Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // namAmi guru tAraNam // zrI tAraNa taraNa vItarAga jina siddhAMta para AdhArita pAThyakrama jJAnapuSpa :prakAzakaH zrImad tAraNa taraNa jJAna saMsthAna chiMdavAr3A (ma.pra.) tAraNAra sarakAra zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya pAThyakrama dvitIya varSa (paricaya)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ............................. zrA tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya pAThyakrama :racanAkAra: zrImad jina tAraNa taraNa maNDalAcAryajI mahArAja paMDita pravara zrI daulatarAma jI adhyAtma ratna bAla bra.zrI basanta jI mahArAja . . . . jJAnapUSpa preraNAsrota: zraddheya adhyAtma ratna bAla bra.zrI basanta jI mahArAja : nirdezaka: : mArgadarzaka : yuvA sAdhaka zraddheya bAla bra.zAMtAnanda jI viduSI bahina bAla bra. zrI uSA jI viziSTa sahayoga: : saMyojana-samanvayana: yuvA ratna zraddheya bAla bra.zrI AtmAnaMda jI paM.vIrendrakumAra jaina, gaMjabAsaudA Atma sAdhaka zra.bra.zrI paramAnaMda jI paM.rAjeMdrakumAra jaina, amarapATana bAla bra.zrI rAkeza jI evaM samasta tAraNa taraNa zrIsaMgha anumodanA: sa.ra.zrImaMta seTha DAlacaMda jaina (pUrva sAMsada, sAgara) (adhyakSa-a.bhA.tA.ta.jaina tIrthakSetra mahAsabhA) :saMpAdaka maMDala : paM.jayacaMda jaina, chiMdavAr3A DaoN.zrImatI manISA jaina,chiMdavAr3A DaoN.pro.udayakumAra jaina, chiMdavAr3A zrImatI savitA jaina,chiMdavAr3A rAjendra sumana, siMgor3I (saM.tAraNa jyoti) paM.vijaya bahAdura jaina, harapAlapura :prakAzaka: zrImad tAraNa taraNa jJAna saMsthAna varSa 2011 chiMdavAr3A (ma.pra.) mUlya 200/.........................
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA adhyAtma sumanoM kI surabhi se sAdhanA kA upavana sadA surabhita hotA rahA hai| saMtoM kI sAdhanA aura sAhitya isa AdhyAtmika vasuMdharA kI saMskRti ko zAzvata pahacAna detI hai| sAhitya kA svarNakAla bhaktimaya, saMtamaya thA / vizeSa rUpa se caudahavIM se satrahavIM zatAbdI to aneka saMtoM dvArA niHsRta, anubhUta darzana, yoga, siddhAMtoM kI paricAyaka hai| vItarAgI saMta AcArya pravara zrImad jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja aise hI saMta ziromaNi haiN| jinhoMne svayaM vItarAga dharma kI nizcaya sAdhanA karate hue zuddhAtmAnubhava rUpa caudaha graMthoM meM jainAgama kA sArabhUta sRjana kiyA hai| unakI yaha vANI svaprasUta jJAnagaMgA hai, jisane bhAratIya sAhitya vAGgamaya meM AdhyAtmika paraMparA ko navIna mArga diyA hai| ratnarAziyoM kI taraha AbhAvAna yaha caudaha graMtha kisI jIva ke mokSagamana meM preraNA bana jAye to koI Azcarya nhiiN| ataH zrImad tAraNa taraNa jJAna saMsthAna ne mukti preraka, sahakArI ina graMthoM ko zrI tAraNa taraNamukta mahAvidyAlaya ke paMcavarSIya pAThyakrama kA AdhAra banAyA hai| isa AdhAra kI bhAvabhUmi jainAcAryoM kI mUla paraMparA ko anuzruta karatI hai| tIrthaMkaroM kI divya dezanA, gaNadharoM kI vANI, AcAryoM kI lipiyoM ne saMta puruSoM ko yaha gaMgadhArA sauMpI hai; vahIM Aja ghara-ghara meM pravAhita karane kA lakSya isa jJAnayajJa kI mahatvAkAMkSA hai| ikkIsavIM sadI, bhautikatA, videzI saMskRti, saMskAroM kA tirohita hotA jAnA Aja ke samaya kI zocanIya cintA hai| isa prabhAva ne saMsAra, deza va samAja meM AdhyAtmika, dhArmika saMskAroM ko dhUmila kiyA hai| ataH punaH AdhyAtmika krAMti kA zaMkhanAda karate hue zrImad tAraNa taraNa jJAna saMsthAna paMcavarSIya pAThyakrama dvArA zikSA, prayoga, AcaraNa, svAdhyAya aura pracAra ke sAdhana ke mAdhyama se jainAgama, siddhAMta evaM AmnAya meM dakSa karane hetu isa kartavya-ratha para ArUr3ha hai| akhila bhAratIya tAraNa taraNa digaMbara jaina samAja kA yaha prathama adbhuta caraNa hai| adhyAtma ratna bAla bra. pUjya zrI basanta jI kI prabala preraNA se hI zrIsaMgha ke mArgadarzana meM zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya kA yaha svarUpadharmanagarI chindavAr3A meM sAkAra huA hai| satya to yaha hai ki AtmasAdhaka ciMtaka bra. basanta jI ne AcArya pravara zrI jina tAraNa-taraNa kI divya dezanA ko jana-jana taka pahu~cAne kA vicAra varSoM se saMjoyA thA, vaha zrIsaMgha tathA vidvatjanoM ke apUrva sahayoga se mUrta rUpa le rahA hai| zrImad tAraNa taraNa jJAna saMsthAna dvArA saMcAlita zrI tAraNa taraNamukta mahAvidyAlaya patrAcAra mAdhyama se deza, samAja ke samasta vargoM meM svAdhyAya kI ruci jAgrata kara, unheM zAstrI kI garimAmaya upAdhi se alaMkRta kregaa| samAja meM pracalita AcaraNa-adhyAtma evaM paramparA se saMbaMdhita samasta bhrAMtiyoM kA unmUlana kara samyak AcaraNa kA prayAsa karanA bhI isakA eka lakSya hai| Adhunika zaikSaNika gatividhiyoM ke mAdhyama se zikSaNa-prazikSaNa, vaktA-zrotA guNoM kA vikAsa isa lakSya kA sahAyaka hogaa| isa jJAnaratha-jJAnayajJa kA mahatI lakSya adhyAtma jAgrati, adhyAtma prabhAvanA, bhAratIya saMskRti kI mUla mokSadAyinI vRtti kA vikAsa karanA hai| saMsAra ke samasta jIvoM meM saMyama,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadjJAna, sacAritra jAgRta ho| naitikatA, svAdhyAya, vinamratA kI vRtti kA vikAsa ho| paraMparAoM kA samyak Agama prerita AcaraNa, pUjya-pUjaka vidhAna kA jJAna, guruvANI kI prabhAvanA ke saMskAroM kA vikAsa ho / mAnava mAtra ke jIvana meM yaha pAThya yojanA AdhyAtmika bIjAropaNa kara parama AnaMda meM nimitta bane / isake liye zrImad tAraNa taraNa jJAna saMsthAna kRta saMkalpita hai| isa hetu bahumUlya sujhAva bhI AmaMtrita haiN| isa pavitra dharma-prabhAvanA-upakrama meM pUjya bA. bra.zrI basanta jI kI preraNA, zraddheya bA. bra.zrI AtmAnaMda jI, zraddheya bA. bra. zrI zAMtAnaMda jI, zraddheya bra. zrI paramAnaMda jI, bA. bra. zrI araviMda jI viduSI bA. bra. bahinazrI uSA jI, bA. bra. suSamA jI, bra. munnI bahina jI, bra. AzArAnI jI, bA. bra. saMgItA jI evaM samasta tAraNa taraNa zrI saMgha sadaiva prathama smaraNIya haiN| samAja ke zreSThIjana, vidvAnoM, ciMtakoM, lekhakoM tathA pratyakSa-parokSa tana-mana-dhana se sahayoga karane vAle sadasyoM, saMyojakoM tathA samasta sAdharmI baMdhuoM, pravezArthiyoM kA bhI zrImad tAraNa taraNa jJAna saMsthAna AbhAra vyakta karatA hai| jinakA sahayoga hI isa jJAnayajJa kI saphalatA hai| zrImad tAraNa taraNa jJAna saMsthAna saMcAlana kAryAlaya - zrI tAraNa bhavana, saMta tAraNa taraNa mArga, choTI bAjAra, chiMdavAr3A (ma. pra.) 480001 AbhAra zrImada tAraNa taraNa jJAna saMsthAna una sabhI vyaktiyoM, saMsthAoM, maMDaloM aura prakAzakoM kA AbhArI hai, jinhoMne isa pAThya pustaka ke nirmANa meM pratyakSa-parokSa rUpa se apanA bahumUlya yogadAna diyA hai / pAThya pustaka meM saMkalita viSaya vastu ke racanAkAroM, prakAzakoM kA bhI kRtajJa hai| chAyAcitra, rekhAcitra, paribhASAoM evaM siddhAMtoM ke sampAdana meM sahayogI samasta vidvatjanoM, kalAkAroM ke prati AbhArI hai, jinhoMne samaya-samaya para apane amUlya sujhAva diye haiN|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ preraNA.... bhAratIya saMskRti isa bAta para vizvAsa karatI hai - " sA vidyA yA vimuktaye'' vidyA vahI hai jo mukti kA kAraNa hai| zikSA kA samagra vyaktitva ke nirmANa meM advitIya sthAna hai| laukika zikSA vyakti ke ihalaukika jIvana vikAsa ke patha ko prazasta karatI hai jabaki AdhyAtmika zikSA nirAkulatA kI prApti, duHkhoM se mukti, zAMti aura Ananda ke rahasyoM ko udghATita karatI huI Atmonnati ke dvAra kholatI hai| zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya samyagjJAna se Alokita parama Atma vidyA ko upalabdha karane hetu sthApita kiyA gayA hai| paMcavarSIya pAThayakrama ke mAdhyama se pravezArthI yathArtha vastu svarUpa se paricita hoMge, jisase vartamAna meM vyavahArika aura sAmAjika jIvana samyagjJAna se Alokita hogaa| patrAcAra paddhati para AdhArita deza meM anekoM mahAvidyAlaya aura vizvavidyAlaya saMcAlita kiye jA rahe haiN| dhArmika kSetra meM bhI yaha prayoga saphala ho rahe haiN| lAkhoM parivAra apane - apane dharma se saMbaMdhita mukta mahAvidyAlayoM meM praveza lekara apanI paramparAnusAra iSTa ke prati jAnakArI upalabdha kara dhanyatA kA anubhava karate haiN| vyakti kI aMtaraMga zraddhA aura samarpaNa isa dizA meM atyaMta sahayogI hote haiN|shrii tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya chiMdavAr3A kA atyaMta unnata lakSya hai| isa pavitra uddezya kI pUrti ke liye sabhI pravezArthI pA~ca varSa taka abAdhagati se niraMtara adhyayana kreN| zraddhA, bhakti, saMkalpa zakti aura samarpaNa hI vikAsa kA patha prazasta karatA hai| sabhI kA jIvana samyagjJAnamaya ho aisI aneka zubhakAmanAoM sahita..... bra.basanta samasta pravezArthI paMca varSIya pAThyakrama pUrNa kara apane jIvana ko samyagjJAnamaya banAyeM evaM samAja kI garimA bar3hAyeM inhIM zubhakAmanAoM sahita....... adhyakSa - sa. ra. zrImaMta seTha surezacaMda jaina, sAgara saMgaThana saciva - dilIpa jaina (adhi.)chiMdavAr3A kAryakArI adhyakSa - siMghaI jJAnacaMda jaina, bInA saMgaThana saciva - sa. se. vikAsa samaiyA, khuraI upAdhyakSa- bharata jaina parAsiyA saMgaThana saciva-paM. vijaya mohI, pipariyA upAdhyakSa - satIza kumAra samaiyA, jabalapura pracAra saciva - rAjendra sumana, sigor3I upAdhyakSa - kailAza jaina, amaravAr3A pracAra saciva - taruNa kumAra goyala, chiMdavAr3A upAdhyakSa- kizora kumAra jaina, zirapura parAmarzadAtA- mahendra jaina, rAjanAMdagAMva mahAsaciva - paM.jayacaMda jaina, chiMdavAr3A paramarzadAtA-paM. devendra kumAra jaina, bhopAla koSAdhyakSa- zAMta kumAra jaina, chiMdavAr3A paramarzadAtA - maheza kumAra jaina, parAsiyA koSAdhyakSa - subhASacaMda jaina, sTeTa baiMka chiM. parAmarzadAtA - saMjaya jaina, dhuliyA saciva - paM. rAjendra kumAra jaina, amarapATana parAmarzadAtA - motIlAla jaina, zirapura saciva-pradIpa jaina snehI, chiMdavAr3A parAmarzadAtA- navanItalAla jaina, zirapura saciva- zrImatI mInA jaina, caupar3A parAmarzadAtA - pradIpa kumAra jaina, candrapura
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna kI AvazyakatA..... vartamAna meM tAraNa samAja meM dhArmika zikSA kI atyaMta AvazyakatA hai| hamArI naI pIr3hI ko susaMskArita karane hetu zikSA hI sabase bar3A mAdhyama hai| dhArmika AcAra vicAroM kI zUnyatA ko dUra karane ke liye yahI eka sAdhana hai| vigata 15 - 20 varSoM se hama isa pavitra kArya ke liye prayAsarata haiN| jo sAkAra ho rahA hai| sana 2009 meM zrImada tAraNa taraNa jJAna saMsthAna ke aMtargata zrI tA taraNa mukta mahAvidyAlaya kI sthApanA kI gii| yaha mahAvidyAlaya patrAcAra ke mAdhyama se saMpUrNa deza meM samAja ke samasta vargoM meM svAdhyAya kI ruci ko jAgrata kara pravezArthiyoM kI zAstrI kI upAdhi se alaMkRta karane ke liye kRta saMkalpita hai| isake mAdhyama se hama samAja meM pracalita samasta bhrAntiyoM kA unmUlana karane kA bhI prayAsa kara rahe haiN| hamArA lakSya samAja meM acche vaktA aura zrotA ke guNoM kA vikAsa karanA bhI hai| paMcavarSIya pAThayakrama meM jo viSaya diye haiM ve bahuta hI saTIka haiM, jinake adhyayana se pravezArthiyoM ke liye kalyANakArI jJAnopArjana kI suvidhA hogii| mahAvidyAlaya meM adhyayana karane hetu deza ke kone - kone se pravezArthiyoM dvArA praveza lene kA jo utsAha hai vaha atyaMta prazaMsanIya hai| hama sabhI pravezArthiyoM ko maMgala bhAvanA ke sAtha dhanyavAda jJApita karate haiM, jinhoMne mahAvidyAlaya meM praveza lekara adhyayana karane kA saMkalpa kiyA hai, Apa paMcavarSIya pAThayakrama pUrNa kara samyagjJAna ke lakSya ko upalabdha kareM, hamArI zubhakAmanAyeM Apake sAtha haiN| Apa sabhI kA jIvana maMgalamaya ho, inhIM maMgala bhAvanAoM sahita..... siMghaI jJAnacaMda jaina zrImaMta sarezacaMda jaina bInA sAgara jJAna samAna na Ana jagata meM, sukha ko kAraNa saccA jJAna hI sukha kA kAraNa hai| svAdhyAya se isa loka aura paraloka meM sukha prApata hotA hai| svAdhyAya kI ruci meM pratyeka varga meM jAgRta ho isI uddezya se mukta mahAvidyAlaya ke mAdhyama se paMcavarSIya pAThyakrama prAraMbha kiyA gayA hai| prathama varSa meM sabhI ne isa ora gaharI ruci dikhAI hai| Age bhI hama isa krama ko banAyeM rakheM aura paMcavarSIya pAThyakrama ko pUrA kreN| naye vidyArthI aura khAsataura para navayuvaka varga svAdhyAya ke krama ko banAne hetu mahAvidyAlaya se judd'eN| sabhI varga se vinamra apIla hai ki praveza patra bharakara jJAnArjana ke prathama sopAna meM kadama rkheN| zubhakAmanAoM sahita...... taruNa goyala pradIpa snehI pracAra saciva saciva
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya... "tatjJAnaM yatpratisamaye samyak AnandadAyate" jJAna vahI hai jo pratisamaya samyak Ananda kI varSA se tRpta kre| upayoga kI Atma sanmukha pravRtti hI nizcaya se jJAna - dhyAna hai| bhArata bhUmi aise jJAnI-dhyAnI Urdhvagamana kartA tIrthaMkaroM kI urvarA bhU rahI hai| saMta zrImada jina tAraNa - taraNa ne "cidAnaMda ciMtavanaM, ceyana Ananda sahAva AnandaM" dvArA zuddha svarUpa meM avicala caitanya pariNati ko hI zuddha jJAna - dhyAna kI saMjJA dI hai| AcArya kuMdakuMda deva ne una puruSoM ko dhanya, puruSArthI, zUravIra, paMDita, manISI aura samyaktva ko kabhI malina na hone diyA hai| vAstava meM "ahamikko khalu suddho, Nimma mao NANa daMsaNa samaggo, tamhi Thio taccitto, savve ede khamaM Nemi // " yaha tabhI sambhava hai jabaki-"dravya - guNa-paryAya kA, jo nita hove jJAna / zIghra mile samyaktva pada, pAve pada nirvaann||" jaina siddhAMta ke jisa amRta tatva ko paM. gopAladAsa jI varaiyA paribhASita kara rahe hai use hI bA. bra. basanta jI bhI kahate haiM- "arihaMta ko jo dravya - guNa - paryAya se phicaantaa| nizcaya vahI nijadeva rUpI, svasamaya ko jaantaa| sujJAna kA jaba dIpa jalatA hai, svayaM ke hRdaya meN| mohAMdha Tika pAtA nahIM, AtmAnubhava ke udaya meN|" jina dharma kI zuddha prabhAvanA, vAtsalya ke binA upajatI nahIM hai| prabhAvanA ke lie saMkalpita sAdharmI vAtsalya kI yahI dhArA jJAna yajJa banakara chiMdavAr3A nagarI meM strotasvinI huI hai| adhyAtma ratna bA. bra. zrI basanta jI kI preraNA ne zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya kA mUrta rUpa le liyA hai| patrAcAra praNAlI se jJAna svabhAvI AtmA meM jJAna sugaMdha surakSita karane kA punIta lakSya lekara "paricaya" varSa dvitIya kA pAThyakrama "jJAna puSpa" Apake hAthoM kA saMsparza pA rahA hai| __ paMcavarSIya pAThyakrama ke vaTavRkSa meM AcArya zrI jina tAraNa svAmI jI dvArA racita caudaha graMthoM sahita chahaDhAlA, jaina siddhAMta pravezikA, tatvArtha sUtra, dravya saMgraha, adhyAtma - amRta kalaza,yogasAra, guNasthAna paricaya kI zAkhAe~ haiN| deva guru zAstra pUjA, bRhad maMdira vidhi, AcArya paricaya, adhyAtma ArAdhanA isa vRkSa ke surakSita patra puSpa haiN| mUla meM hamArI samyak zraddhA kA siMcana hai, jo vRhadAkAra samyajJAna, cAritra ko paripuSTa kregaa| "jJAna puSpa" kA prathama parNa (adhyAya - 1) vaMdanA prathamAnuyoga kI pIThikA para zalAkA puruSoM kA paricAyaka hai, kAla cakra hameM sAvadhAna karatA hai, ratnatraya mukti paMtha ko sAkSAt karatA hai| vRhad maMdira vidhi dharmopadeza akhila bhAratIya tAraNa - taraNa digaMbara jaina samAja kI dRr3ha saMskRti kI sUcaka to hai hI samyagdarzana kI prApti meM kAryakArI bhI hai| isakA artha nirUpaNa maMdira vidhi ke marma ko rasAmRta banAne meM sakSama hai| jJAna puSpa kA dvitIya varSa (adhyAya - 2) ArAdhanA AcArya jina tAraNa - taraNa racita zrI paMDita pUjA jI graMtha ke artha sauMdarya se sajjita hai|"siddhN bhavati zAzvataM" kA mArga nirUpita karate hae isameM praznottara zailI meM samyagjJAna ko zabdAMkita kiyA gayA hai| paMcArtha, paMca padavI aura
