ci. pRSTha717] 'dravyaM paryAyaviyutaM . ' [ Foto] 1 'dharmaH kSarati kIrttanAt ' [ 'na bhavo bhaMgavihiNo. ' [pra. sA. 2 -8] 'nANassa savvassa. ' [ uttarA 32-2 ]. 'nAnAtmAno vyavasthAtaH' [ 'nityaM vijJAnamAnandaM . ' [tai. A. ] 1 , 141 ] ] 'nityaM sattvamasattvaM' [ 'pannavaNijANaM puNa0' [vi0 A0 'pannavaNijjA bhAvA0' [vi0 A0 141] 'pariNamadi jeNa davvaM 0 ' [ 'pavibhattapadesa ttaM 0 ' [ pra0 sA0 2-14] 'puDhaM sui sa60 ' [A0 ni0- 5 ] 'pramANapratipannA 0 ' [ pra0 na0 4-44] 'mukhe pucche ca pANDura : 0 ' [ itihA0 96 ] 'yatraiva yo dRSTaguNaH 0 ' [ anya0 vyava0 9] 'yathA hi preryate 0 ' 'yo hyanyarUpasaMvedyaH 'ruvaM puNa pAsai 0 ' 'viseDhI puNa sa60' 'sadavvaM sacca guNo 0' 'sabaMdhayAra ujjoA 0 ' 'sanbhAvo hi sahAvo 0 ' 'sAdhu candramasi 0 ' siddhiH syAdvAdAt 'so ubhayasvaya heu . ' 'saMvideva hi 0 ' 1 ] [A0 ni0 5 ] [ [ e ] [pra0 sA0 2 - 5 ] [navatattva 11] [pra0 sA0 2-4 ] J [ siddha0 za0 1-1-2] [ dha.saM.-26 ] [. ] pRsstthaa: 46 55 71 39. 46 85 101 110 3,86 18 75 15,76, 110 55 45 44 86 9 64 24 53 74 65 101 7,94 64 10,99 64 41 37 68 114 10 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 ma000syA rahasye ullikhitA nyAyAH 25,26 39 nyAyAH pRSThAGkaH viziSTavAcakAnAM padAnAM vizeSaNavAcakapadasamavadhAne sati vizeSyArthamAtraparatvam / 15,111 sakRduccaritaH zabdaH sakRdevArtha gamayati / yadvizeSayoH kAryakAraNabhAvaH sa tatsAmAnyayorapi / pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvam / ekatra dvayam / 13,42 taddhetorevAstu kiM tena ? 64 dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI / 64,113 ekaM sIvyato'parapracyutiH / pariziSTa 4-ma..syA rahasye ullikhitAni vizeSanAmAni nAma pRSThAGka: nAma pRSThAGka: aSTasahasrIkAraH (vidyAnandaH) 23 navyacArvAka: 58,60 ucchRkhalAH 29 navyanaiyAyikaH udayanaH navyamatAnuyAyo . 43 RjavaH 10,51,99 nutananaiyAyikaH 89 ekadezI 14,51 naiyAyikaH 5,48,66,67,98. kandalIkAraH (zrIkaNThe:) naiyAyikaikadezI 7,16 kApilamatam pragalbhaH gaGgezaH 4 prAJcaH 5,63,108 grAnthikAH prAbhAkarAH cArvAkaH 58 bauddhaH . 13,103,107 jarannaiyAyikaH 65 bhaTTAH 70,71 tathAgataH 18 bhavadevaH 22 tautAtikaikadezI 30 maNikRt2,4,1,15,54,82,90,91,92,111 digambarAH 9,38,41 15 mahopAdhyAyaH .. 114 dIdhitikRt 9,22,36,79,84,98 mImAMsaka: 66,103 devasariH 81 yazovijayaH 7,32 prAJcaH Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yauktikAH yaugAH yakadezI rAmabhadra sArvabhaumaH 9, 97 9,12,42,48,71,76 lokAyatikaH vardhamAnaH (upAdhyAyaH) 'vaizeSikaH granthanAma adhyAtmamataparIkSA anumAnakhaMDa: (ta. ci. ) andhakAravAdaH aSTasahasrI AkaraH 120 guNasthAnakamAroha citrarUpaprakAza jJAnakarmasamuccayavAda dharmasaMgrahaNa 93 49 58 33,44 48 svataMntrAH hemasUriH pariziSTa - 5 ma0vR0 syA0 rahasye ullikhitA granthAH pRSThAGkaH 18,46 64 7,65 70 9,26,102 18, 114 51 114 ziromaNinayaH 67 sAMkhyaH 11,12,57,70, 71,99,101 sAmpradAyikAH 67,69 'siMhasUriH 81 stutikRt 74 syAdvAdI anya. vyava. - anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA amara.-amarakoza A. ni., Aya. ni. Avazyaka niyukti uttara. - uttarAdhyayanasUtra ta. ci.- tatvacintAmaNi tai. A., taitti. Ara. taittirIya AraNyaka tri. ma. nA. - tripAdvibhUtimahAnArAyaNI paniSat gha. - dharmaNi granthanAma nyAyavAdArthAH padArthamAlA nasAraH vizeSAvazyaka vRttiH zrIpUNyake svaH stutiH saMketasphuTIkaraNam saptabhaGgItaraGgiNI syAdvAdaratnAkaraH 38,46,54,83,91 33 1,14,81,109 pRSThAGkaH 13,50,60 66 97 6 9,26 8,97 26 3,60,86 nyA. ku. - nyAyakusumAMjalI nyA. sU. nyAyasU. nyAyasUtra pra. na. pra. na. ta - pramANanayatattvAloka prA. sA., prava. sAra--pravacanasAra vi. A. - vizeSAvazyakabhASya zA. vA. - zAstravArttAsamuccaya siM. he., siddha. zaM. --siddhamazabdAnuzAsana Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo tittharasa anurudhavana zrIbhAratIya prAdhyAtavya prakAzana samiti piMDavADAme.ni