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmavANI kI rasamayatA se guru kI gurutA dhvanita hotI hai| jJAna puSpa kA tIsarA parNa (adhyAya - 3) sAdhanA zrI kamala battIsI jI graMtha ke marma ko prastuta karatA hai| jo nizcita hI samyakcAritra ko zabda siddha karatA hai| SaTlezyA kA sacitra varNana sAvadhAna karatA huA gyAraha pratimAoM ke AcaraNa meM DUbakara madhura kaMTha svara meM mukti zrI phUlanA ke mAdhyama se sarvaartha siddhi kI ora le jAtA hai| jJAna puSpa kA cauthA parNa (adhyAya - 4) siddhAMta mukti patha meM dRr3hatA hetu sat svarUpa prastuta karatA hai| paMDita gopAladAsa jI varaiyA dvArA racita zrI jaina siddhAMta pravezikA se dravya - guNa- paryAya tathA karma ke svarUpa ko saiddhAMtika rUpa meM grAhya karane se jainatva ke prati dRr3hatA samyaktva ko ubuddha kregii| samagrataH jJAna puSpa kI komalatA mukti patha hetu dRr3ha zraddhA jAgrata karane meM sakSama hogii| parIkSopayogI prazna abhyAsa, viSayoM para prakAza DAlate raMgIna citra, cArTa, rekhAcitra, zAstra sammata uddharaNa, amRta vacana, viSayAnurUpasaMpAdita kiye gaye haiN| maoNDala prazna-patra kaThinAIyoM ke nivAraNArtha prakAzita haiN| jJAna puSpa hRdaya kamala kI sAdhanA kA paryAya bane isalie bA. bra. basanta jI ne anathaka parizramapUrvaka jaTila siddhAMtoM ko sAragarbhita rasamayatA, rocakatA dene kA prayAsa kiyA hai| saMpAdakoM ne Avazyaka pahaluoM ko saMzodhita kara saralatama rUpa dene kA prayAsa kiyA hai / tathApi truTiyA~ saMbhAvita haiN| jinakA nidAna sudhI pAThaka, vidvatajanoM dvArA apekSita hai| isa saMpAdana meM aneka karmaTha hAthoM, citere citrakAroM, vicAravAna bauddhika mastiSkoM kA bahumUlya sahayoga prApta huA hai| usake lie hama sabhI ke prati kRtajJa haiN| DaoN. zrImatI manISA jaina upa prAcArya zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya chiMdavAr3A (ma.pra.)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana solahavIM zatAbdI ke mahAna saMta zrImad jina tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja AtmajJAnI saMta the| unhoMne apane caudaha granthoM meM yahI upadeza diyA hai ki jina darzana bhAva pradhAna hai kriyA pradhAna nhiiN| arihaMta aura siddha paramAtmA ke guNoM kI yaha ArAdhanA evaM unake svarUpa ke samAna apane svarUpa ko jAnakara usameM jamanA, ramanA bhAva pUjA hai jisase mukti kA mArga prazasta hotA hai| anAdikAla se hama sacce deva, guru, zAstra evaM dharma ke svarUpa ko nahIM jAnakara mithyA deva, guru, zAstra evaM dharma kI upAsanA karate hue gRhIta mithyAtva kA sevana kara rahe haiM aura cAra gati caurAsI lAkha yoniyoM meM bhramaNa kara rahe haiN| sacce deva, guru,zAstra aura dharma kI saccI samajha hone para hameM saccA zraddhAna hogA evaM hama samyagjJAna prApta kara samyakcAritra kA pAlana kreNge| zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya ke aMtargata jJAnodaya kI prathama varSa kI pustaka se hama sabhI ke bahuta se saMzaya, bhrama dUra hue haiN| rUr3hivAditA, aMdhavizvAsa kama huA hai| isameM svayaM ko jAnane kI abhilASA utpanna huI hai| isI kar3I meM adhyAtma ratna zraddheya bA. bra. basanta jI mahArAja ke athaka prayAsoM se dvitIya varSa kI pustaka taiyAra huI hai jisameM pratyeka viSaya ko saralatama karake praznottara zailI meM prastuta karane kA prayAsa kiyA gayA hai| jisa mahAvidyAlaya ko prAraMbha karane kI pahala bA. bra. basanta jI ne kI hai vaha dvitIya varSa meM praveza kara rahA hai| samAja atyaMta bhAgyazAlI hai ki samAja ko dizA dene vAle saMta jo jana-jana meM tAraNa svAmI kI vANI ko pahuMcA rahe haiM, ve isa mahAvidyAlaya ko U~cAiyoM taka pahu~cAne ke liye kRta saMkalpita haiN| jina jIvoM ko satya tatva ko samajhane aura nirNaya karane kI jijJAsA hai tathA jo zAstroM kA svAdhyAya aura carcA karake anekAnta, nimitta, upAdAna, nizcaya-vyavahAra Adi kI saccI vyAkhyA samajhanA cAhate haiN| heya-upAdeya kyA hai, pratyeka dravya kI paryAyoM kI svataMtratA, kramabaddha paryAya Adi samajhakara jo mokSamArga meM laganA cAhate haiM unake liye zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya dvArA saMcAlita korsa varadAna sAbita hoNge| ataH hamArA yaha dAyitva hai ki hama ina pustakoM ke mAdhyama se sarala bhASA meM siddhAMtoM ko aura svayaM ko jAnane kA prayAsa kareM tathA anya jijJAsu jIvoM bhI ko prerita kareM tAki samAja meM sabhI bhavya jIva aMdhavizvAsa evaM loka mUr3hatA ko chor3ane kA saMkalpa leveM tathA tIrthaMkara bhagavantoM kI pAvana dezanA ko AtmasAt kara parama tatva ko prApta karane kI dizA meM agrasara hoN| inhIM maMgala bhAvanAoM sahita.. DaoN. pro. udaya kumAra jaina prAcArya zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya chiMdavAr3A (ma.pra.)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ DAlacaMda jaina (pUrva sAMsada) adhyakSa-vizva ahiMsA saMgha, naI dillI adhyakSa-madhyapradeza svataMtratA saMgrAma senAnI pheDarezana bhopAla (ma.pra.) nivAsa : zrImaMta bhavana, bI. esa.jaina mArga rAjIva nagara, sAgara (ma.pra.) niH 268027,268059 A. 268049,268017 phaiksa : (07582) 268079 tAra : bAlaka email: sagarmp@hotmail.com dinAMka 12-12-2010 adhyAtma ratna bA.bra. basaMta jI saMsthApaka zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya chiMdavAr3A sAdara jaya tAraNa taraNa vigata varSa saMta tAraNa jayaMtI ke avasara para chiMdavAr3A meM zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya kA zubhArambha kiyA gyaa| dhArmika zikSA ke kSetra meM isa punIta kArya se samAja meM jJAnopArjana kI bhAvanAyeM jAgrata huIM haiN| hama isakI sarAhanA karate haiN| prathama varSa ke saphala prayAsoM ke pazcAt dvitIya varSa ke zubhArambha avasara para isa abhinava prayAsa kI saphalatA hetu kAmanA karatA huuN| sAdara bhAvanAoM ke sAtha..... ApakA zubhecchu uAlacanda (DAlacaMda jaina)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna puSpa samarpita hai...... kamalaM uvanaM kamalaM suvanaM, kamalaM aSayaM kamalaM surayaM / kamalaM vinyAna payoharayaM, kamalaM paya parama padaM mamalaM // kamalaM paya artha samucciyaU, kamalaM sama bhAu pariSiyaU / kamalaM sui sayana sa uttiyaU, arthaha jina artha tiartha paU // kI anavarata jJAnadhArA pravAhita karane vAle AcArya pravara zrImad jina tAraNa taraNa svAmI jI ke prati, jinake, svAnubhUti se prasphuTita amRta vacana daidIpyamAna ratnamaNi ke samAna jJAnAnubhava prakAzita kara rahe haiN| sAtha hI, unakI vizuddha AmnAya ko sahejane vAle vividha kalAoM meM niSNAta dharma divAkara pUjya zrI bra. gulAbacaMda jI mahArAja, samAja ratna pUjya zrI bra. jayasAgara jI mahArAja, adhyAtma ziromaNI pUjya zrI bra. jJAnAnanda jI mahArAja sahita dharma prabhAvaka jAgRta cetanAoM ke prati .
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA ... kra. vivaraNa racanAkAra pRSTha kramAMka 01 02 oc niyamAvalI parIkSA yojanA prArthanA adhyAya eka : vaMdanA zalAkA puruSa SaTkAla cakra parivartana ratnatraya bra. basanta bRhad maMdira vidhi saMpAdita adhyAya do : (a) ArAdhanA tInamata (AcAramata, sAramata aura mamalamata) paMcArtha-paMca padavI adhyAtma ArAdhanA bra. basanta (ba) zrI paMDita pUjA jI zrImad jina tAraNa taraNa adhyAya tIna : (a) sAdhanA SaTlezyA pratimA mukti zrI phUlanA zrImad jina tAraNa taraNa (ba) kamala battIsI zrImad jina tAraNa taraNa adhyAya cAra : siddhAMta (a) dravya guNa paryAya paM. gopAladAsa varaiyA (ba) karma kA svarUpa maoNDala prazna patra 01-04 01-15 01-04 04 - 10 10-15 16-60 61-67 61-63 64-66 67-77 78-106 107-148 107-109 110-115 116-119 120- 148 149-192 152-167 168-192 193-196 06 07 08
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamAvalI 01. mahAvidyAlaya dvArA nirdhArita pAThyakrama meM paMjIyana hetu sabhI icchuka vidyArthI pAtra haiM, jAti baMdhana nahIM hai| 02. eka varSIya pAThyakrama ke aMtargata diye jAne vAle 4 adhyAyoM kA pUrA adhyayana karanA anivArya hogaa| 03. sabhI pAThyakramoM meM praveza hetunyUnatama Ayu sImA 15 varSa rhegii| 04. vidyArthiyoM kI saMkhyA ke AdhAra para parIkSA kendra nirdhArita kiye jaaveNge| pratyeka parIkSA kendra meM nyUnatama 25 parIkSArthI honA anivArya hai| 05. parIkSA pariNAma kI aMkasUcI vArSika parIkSA ke pazcAt DAka dvArA bhejI jAvegI evaM meriTa meM Ane vAle prathama dasa chAtroM ke liye vizeSa puraskAra pradAna kiye jaaveNge| jisameM grupa ke pravezArthI rheNge| 06. pramANa-patra mAtra tIsare varSa tathA pA~caveM varSa kI parIkSA ke pazcAt pradAna kiye jaaveNge| 07. pAMcaveM varSa kI parIkSA meM uttIrNa hone vAle parIkSArthiyoM ko zAstrI' upAdhi se alaMkRta kiyA jaavegaa| 08. Avedana patra prApta hone para mahAvidyAlaya dvArA nAmAMkana kramAMka bhejane ke pazcAt pAThyakrama ke anusAra vidyArthI ko apanI par3hAI svayaM karanA hogI, kendra dvArA adhyayana hetu pAThya sAmagrI bhejI jaavegii| 09. vidyArthI ko vyaktigata rUpa se apane sAmAjika aura dhArmika kAryoM meM sakriya rahanA apekSita rhegaa| 10. samaya-samaya para mahAvidyAlaya dvArA nirdezita niyamoM kA pAlana krnaa| 11. pratyeka vidyArthI kI pravezazulka 350/ru. hogI jo eka muzta deya hogI, jisameM praveza zulka, pAThya sAmagrI evaM parIkSA zulka sammilita hai| agalI kakSA meM praveza hetu samiti dvArA nirdhArita zulka parIkSA pariNAma ghoSita hone ke bAda eka mAha meM deya hogii| 12. mahAvidyAlaya kAryAlaya se patra vyavahAra karane ke liye apane nAmAMkana kramAMka kA ullekha avazya kreN| 13. alaMkaraNa samAroha tIrthakSetroM ke vArSika Ayojana meM yA anya kisI bhavya samAroha meM sampanna kiyA jaavegaa| 14. mahAvidyAlaya se saMbaMdhita samaya-samaya para dIjAne vAlIjAnakArI aura samAcAra saMta zrItAraNa jyoti evaM tAraNa baMdhu meM prakAzita kiye jaayeNge| 15. vizeSa jAnakArI ke liye mahAvidyAlaya ke nirdezaka,prAcArya evaM upaprAcArya mahodaya se saMparka kreN| -vidyArthiyoM ke varga vibhAga evaM protsAhana yojanAdarzana grupa-(15 varSa se 25 varSa taka bAlaka evaM bAlikA varga ke liye) (10vIM kakSA uttIrNa honA apekSita hai) jJAna grupa-(26 varSa se 40 varSa taka vayaska puruSa evaM mahilA varga ke liye) mamala grupa-(41 varSa se adhika ke praur3ha puruSa evaM mahilA varga ke liye) uparokta pratyeka varga meM prathama, dvitIya evaM tRtIya sthAna prApta karane vAle vidyArthiyoM ko puraskRta kiyA jaayegaa| -praveza evaM parIkSA kA samaya(1) icchita pAThyakrama meM praveza hetu Avedana-patra pUrNa rUpa se bharakara saMcAlana kAryAlaya tAraNa bhavana chiMdavAr3A ke patepara bhejeN| (2) Avedana-patra saMcAlana kAryAlaya ko 30 apraila taka prApta honA Avazyaka hai| (3) pravezArthiyoM ke liye mahAvidyAlaya meM praveza 1 maI se prAraMbha hogaa| (4)pravezArthiyoM ke liye mahAvidyAlaya kA zubhAraMbha 1 julAI se hogaa| (5) vArSika parIkSA pariNAma DAka dvArA preSita kiye jaaveNge| (6) vArSika parIkSA maI mAha meM saMpanna hogii| (7) parIkSA pariNAma jUna mAha meM ghoSita kiyA jaavegaa| -pravezArthiyoM ke liye Avazyaka niyama (dvitIya varSa)(1) pratidina jinavANI darzana krnaa| (2) OM namaH siddha maMtra kIjApa krnaa|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ parIkSA yojanA 1. zrImad taraNa taraNa jJAna saMsthAna dvArA saMcAlita zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya ke paMcavarSIya pAThyakrama meM pratyeka varSa meM eka bAra parIkSA hogii| parIkSArthI ko parIkSA meM cAra prazna-patra denA anivArya hogaa| pratyeka prazna-patra meM nyUnatama 33% aMka prApta hone para hI uttIrNa ghoSita kiyA jaavegaa| aMkoM kA pratizata/zreNI nimnAnusAra nirdhArita hogA zreNI parIkSA yojanA aMka 0-32 33-44 45-69 70-84 85-100 greDa D anuttIrNa tRtIya C uttIrNa dvitIya B uttIrNa prathama A uttIrNa vizeSa yogyatA| A+uttIrNa parIkSA yojanA 2. pratyeka prazna-patra meM pUrNAMka 100 hoNge| prazna-patra meM do aMkoM vAle vastuniSTha, cAra aMkoM vAle (30 zabdoM meM) laghu uttarIya prazna, 6 aMkoM vAle (50 zabdoM meM) dIrgha uttarIya tathA 10 aMka kA eka nibaMdhAtmaka prazna hogaa| pratyeka prazna-patra kA blU priMTa nimnAnusAra hogaa| jisameM kula sAta prazna (100 aMka) hoNge| prazna kramAMka | vastuniSTha prazna laghuuttarIya dIrgha uttarIya nibaMdhAtmaka praznoM kA yoga 2aMka 4 aMka 6 aMka 10 aMka rikta sthAna, satya/| paribhASA,prakAra, aMtara,paricaya, paricaya, asatya,sahI joDI// aMtara vyAkhyA, sArAMza nibaMdha vikalpa |prazna saMkhyA prazna saMkhyA / prazna saMkhyA prazna saMkhyA prazna 1 prazna2 prazna 3 prazna 4 - prazna5 prazna6 prazna 7 - 1 | 20x2-40 544-20 5 46%30 1x10-10 / 31 prazna aMkoM kA yoga 40 30 10 100aMka | mm` ||||||||||||| / / / 20
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prArthanA III namAmi guru tAraNam mokSa patha pradarzakam, namAmi guru taarnnm| namAmi guru tAraNam, namAmi guru taarnnm|| vIra zrI nandanaM, puSpAvatI jnmnN|| gar3hAzAha pramuditam, namAmi guru tAraNam ....mokSa patha pradarzakam ..... dIkSA tapa sAdhanam, semarakher3I vnm|| dhyAna dhAri nirmalam, namAmi guru tAraNam ....mokSa patha pradarzakam ..... mithyA mada mardanam, moha bhaya vinAzanam // syAdvAda bhUSitam, namAmi guru tAraNam ....mokSa pathapradarzakam ..... Atma jJAna dAyakam, mokSa mArga naaykm|| satya patha prakAzakam, namAmi guru tAraNam ....mokSa pathapradarzakam ..... dharma patha pracAritaM, jJAnAmRta vrssnnm|| sUkhA nisaI zubham, namAmi guru tAraNam ....mokSa patha pradarzakam ..... jJAna bhAva sthitam, samAdhi vetavA tttm|| nisaI tIrtha vaMdanam, namAmi guru tAraNam ....mokSa patha pradarzakam ..... vItarAga jagadgurum, yugakavi su nirmlm|| brahmAnaMda mokSadaM, namAmi guru tAraNam ....mokSa patha pradarzakam ..... vyaktigata vyaktitva ke vikAsa hetu Avazyaka sarvaprathama padmAsana, arddha padmAsana yA sukhAsana meM baiThe, merudaMDa sIdhA rahe, nAsAgra dRSTi ho| aisI mudrA meM baiThe pazcAt saMkalpa kareM ki - mere bhItara anaMta jJAna kA, anaMta zakti kA, anaMta AnaMda kA sAgara laharA rahA hai, usakA sAkSAtkAra karanA mere jIvana kA parama lakSya hai| saMkalpa ke pazcAt 2 miniTa zvAsocchvAsa para dhyAna deM, pazcAt zvAsa ko gahare kareM evaM OM maMtra kA uccAraNa kareM (apane zvAsocchvAsa pramANa, zvAsa ko chor3ate samaya 3/4 zvAsa meM o aura 1/4 zvAsa meM m kA uccAraNa kareM) isake bAda zAMta mauna hokara zUnya dhyAna meM Atma svarUpa meM nimagna ho jaayeN| aMta meM-3 bAra OM namaH siddhaM evaM 3 bAra OM zAMti maMtra kA uccAraNa karake apane iSTa zuddhAtma deva ko vinaya bhakti pUrvaka praNAma karake dhyAna pUrNa kreN|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha-1 zalAkA puruSa mA~ - beTA ciMtana ! jaldI taiyAra ho jAo, caityAlaya jI calanA hai, paMDita jI Aye haiM, Aja prathamAnuyoga para pravacana kreNge| ciMtana - mA~ ! prathamAnayoga kise kahate haiM? mA~ - jina zAstroM meM vesaTha zalAkA puruSoM kI jIvana gAthA yA unake guNoM kA varNana hotA hai use prathamAnuyoga kahate haiN| ciMtana - zalAkA puruSa kise kahate haiM? mA~-tIrthaMkara cakravartI Adi prasiddha puruSoM ko zalAkA puruSa kahate haiN| 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 nArAyaNa, 9 pratinArAyaNa, 9 balabhadra (baladeva) pratyeka avasarpiNI aura utsarpiNI meM 63 hI hote haiN| athavA tIrthaMkara ke mAtA - pitA, 9 nArada, 11 rudra, 24 kAmadeva, 14 kulakara yaha saba 169 mahApuruSa hote haiM inako bhI zalAkA puruSa kahate haiN| ciMtana - ye zalAkA puruSa to sabhI mokSa jAte hoMge? mA~- tIrthaMkara, unake mAtA-pitA, cakravartI, baladeva, nArAyaNa, rudra, nArada, kAmadeva aura kulakara puruSa yaha sabhI bhavya hote haiM aura niyama se eka yA do bhava meM mokSa prApta karate haiN| tIrthaMkara to usI bhava se mokSa jAte haiM lekina anya puruSoM ke liye usI bhava se mokSa jAne kA niyama nahIM hai| nArada, rudra, nArAyaNa aura pratinArAyaNa usI bhava se mokSa nahIM jAte haiN| cakravartI - mokSa, svarga aura naraka bhI jAte haiN| cakravartI kA cakravartI pada para rahate hue maraNa ho jAve to vaha niyama se sAtaveM naraka hI jAtA hai| baladeva- mokSa aura svarga hI jAte haiN| ciMtana - zalAkA puruSa jaisI utkRSTa padavI pAne ke bAda bhI naraka kyoM cale jAte haiM? mA~ ! kisI zalAkA puruSa kA jIvana caritra sunaao| mA~ - acchA, Aja maiM tumheM subhauma cakravartI kI kahAnI sunAtI huuN| cakravartI kA sAtizaya puNya kA udaya rahatA hai| vaha chaha khaNDa kA rAjA hotA hai aura battIsa hajAra mukuTabaddha rAjAoM kA adhipati hotA hai| cakravartI kI 96 hajAra rAniyA~ hotI haiN| puNyodaya se unheM nava nidhiyA~ aura caudaha ratna prApta hote haiN| eka dina chaha khaNDa ke adhipati subhauma cakravartI ratna jar3ita siMhAsana para virAjamAna the| pAsa meM maMtrIgaNa tathA anya sabhAsada baiThe hue the| usI samaya eka pUrva bhava kA bairI deva badalA lene kI icchA se vyApArI kA veSa dhAraNa karake AyA aura cakravartI ko eka phala bheMTa kiyaa| rAjA phala khAkara bahuta prasanna huA aura usase pUchA ki Apa aisA sundara svAdiSTa phala kahA~ se lAye? vyApArI ne kahA- rAjan ! Apa mere deza meM caliye, maiM vahA~ Apako aise anekoM phala khilaauuNgaa| ciMtana-mA~! rasanA indriya kI lolupatA ke kAraNa kyA cakravartI vyApArI ke sAtha jAne ko taiyAra ho gayA? mA~- hA~, usane vicAra taka nahIM kiyA ki bhalA cakravartI ke samAna bhogopabhoga kI sAmagrI kise mila sakatI hai ! vaha tIvra Asakti ke kAraNa una phaloM kA sevana karane meM hI sukha mAnane lagA usane vicAra kiyA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 zalAkA puruSa aura nArada, rudra, kAmadeva sambaMdhI yugapat astitva kAla sUcaka patra kra. 24 tIrthakara 12 cakravartI 9 balabhadra 9 nArAyaNa 9 pratinArA. 9 nArada 24 kAmadeva * * * * 01 01. RSabhanAtha 1. bharata 02 02. ajitanAtha 2. sagara 01. bAhubali * * 02. prajApati 03 03. saMbhavanAtha * 04 04. abhinaMdana 05 05. sumatinAtha 06 06. padmaprabha 07 07. supArzvanAtha 08 08. candraprabha 09 09. puSpadaMta 10 10. zItalanAtha 11 11. zreyAMsanAtha 12 12. vAsupUjya 13 13. vimalanAtha 14 14. anantanAtha 15 15. dharmanAtha 16 * 2 w 2 v o 3. maghavA 17 + 4. sanatkumAra 18 16. zAMtinAtha 5. zAntinAtha 19 17. kunthunAtha 20 21 22 23 19. mallinAtha 24 25 27 28 + + 26 20. munisuvrata 6. kunthunAtha 18. arahanAtha 7. arahanAtha 8. subhIma + + + 29 21. naminAtha * 30 + 31 22. neminAtha * 32 + 33 23. pArzvanAtha 34 24. mahAvIra 35 + *** 9. mahApadma * 10. hariSeNa * * 11. jayasena * 12. brahmadatta * * * * - * * 1. vicala 2. acala 3. sudharma 4. suprabha 5. sudarzana * * 1. tripiSTa 2. dvipiSTa * * 6. nandI * 7. nandImitra 7. datta * * * * * 8. rAmacandra 8. lakSmaNa * * 9. balarAma 9. kRSNa * * * * * * 1. azvagrIva 2. tAraka 3. svayaMbhU 3. meruka 4. puruSottama 4. nizuMbha 5. puruSasiMha 5. madhukaiTabha 5. kAla 4. mahArudra * * * * * * 6. puMDarIka 6. prahalAda 6. mahAkAla * * * 7. bali * ** * * * * 18. rAvaNa * * 05. prasenacandra 06. candravarNa 07. agniyukta * 08. sanatkumAra 3. zaMbhu 09. vatsarAja * 4. vizvAnala 10. kanakaprabha 5. supratiSTha 11. meSprabha 1. bhIma 2. mahAbhIma 6. acala * 3. raudra (indra) 7. puMDarIka 8. ajitaMdhara 9. jitanAbhi * * 10. pITha * 7. durmukha * * * 8. naramukha * |11 rudra 1. bhIma 2. bali * * * * * 9. jarAsaMdha 9. adhomukha * * * * * * * * * * 03. zrIdhara 04. darzanabhadra * * 12. zAMtinAtha 13. kunthunAtha 14. arahanAtha * 15. vijayarAja 16. zrIcaMdra 17. nalarAja * 20. vasudeva 21. pradyumna * 11. mahAdeva 22. nAgakumAra * * * * * * 18. hanumaMta 19. balirAja 23. jIvaMdhara 24. jambUsvAmI sUcanA - isa sAraNI meM jo tIrthaMkaroM ke nAmoM ke Age cakravartI balabhadra Adi ke nAma likhe haiM, ve una una tIrthaMkaroM ke samaya meM hue haiM aisA samajhanA cAhiye aura tIrthaMkaroM ke nAma vAle khAne meM jo + isa prakAra kA cinha hai aura usake Age jina | cakravartI Adi ke nAma likhe hai to ve saba pahale aura bAda ke hone vAle tIrthaMkaroM ke aMtarAla kAla meM huye aisA samajhanA caahiye| jisa koSTaka meM jahA~ jahA~ isa prakAra kA cinha hai vahA~-vahA~ unakA abhAva samajhanA cAhiye /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ki saba sAmagrI hone para bhI isa phala kI mere yahA~ kamI nahIM rahanA caahiye| aura...rAjA, vyApArI ke veza meM jo deva thA usake sAtha jAne ko taiyAra ho gyaa| ciMtana - cakravartI cAhatA to apane AjJAkArI sevaka devoM ke dvArA vaha anupama phala maMgavA sakatA thA? mA~ - hA~ beTA, yaha ho sakatA thA kintu use to usa phala kA svAda cakhane kI lolupatA kA aisA nazA car3ha gayA thA ki use apane yahA~ kI saba sAmagrI nIrasa lagane lagI thii| subhauma cakravartI ne vicAra kiyA ki yadi maiM vahA~ akelA jAU~gA to kitane phala khA sakU~gA? isaliye mujhe vahA~ kuTumba sahita jAnA cAhiye, aisA vicAra kara cakravartI ne vizAla carma ratna nAmaka naukA meM strI putrAdi sahita samudra meM prasthAna kiyaa| aba to deva mana hI mana atyaMta prasanna ho rahA thA ki akele rAjA ko hI nahIM kintu usake samasta parivAra ko maiM DubA duuNgaa| sAtha hI use yaha bhI vicAra A rahA thA ki jisake hajAroM deva sevaka haiM,nava nidhi aura caudaha ratna haiM use mAra DAlanA AsAna kAma nahIM hai| subhauma cakravartI samudra kI taraMgoM para tairatI huI naukA para hAsa vilAsa karatA huA sukha sAgara meM masta ho rahA thA usI samaya acAnaka vairI deva ne bhayaMkara tUphAna meM naukA ko phaMsA diyA, naukA Dolane lgii| jisase cakravartI kA hRdaya kAMpane lagA, usane bhayabhIta hokara deva se pUchA ki aba bacane kA koI upAya hai kyA ? ciMtana - kyA deva ne bacane kA koI upAya batAyA? mA~ - hA~, usane kahA ki sAgara ke madhya aba bacane kA dUsarA koI upAya nahIM hai| yadi Apa anAdyanidhana NamokAra maMtra jo "Namo arihaMtANaM" hai use pAnI meM likhakara paira se miTA deM to saba baca sakate haiN| ciMtana - (Azcarya cakita hokara) mA~ ! kyA aise mahAmaMtra ko rAjA ne paira se miTA diyA ! mA~ - hA~ beTA, vaha hita - ahita kA viveka chor3akara to ghara se bAhara nikalA hI thA, apane pAsa sarva sampatti aura anupama puNya kA sthAna aise cakravartI pada kA bhI jisane viveka kho diyA aura anajAna vyakti kA vizvAsa karake usake sAtha eka tuccha phala khAne ke lobha meM calA gyaa| aisA vaha subhauma cakravartI isa anitya jIvana ko nitya bane rahane ke lobha se aura mauta ke bhaya se jyoM hI NamokAra mahAmaMtra ko likhakara paira se miTAne lagA tyoM hI pApa kA tIvra udaya hone se naukA samudra meM DUbane lgii| taba vaha pUrva bhava kA bairI deva kahane lagA ki maiM vahI rasoiyA hU~, jisake Upara Apane garama-garama khIra DAlI thI aura jisane tar3apa-tar3apa kara prANa tyAga diye the, ArtadhyAna se maiM vyaMtara jAti kA deva huA huuN| avadhijJAna ke dvArA pUrva bhava kA baira yAda Ane para maiMne usakA badalA lene ke lie hI yaha SaDayaMtra racA hai| cakravartI aise apamAna janaka zabda sunakara tathA kuTumba parivAra sahita apanA ghAta dekhakara tIvra saMkleza bhAva se maraNa ko prApta huA aura sAtaveM naraka meM calA gyaa| jahA~ asaMkhyAta-asaMkhyAta varSoM kA eka sAgara hotA hai| aise 33 sAgaroM ke liye vaha anaMta duHkha sAgara meM DUba gyaa| ciMtana - (Azcarya se) mA~! ve cakravartI the, siddha pada prApta karake ananta sukha kA bhoga karate aura kahA~ sAtaveM naraka kA ananta duHkha! mA~ - hA~ beTA ! yaha saba jIva ke pariNAmoM kI vicitratA hai| ciMtana - mA~, ananta duHkhamaya saMsAra sAgara se pAra hone kA kyA upAya hai ? mA~- yaha jIva apane caitanya svarUpa ko bhUlakara tIvra moha ke kAraNa duHkha ko bhogatA hai| saccA sukha
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara meM haiM jIva ko usakA patA nahIM hai isaliye anAdi se saMsAra meM janma - maraNa kara rahA hai| tattva jJAna ke abhyAsa se zuddha svarUpa kI ruci jAgrata hotI hai aura viSaya-kaSAya Adi pApa svayameva naSTa hone lagate haiN| tattva jJAna meM sthira hokara tyAgane yogya rAgAdi kA tyAga karanA aura grahaNa karane yogya nija bhAva ko grahaNa karanA hI saMsAra sAgara se pAra hone kA upAya hai| ciMtana - mA~ ! aura kahAnI sunAo n| __ mA~- phira kabhI sunAU~gI, abhI samaya ho rahA hai| paMDita jI kA pravacana prArambha ho gayA hogaa| calo caityAlaya cleN| abhyAsa ke prazna prazna 1 - rikta sthAnoM kI pUrti kiijie| (ka) tIrthaMkara cakravartI Adi prasiddha puruSoM ko................kahate haiN| (kha) tIrthaMkara usI bhava meM................jAte haiN| (ga)................chaha khaMDa kA rAjA hotA hai aura battIsa hajAra mukuTabaddha rAjAoM kA adhipati __hotA hai| (gha) cakravartI ne vizAla...............nAmaka naukA meM strI putrAdi sahita samudra meM prasthAna kiyaa| prazna 2- satya/asatya kathana cuniye| (ka) subhauma cakravartI saMkleza bhAva pUrvaka maraNa karake sAtaveM naraka gyaa| (satya/asatya) (kha) jIva ke pariNAmoM meM vicitratA nahIM hotii| (satya/asatya) (ga) jIva apane svarUpa ko bhUlakara tIvra moha ke kAraNa duHkha ko bhogatA hai| (satya/asatya) prazna 3-dIrgha uttarIya prazna - (ka) NamokAra maMtra kI virAdhanA viSaya para kisakI kathA prathamAnuyoga meM varNita hai ? saMkSepa meM likhie| (uttara - svayaM likheN|) pATha-2 SaT kAla cakra parivartana prazna - kalpakAla kise kahate haiM? uttara - 10 kor3Akor3I sAgara kA eka utsarpiNI aura 10 kor3Akor3I sAgara kA eka avasarpiNI kAla donoM ke yoga ko eka kalpakAla kahate haiN| prazna - eka kalpakAla kitane sAgara kA hotA hai ? uttara - eka kalpakAla 20 kor3Akor3I sAgara kA hotA hai| prazna - kalpakAla kA prArambha kisa kAla se hotA hai ? uttara - kalpakAla kA prArambha utsarpiNI kAla se hotA hai| prazna - utsarpiNI kAla kise kahate haiM? uttara - jisameM manuSyoM ke bala, Ayu aura zarIra kA pramANa krama - krama se bar3hatA jAye use utsarpiNI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara II prazna uttara - - - - - - 4. suSamA duHSamA, 5. suSamA, 6. suSamA suSamA / prazna kAla cakra kA parivartana kyA niraMtara calatA hai ? uttara utsarpiNI avasarpiNI nAmaka donoM hI bheda apane chaha kAloM ke sAtha sAtha kRSNa pakSa aura zukla pakSa kI taraha parivartita hote rahate haiN| jisa taraha kRSNa pakSa ke bAda zukla pakSa aura zukla pakSa ke bAda kRSNa pakSa badalatA rahatA hai, usI taraha avasarpiNI ke bAda utsarpiNI aura utsarpiNI ke bAda avasarpiNI kAla badalatA rahatA hai| - - - - - kAla kahate haiN| utsarpiNI kAla kA pramANa 10 koDAkoDI sAgara hai| avasarpiNI kAla kise kahate haiM? jisameM manuSyoM ke bala, Ayu aura zarIra kA pramANa krama-krama se ghaTatA jAye use avasarpiNI kAla kahate haiN| avasarpiNI kAla kA pramANa bhI 10 koDAkoDI sAgara hai| - avasarpiNI kAla ke kitane bheda hote haiM ? avasarpiNI kAla ke chaha bheda hote haiM - 1. suSamA- suSamA, 2. suSamA, 3. suSamA duHSamA, 4. duHSamA - suSamA, 5. duHSamA, 6. duHSamA - duHSamA / utsarpiNI kAla ke kitane bheda hote haiM ? - utsarpiNI kAla ke chaha bheda hote haiM - 1. duHSamA - duHSamA, 2. duHSamA, 3. duHSamA- suSamA, 2. 3. - avasarpiNI kAla ke prathama suSamA- suSamA kAla kI kyA vizeSatAe~ haiM ? suSamA suSamA kAla kI nimnalikhita vizeSatAe~ haiM 1. isa kAla meM sukha hI sukha hotA hai| yaha bhoga pradhAna kAla hai| ise utkRSTa bhogabhUmi kA kAla kahate haiM / 4. 5. 2. - - - isa kAla ke prArambha meM manuSyoM kI U~cAI 6000 dhanuSa aura Ayu 3 palya kI hotI hai| aMta meM ghaTate ghaTate U~cAI 4000 dhanuSa evaM Ayu 2 palya raha jAtI hai| tIna dina ke bAda cauthe dina kalpavRkSa se prApta bera ke barAbara AhAra karate haiN| yaha kAla 4 kor3Akor3I sAgara kA hotA hai, isameM zarIra kA varNa svarNa ke samAna hotA hai| avasarpiNI kAla ke dvitIya suSamA kAla kI kyA vizeSatAe~ haiM ? 1. prathama kAla kI apekSA sukha meM hInatA ho jAtI hai| ise madhyama bhogabhUmi kA kAla kahate haiN| - isa kAla ke jIva janma ke 21 dinoM ke bAda pUrNa vRddhi ko prApta ho jAte haiN| jisakA krama isa prakAra hai - zayyA para aMgUThA cUsate hue 3 dina, upavezana (baiThanA ) 3 dina, asthira gamana 3 dina, sthira gamana 3 dina, kalA guNa prApti 3 dina, tAruNya 3 dina aura samyak guNa prApti kI yogyatA 3 dina / yahA~ ke jIva 21 dina ke bAda samyagdarzana prApta karane kI yogyatA prApta kara lete haiN| isa kAla meM janme yugala 35 dinoM meM pUrNa vRddhi ko prApta ho jAte haiN| jaise prathama kA meM sAta prakAra kI vRddhiyoM meM 3- 3 dina lagate the, yahA~ 55 dina lagate haiN|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM 3. isa kAla ke prArambha meM manuSyoM kI U~cAI 4000 dhanuSa aura Ayu 2 palya kI hotI hai| aMta meM ghaTate-ghaTate U~cAI 2000 dhanuSa evaM Ayu 1 palya kI raha jAtI hai| 4. do dina ke bAda tIsare dina kalpavRkSa se prApta baher3A ke barAbara AhAra lete haiN| 5. yaha kAla 3 kor3Akor3I sAgara kA hotA hai| isameM zarIra kA varNa zveta rahatA hai| prazna - avasarpiNI kAla ke tIsare suSamA-duHSamA kAla kI kyA vizeSatAe~ haiM? uttara - 1. dvitIya kAla kI apekSA sukha meM hInatA hotI hai| ise jaghanya bhogabhUmi kA kAla kahate haiN| 2. isa kAla meM janme yugala 49 dinoM meM pUrNa vRddhi ko prApta ho jAte haiN| jaise dvitIya kAla meM sAta prakAra kI vRddhiyoM meM 5-5 dina lagate the, yahA~ 7 -7 dina lagate haiN| isa kAla ke prArambha meM manuSyoM kI U~cAI 2000 dhanuSa aura Ayu 1 palya kI hotI hai| aMta meM ghaTate - ghaTate U~cAI 500 dhanuSa evaM Ayu 1 pUrva koTi kI raha jAtI hai| (noTa: 84 lAkha x 84 lAkha 41 karor3a varSa = 1 pUrva koTi varSa / ) eka dina ke bAda dUsare dina kalpavRkSa se prApta AMvalA ke barAbara AhAra lete haiN| yaha kAla 2 kor3Akor3I sAgara kA hotA hai| isameM zarIra kA varNa nIlA rahatA hai| kucha kama palya ke AThaveM bhAga zeSa rahane para kulakaroM ke janma prArambha ho jAte haiN| ve taba bhogabhUmi ke samApana se AkrAnta manuSyoM ko jIvana jIne kI kalA kA upAya batAte haiN| inheM manu bhI kahate haiN| 7. aMtima kulakara se prathama tIrthaMkara kI utpatti hotI hai| prazna - avasarpiNI kAla ke cauthe duHSamA - suSamA kAla kI kyA vizeSatAe~ haiM? uttara - 1. isa kAla meM karma bhUmi prArambha ho jAtI hai| 2. kalpa vRkSoM kI samApti hone se aba jIvana yApana ke liye asi, masi, kRSi, vANijya, vidyA aura zilpa ye SaT karma prArambha ho jAte haiN| 3. zalAkA puruSoM kA evaM mahApuruSoM kA janma tathA mokSa puruSArtha isI kAla meM hotA hai| caturtha kAla kA janmA jIva paMcama kAla meM mokSa jA sakatA hai, kintu paMcama kAla meM janmA jIva paMcama kAla meM mokSa nahIM jA sktaa| yugala saMtAna ke janma kA niyama nahIM hotaa| mAtA-pitA ke dvArA baccoM kA pAlana kiyA jAnA prArambha ho jAtA hai| isa kAla ke prArambha kI manuSyoM kI U~cAI 500 dhanuSa aura Ayu 1pUrva koTi kI hotI hai| aMta meM ghaTate - ghaTate U~cAI 7 hAtha evaM Ayu 120 varSa raha jAtI hai| isa kAla ke manuSya pratidina (eka bAra) AhAra karate haiN| 7. yaha kAla 42000 varSa kama 1 kor3Akor3I sAgara kA hotA hai| isameM pA~ca varNa vAle manuSya hote haiN| 8. chaha saMhanana evaM chaha saMsthAna vAle manuSya aura tiryaMca hote haiN| prazna - avasarpiNI kAla ke pAMcaveM duHSamA kAla kI kyA vizeSatAe~ haiM? uttara - 1. isa kAla meM manuSya maMda buddhi vAle hote haiN| ____
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ la isa kAla ke manuSya aneka bAra bhojana karate haiN| (na eka iti aneka arthAt do bAra ko bhI aneka bAra kaha sakate haiM) isa kAla ke prArambha meM manuSyoM kI U~cAI 7 hAtha aura Ayu 120 varSa kI hotI hai| aMta meM ghaTate - ghaTate U~cAI 3 hAtha yA 3.5 hAtha evaM Ayu 20 varSa kI raha jAtI hai| 4. yaha kAla 21000 varSa kA hotA hai| isameM pA~ca varNa vAle kintu hIna kAMti se yukta zarIra hote haiN| 500 varSa bAda upakalkI rAjA va 1000 varSa bAda eka kalkI rAjA utpanna hotA hai| ikkIsavA~ aMtima kalkI rAjA jalamaMthana munirAja se Taiksa ke rUpa meM prathama grAsa maaNgegaa| munirAja turaMta use dekara aura aMtarAya karake vApasa A jaayeNge| ve avadhijJAna se jAna leMge ki aba paMcama kAla kA aMta hai| tIna dina kI Ayu zeSa hai | cAroM (vIrAMgaja muni, sarvazrI AryikA, agnidatta zrAvaka aura paMguzrI zrAvikA) sallekhanA grahaNa kara leMge / kArtika kRSNA amAvazyA ko zarIra tyAga kara saudharma svarga meM deva hote hoNge| madhyAhna meM asurakumAra deva dharma drohI kalkI rAjA ko samApta kareMge aura sUryAsta ke samaya agni naSTa ho jaavegii| isa prakAra paMcama kAla kA aMta hogaa| noTa : pratyeka kalkI ke samaya meM eka muni niyama se avadhijJAna ko prApta karatA hai| prazna - huMDAvasarpiNI kAla kI kyA vizeSatAe~ haiM ? uttara - asaMkhyAta avasarpiNI aura utsarpiNI kAla bIta jAne para eka haMDAvasarpiNI kAla AtA hai| jisameM kucha anahonI ghaTanAyeM ghaTatI haiM, usake cihna isa prakAra haiM jaise - 1. tRtIya kAla suSamA duHSamA ke kucha samaya zeSa rahane para hI varSA hone lagatI hai jisase vikalatraya jIvoM kI utpatti hone lagatI hai| isI kAla meM kalpavRkSoM kA aMta evaM karma bhUmi kA prAraMbha ho jAtA hai| 2. usa kAla meM prathama tIrthaMkara aura prathama cakravartI bhI utpanna ho jAte haiN| kucha jIvoM kA mokSa gamana bhI hotA hai| cakravartI kA mAna bhaMga hotA hai| cakravartI se kI gaI dvijoM ke vaMza kI utpatti hotI hai| duHSamA suSamA kAla meM 58 hI zalAkA puruSa hote haiN| nauveM tIrthaMkara se solahaveM tIrthaMkara taka dharma kI vyucchitti hotI hai| arthAt usa samaya muni, AryikA, zrAvaka ,zrAvikA koI bhI nahIM hote| gyAraha rudra aura nau nArada hote haiN| . sAtaveM, teIsaveM aura aMtima tIrthaMkara para upasarga hotA hai| 0. tRtIya, caturtha evaM paMcama kAla meM uttama dharma ko naSTa karane vAle kudeva aura kuliMgI hote haiN| 11. cAMDAla, zabara, kirAta Adi jAtiyAM utpanna hotI haiN| 12. ativRSTi, anAvRSTi, bhUkampa, vajra agni giranA Adi prakRti kI vikRti rUpa ghaTanAeM hotI haiN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. tIrthaMkara ayodhyA ke atirikta anya sthAnoM para janma lete haiM evaM sammedazikhara jI ke atirikta anya sthAnoM se mokSa jAte haiN| prazna - avasarpiNI kAla ke chaTaveM duHSamA-du:SamA kAla kA vAtAvaraNa kaisA rahatA hai? uttara - 1. isa kAla ke prArambha meM manuSyoM kI Ayu 20 varSa aura zarIra kI U~cAI 3 hAtha yA 3.5 hAtha hotI hai| aMta meM ghaTate - ghaTate U~cAI 1 hAtha evaM Ayu 15 yA 16 varSa raha jAtI hai| yaha kAla bhI 21000 varSa kA hotA hai| zarIra kA raMga kAle dhueM ke samAna hotA hai| isa kAla meM manuSyoM kA AhAra kaMdamUla, phala, machalI Adi hotA hai| saba nagna rahate haiM aura bhavanoM se rahita hokara vanoM meM ghUmate haiN| isa kAla meM manuSya prAyaH pazuoM jaisA AcaraNa karane vAle krUra, bahare, aMdhe, gUMge hote haiM tathA baMdara jaise rUpa vAle, kubar3e, baune zarIra vAle, aneka rogoM sahita hote haiN| isa kAla meM janma lene vAle jIva naraka yA tiryaMca gati se Ate haiM aura maraNa kara vahIM jAte haiN| duHSamA - duHSamA kAla ke aMta meM 49 dina kama 21000 varSa ke bIta jAne para mahA gaMbhIra evaM bhISaNa saMvartaka vAyu calatI hai jo ki sAta dina taka vRkSa, parvata, zilA Adi ko cUrNa kara detI hai| vahA~ sthita jIva mUrcchita ho jAte haiM aura kucha mara bhI jAte haiN| isase vyAkula manuSya aura tiryaMca zaraNa ke liye vijayArdha parvata aura gaMgA siMdhu kI vedI meM svayaM praveza kara jAte haiN| isa samaya pRthak-pRthak saMkhyAta va sampUrNa 72 yugala gaMgA siMdhu nadiyoM kI vedI aura vijayArdha vana ke madhya meM praveza karate haiN| isake atirikta deva aura vidyAdhara dayArdra hokara manuSya aura tiryaMcoM meM se saMkhyAtoMjIvoM ko una pradezoM meM le jAkara surakSita rakhate haiN| sAta prakAra kI vRSTi- chaTaveM kAla ke anta meM meghoM ke samUha sAta prakAra kI nikRSTa vastuoM kI varSA sAta - sAta dina taka karate haiM, jinake nAma haiM - 1. atyaMta zItala jala, 2. kSAra jala, 3. viSa, 4. dhuAM, 5. dhUli, 6. vajra evaM 7. jalatI huI duSprekSya agni jvAlA / isa taraha kula 49 dina taka varSA hotI hai| avazeSa bace manuSya una varSAoM se naSTa ho jAte haiN| viSa evaM agni kI varSA se dagdha huI pRthvI eka yojana taka cUrNa ho jAtI hai| isa prakAra daza kor3Akor3I sAgara kA yaha avasarpiNI kAla samApta ho jAtA hai| prazna - utsarpiNI kAla ke chaha kAloM kI kyA vizeSatAe~ haiM? uttara - 1. duHSamA - duHSamA - utsarpiNI ke prAraMbha meM sAta-sAta dina taka kramazaH puSkara megha-sukhotpAdaka jala, kSIramegha-kSIrajala, amRta megha-amRta, rasa megha-divya rasa kI varSA karate hai| yaha varSA bhI 49 dina taka hotI hai| isa varSA se pRthvI snigdha dhAnya tathA auSadhiyoM ko dhAraNa kara letI hai| bela, latA, gulma aura vRkSa vRddhi ko prApta hote haiN| zItala gaMdha ko grahaNa kara ve manuSya aura tiryaMca guphAoM se bAhara nikalate haiN| usa samaya manuSya pazuoM jaisA AcaraNa karate hue kSudhita hokara vRkSoM ke phala mUla patte Adi ko khAte haiN| isa kAla meM Ayu, U~cAI, buddhi, bala Adi kramazaH bar3hane lagate haiN| isakA nAma bhI duHSamA-duHSamA kAla hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna uttara prazna uttara - - 2. duHSamA kAla isa kAla meM bhI kramazaH Ayu U~cAI, buddhi bar3hate rahate haiN| isa kAla meM - , " manuSya aura tiryaMcoM kA AhAra bIsa hajAra varSa paryaMta pahale ke samAna hI rahatA hai| isa kAla meM eka hajAra varSa zeSa rahane para kramazaH caudaha kulakara hote haiM jo kulAnurUpa AcaraNa aura agni se bhojana pakAnA Adi sikhAte haiN| 3. duHSamA suSamA kAla isa kAla meM Ayu U~cAI, bala Adi meM kramazaH vRddhi hotI hai| aMtima kulakara se prathama tIrthaMkara mahApadma (rAjA zreNika kA jIva) hoNge| bAda meM 23 tIrthaMkara aura hoNge| aMtima tIrthaMkara anaMta vIrya hoNge| jinakI Ayu eka pUrva koTi aura U~cAI 500 dhanuSa hogii| - 4. suSamA duHSamA kAla - isa kAla meM jaghanya bhogabhUmi hotI hai| 5. suSamA kAla - isa kAla meM madhyama bhogabhUmi hotI hai / 6. suSamA suSamA kAla isa kAla meM uttama bhogabhUmi hotI hai| kAla parivartana kahA~ hote haiM ? pA~coM bharata kSetra, pA~coM airAvata kSetra ke madhyavartI Arya khaNDa meM hI yaha kAla parivartana hote haiM / eka kalpakAla pUrA kaba hotA hai| utsarpiNI kAla kA 10 koDAkoDI sAgara samaya pUrA hone para tathA avasarpiNI kAla kA 10 kor3AkoDI sAgara samaya pUrA hone para eka kalpakAla hotA hai / abhyAsa ke prazna - prazna 1 - sahI jor3I banAiye / 1. kalpakAla duHSamA duHSamA se suSamA suSamA (2) 2. utsarpiNI - suSamA suSamA se duHSamA duHSamA (3) 3. avasarpiNI - utsarpiNI aura avasarpiNI kA yoga (1) 4. madhyama bhoga bhUmi - duHSamA suSamA (5) 5. karma bhUmi suSamA (4) - - prazna 2 satya / asatya kathana cuniye / - (ka) avasarpiNI kA pA~cavAM duHSamA kAla 21000 varSa kA hotA hai| (kha) suSamA duHSamA kAla (utsarpiNI) meM aMtima tIrthaMkara se prathama tIrthaMkara kI utpatti hotI hai / (ga) 84 lAkha guNita 84 lAkha guNita 1 karor3a varSa 1 pUrva koTi varSa / (gha) utsarpiNI ke prathama kAla meM 14 dinoM taka jala, (Ga) sabhI kSetroM meM SaTkAla parivartana hote haiN| prazna 3 - laghu uttarIya prazna (30 zabdoM meM) dUdha, ghI, amRta rasa kI varSA hotI hai| (ka) SaTkAla cakra parivartana kA cArTa bnaaiye| (uttara - raMgIna citra dekheM / )
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 4 - dIrgha uttarIya prazna - (ka) avasarpiNI evaM utsarpiNI kAla ke pratyeka kAla kA samaya btaaiye| uttara - avasarpiNI kAla - 1. suSamA-suSamA kAla-cAra kor3Akor3I saagr| 2. suSamA kAla-tIna kor3Akor3I saagr| 3. suSamA-duHSamA kAla-do kor3Akor3I saagr| 4. duSamA-suSamA kAla42000 varSa kama eka kor3Akor3I saagr| 5. duHSamA kAla-21000 varSa / 6. duHSamA duHSamA kAla-21000 vrss| utsarpiNI kAla- 1. duHSamA duHSamA kAla-21000 varSa / 2. duHSamA duHSamA kAla-21000 varSa / 3. duSamA suSamA kAla-42000 varSa kama eka kor3Akor3I sAgara / 4. suSamA duHSamA kAla-do kor3Akor3I sAgara / 5. suSamA kAla-tIna kor3Akor3I sAgara / 6. suSamA- suSamA kAla - cAra kor3Akor3I saagr| prazna 5-SaTkAla para saMkSipta TippaNI likhieuttara - (pravezArthI svayaM likheM) pATha-3 ratnatraya prazna - ratnatraya kise kahate haiM ? uttara - samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ko ratnatraya kahate haiM, ratnatraya kI ekatA hI mokSa kA mArga hai| prazna - samyagdarzana jJAna cAritra kA viSaya kyA hai? uttara - samyagdarzana kA viSaya - ekAMta (nirapekSa dhruva svabhAva) samyagjJAna kA viSaya - anekAMta (dravya guNa paryAya) samyakcAritra kA viSaya - karma sApekSa (rAgAdi bhAva se rahita upayoga kA nija meM rahanA) prazna - mokSamArga meM sabase pahale Avazyaka kyA hai? uttara - mokSamArga kA mUla samyagdarzana hai sabase pahale ise prApta karanA Avazyaka hai| - samyagdarzana kI prApti kA upAya kyA hai? uttara - samyagdarzana kI prApti kA upAya - 1. Agama kA sevana, 2. para apara gurU kA upadeza, 3.yukti kA avalaMbana, 4. svsNvedn| prazna - samyagdarzana kise kahate haiM? uttara - jIvAditattvoM kA yathArtha zraddhAna athavA svAnubhUti pramANa sva-para bheda vijJAna ko samyagdarzana kahate haiN| prazna - samyagdarzana ke kitane bheda haiM? uttara - 1. utpatti kI apekSA do bheda haiM - 1. nisargaja samyagdarzana, 2. adhigamaja samyagdarzana /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. karaNAnuyoga kI apekSA tIna bheda haiM - 1. aupazamika samyagdarzana, 2. kSAyopazamika samyagdarzana, 3. kSAyika smygdrshn| 3. caraNAnuyoga kI apekSA do bheda haiM - 1. nizcaya samyagdarzana, 2. vyavahAra smygdrshn| 4. dravyAnuyoga kI apekSA do bheda haiM 1. nizcaya samyagdarzana, 2. vyavahAra samyagdarzana / 5. adhyAtma kI apekSA do bheda haiM - 1. vItarAga samyagdarzana, 2. sarAga samyagdarzana / 6. jJAna pradhAna nimitta Adi kI apekSA dasa bheda haiM 1. AjJA, 2. mArga, 3. upadeza, 4. sUtra, 5. bIja, 6. saMkSepa, 7. vistAra, 8. artha, 6. avagAr3ha, 10. prmaavgaaddh'| 7. jJAna mArga kI sAdhanA apekSA chaha bheda haiM - 1. mUla, 2. AjJA, 3. vedaka, 4. upazama, 5. kSAyika, 6. shuddh| prazna - Agama meM samyagdarzana ke bheda karake kathana kyoM kiyA gayA hai? uttara - samyagdarzana meM AtmAnubhUti to eka rUpa rahatI hai kintu samyagdarzana kI prApti meM bAhya kAraNoM kI bhinnatA hone se bheda karake kathana kiyA gayA hai| prazna - samyagdarzana ke bheda-prabhedoM kA kyA svarUpa hai? uttara - utpatti kI apekSA 1. jo pUrva saMskAra kI prabalatA se paropadeza ke binA ho jAtA hai vaha nisargaja samyagdarzana kahalAtA hai| 2.jo para ke upadeza pUrvaka hotA hai use adhigamaja samyagdarzana kahate haiN| karaNAnuyoga kI apekSA1. anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, samyamithyAtva, samyak prakRti mithyAtva ina sAta prakRtiyoM ke upazama se jo tattvoM kA yathArtha zraddhAna hotA hai use upazama samyagdarzana kahate haiN| 2. sAta prakRtiyoM ke kSayopazama se jo tattvArtha zraddhAna hotA hai use kSayopazama samyagdarzana kahate haiN| 3. sAta prakRtiyoM ke kSaya hone para tatvArthakA jo nirmala zraddhAna hotA hai use kSAyika samyagdarzana kahate haiN| caraNAnuyoga kI apekSA - 1. sacce deva, gurU, zAstra kI yathArtha zraddhA karane ko nizcaya samyagdarzana kahate haiN| 2. samyakdRSTi kI 25 doSoM se rahita pravRtti ko vyavahAra samyagdarzana kahate haiN|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAnuyoga kI apekSA1. jIva-ajIvAdi sAta tattvoM ke vikalpa se rahita zuddha AtmA ke zraddhAna ko nizcaya samyagdarzana kahate haiN| 2. sAta tattvoM ke vikalpa sahita zuddha AtmA ke yathArtha zraddhAna ko vyavahAra samyagdarzana kahate haiN| adhyAtma kI apekSA1. AtmA kI vizuddhi mAtra ko vItarAga samyagdarzana kahate haiN| 2. Atma zraddhAna sahita prazama, saMvega, Astikya, anukampA ina cAra guNoM kI abhivyakti ko sarAga samyagdarzana kahate haiN| jJAna mArga kI sAdhanA apekSA1. nirvikalpa AtmAnubhUti ko mUla samyaktva kahate haiN| 2. jinendra bhagavAna kI AjJA kI pradhAnatA se jo padArthoM kA zraddhAna hotA hai use AjJA samyaktva kahate haiN| 3. vedaka,4. upazama, 5. kSAyika - ina tInoM kA svarUpa karaNAnuyoga ke anusAra jaannaa| 6. zuddha Atma svarUpa meM ramaNatA rUpa dhruva aTala zraddhAna ko zuddha samyaktva kahate haiN| jJAna pradhAna nimitta Adi kI apekSA1. AjJA samyaktva - Upara likhe hue jJAna mArga kI sAdhanA apekSA meM kra.2 ke anusAra jaaneN| 2. nirgrantha mArga ke avalokana se jo samyagdarzana hotA hai use mArga samyaktva kahate haiN| 3. Agama ke jJAtA puruSoM ke upadeza se utpanna samyagdarzana ko upadeza samyaktva kahate haiN| 4. munidharma ke AcAra kA pratipAdana karane vAle AcAra sUtra ko sunakara jo zraddhAna hotA hai use sUtra samyaktva kahate haiN| 5. gaNita jJAna ke kAraNa bIjoM ke samUha se jo samyaktva hotA hai use bIja samyaktva kahate haiN| 6. padArthoM ke saMkSipta vivecana ko sunakara jo tattvArtha zraddhAna hotA hai use saMkSepa samyaktva kahate 7. padArthoM ke vistAra sahita vivecana ko sunakara jo tattvArtha zraddhAna hotA hai use vistAra samyaktva kahate haiN| 8. jina vacanoM ke artha ko sunakara jo zraddhAna hotA hai use artha samyaktva kahate haiN| 6. zrutakevalI ke tattva zraddhAna ko avagAr3ha samyaktva kahate haiN| 10.kevalI bhagavAna ke tattva zraddhAna ko paramAvagAr3ha samyaktva kahate haiN| prazna - samyagdarzana kI kyA vizeSatA hai? uttara - samyagdarzana mokSa mahala kI prathama sIr3hI hai| isake binA jJAna aura cAritra samyak nahIM hote| samyagdarzana dharma rUpI vRkSa kI jar3a hai| jisa prakAra nIMva ke binA ghara nahIM hotA usI prakAra samyagdarzana ke binA dharma nahIM hotaa| samyagdarzana ke hote hI anAdikAlIna duHkhoM kA abhAva
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara II II - - - - - - - - I II - - - - - - - ho jAtA hai aura saccA sukha prApta hotA hai| isa prakAra samyagdarzana mahAna ratna hai / samyak dRSTi jIva kauna-kauna sI paryAyoM meM janma nahIM letA ? samyakadRSTi jIva ekendriya, vikalendriya (DIndriya, trIndriya, caturindriya) asainI paMcendriya meM, tiryaMca gati, naraka gati, napuMsaka, strI paryAya, bhavanavAsI, vyaMtara aura jyotiSI deva-deviyoM kI paryAya meM janma nahIM letaa| samyagdarzana hone ke pUrva naraka gati bAMdha lI ho to prathama naraka meM jAtA hai| zeSa chaha pRthviyoM meM nahIM jAtA / samyadRSTi jIva alpAyu aura vikalAMga nahIM hotA tathA nIca gharAnoM meM aura daridra kula meM bhI janma nahIM letA / samyaka dRSTi jIva kahA~ kahA~ utpanna hotA hai ? samyakadRSTi jIva utkRSTa Rddhi dhArI deva, indra, balabhadra, cakravartI Adi mahApuruSa hI hote haiM / ve tIrthaMkara pada bhI prApta karate haiM tathA mokSa lakSmI ke svAmI hote haiN| 13 * samyagjJAna kise kahate haiM aura samyagjJAna ke kitane bheda haiM ? saMzaya, vibhrama (viparyaya), vimoha (anadhyavasAya) rahita sva-para ke yathArtha nirNaya ko samyagjJAna kahate haiM / samyagjJAna ke kitane bheda haiM ? samyagjJAna ke 5 bheda haiM - 1. matijJAna 2. zrutajJAna 3. avadhijJAna 4. mana:paryayajJAna 5. kevalajJAna / matijJAna kise kahate haiM ? indriya aura mana kI sahAyatA se jo jJAna hotA hai use matijJAna kahate haiN| - zrutajJAna kise kahate haiM ? matijJAna se jAne hue padArtha ke saMbadha se kisI dUsare padArtha ke jJAna ko zrutajJAna kahate haiM / jaise ghaTa zabda sunane ke bAda kambu - grIvA Adi AkAra rUpa ghaTa kA jJAna honA athavA matijJAna ke dvArA jAne hue padArtha ko vizeSa rUpa se jAnanA zrutajJAna kahalAtA hai| avadhijJAna kise kahate haiM ? jo jJAna, dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdA pUrvaka rUpI padArthoM ko jAnatA hai use avadhijJAna kahate haiN| mana:paryayajJAna kise kahate haiM ? jo jJAna dUsare ke mana meM sthita rUpI padArthoM ko jAnatA hai use mana:paryayajJAna kahate haiN| kevalajJAna kise kahate haiM ? jo jJAna samasta dravyoM ko aura unakI trikAlavartI paryAyoM ko eka samaya meM eka sAtha jAnatA hai use kevalajJAna kahate haiN| gurUdeva tAraNa svAmI jI ne samyagjJAna ke bAre meM kyA kahA hai ? AtmA jJAnamayI hai, jJAna hI sabako jAnatA hai, isalie jJAna AtmA kA asAdhAraNa guNa hai / jJAna ke bala se hI AtmA paramAtmA hotA hai isalie samyagjJAna tIna loka meM sArabhUta hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAna ke udaya hote hI ajJAna aMdhakAra naSTa ho jAtA hai| isa prakAra samyagjJAna ke bAre meM gurUdeva tAraNa svAmI jI ne vizad varNana kiyA hai| prazna - samyagjJAna ko ratna kyoM kahA jAtA hai? uttara - ajJAnI jIva karor3oM janmoM meM bhI tapa karake utane karmoM kI nirjarA nahIM kara pAtA jitanI nirjarA jJAnI jIva samyagjJAna sahita triyoga kI ekatA pUrvaka sahaja meM kara detA hai| jJAna hI parama pada meM sthita hone kA mArga prazasta karatA hai, isa prakAra jJAna mahAna ratna hai| prazna - zrI jJAna samuccaya sAra jI grantha ke ratnatraya saMbaMdhI sUtroM kA ullekha kIjiye? uttara - 1. 'daMsana dharanaM ca mukti gamanaM ca' samyagdarzana ko dhAraNa karane se mukti gamana hotA hai| (256/4) 2.'nyAnaM tiloya sAraM nAyavvo gurU pasAena' samyagjJAna hI tIna loka meM sArabhUta hai aisA zrI gurU ke prasAda se jaano| (261/3-4) 3. nyAnaM daMsana samma, samabhAvanA havadi cArittaM samyagdarzana,samyagjJAna pUrvaka jo samabhAvanA (rAgadveSa rahita bhAvanA) hotI hai use samyakcAritra kahate haiN| (262/12) prazna - ratnatraya ko dhAraNa karane kA kyA phala hai? uttara - samyagdarzana, jJAna, cAritra kI ekatA mokSa kA mArga hai| yahI mukti kI prApti kA upAya hai| isalie ratnatraya ko dhAraNa karane se mokSa kI prApti hotI hai| (samyakcAritra se saMbaMdhita prazna adhyAya 3 meM zrI kamalabattIsI graMtha kI gAthA 24 meM dekheN|) abhyAsa ke prazna prazna 1- sahI vikalpa cunakara likhie| (ka) mokSamArga kA mUla hai - (a) ratnatraya (ba) samyagdarzana (sa) samyagjJAna (da) samyakcAritra (kha) samyagdarzana ke lie Avazyaka hai (a) bhedajJAna (ba) zraddhA (sa) tatvoM kI jAnakArI (da) jaina dharma (ga) samyagdRSTi ne samyakdRSTi hone ke pUrva naraka gati bAMdha lI ho to kahA~ jAtA hai? (a) sAtaveM naraka (ba) solahaveM svarga (sa) mokSa (da) prathama naraka prazna 2-rikta sthAnoM kI pUrti kiijie| (ka) samyakdRSTi jIva alpAyu aura.............nahIM hotaa| (kha) munidharma ke AcAra kA pratipAdana karane vAle AcAra sUtra ko sunakara jo zraddhAna hotA hai use.............kahate haiN| (ga) ajJAnI jIva karor3oM janmoM meM bhI tapa karake karmoM kI............nahIM kara pAtA hai| (gha) daMsana dharanaM ca.............gamanaM c|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 3- laghuuttarIya prazna - (ka) samyagjJAna ke bheda likhie| uttara - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyaya jJAna, kevalajJAna ye pA~ca samyagjJAna ke bheda haiN| (kha) karaNAnuyoga kI apekSA samyagdarzana ke bheda likhie| uttara - karaNAnuyoga kI apekSA samyagdarzana ke 3 bheda haiM - upazama, kSayopazama, kSAyika / prazna 4-dIrgha uttarIya prazna - (ka) samyagdarzana viSaya para TippaNI likhie| (kha) "ratnatraya mokSa kA mArga' viSaya para saMkSipta nibaMdha likhie / AvazyakatAnusAra cArTa bnaaiye| vastu svabhAva kA rahasya jJAnI puruSa yaha jAnatA hai ki jIva dravya aura pudgala dravya donoM dravyoM meM yahI sabase bar3A antara hai ki jIva apanI pariNati ko jAnatA hai| pudgala ke pariNamana ko jAnatA hai| pudgalakarma kI udaya janya avasthA ko jAnatA hai| kintu pudgala dravya na to apane pariNamana ko jAnatA hai / na apane pariNAma ke phala ko jAnatA hai| aura na jIva hI ko aura usakI pariNati ko jAnatA hai kyoMki vaha acetana jar3a dravya hai| isa prakAra paraspara viruddha lakSaNa dhAraNa karane vAle jIva aura ajIva donoM dravyoM meM,guNoM meM tathA donoM kI paryAyoM meM atyanta bheda hai| unameM eka dUsare kI paryAyoM se tAdAtmya sambandha sthApita nahIM ho sktaa| jo svAdhIna ho vaha svabhAva kahalAtA hai, paraMtu jo para ke AdhIna ho vaha vibhAva hotA hai| jJAnI jIva vastu svarUpa ko samajhatA hai ata: vaha para ko para vastu jAna kara moha nahIM karatA ata: bandha nahIM krtaa| vaha vastu ke svabhAva kA mAtra jJAtA hotA hai| para vastu ke sAtha usakA mAtra jJeya-jJAyaka saMbaMdha hai| ata: vaha saMsAra ke sampUrNa parivartana ko taTastha rahakara mAtra dekhatA jAnatA hai, usameM lIna nahIM hotaa| isa prakAra bhedavijJAnI para ke kartRtva bhAva se virakta rahatA hai| zuddha nizcayanaya ke dvArA jo zuddha AtmA kA jJAna hai vaha nizcaya samyagjJAna hai, aisA jAnakara jaba koI apane AtmA ko apane AtmA meM nizcala rUpa se dhyAtA hai usa jJAnI ko eka jJAnaghana AtmA hI anubhava meM AtA hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhada maMdira vidhi- prastAvanA AcArya pravara zrImad jina tAraNa taraNa maNDalAcAryajI mahArAja AtmajJAnI, vItarAgI, adhyAtma yogI svAnubhUti saMpanna zuddha caitanya prakAza se Alokita, chaTaveM - sAtaveM guNasthAna meM sAnanda vItarAga nirvikalpa samAdhi meM rata rahate hue AtmA ke atIndriya Ananda amRta rasa kA pAna karane vAle, mokSamArga meM nirataMra agraNI AdhyAtmika saMta the| unhoMne svayaM kA jIvana adhyAtma jJAna dhyAna sAdhanAmaya banAyA aura sabhI bhavyAtmAoM ke liye Atma svabhAva ke anubhava pUrvaka jJAnamArga meM calakara svabhAva kI sAdhanAmaya jIvana banAne kI preraNA pradAna kii| sAdhanA pUrvaka lakSya kI siddhi hotI hai| sAdhaka dazA meM samyakdRSTi jJAnI apane svabhAva ke Azraya se niraMtara kalyANa mArga meM agrasara rahatA hai| vaha samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra kI zreNiyoM para ArUr3ha hokara sAdhanA se siddhi ko prApta karatA hai| adhyAtma sAdhanA ke mArga meM bAhya kriyA mukhya nahIM hotii| AdhyAtmika mArga meM sacce deva, gurU ke guNoM kA ArAdhana kiyA jAtA hai| zAstroM kA svAdhyAya aura dharma kI sAdhanA kI jAtI hai| pUjya ke samAna svayaM kA AcaraNa banAne kI sAdhanA hI paramAtmA kI saccI pUjA vidhi hai| maMdira vidhi kyA hai? Atma svarUpa jJAnAdi anaMta guNoM kA nidhAna hai| cittasvabhAvI prakAzamAna hai| aise mahimAmayI nija svarUpa ko jAnane pahicAnane kI vidhi maMdiravidhi hai| maMdira vidhi ke dvArA sacce deva, guru, dharma kA guNAnuvAda zabdoM se karanA dravya pUjA hai tathA apane svarUpa kA ArAdhana karanA, paramAtma svarUpamaya honA bhAva pUjA hai| maMdira vidhi vastu svarUpa kA yathArtha bodha karAne kI vidhi hai| yaha sat-asat kA viveka jAgrata karAne vAlI aisI vidhi hai jisameM sacce deva gurU dharma kI vinaya vaMdanA bhakti sahita sacce-jhUThe, heyaupAdeya kA nirNaya karake satya ko svIkAra karane kI preraNA dI gaI hai| maMdira vidhi tAraNa samAja kA prANa hai| AdhyAtmika aura dhArmika jAgaraNa meM maMdira vidhi pramukha mAdhyama hai vahIM dUsarI ora sAmAjika saMgaThana, dharma prabhAvanA meM maMdira vidhi kA apanA vizeSa mahatva hai| ___ maMdira vidhi zAstra sUtra siddhAMta kI aisI AdhAra zilA hai jo anyatra durlabha hai| trikAla kI caubIsI ke varNana sahita deva gurU dharma zAstra kI mahimA ko batAne vAlI hai| jinAgama ke sAra svarUpa siddhAMta ko apane meM samAhita kiye hue maMdira vidhi jJAna kA asIma bhaMDAra hai| maMdira vidhi samyagdarzana jJAna cAritra kI mahimA ko pragaTa karane vAlI hai| samavazaraNa kI mahimA, tAraNa paMtha kA yathArtha svarUpa aura apane Atma kalyANa kA pathabodha karAne vAlI maMdira vidhi jIva ko saMsAra se dRSTi haTAkara vairAgya bhAvapUrvaka dharma mArga meM dRr3ha karake svarUpastha hokara AtmA se paramAtmA hone kA mArga prazasta karane vAlI hai| maMdira vidhi kyoM karanA cAhiye? saMsArI karma saMyogI jIvana meM yaha jIva mana, vacana, kAya, samarambha, samArambha, AraMbha, kRta, kArita, anumodanA, krodha, mAna, mAyA, lobha (ina sabakA Apasa meM guNA karane para) 108 prakAra se
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirantara karmoM kA Asrava baMdha karatA rahatA hai| bolate-vicArate, uThate-baiThate, Ate-jAte, khAte-pIte, sote-jAgate vyApAra kAmadhaMdhA karate hue satat karmAsrava hotA hai| caubIsa ghaMTe kI dinacaryA meM jIva pApa karma kA bahubhAga upArjita karatA hai / isa sabase pare hokara apane iSTa kA ArAdhana thor3I bhI dera ke liye karatA hai to hita kA mArga banatA hai| isa abhiprAya ko maMdira vidhi meM bhI spaSTa kiyA hai" iSTa hI darzana, iSTa hI jJAna aisA jAnakara he bhAI! ATha pahara kI sATha ghar3I meM eka ghar3I, do ghar3I sthira citta hoya, deva gurU dharma ko smaraNa kare to isa AtmA ko dharma lAbha hoya, karmana kI kSaya hoya aura dharma ArAdhya ArAdhya jIva paramparA se nirvANa pada ko prApta hoya hai|" - isa prakAra maMdira vidhi karane se pApa karma kI anubhAga zakti arthAt phaladAna zakti maMda par3atI hai| puNya karma kI anubhAga arthAt phaladAna zakti meM vRddhi hotI hai| jaba zubha bhAvapUrvaka sacce deva gurU dharma kA ArAdhana, guNAnuvAda kiyA jAtA hai to lezyA vizuddhi bhI hotI hai azubha lezyA ke pariNAma badalate haiM aura zubha lezyA hotI hai| jo vartamAna jIvana meM sukhazAMti se rahane meM kAraNa banatI hai aura isase dharma kI prApti kI bhUmikA taiyAra hotI hai| maMdira vidhi kA zrAvakacaryA se kyA saMbaMdha hai? AcArya zrI jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne zrI tAraNa taraNa zrAvakAcAra jI graMtha meM SaT Avazyaka kA varNana do rUpa meM kiyA hai| azuddha SaT Avazyaka gAthA 310 se 319 taka tathA zrAvaka ke zuddha SaT Avazyaka gAthA 320 se 377 taka varNana kiye gaye haiN| deva ArAdhanA, gurU upAsanA,zAstra svAdhyAya,saMyama, tapa aura dAna yaha zrAvaka ke SaT Avazyaka hote haiN| yaha zrAvaka ke jIvana kI pratidina kI caryA hai| pratidina SaT Avazyaka ke pAlana karane se hI zrAvaka dharma kI mahimA hotI hai| maMdira vidhi karane se zrAvaka ke yaha SaT Avazyaka karma pUrNa hote haiN| so kisa prakAra? tattva maMgala meM deva gurU (dharma) kI ArAdhanA hai / caubIsI, videha kSetra ke bIsa tIrthaMkara, vinaya baiThaka meM aura nAma leta pAtaka kaTeM stavana meM deva gurU kI mahimA hai| isa prakAra vibhinna sthaloM para hama deva ArAdhanA, gurU upAsanA karate haiN| dharmopadeza tathA zAstra sUtra siddhAMta kI vyAkhyA meM zAstra svAdhyAya pUrNa hotA hai| maMdira vidhi karate samaya mana aura indriyA~ vaza meM rahane se saMyama, icchAoM kA nirodha hone se tapa aura prabhAvanA svarUpa prasAda tathA cAra dAna ke aMtargata vrata bhaMDAra dene se dAna saMpanna hotA hai| isa prakAra maMdira vidhi karane se zrAvaka caryA saMbaMdhI SaTa Avazyaka karma pUrNa hote haiN| maMdira vidhi se vizeSa upalabdhi kyA hotI hai? maMdira vidhi ke dvArA hameM deva-adeva, gurU-kugurU, dharma-adharma, zAstra-kuzAstra, sUtra-asUtra Adi sat-asat ke bodha ke sAtha hI samyagdarzana, jJAna,cAritra kI mahimA aura ratnatraya ko apane jIvana meM dhAraNa karane kA mArgadarzana prApta hotA hai| zrI gurU mahArAja ke nau sUtra sudhare the unakA mahattva jAnane meM AtA hai tathA apane sUtroM ko sudhArane kI bhI preraNA prApta hotI hai| isake sAtha hI siddhAMta kA sAra samajhakara svayaM ke jIvana meM mukti mArga banAne kA patha prazasta hotA hai yahI maMdira vidhi se vizeSa upalabdhi hotI hai| maMdira vidhi ke padyAtmaka viSaya chaMda, caupAI, dohA, zloka Adi sasvara sabake sAtha milakara par3hanA caahie|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___18 zrI bRhada maMdira vidhi - dharmopadeza prAraMbha kaise kareM? dazalakSaNa parva ke prAraMbha meM, melA mahotsava, vedI pratiSThA tilaka mahotsava tathA anya viziSTa avasaroM para dhvajagAna par3hakara dhvajavaMdana evaM dhvajArohaNa karanA caahiye| * sarvaprathama tattva maMgala par3hakara zrI mamalapAhur3a jI grantha se koI eka phUlanA par3heM tatpazcAt jhaMjhAbhakti pUrvaka pA~ca bhajana Ayarana phUlanA sahita par3hanA caahie|aayrn phUlanA ke prAraMbha meM AratI prajvalita kara lenA caahiye| bhajanoM ke pazcAt paMDita jI 'sAvadhAna' kaheM taba sabhI zrAvakajana vinaya pUrvaka khar3e ho jaaveN| zrI adhyAtmavANIjI graMtharAja ko uccAsana para virAjamAna karake sAmUhika rUpa se"jinavANI ke jJAna se sUjhe lokAloka, so vANI mastaka dharU~ sadA deta padadhoka"yaha dohA par3hakara vinaya sahita paMcAMga namaskAra kareM evaM khar3e ho jaaveN| paMDitajI 'jaya namo'stu' kaheM aura sabhI bhavyajana milakara tattvamaMgala pddh'eN| pazcAt pahale dina tInoM battIsI aura dhamma Ayarana phUlanAkra.87 kA asthaapkreN| asthApa kI vidhi-sabhI zrAvakajana hAtha jor3akara vinaya pUrvaka khar3e hoveN| paMDita jI"OM paramAtmane namaH" aura "OM nama:siddha" maMtra 3-3 bAra uccAraNa karavAkara "atha zrI bhaya Sipanika mamalapAhuDa jI - dhamma Ayarana phUlanA asthApyate" kaheM aura prAraMbha se lekara uttama kSamA dharma taka kI gAthAyeM pddh'eN| pazcAt puna: uparokta maMtra kA uccAraNa karavAkara zrI mAlArohaNa jI, zrI paMDitapUjA jI aura zrI kamala battIsI jI graMtha kA asthApa kreN| pahale dina phUlanA aura tInoM battIsI ke nAma ke sAtha"asthApyate" zabda kA uccAraNa kareM aura zeSa dinoM meM maMtroccAraNa ke bAda phUlanA aura tInoM battIsI ke nAma ke sAtha"prArabhyate"zabda boleN| jaise-"atha zrImAlArohaNa jI graMtha prArabhyate''isI prakAra anya graMthoM kA bhI ullekha kreN| prathama dina prAta: kAla ke asthApa meM zrI mAlArohaNa jI, zrI paMDitapUjA jI, zrI kamalabattIsIjI graMtha kI 3-3 gAthAoM kA sAvadhAna arthAt vinaya pUrvaka khar3e hokara sasvara vAMcana kreN| dUsare dina se prAta:kAla dhamma Ayarana phUlanA kI pratyeka dharma se saMbaMdhita gAthA AcarI sahita par3heM tathA zrI paMDitapUjA jI aura zrI kamala battIsIjI kI maMgalAcaraNa kI gAthA par3hakara 3-3 gAthAoM kA pratidina kramaza:vAMcana kreN| rAtri meM laghu maMdira vidhi kareM,pratidina vinatI phUlanA yA anya koI bhI phUlanA par3hakara zrImAlArohaNa jI graMtha kI pratidina 3-3 gAthAyeM pddh'eN| asthApa ke pazcAt tathA anya dinoM meM asthApa kiye hue granthoM kI gAthAyeM par3hane ke pazcAt paMDitajana dharmopadeza kA bhakti pUrvaka vAcana kareM tathA sabhI zrAvaka, zrotAgaNa vinayapUrvaka ekAgracitta se dharmopadeza zravaNa kreN| *maMdira vidhi meM jo padyAtmaka viSaya, dohA, zloka, caubIsI Adi haiM, inako sAmUhika rUpa se zubhabhAvapUrvaka par3hanA caahiye| bIca-bIca meM jo"jayanjaya bolie jaya namo'stu" kahA jAtA hai yA jaya bolI jAtI hai vaha bhI sabako eka sAtha utsAha pUrvaka bolanA caahiye| sUtra nAma kAhe soM kahiye yA zAstrajIko nAma kahA darzAvata haiM, paMDita jI ke bolane ke bAda sabhI zrAvakajanoM ko eka sAtha - kahiye jI, darzAiye jI bolakara vANIjI kA bahumAna karanA caahiye| asthApakiye hue granthoM kI gAthAyeM par3hakara pravacana karane ke pazcAt sAvadhAna hokara tIna AzIrvAda par3hanA cAhiye, anta meM aMtima AzIrvAda abalabalI Adi kA vAMcana karanA caahiye| *asthApa aura tilaka prAta:kAla hI sampanna kiye jAte haiN|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmopadeza kA krama tattva maMgala oMkAra maMgala asthApa kiye hue graMthoM kI gAthAyeM zrI dharmopadeza kevalajJAnI bhagavAna kI mahimA samyaktva kI mahimA zrI anaMtavIrya svAmI jI kA prasAda AdinAtha jI lai utpana bhaye AdinAtha jI kA vairAgya aura kevalajJAna devAMgalI pUjA indradhvaja pUjA zAstra pUjA guNa pATha pUjA bhagavAna AdinAtha jI kA nirvANa vartamAna caubIsI videha kSetra ke bIsa tIrthaMkara dharma kI mahimA jinendroM kA eka sA svarUpa bhagavAna mahAvIra svAmI kI mahimA maMgala - cauthe kAla ke anta..... rAjA zreNika kA samavazaraNa ke liye prasthAna aura mahAvIra prabhu kI stuti bhakti rAjA zreNika kA madhyanAyaka ke rUpa meM ullekha rAjA zreNika ke AgAmI caubIsI meM prathama tIrthaMkara hone kI sUcanA bhagavAna mahAvIra svAmI kA nirvANa AzA rUpI nadI kI vizeSatA dharmopadeza ke lipibaddha kartA vaktA zrotA kI vizeSatA zAstra sUtra siddhAMta kI vyAkhyA nAma leta pAtaka kaTeM......stavana zrIzAstra jI kA nAma asthApakiye hue graMthoM kI gAthA kA vAcana gAthAoM para vyAkhyA, pravacana tIna AzIrvAda aMtima AzIrvAda abalabalI pramANa gAthAyeM AratI caMdana prasAda-prabhAvanA tattva maMgala stuti sAdhAraNa (laghu) maMdira vidhi kA krama tattvamaMgala * oMkAra maMgala phUlanA vAMcana vartamAna caubIsI videha kSetra ke bIsa tIrthaMkara zAstra sUtra siddhAMta kI vyAkhyA dohA stavana- nAma leta....... zAstrajI kA nAma asthApita graMtha kI gAthA vAcana gAthAoM para vyAkhyA, pravacana aMtima AzIrvAda abalabalI pramANagAthAyeM AratI caMdana prasAda-prabhAvanA tattvamaMgala stuti
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhamma Ayarana phUlanA guna Ayarana dhamma AyaranaM, Ayarana nyAna paya parama payaM / tava Ayarana jinaya jina uttaM, Ayarana tiartha sa mamala payaM // uva sama Sima ramana su mamala payaM // 1 // (guna Ayarana dhamma Ayarana) guNoM meM AcaraNa karanA hI dharma kA AcaraNa hai (Ayarana nyAna) jJAna pUrvaka isa AcaraNa se (paya parama parya) parama pada kI prApti hotI hai (jina utta) zrI jinendra bhagavAna kahate haiM ki (jinaya) svabhAva ko jItane arthAt svabhAva meM lInatA rUpa (tava Ayarana) tapazcaraNa ko dhAraNa karo (tiartha sumamala payaM) ratnatrayamayI apane mamala pada meM lIna rahanA (Ayarana) samyakcAritra hai (uva) paramAtma sattA svarUpa (sumamala payaM) apane mamala pada meM (sama) sama bhAva [vItarAga bhAva] pUrvaka (ramana) ramaNa karanA (Sima) uttama kSamA Adidharma hai| uva uvana payaM uva samaya samaM, taM viMda ramana uva sunna samaM / uva uvana sarani viSa viSama ramani,utpanna Sipiya jinanAtha suyaM // bhaviyana, bhaya Sipiya amiya rasa mukti jayaM // 2 // AcarI // (uva uvana parya) oMkAramayI paramAtma svarUpa nija pada udita huA hai (uva samaya sama)zuddhAtmA hI paramAtma svarUpa hai (uva sunna sama)oMkAramayIzUnya svabhAva ke Azraya se (taM viMda ramana) nirvikalpa svAnubhUti meM lIna raho (surya) apane (uva) paramAtma sattA svarUpa (jinanAtha) jinendra pada ko (utpanna) prakaTa karo, isase (uvana sarani) saMsAra meM janma maraNa kA honA aura (viSa viSama ramani) duHkhadAI rAgAdirUpa viSa meM ramaNa karanA (pipiya) hamezA ke liye chUTa jAyegA (bhaviyana) he bhavyAtman ! (bhaya Sipiya) bhayoM ko kSaya karane vAle (amiya rasa) amRta rasa meM ramaNa karake (mukti jayaM) mukti ko prApta kro| uttama Sima uvana uvana jinu ramanaM, uvavanna kammu vilayaMtu suyaM / utpanna Sipiya bhaya Sipaka ramana jina, taM nyAna amiya rasa mamala payaM // uva sama Sima ramana su mamala payaM // 3 // // uva uvana // (uvana uvana jinu ramanaM) apane jina svabhAva ke svAnubhava meM lIna rahanA (uttama Sima) uttama kSamA dharma hai, isase (uvavanna kammu) karmoM kA utpanna honA (vilayaMtu suyaM) svayaM vilA jAtA hai (utpanna Sipiya) apane kSAyika bhAva ko utpanna karo (ramana jinu) jina svabhAva meM ramaNa karo, isase (bhaya vipaka) bhaya kSaya ho jAyeMge (taMnyAna amiya rasa) jJAnamayI amRta rasa se paripUrNa (mamala parya) mamala pada meM lIna raho yahI uttama kSamA dharma hai| sAra siddhAMta-svabhAva ke Azraya se krodha kaSAya kA abhAva honA uttama kSamA dharma hai| maya mUrti taM arka ramana jinu, darsa darsa utpanna rasaM / vArApAra apAra ramana jinu, disTi sabda utpanna jinaM // uva sama Sima ramana su mamala payaM // 4 // || uva uvana // (taM arka) parama daidIpyamAna (maya mUrti) pUrNa prakAzamayI caitanya mUrti (jinu ramana) vItarAga jina svabhAva meM ramaNa karo (darsa darsa utpanna rasa) dekho dekho ! svAnubhava meM atIndriya amRta rasa utpanna ho rahA hai (vArApAra apAra) yaha
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 aparampAra hai, isakI koI sImA nahIM hai (ramana jinu) aise vItarAga svabhAva meM ramaNa karo (disTi sabda) dRSTi meM arthAt upayoga meM jina vacanoM ke anusAra (utpanna jina) vItarAga jina svarUpa utpanna ho gayA hai, yahI uttama mArdava dharma hai| sAra siddhAMta- svabhAva ke Azraya se jJAna Adi ATha madoM kA abhAva honA uttama mArdava dharma hai| Arjava Ayarana su carana ramana jinu, uvavanna samaya sama samaya jinaM / nyAna vinyAna su Arjava mamalaM, nyAna anmoya su viSa vilayaM // uva sama Sima ramana su mamala payaM // 5 // // uva uvana // (Arjava) Arjava dharma (su carana) samyakcAritra rUpa (Ayarana) AcaraNa (ramana jinu) apane jina svabhAva meM ramaNa karanA hai (samaya sama) zuddhAtma svarUpa ke Azraya pUrvaka (nyAna vinyAna su) jJAna vijJAnamayI apane (samaya jina) vItarAga zuddhAtma svarUpa (mamalaM) mamala svabhAva meM rahane se (Arjava) uttama Arjava dharma (uvavanna) prakaTa hotA hai (nyAna anmoya su) apane jJAna svabhAva meM lIna hone se (viSa vilaya) rAgAdi kA viSa vilaya arthAt kSaya ho jAtA hai| sAra siddhAMta-svabhAva ke Azraya se mAyA kaSAya rUpakuTilatA kA abhAva honA uttama Arjava dharma hai| satyaM taM sahajananda jinu ramanaM, ramana viMda rai uvana samaM / bhaya salya saMka vilayaMta jinaya jina nisaMka sabda dipi dipti ramaM // uva sama Sima ramana sa mamala payaM // 6 // // uva uvana // (sahajananda jinu ramana) sahajAnaMdamayI jina svabhAva meM rahanA hI (satyaM taM) uttama satya dharma hai (ramana viMdarai) sAnaMda nirvikalpa svabhAva meM rati pUrvaka ramaNatA se (uvana sama) apUrva samabhAva arthAt vItarAgatA udita hotI hai (jinaya jinu) vItarAga svabhAva kojItane para (bhaya salyasaMka vilayaMta) bhaya zalya zaMkAyeM vilA jAtI haiM (nisaMka) ni:zaMka hokara (sabda) jina vacanoM ke anusAra (dipi dipti rama) parama daidIpyamAna jJAna svabhAva meM lIna raho arthAt dravya dRSTi pUrvaka apane dravya svabhAva ko dekho yahI uttama satya dharma hai| sAra siddhAMta - svabhAva ke Azraya se jhUTha pApa kA abhAva honA aura sat svarUpa meM AcaraNa honA yahI uttama satya dharma hai| saucya sahakAra sahaja rai ramanaM, hiyayAra uvana paya uvana ramaM / uva uvana milana uva uvana vilana, taM bhukta uvanu sui bhukta vilaM // uva sama Sima ramana su mamala payaM // 7 // // uva uvana // (sahaja) sahaja svabhAva kA (sahakAra) sahakAra kara (rai ramana) rati pUrvaka ramaNa karo, yahI (socya) zucitA arthAt uttamazaucadharma hai (uvanarama) isa ramaNatA kA udaya honAhI (hiyayAra uvanapaya) hitakArIpada kA prakaTa honA hai (uva uvana milana) svAnubhava meM oMkAra svarUpa se milo (uva uvana) paramAtma sattA svarUpa ke udaya hone para (vilana) para bhAva vilA jAyeMge (taM bhukta uvanu) svAnubhava meM svabhAva kA bhoga karane para (sui bhukta vila) azuddha paryAya kA bhoga karanA svayaM hI vilA jaayegaa| sAra siAMta-svabhAva ke Azraya selobha kaSAya kA abhAva honA, nirlobhatA,zucitA kA pragaTa honA uttama zauca dharma hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anmoya abalabali viSaya vinanda vilI, sahayAra uvana paya mukti milaM / saMjama sui jayo jayo jaya ramanaM, jAtA uvavannu su mukti jayaM // uva sama Sima ramana su mamala paya // 8 // | uva uvana // (anmoya abalabali) abalabalI svabhAva kI anumodanA karane se (viSaya vinanda vilI) viSaya janita duHkha vilA jAtA hai (uvana paya) nija pada kI anubhUti ko (sahayAra) sahakAra karane rUpasamyakcAritra se (mukti mila) mukti kI prApti hotI hai (suijayojayo) zuddhAtma svarUpakI jaya ho jaya ho (jaya ramana) isI jayavaMta svarUpa meM ramaNa karanA (saMjama) uttama saMyama dharma hai (jAtA uvavannu su) apane trikAlI jJAtA svabhAva kA utpanna honA hI (mukti jayaM) mukti ko prApta karanA hai| sAra siddhAMta - svabhAva ke Azraya se hiMsA pApa kA abhAva honA tathA vyavahAra meM pA~ca sthAvara, eka trasa isa prakAra SaTkAya ke jIvoM kI rakSA karanA tathA pA~ca iMdriyoM aura mana ko vaza meM karanA uttama saMyama dharma hai| tapa tatkAla uvana sui uvanaM, uva uvana nyAna sui viSaya vilayaM / uvavanna parama paya parama uvana jaya, taM kammu vilaya suI mukti payaM // uva sama Sima ramana su mamala payaM // 9 // // uva uvana // [rAgAdibhAvoM kA tyAga karake] (tatkAla uvana) isI samaya svAnubhava meM ThaharanA (sui uvana) zuddhAtma svarUpa kA udita ho jAnA (tapa) uttama tapadharma hai (uva uvana nyAna) paramAtma sattA svarUpa ke svAnubhava sampanna jJAna ke bala se (sui viSaya vilayaM) viSaya vikAra athavA para jJeya sahaja hI vilA jAyeMge (parama uvana jaya) paramAtma svarUpa kA anubhava jayavaMta ho, isase hI (uvavanna parama paya) parama pada utpanna hotA hai, aura (taM kammu vilaya) karmoM kI nirjarA hone para (sui mukti parya) sahaja hI mukti pada kI prApti hotI hai| sAra siddhAMta-svabhAva ke Azraya pUrvaka icchAoM kA nirodha karanA, 12 prakAra ke tapa kA pAlana karanA aura samasta rAgAdi bhAvoM kA parihAra kara svarUpa meM lIna rahanA uttama tapa hai| tyAgaM tikta tikta para parjaya, bhaya salya saMka vilayaMtu suyaM / dAnaM taM nanta nanta jina ramanaM, tyAga nyAna sui siddhi jayaM // uva sama Sima ramana su mamala payaM // 10 // // uva uvana // (para parjaya) para paryAya kA (tikta tikta) dekhanA mAnanAchUTa jAye (tyAga) yahI uttama tyAgadharma hai, isase (bhaya salya saMka vilayaMtu surya) bhaya,zalya,zaMkAyeM svayaM hI vilA jAtI haiM (taMnanta nanta) apane anaMta catuSTayamayI (jina ramana) jina svabhAva meM upayoga lagAnA arthAt vItarAga svabhAva meM ramaNa karanA (dAna) dAna hai, aise (tyAganyAna) jJAna pUrvaka tyAga se (suisiddhi jayaM) sahaja hI siddhi mukti kI prApti hotI hai| sAra siddhAMta - svabhAva ke Azraya se corIpApa kA tyAga aura aMtara meM rAgAdibhAvoM kA tyAga tathA vyavahAra meM cAra prakAra ke dAna denA yahI uttama tyAga dharma hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkiMcana Ayarana jinaya jinu arthati artha su mamala payaM / SaT kamalaha taha aMgadi aMgaha, Ayarana dhamma taM mukti payaM // uva sama Sima ramana su mamala payaM / / 11 / / // uva uvana // (jinu jinaya) vItarAgI pada ko jItanA arthAt nirgrantha sAdhu pada dhAraNa karake (arthati) prayojanIya ratnatrayamayI (su mamala paryaM) apane mamala pada meM (Ayarana) AcaraNa karanA (AkiMcana) uttama AkiMcanya dharma hai (SaT kamalaha taha) tathA SaT kamala kI sAdhanA ke dvArA (aMgadi aMgaha) sarvAMga zuddha svabhAva rUpa (Ayarana dhamma) dharma meM AcaraNa ( taM mukti payaM) mukti pada ko dene vAlA hai / sAra siddhAMta svabhAva ke Azraya se caubIsa prakAra ke parigraha kA tyAga kara niHspRha AkiMcanya nirgrantha vItarAgI ho jAnA uttama AkiMcanya dharma hai / -- 23 baMbha carana Ayarana aruha rui, SaT ramana rayana sui jinaya jinaM / abaMbha ramana sui vilaya sahaja jinu, anmoya nyAna sui baMbha payaM // uva sama Sima ramana su mamala payaM // 12 // // uva uvana // (aruha rUi) arihaMta arthAt paramAtma svarUpa meM ruci pUrvaka (Ayarana) AcaraNa karanA (baMbha carana) uttama brahmacarya dharma hai (Sad ramana) SaT ramana arthAt chaha prakAra se svarUpa ramaNa kI sAdhanA ke dvArA (sui rayana) apane ratnatrayamayI (jina jinaya) jinendra svarUpa ko jIto arthAt prakaTa karo (sahaja jinu) sahajAnanda jina svabhAva meM raho, isase (abaMbha ramana) abrahma rUpa para paryAya meM ramaNa karanA (sui vilaya) svayaM vilA jAyegA (anmoya nyAna ) jJAna svabhAva ke Azraya se (sui parya) nija pada meM rahanA hI (baMbha) brahmacarya dharma hai| sAra siddhAMta svabhAva ke Azraya pUrvaka kuzIla pApa kA tyAga aura pA~ca indriyoM ke 27 viSayoM para vijaya prApta karanA, brahma svarUpa meM caryA karanA uttama brahmacarya dharma hai / - daha vihi Ayarana suyaM jina ramanaM bhaya Sipaniku sui amiya rasaM / tArana tarana suviMda ramana jinu anmoya samaya sihu mukti jayaM // uva samaSima ramana su mamala payaM // 13 // // uva uvana // (suyaM jina ramanaM) apane jina svabhAva meM ramaNa karanA (daha vihi Ayarana) dazalakSaNa dharma kA AcaraNa hai (sui amiya rasaM) atIndriya amRta rasa kA pAna karane se (bhaya Sipaniku) samasta paryAyI bhaya kSaya ho jAte haiM (tArana tarana su) apane tAraNa taraNa (jinu) jina svabhAva kI (viMda) nirvikalpa svAnubhUti meM (ramana) ramaNa karo (anmoya samaya) svasamaya zuddhAtma svarUpa ke Azraya se (sihu) zIghra hI arthAt alpa samaya meM hI (mukti jayaM) mukti kI prApti hotI hai / bhAvArtha - dhamma Ayarana phUlanA, AcArya pravara zrImad jina tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja dvArA racita zrI bhaya Sipanika mamala pAhur3a jI grantha kI sattyAzIvIM phUlanA hai| isa phUlanA meM dharma ke daza lakSaNoM kA utkRSTa svarUpa nirUpita kiyA gayA hai| dhamma Ayarana phUlanA ko loka bhASA meM dharmAcaraNa
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 phUlanA bhI kahA jAtA hai| jisakA artha hai dharma aura dharma ke lakSaNoM meM AcaraNa kA svarUpa darzana karAne vAlI phuulnaa| AcArya kahate haiM ki guNoM meM AcaraNa karanA hI dharma kA AcaraNa hai| jJAnamayI pada meM AcaraNa karanA anaMta guNoM ke nidhAna Atma svarUpa meM caryA kA pratIka hai| rAgAdi bhAvoM kA parihAra kara tiarthamayI Atma pada meM nimagna rahanA saccA tapazcaraNa hai| paramAtma svarUpa ke Azraya se nirvikalpa svAnubhUti, zUnya svabhAva meM ramaNa karane se rAgAdi bhAvoM kI viSamatA aura saMsAra ke paribhramaNa kA aMta ho jAtA hai| jJAnI jAnatA hai ki jagata pUjya arihaMta siddha bhagavaMtoM ke samAna parama zuddha nizcaya se maiM paramAtma svarUpa zuddhAtmA huuN| isI mahimAmaya svabhAva kA anubhava karate hue AtmArthI sAdhaka samyagdarzana svarUpa uttama saMjJA ko prApta hotA hai| punazca, isa uttama saMjJA ke sAtha krodhAdi vikAroM ke abhAva hone para kSamA Adi guNa pragaTa hote hai inheM dazalakSaNa dharma kahA jAtA hai| dazalakSaNa dharma ke nAma isa prakAra haiM - uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama satya, uttama zauca, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama AkiMcanya, uttama brahmacarya / dharma ko cAra prakAra se nirUpita kiyA gayA hai - 1. vastu kA svabhAva dharma hai| 2. uttama kSamA Adi dazalakSaNa dharma hai| 3. ratnatraya dharma hai| 4. jIvoM kI rakSA rUpa dayA ahiMsA dharma hai| dharma aneka nahIM hote, dharma to eka hI hotA hai| rAgAdi vibhAva rahita ratnatrayamayI cetanA lakSaNa svarUpa vastu svabhAva eka akhaMDa dharma hai| isake Azraya pUrvaka krodhAdi vikAroM kA abhAva hotA hai aura uttama kSamA Adi aneka guNa pragaTa hote haiN| ina guNoM kI bhI dharma saMjJA hai| dazalakSaNa dharma isI ke aMtargata AtA hai| dazalakSaNa dharma kA svarUpa 1. uttama kSamA dharma - vyavahAra apekSA-apane prati aparAdha karane vAloM kA zIghra hI pratikAra karane kI sAmarthya hote hue bhI jo puruSa apane una aparAdhiyoM ko kSamA karatA hai vaha uttama kSamA kA dhArI vijJa puruSa hai| athavA krodha ke nimitta upasthita hone para bhI jo krodha nahIM karatA yahI uttama kSamA dharma hai| nizcaya apekSA-krodhAdi samasta Asrava bhAva haiM inakA tyAga kara jJAnamayI amRtarasa se paripUrNa mamala pada meM ThaharanA uttama kSamA dharma hai| 2. uttama mArdava dharma - vyavahAra apekSA - jo manasvI puruSa kula, jAti, rUpa, tapa, buddhi, zAstra aura zIla Adi meM raMcamAtra bhI ghamaMDa athavA ahaMkAra nahIM karatA hai usako uttama mArdava dharma hotA hai| utkRSTa jJAnI aura utkRSTa tapasvI hote hue bhI jo mad nahIM karatA vaha mArdava dharma ratna kA dhArI hai| nizcaya apekSA - vibhAva pariNAmoM kI gahalatA se pare hokara parama daidIpyamAna caitanya mUrti jina svabhAva ke prati samarpita honA, paronmukhI dRSTi kA tyAga karanA uttama mArdava dharma hai| 3. uttama Arjava dharma - vyavahAra apekSA- jo vicAra hRdaya meM sthita hai, vahI vacana meM rahatA hai tathA vahI bAhara phalatA hai arthAt zarIra se bhI tadanusAra hI kArya kiyA jAtA hai yaha Arjava dharma hai| isake viparIta dUsaroM ko dhokhA denA adharma hai| yogoM kA vakra na honA Arjava dharma hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubha vicAra vAlA jo manasvI prANI kuTila bhAva va mAyAcArI ke pariNAmoM ko chor3akara zuddha hRdaya se cAritra kA pAlana karatA hai vaha bhavya jIva Arjava dharma kA dhArI hotA hai| nizcaya apekSA-yoga kI vakratA ke sAtha-sAtha upayoga kI asthiratA ko chor3akara jJAna vijJAnamayI sahaja sarala mamala svabhAva meM rahanA uttama Arjava dharma hai| 4. uttama satya dharma - vyavahAra apekSA- zrI jinendra bhagavAna ke kahe anusAra AcAroM kA pAlana karane meM asamartha hote hue bhI jina vacanoM kA yathAvat kathana karanA, siddhAMta se viparIta kathana nahIM karanA yaha uttama satya hai| dharma kI vRddhi ke liye dharma sahita hitamita priya vacana kahanA uttama satya dharma hai| isa dharma ke vyavahAra kI AvazyakatA ziSya samudAya ke liye jJAna cAritra sikhAne ke liye hotI hai| nizcaya apekSA - zarIrAdi acaitanya saMyoga aura rAgAdi asat bhAvoM ko tyAga kara trikAlI zAzvata satsvarUpa kI anubhUti karanA evaM usI meM lIna honA uttama satya dharma hai| 5. uttama zauca dharma - vyavahAra apekSA - dhana Adi saMyogI padArthoM meM yaha mere haiM aisI abhilASA rUpa buddhi hI manuSya ko saMkaToM meM DAlatI hai, isa mamatva ko hRdaya se dUra karanA hI zauca dharma hai| jo jIva samabhAva pUrvaka saMtoSa rUpI jala se mala samUha ko dho dete haiM vaha manasvI prANI zauca dharma ke dhArI hote haiN| nizcaya apekSA- samyagjJAna pUrvaka sahaja svabhAva meM ramaNa karanA, atIndriya amRta rasa kA bhoga karanA, icchA aura rAgAdi kA bhoga vilaya ho jAnA uttama zauca dharma hai| 6. uttama saMyama dharma - vyavahAra apekSA- bAhya aura AbhyaMtara parigraha kA tyAga, mana vacana kAya rUpa vyApAra se nivRtti, indriya viSayoM se virakti, kaSAyoM para vijaya aura vratAdi kA pAlana karanA saMyama dharma hai| nizcaya apekSA - mana ke samasta saMkalpa - vikalpoM se mukta hokara jJAtA svabhAva meM ramaNa karanA, AtmA kA AtmA meM saMyamana karanA uttama saMyama dharma hai| 7. uttama tapa dharmavyavahAra apekSA- apanI zakti ko na chipAkara kAya kleza Adi karanA tapa hai| jo samabhAva se yukta mokSArthI jIva isa loka aura paraloka ke sukha kI apekSA na karake aneka prakAra kA kAya kleza karatA hai usako nirmala tapa dharma hotA hai| nizcaya apekSA -" samasta rAgAdi icchA parihAreNa sva svarUpe pratapanaM vijayanaM iti tapaH "| samasta rAgAdi bhAva aura icchA kA parihAra kara sva svarUpa meM lIna rahanA, apane ApameM pratapana karanA uttama tapa dharma hai| 8. uttama tyAga dharmavyavahAra apekSA- jo miSTa bhojana ko, rAga-dveSa ko utpanna karane vAle upakaraNa ko aura mamatva bhAva ke utpanna hone meM nimittabhUta vasati ko chor3a detA hai usa muni ko uttama tyAga dharma hotA hai| nizcaya apekSA - samasta para paryAyoM kA tyAga kara, bhaya zalya zaMkAoM se rahita hokara amRtamayI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 Atma svabhAva meM ramaNa karanA uttama tyAga dharma hai| (dhana Adi para padArthoM se mamatva aura rAga ko chor3anA tyAga hai| para padArthoM meM mama bhAva ke abhAva pUrvaka yogya AhAra auSadhi Adi pAtroM ko denA dAna hai| 9. uttama AkiMcanya dharma - vyavahAra apekSA - " merA kucha nahIM hai " aise abhiprAya pUrvaka saMpUrNa parigraha kA tyAga karanA AkiMcanya dharma hai| jo muni tIna prakAra ke parigraha ko arthAt 1. cetana parigraha (saMyogI jIva) 2. acetana parigraha (dhana, makAna Adi) 3.mizra parigraha (nagara,grAma Adi) kA tyAga kara rAgAdi vibhAvoM se pare hokara nizciMtatA se AcaraNa karatA hai usako AkiMcanya dharma hotA hai| nizcaya apekSA - saMyogI jIva aura saMyogI padArthoM meM mamatva bhAva ke tyAga pUrvaka prayojanIya ratnatrayamayI mamala pada kI ArAdhanA karanA / SaTkamala ke mAdhyama se sarvAMga jJAna se daidIpyamAna paramAtma svarUpa kA dhyAna karanA aura vItarAga bhAva meM AcaraNa karanA uttama AkiMcanya dharma hai| 10. uttama brahmacarya dharmavyavahAra apekSA - jo sAdhu athavA sAdhaka apane zarIra se nirmamatva hotA huA, viSayAbhilASA kA tyAga kara indriya vijayI hotA hai tathA vRddhA Adi striyoM ko krama se mAtA, bahina aura putrI ke samAna samajhatA hai vaha brahmacArI hotA hai| nau bAr3a sahita brahmacarya kA pAlana karanA brahmacarya kahalAtA hai| nizcaya apekSA - brahma zabda kA artha nirmala jJAna svarUpa AtmA hai, isa AtmA meM caryA karanA, lIna rahanA uttama brahmacarya dharma hai| pardUSaNa zabda kI vyAkhyA parva kA artha gAMTha,avasara yA saMdhikAla bhI hotA hai| jo kisI AdhyAtmika gaharAI se hameM jor3e vaha parva kahalAtA hai| paryuSaNa zabda kI vyAkhyA - " pariAsamantAt uSyante dahyante pApa karmANi yasmin tat pardUSaNam " arthAt pApa aura rAga - dveSa rUpa AtmA meM rahane vAle karmoM ko jo saba tarapha se jalAye, tapAye, naSTa kare vaha hai paryuSaNa / jaise - bAhara kI kisI azuddha vastu ko rasAyana lagAkara zuddha banA liyA jAtA hai isI prakAra ina dharma ke dazalakSaNoM ke rasAyanoM se hama apanI AtmA ko zuddha, vizuddha aura parimArjita karate haiN| AtmA ko rAgAdi vibhAva pariNAmoM aura kASAyika vikAroM se dUra karake samujjavala pavitra aura dharmamaya banAne kA apUrva avasara hai pryussnn|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jJAnasamuccayasAra jI meM daza lakSaNadharma dahavihi dhammaM jhAyadi vara uttamaSimA nyAna sNjuttN| maddava ajjava suddhaM sattaM saucca saMjama tapa tyaagN||367|| AkiMcana baMbhavayaM, dahavihi dhammaca suddha crnaani| jhAyaMti suddha jhAnaM,nyAna sahAvena dhamma sNjuttN||368|| uttama Urdha sahAvaM Sima Sipanika roNilaya sbhaavN| maddavamaga uvaesaM ajjava uvasamai sarani sNsaare||369|| sattaM sadbhAva rUvaM, saucaM vimala nimmalaM bhAvaM / saMjama mana saMjamanaM, tava puna appa sahAva niddiTuM // 370 // tyAgaM nyAna sahAvaM, AkiMcana dhamma dhurA vara dharanaM / baMbhaM baMbha sarUvaM, nyAnamayaM dahavihi dhammaM // 371 // dahavihi dhamma uvaesaM dharayati dhammaM ca jAna paramatthaM |prinaam suddha karanaM dharayaMti dhamma muneyavvA // 372 // [samyakdRSTi jJAnI] (dahavihi dhamma jhAyadi) dazalakSaNa dharma ko (prAyadi) dhyAtA hai, sAdhanA karatA hai (vara) zreSTha (nyAna) samyagjJAna sahita (uttama Sima) uttama kSamA dharma ko (saMjuttaM) dhAraNa karatA hai (maddava ajjava suddha) uttama mArdava, Arjava (sattaM saucca saMyama tapa tyAga) satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga kA ArAdhana karatA hai| (367) [samyakdRSTi jJAnI] (AkiMcana) AkiMcana (ca) aura (baMbhavayaM) brahmacarya vrata sahita (dahavihi dhamma) dazalakSaNa dharma ko (suddhacaranAni) zuddha cAritra arthAt samyakcAritra kA aMga jAnate hue (nyAna sahAvena) jJAna svabhAva ke Azraya pUrvaka (suddhAnaM) zuddha dhyAna meM (dhamma) dharma ko (jhAyaMti) dhyAte haiM [aura (saMjutta) sAdhanA meM lIna rahate haiN| (368) (Urdha sahAva) UrdhvagAmI athavA zreSTha svabhAva meM lIna hokara vItarAgI yogI (Sipanika zreNilaya)kSapaka zreNI meM ArohaNa karate haiM (sabhAvaM) svabhAva ke Azraya pUrvaka [vaisI hI vItarAgatA kA aMza pragaTa honA] (uttama) uttama (Sima) kSamA dharma hai (uvaesa) jinendra bhagavAna ke upadezAnusAra (maga) mokSamArga para calanA (mahava) uttama mArdava hai (saMsAre) saMsAra meM (sarani) janma - maraNa rUpa paribhramaNa kA (uvasamai) upazamita ho jAnA (ajjava) uttama Arjava dharma hai| (369) (rUva) Atma svarUpa kA (sabhA) sadbhAva arthAt trikAla eka rUpa bane rahanA yahI (satta) satya dharma hai (vimala nimmalaM bhAvaM) vimala nirmala bhAva kA pragaTa honA (sauca) zauca dharma hai (saMjama mana saMjamana) mana kA saMyamana karanA saMyama dharma hai (puna) aura punazca (appa sahAva) Atma svabhAva meM lInatA ko (tava) tapa dharma (niddiDha) nirdiSTa kiyA arthAt kahA gayA hai| (370) (tyAgaM nyAna sahAvaM) jJAna svabhAva meM jAgrata rahanA tyAga dharma hai (vara) zreSTha (dhamma) vItarAga dharma kI (dhurA) dhurA ko (dharana) dhAraNa karanA arthAt nirgrantha vItarAgI honA (AkiMcana) AkiMcanya dharma hai (baMbha sarUva) brahma svarUpa meM caryA karanA (ba) brahmacarya dharma hai [isa prakAra] (dahavihi dharma) dazalakSaNa dharma (nyAna marya) jJAna maya haiN| (371) (ca) aura isa prakAra (dahavihi dhamma uvaesa) dazalakSaNa dharma kA upadeza diyA, samyakadRSTi jJAnI (dhamma) dharma ko (paramatthaM) kalyANakArI (jAna) jAnakara arthAt jJAnapUrvaka (dharayati) dhAraNa karate hue (parinAma suddha karana) pariNAmoM kI zuddhi meM vRddhi karane ke liye (dhamma) dharmamaya (dharayaMti) jIvana jIte haiM, aisA (muneyavvA) jaano| (372)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tAraNa taraNa bRhad maMdira vidhi- dharmopadeza tattva maMgala deva ko namaskAra tattvaM ca nanda Ananda mau , ceyanananda sahAu | parama tattva pada viMda pau, namiyo siddha subhAu || gurU ko namaskAra guru uvaesiu gupita rui, gupita nyAna sahakAra | tArana tarana samartha muni, guru saMsAra nivAra || dharma ko namaskAra dhammu ju uttau jinavaraha, artha tiarthaha jou / bhaya vinAsu bhavu ju munahu, mamala nyAna paralou / / (deva ko, guru ko, dharma ko namaskAra ho) : dohA: OMkAra se saba bhaye, DAra patra phala phUla | prathama tAhi ko vaMdiye, yahI sabana ko mUla || : zloka: OMkAraM vindu saMyuktaM, nityaM dhyAyanti yoginaH / kAmadaM mokSadaM caiva, OMkArAya namo namaH // :caupAI: OMkAra saba akSara sArA,paMca parameSThI tIrtha apArA / OMkAra dhyAve trailokA, brahmA viSNu mahesura lokA // OMkAra dhvani agama apArA, bAvana akSara garbhita sArA / cAroM veda zakti hai jAkI, tAkI mahimA jagata prakAzI / / OMkAra ghaTa ghaTa paravesA, dhyAvata brahmA viSNu mahezA / namaskAra tAko nita kIje, nirmala hoya parama rasa pIje ||
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArambha kaise kareM? tattva maMgala, maMgala svarUpa hai| isake smaraNa karane se maMgala hotA hai|"jy namo'stu" kahakara tattva maMgala prArambha karanA cAhiye / jaya namo'stu kA artha hai- jaya ho, namaskAra ho| yaha apane iSTa ke prati bahumAna kA sUcaka hai| :tattva maMgala kA artha: deva vaMdanAzuddhAtma tattva nanda AnandamayI cidAnanda svabhAvI hai| yahI paramatattva nirvikalpatA yukta vinda pada hai jise svAnubhava meM prApta karate hue siddha svabhAva ko namaskAra karatA huuN| gurUvaMdanAsacce gurU gupta rUci arthAt Atma zraddhAna, svAnubhUti kA upadeza dete haiM aura gupta jJAna (AtmajJAna) se sahakAra karAte haiN| aise svayaM tarane aura dUsaroM ko tArane meM samartha (nimitta) vItarAgI muni sadgurU hI saMsAra se pAra lagAne vAle haiN| dharma kI mahimAdharma vaha hai jo jinavarendra arthAt tIrthaMkara bhagavaMtoM ne kahA hai| kyA kahA hai ? ki apane prayojanIya ratnatrayamayI svabhAva ko saMjoo yahI dharma hai| jo bhavya jIva ratnatraya svarUpa kA manana karate haiM unake bhaya vinasa jAte haiM aura paraloka arthAt AgAmI kAla meM unheM mamala jJAna, pUrNa jJAna arthAt kevalajJAna kI prApti hotI hai| dohA kA artha'OMkAra' sabake mUla meM hai arthAt vRkSa kI jar3a ke samAna hai, isI se DAliyAM, patte, phala, phUla saba pragaTa hote haiM isaliye maiM sarvaprathama OMkAra kI vaMdanA karatA huuN| zloka kA arthayogIjana vindu saMyukta OMkAra kA nitya dhyAna karate haiN| yaha OMkAra sarva icchAoM kI pUrti karane vAlA aura mokSa bhI dene vAlA hai| aise OMkAra ke liye bArambAra namaskAra hai| caupAIkA arthaOMkAra samasta akSaroM kA sAra hai,yahI paMca parameSThImayI apAra tIrtha svarUpa hai| tInoM lokoM ke samasta jIva OMkAra kA dhyAna karate haiM tathA isa loka meM brahmA viSNu maheza bhI OMkAra ko dhyAte haiN| OMkAra dhvani arihaMta bhagavAna kI nirakSarI divya vANI agama aura apAra hai| jisakA sAra bAvana akSaroM meM garbhita hai| cAroM veda arthAt cAroM anuyoga isI kI zakti haiN| jisakI mahimA jagata meM prakAzamAna ho rahI hai| OMkAra svarUpIzuddhAtmA jo ghaTa-ghaTa meM nivAsa kara rahI hai| aise zuddhAtmA kA brahmA viSNu maheza bhI dhyAna karate haiN| aise OMkAra svarUpazuddhAtmA va OMkAramayI divya vANI ko hamezA namaskAra karate hue nirmala hokara amRta rasa kA pAna kro|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 : zloka: deva devaM namaskRtaM, lokAloka prakAsakaM / trilokaM bhuvanArthaM joti, uvaMkAraM ca vindate // ajJAna timirAndhAnAM, jJAnAMjanazlAkayA / cakSurunmIlitaM yena, tasmai zrI gurave namaH || zrI parama gurave namaH, paramparAcAryebhyo namaH / / vizeSa: tattva maMgala ke pazcAt prathama dina zrI mamalapAhuDa jI graMtha kA dhamma Ayarana phUlanA tathA zrI tInoM battIsI kA pRSTha kramAMka 16 para nirdezita asthApa kI vidhi ke anusAra asthApa kareM tatpazcAt dharmopadeza kA vAcana kreN| zeSa dinoM meM prAta: kAla dhamma Ayarana phUlanA, zrI paMDitapUjA jI, zrI kamala battIsI jI kI gAthAyeM par3heM / rAtri meM laghu maMdira vidhi kareM, tattva maMgala aura vinatI phUlanA yA anya koI bhI phUlanA kA vAMcana karane ke pazcAt zrI mAlArohaNa jI graMtha kI pratidina 3-3 gAthAoM kA vAMcana kreN| __ zrI dharmopadeza: zrI dharmopadeza atula, anirvacanIya aura mahAdIrgha kaheM kevalI puruSa kahane sAmarthya, trailokyanAtha, acintya ciMtAmaNi cintA kara rahita haiN| ve bhagavAna svayaM jJAtA,siddha ke jAvana hAre, tIna jJAna maya utpanna hoya haiN| pariharai liMga-jo tIna liMga ko parihAra kara phira janma nahIM dharai haiN| acintya vyakta rUpAya, nirguNAn mahAtmane / jagata sarva AdhAra, mUrti brahmane namaH || aise brahma svarUpa mUrti ko maiM namaskAra karatA huuN| phira bhagavAna kA upadezyA dharma kaisA hai ? dharmaM ca Atma dharmaM ca, ratnatrayaM mayaM sadA / cetanA lakSaNo jena, te dharma karma vimuktayaM // (zrI tAraNa taraNa zrAvakAcAra jI gAthA -169) una bhagavAna ne Atma dharma rUpa dharma kI pravartanA kI, jisase anekAneka bhavya prANI rAgAdika vibhAva pariNAmoM ko zamana karake Atma saMyama dvArA zubha gati ko prApta bhaye haiN| ve bhagavAna tathA unakA kathita yaha jina dharma apane zaraNa meM Aye hue prANI mAtra para sahaja svabhAva hI se dayAlu aura aneka siddhi kA karanahArA ulTo jIva anAdi ko, aba sulTana ko dAva / jo abake sulTe nahIM, to gahare gotA khAva || paMcamajJAna dhartAra, viveka saMpUrNa, dayA dRSTi, dayAla mUrti, kRpAnidhAna,sau indra kara vaMdita, zrI parama gurU tIrthaMkara bhagavAna Apa tarai aurana ko tAre haiN| bhavaNAlaya cAlIsA, vyaMtara devANa hoti battIsA / kampAmara caubIsA, caMdo sUro Naro tiriyo / aise sau indra kara vandita zrI parama guru, tinako calo samyaktva upadeza, so upadeza - anaMta praveza / samyaktva upadeza kaisA hai - jisa upadeza kI dhAraNA se anaMte jIva mukti praveza hote Aye haiM aura hoveNge| so kaisI hai samyaktva kI mahimA -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka kA arthajo paramAtmA OMkAra svarUpa kA anubhava karate haiM,loka aura aloka ke prakAzaka haiN| tIna loka rUpIbhuvana ko prakAzita karane meM jo jyoti svarUpa haiM, aise devoM ke deva ko namaskAra karatA huuN| ajJAnarUpI timira se aMdhe jIvoM ke cakSuoM (netroM) ko jo jJAnAMjana rUpa zalAkA ke dvArA khola dete haiM isaliye aise zrI gurU ko namaskAra hai| zrI parama gurU arthAt kevalajJAnI tIrthaMkara bhagavaMtoM ke liye namaskAra hai aura unakI paramparA meM jo vItarAgI AcArya bhagavaMta hue haiM una sabake liye namaskAra hai| zrI dharmopadeza arthAt dharma kA upadezadharmopadeza tulanA rahita, vacanoM se nahIM kahA jAne yogya, mahA zreSTha hai,zrI kevalajJAnI bhagavAna hI dharmopadeza ke adhikArI haiM,jo siddhi ko prApta karane vAle haiM aura tIna liMga (puruSa, strI, napuMsaka) kA parihAra kara phira saMsAra meM janmadhAraNa nahIM karate haiN| aciMtya vyakta.......zlokArtha - jinhoMne aciMtya ciMtAmaNI svarUpa ko vyakta kara liyA hai| jJAna pUrNa kevalajJAna hai, darzana kevaladarzana hai, sabhI guNa apane meM paripUrNa aura anya guNoM se rahita haiN| aise nirguNa mahAna AtmA saMpUrNa jagata ke AdhAra arthAt saMsAra ke prANI mAtra ko kalyANa kA mArga batAne vAle brahma mUrti kevalajJAnI arihaMta sarvajJa paramAtmA ko namaskAra karatA huuN| dharma ca .......zlokArtha - Atmadharma hI saccA dharma hai, jo hamezA ratnatrayamayI aura caitanya lakSaNa se pUrNa hai vaha dharma arthAt cetanA lakSaNamayI zuddha svabhAva samasta karmoM se rahita hai| ulTA zrI pulaTa yA ulaTa zrI pulaTa - uparokta vAkya ke bhAva ko spaSTa karane vAlA yaha dohA hai| jisakA artha hai ki-yaha jIva anAdi kAla se ajJAna mithyAtva ke kAraNa ulTA ho rahA hai, viparIta mArga meM cala rahA hai| manuSya bhava meM aba sulaTane kA, mokSamArga meM calane kA avasara hai aura yadi isa janma meM nahIM cete, nahIM sulaTe to anaMta saMsAra meM gote khAnA pdd'eNge| ata: sAvadhAna! ulaTa shriipultt| paMcamajJAna arthAt kevalajJAna ko dhAraNa karane vAle bhagavAna sau indroM se vaMdanIya jineMdra tAraNa taraNa parama gurU haiN| bhavaNAlaya..........zlokArthabhavanavAsI devoM ke 40 indra, vyaMtara devoM ke 32 indra, kalpavAsI devoM ke 24 indra,jyotiSI devoM ke doindra-caMdramA aura suury| manuSyoM meM ek-ckrvrtii| tiryaMcoM meM eka - aSTApada, isa prakAra sau indra hote haiN|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 sammatta salila pavaho, NiccaM hiyae pavaTTae jassa / kammaM vAluyavaraNaM, baMdhucciya NAsae tassa // (darzana pAhuDa gAthA-7) cAritra AdikoM ke dvArA zuddha hue hRdaya sthala meM samyaktva rUpI saritA kA pravAha karmarUpI reta kaNoM ke Dhera ko haTAkara cAroM gatiyoM ke baMdha kI pratAraNA ke nAza kA kAraNa hai| yaha samyaktvarUpI jala zAMta hai, zAMtidAyaka hai| karma AtApa se vyAkula hue prANiyoM ke du:kha kA haranahArA hai| apane jJAna aura cAritrAdi ko sAtha liye hue yaha mokSamArga ko niSkaMTaka aura sulabha karanahArA jagadeka bandhu hai / yAhI ko grahaNa kara anante puruSa siddha siddhAlaya ko prApta hue haiM aura Age hoveNge| munIzvaroM ke vacana satya haiM, dhruva haiM, pramANa haiN| // jayan jaya boliye jaya namo'stu // gatotsarpiNI ke caturtha kAlAntargata caturviMzati tIrthaMkaroM meM aMtima tIrthaMkara "zrI anaMtavIrya svAmI" jI kA prasAda avasarpiNI ke cauthe kAlAntargata caudahaveM prajApati zrI nAbhirAya jI ke putra prathama tIrthaMkara zrI AdinAtha deva jI lai utpanna bhye| kahA prasAda lai utpanna bhaye? paMca parameSThI ke eka sau taitAlIsa guNa, chaha yaMtra kI pUjA, pacahattara guNa, sattAIsa tatvoM kA vicAra, eka sau ATha guNa kI jApa, tIna pAtra, dAna cAra, vepana kriyA kI vidhi vicaar| arhantA chayyAlA, siddhaM aTThAmi sUri chattIsA / uvajjhAyA paNavIsA, aThavIsA hoti sAhUNaM // bArA puJja vizeSaM, siddhaM aTThAmi SoDasI karaNaM / daha dhammaM daMsaNa aTThA, NANaM aTThAmi trayodazI caraNaM // ye pacahattara guNa zuddhaM,vedI vedaMti NANa siri suddhaM / mukti subhAvaM dir3hayaM, ye guNa ArAha siddhi saMpattaM // uttamaM jina rUvI ca, madhyamaM ca mati zrutaM / jaghanyaM tattva sArdhaM ca,avirataM saMmika disTitaM / / guNa vaya tava sama paDimA, dANaM jalagAlaNaM aNatthamiyaM / daMsaNa NANa carittaM, kiriyA tevaNNa sAvayA bhaNiyA / / zrI AdinAtha svAmI kI pA~ca sau dhanuSa U~cI vajramayI kAyA, savA pA~ca sau dhanuSa U~co vaTa vRkSa, caurAsI lAkha pUrva kI Ayu hotI bhii| eka pUrva kI saMkhyA sattara lAkha karor3a mita, chappana sahasa karor3a / itanI varSa milAya kara, pUrva saMkhyA jor3a || svAmI AdinAtha devajU ne prathama 20 lAkha pUrva varSa bAlakrIr3A karI aura 63 lAkha pUrva varSa rAjya zAsana meM vyatIta kara zeSa eka lAkha pUrva pramANa Ayu rahI, taba AdinAtha svAmI saMsAra, deha, bhogoM se virakta hote bhaye, anityAdi bAraha bhAvanA bhAvate bhye| taba pA~caveM svarga se RSIzvara jAti ke laukAMtika deva Ayakara bhagavAna ke jJAna vairAgya kI stuti karake bhagavAna ko vairAgya bhAvanAoM meM dRr3ha karate bhye| taba ve AdinAtha svAmI
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 sammatta.......zlokArtha - jisa puruSa ke hRdaya meM samyaktva rUpI jala kA pravAha niraMtara pravartamAna hai, usake karmarUpI raja-dhUla kA AvaraNa nahIM lagatA tathA pUrva kAla meM jo karma baMdha huA ho vaha bhI nAza ko prApta hotA hai| gatotsarpiNI ke caturtha kAlAntargata....atIta kI caubIsI ke aMtima tIrthaMkara zrI anaMtavIrya svAmI jI se zraddhA, jJAna, dharma aura vartamAna caubIsI ke prathama tIrthaMkara hone kA prasAda arthAt dharma saMskAra zrI AdinAthajI ko prApta huaa|ve kyA prasAda lekara utpanna hue ? usakA vivaraNa isa prakAra hai jayan jaya boliye jaya namo'stu kA arthajaya jayakAra karo, jaya ho, namaskAra ho, svIkAra hai, yaha tozAbdika artha huA kintu jaba hama zraddhA se yaha bolate haiM taba hRdaya vINA ke tAra jhanajhanA uThate haiM saccA artha to vahI hai| paMca parameSThI ke 143 guNa, arhantA chayyAlA........zlokArthaarihaMta parameSThI ke 46 guNa, siddha ke 8 guNa, AcArya ke 36 guNa, upAdhyAya ke 25 guNa aura sAdhu ke 28 guNa isa prakAra paMca parameSThI ke 143 guNa hote haiN| chaha yaMtra kI pUjAarihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu yaha paMca parameSThI aura eka jinavANI yaha chaha yaMtra kahalAte haiN| pacahattara guNa, bArA puMja........zlokArthabAraha puMja arthAt 5parameSThI,3 ratnatraya,4 anuyoga tathA siddha ke 8 guNa,solaha kAraNa bhAvanA (16),dasalakSaNa dharma (10), samyagdarzana ke 8 aMga, samyagjJAna ke 8 aMga aura 13 prakAra kA cAritra yaha 75 guNa haiN| ye pacahattara guNa .....zlokArthajojIva ina pacahattara zuddha guNoM ke dvArA jJAna lakSmI se zuddha, jAnane vAle jJAyaka svabhAva kA vedana karate haiM, mukti svabhAva meM dRr3ha hote haiM, ve jIva ina guNoM kI ArAdhanA kara siddhi kI sampatti prApta karate haiN| 3pAtra, uttama jina.......zlokArthajinendra bhagavAna ke rUpa ke samAna vItarAgIbhAvaliMgI sAdhu uttama pAtra haiN| matizruta jJAna jinakA zuddha ho gayA ve dezavratI zrAvaka madhyama pAtra haiM aura tattva ke zraddhAnI avirata samyakdRSTi jaghanya pAtra haiN| 53 kriyA, guNa vaya .....zlokArthamUlaguNa -8,vrata-12,tapa-12, samatAbhAva-1, darzana Adi pratimA-11, dAna-4,pAnIchAnakara pInA-1, rAtri bhojana tyAga-1, samyagdarzana jJAna cAritra kI sAdhanA-3, isa prakAra zrAvakoM kI 53 kriyAyeM kahI gaI haiN| eka pUrva kI saMkhyA, sattara lAkha..... dohA kA arthasattara lAkha karor3a aura chappana hajAra karor3a varSa ko milAne para jo yoga AtA hai vaha eka pUrva kI saMkhyA jaano| sattara lAkha chappana hajAra karor3a (70,56,000,0000000) varSakA eka pUrva hotA hai| RSIzvara jAti ke lokAMtika devayaha deva pA~caveM brahma svarga meM nivAsa karate haiM, bAla brahmacArI hote haiM, eka bhavAvatArI hote haiN| bhagavAna ke mAtra dIkSA kalyANaka ke samaya vairAgya bhAvanA kI anumodanA karane ke liye Ate haiN|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pura paTTana taja cale haiM nirAsa, grantha chor3a nigraMtha udAsa / chAMr3ai rAja pATa parivAra, chAMr3e maMdira jyoti apAra || sakala vastu merI kachu nAhIM, bhaye vairAgya kailAsahiM jAhIM / varSa sahasra ghora tapa kInA, kevala lakSmI ko vara lInA // / taba tapa kalyANaka ke nimitta indra Ayakara bhagavAna ko vimalA nAmaka pAlakI meM baiThAya utsava sahita AkAza mArga se siddhArtha vana meM le gye| tahA~ candrakAMta maNi kI zilA Upara indrANI ne kesara ko sAMthiyA racyo, tisa Upara bhagavAna virAjamAna hoya paMca cela, caubIsa prakAra ke parigraha ko tyAga kara paMca muSTi kezalauMca kara digambarI dIkSA dhAra aThThAIsa mUlaguNa tathA caurAsI lAkha uttara guNa pAlate bhaye / karma nirjarA ke hetu ghora tapazcaraNa ke dvArA cAra ghAtiyA karmoM kA nAza kara kevalajJAna prApta kiyaa| zrI AdinAtha bhagavAna kI jaya / 34 jayan jaya boliye jaya namo'stu / taba kevala kalyANaka ke nimitta indroM ne Ayakara ar3atAlIsa kosa ke giradAkAra meM samavazaraNa kI racanA karI / sAr3he bAraha karor3a vAdya bAjate bhye| aise mahotsava pUrNa samavazaraNa meM bhagavAna apanI divyadhvani dvArA bhavya jIvoM ko dharmopadeza dete bhaye bhagavAna ke upadeza se samavazaraNa ke madhya bAraha koThoM meM baiThe hue asaMkhya deva, manuSya tathA pazuoM taka ne apane kalyANa kA mArga grahaNa kiyaa| taba harSita AnaMdita hote hue indroM ne indradhvaja pUjA aura caturvidha saMgha devAMgalI pUjA par3hakara jaya jayakAra kiyaa| devAMgalIya pUjA ne * OM jaya jaya jaya namo'stu namo'stu namo'stu / Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AiriyANaM / Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM // cattAri maMgalaM arihaMtA maMgalaM, siddhA maMgalaM, sAhU maMgalaM, ke vali paNNatto dhammo maMgalaM // cattAri loguttamA arihaMtA loguttamA, siddhA loguttamA, sAhU loguttamA, kevali paNNatto dhammo loguttamo // cattAri saraNaM pavvajjAmi arihaMte saraNaM pavvajjAmi, siddhaM saraNaM pavvajjAmi, sAhU saraNaM pavvajjAmi, kevali paNNattaM dhammaM saraNaM pavvajjAmi // apavitraH pavitro vA susthito duHsthito'pi vA / dhyAyetpaJca namaskAraM sarvapApaiH pramucyate // 1 // apavitraH pavitro vA sarvAvasthAM gato'pi vA / yaH smaret paramAtmAnaM sa bAhyAbhyantare zuciH // 2 // aparAjita maMtro'yaM sarva vighna vinAzanaH / maMgaleSu ca sarveSu prathamaM maMgalaM mataH || 3 // eso paMca NamoyAro savvapAvappaNAsaNo / maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM hoI maMgalam // 4 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pura paTTana taja...... caupAI kA arthazrIAdinAthasvAmIpura paTTa nagara grAma AdityAga kara virakta bhAva se parigraha ko chor3a kara nirgrantha vItarAgI hone ke liye cala diye| samasta rAja pATa,parivAra, mahala makAna, apAra dhanasaMpadA Adi ko chor3a diyaa| aMtara meM yaha nirNaya thA ki ina samasta vastuoM meM merA kucha bhI nahIM hai| prabhu ko vairAgya huA aura ve tapasyA karane ke liye ayodhyA se thor3I dUra siddhArtha vana meM pahu~ca gye| eka hajAra varSa taka ghora tapazaraNa karake kevalajJAna ko prApta kiyaa| paMca cela (vastra) kA svarUpa1. aMDaja - rezama se bane hue vstr| 2. vuNDaja - kapAsa se bane hue vastra / 3. vaMkaja - vRkSa kI chAla se bane hue vstr| 4.carmaja - mRga Adi pazuoM ke carma se bane hue vstr| 5. romaja - Una se bane hue vstr| caubIsa prakAra kA parigraha - dasa bAhya parigraha - kheta, makAna, sonA, cAMdI, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, bartana aura vastra / caudaha AbhyaMtara parigraha - mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strI veda, puruSa veda, napuMsaka ved| aSThAIsa mUla guNapA~ca mahAvrata - ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aprigrh| pA~ca samiti - IryA, bhASA, aiSaNA, AdAna nikSepaNa, prtisstthaapnaa| pA~ca indriya nirodha- sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, karNa indriya para vijy| chaha Avazyaka- samatA, stuti, vaMdanA, svAdhyAya, pratikramaNa, kaayotsrg| sAta anya guNa - bhUmi zayana, asnAna, vastratyAga, kezaloMca, eka bAra bhojana,khar3e hokara bhojana karanA, adNtdhaavn| devAMgalI pUjA kA artha - OMkAra mayI paMca parameSThI bhagavAna kI jaya ho, jaya ho, jaya ho, namaskAra ho, namaskAra ho, namaskAra ho| arihaMtoM ko namaskAra ho, siddhoM ko namaskAra ho, AcAryoM ko namaskAra ho, upAdhyAyoM ko namaskAra ho, loka meM sarva sAdhuoM ko namaskAra ho| loka meM cAra maMgala haiM - arihaMta bhagavAna maMgala haiM, siddha bhagavAna maMgala haiM, sAdhu parameSThI maMgala haiM, kevalI praNIta dharma maMgala hai| loka meM cAra uttama haiM - arihaMta bhagavAna uttama haiM, siddha bhagavAna uttama haiM, sAdhu parameSThI uttama haiM, kevalI praNIta dharma uttama hai| maiM cAra kI zaraNa meM jAtA hU~- arihaMta bhagavAna kIzaraNa meM jAtA hU~, siddha bhagavAna kI zaraNa meM jAtA hU~, sAdhu parameSThI kIzaraNa meM jAtA hU~, kevalIpraNIta dharma kI zaraNa meM jAtA huuN| apavitra ho yA pavitra ho sukha rUpa ho yA du:kha rUpa ho (acchI hAlata ho yA kharAba ho, niroga ho yA rogI ho, dhanI ho yA daridra ho) paMca namaskAra maMtra kA dhyAna karane se jIva sarva pApoM se chUTa jAtA hai||1|| apavitra ho pavitra ho yA sarva avasthAgata ho arthAt baiThA ho, khar3A ho, leTA ho, calatA ho, khAtA pItA ho yA anya kisI avasthA ko prApta hokara bhI jo paramAtmA kA smaraNa karatA hai vaha bAhya aura aMtaraMga se zuddha ho jAtA hai||2|| yaha aparAjita (a+parAjita) maMtra sarva vighnoM kA nAza karane vAlA hai aura sarva maMgaloM meM pahalA maMgala mAnA gayA hai||3|| yaha paMca namaskAra maMtra saba pApoM kA nAza karane vAlA hai aura saba maMgaloM meM pahalA maMgala hai||4||
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ahamityakSaraM brahma vAcakaM parameSThinaH / siddhacakra sya sadbIjaM sarvataH praNamAmyaham // 5 // karmASTaka vinirmuktam mokSalakSmI niketanam / samyaktvAdiguNopetaM siddhacakraM namAmyaham // 6 // vighnaughA: pralayaM yAnti zAkinI bhUta pannagAH / viSaM nirviSatAM yAti stUyamAne jinezvare || 7 // indradhvaja pUjA zrI majjinendramabhivandya jagattrayezaM, syAdvAdanAyakamanaMta catuSTayAham / zrI mUlasaMghasudRzAM sukR taika hetu, jainendrayajJa vidhireSa mayAbhyadhAyi // 1 // svasti trilokagurave jinapuMgavAya, svasti svabhAva mahimodaya susthitAya / svasti prakAza sahajorjita dRGgamayAya,svasti prasanna lalitAdbhuta vaibhavAya // 2 // svastyucchaladvimalabodha sudhAplavAya, svasti svabhAva parabhAva vibhAsakAya / svasti triloka vitataikacidudgamAya,svasti trikAla sakalAyata vistRtAya // 3 // arhatpurANa puruSottama pAvanAni, vastUnya nUnamakhilAnyayameka eva / asmin jvaladvimalake vala bodhavanhau,puNyaM samagramahamekamanA juhomi // 4 // dravyasya zuddhimadhigamya yathAnurUpaM, bhAvasya zuddhimadhikAmadhigantukAmaH | AlaMbanAni vividhAnyavalambya valgan,bhUtArthayajJa puruSasya karomi yajJam // 5 // zAstra pUjA (gAthA) saMpai suha kAraNa kammaviyAraNa,bhavasamudra tAraNa taraNam / jinavANi namasyaM satya payasyam, sagga mokkha saMgama karaNam // 1 // saTTha zAlAyabheyaM siddhaM purANa dhyAna avagahaNaM / vaicAritraphalAyaNaM prathamAnuyoga erasa karaNaM // 2 // uvAi8 loyadiDhayaM daha vihi pramANassa bhaNiyaM / karaNANuyoga erasa karaNaM dvIpasamuddAya jinavarageho // 3 // vaicAritraphalAyaNaM kriyANaparma Rddhi sahayyANaM / / uvAsugge sahayyANaM caraNANuyoga erasa bhaNiyaM // 4 // mokkhassa karaNaM mokkhaM kriyA mokkhassa kAraNaM mokkhaM / heyaM ca hiyasaMtI divvANuyoga erasa bhaNiyaM // 5 //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'ahaM' yaha zabda 'brahma' arthAt arihaMta parameSThI kA vAcaka, siddha cakra kA sadbIja hai, saba prakAra se maiM use praNAma karatA huuN||5|| jJAnAvaraNAdiAThoM karmoM se rahita tathA mokSa lakSmI meM nivAsa karane vAle samyaktvAdi guNoM sahita aise siddha cakra arthAt ananta siddha bhagavaMtoM ko maiM namaskAra karatA huuN||6||hejineshvr! Apake stavana karane se zAkinI, bhUta aura sarpa Adi se utpanna hone vAle vidhnoM ke samUha nAza ko prApta ho jAte haiM aura viSa bhI nirviSa ho jAtA hai arthAt jahara bhI utara jAtA hai||7|| indradhvaja pUjA kA arthatIna loka ke Izvara trilokInAtha, syAdvAda vidyA ke nAyaka, ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha aura ananta vIrya ke dhArI, kevalajJAna lakSmI ke svAmI zrImad jinendra bhagavAna ko namaskAra karake mere dvArA yaha jinendra stavana kI vidhi prArambha kI jA rahI hai| he nAtha! ApakA stavana nirdoSa hai aura puNya prApti kA advitIya kAraNa hai // 1 // tIna loka ke pradhAna gurU tIrthaMkara jinendra bhagavAna ApakA maMgala ho (arthAt ApamaMgala svarUpa haiN| Age bhI aisA hI artha samajhanA) AtmIka svabhAva kI mahimA ke udaya arthAt kevalajJAna ke udaya meM jo bhale prakAra sthita haiM, aise vItarAga bhagavAna ApakA maMgala ho| svAbhAvika prakAza arthAt kevalajJAna se vRddhi ko prApta aura kevaladarzana se yukta bhagavAna ke lie maMgala ho / svaccha suMdara alaukika samavazaraNa Adi vaibhava se yukta bhagavAna ApakA maMgala ho||2|| uchalate hue nirmala kevalajJAna rUpI amRta ke pravAha vAle bhagavAna ApakA maMgala ho| svabhAva aura parabhAva kA bhedajJAna dvArA bodha karAne vAle bhagavAna ApakA maMgala ho| tIna loka ke samasta padArthoM kA trikAlavartI jJAna hone se vistAra ko prApta hue aise jinendra bhagavAna kA maMgala ho| tIna kAla meM jinakA yaza vistRta ho rahA hai aise bhagavAna kA maMgala ho||3|| arihaMta bhagavAna purANa puruSottama pAvana haiN| unameM nizcaya hI saMpUrNa guNa prakaTa ho gaye haiM, kisI bhI vastu arthAt guNa kI kamI nahIM hai| aise prakAzita vimala kevalajJAna rUpI agni meM ekAgra mana se maiM samasta puNya ko homa karatA huuN|| 4 // Atma yajJa meM homa karane ke liye zuddha dravya yathAnurUpa digambara avasthA meM hai| bhAva kI adhika zuddhi pAne kA icchuka maiM dhyAna Adi aneka sAdhanoM kA sahArA lekara bhUtArtha puruSa ke yajJa ko arthAt Atma yajJa ko karatA huuN||5|| zAstra pUjA gAthA kA arthasarva saMpatti aura sukha kI kAraNa, karmoM kA nAza karane vAlI, saMsAra sAgara se tArane ke liye naukA ke samAna hai, aisI jinavANI ko namaskAra hai| jo satya kA prakAza karane vAlI svarga aura mokSa kA saMgama karAne vAlI hai||1|| jisameM 63 zalAkA puruSoM ke bhedoM kA kathana ho (24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 nArAyaNa,9 pratinArAyaNa,9 balabhadra) siddha puruSoM kI mahimA va purANa puruSoM ke dhyAna tapa Adi grahaNa karane kA varNana ho| nizcaya-vyavahAra cAritra ke pAlana aura usake phala Adi kA kathana ho| isa prakAra ke vairAgya pradhAna pariNAmoM kA varNana karane vAlA prathamAnuyoga hai // 2 // loka kI AdhAra zilA arthAt tIna loka aura unako ghere hue ghana vAtavalaya, ghanodadhi vAtavalaya, tanu vAtavalaya kA svarUpa jisameM upadiSTa kiyA ho, dasa prakAra ke pramANa kA kathana tathA dvIpa, samudra aura jIva ke pariNAma Adi kA jinendra paramAtmA ne varNana kiyA hai use karaNAnuyoga kahate haiM aisA grahaNa karo arthAt jaano||3|| nizcaya - vyavahAra rUpa cAritra kA pAlana aura unakA phala, aneka prakAra kriyA rUpa AcaraNa, utkRSTa Rddhi Adi sahita jisameM upasarga ko sahana karane, upasarga vijayI hone kA varNana kiyA ho aisA caraNAnuyoga hai||4|| mokSa ke pariNAma arthAt zuddha bhAva mokSa prApta karAne vAle haiM,mokSa kI kriyA arthAt zuddha svabhAva meM lInatA rUpa zuddha pariNati mokSa kI kAraNa hai, aisA jisameM zuddha varNana ho tathA heya arthAt chor3ane yogya aura upAdeya arthAt hRdaya meM dhAraNa karane yogya kyA hai, isakA vivecana kiyA gayA ho vaha dravyAnuyoga kahA gayA hai||5||
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 guNapATha pUjA bArA puMja vizeSaM siddhaM aTThAmi SoDasIkaraNaM / daha dhammaM daMsaNa aTThA NANaM aTThAmi trayodazI caraNaM // 1 // e pacahattara guNa suddhaM vedI vedaMti NANa siri suddha / mukti subhAvaM diDhayaM e guNa ArAha siddhi saMpattaM // 2 // arahaMtA chayyAlA siddhaM aTThAmi sUri chattIsA / uvajhAyA paNavIsA aThavIsA hoti sANaM // 3 // vara atizaya cauMtIsA aSTa mahAprAtihArya saMjuttaM / naMta catuSTaya sahiyaM chayyAlA arahaMta jJAnasya // 4 // mohakSaya samyaktaM kevalajJAnena hane ajJAnaM / kevala darasaNa darasaM anaMtavIrya antarAyena // 5 // suhavaM ca nAma kamma Ayukarma nirajara avagahanaM / gottaM agurulaghuttaM avvAvAhaM ca veda veyaNiyaM // 6 // e Airiya aSTa guNa dahavihi dharmaM ca hoya dir3ha appA / vArA tapa chai avAsI chattIsa guNa hoM ti sUrenA // 7 // gyAraha aMga ju sahiyaM caudaha pUrvAya niravizeSANaM / paNavIsA guNajuktaM NANI NANeNa tasya uvajhAyA // 8 // daha darasaNa saMbhedA bhedA hoti paMca jJAneyA / terAvidhi so caritaM aThavIsA hoti sAhUNaM // 9 // isa prakAra indra aura caturvidha saMghavandanA stuti karate bhye| tatpazcAt bhagavAna AdinAtha ne caurAsI gaNadhara aura caturvidha saMgha sahita deza-dezAMtaroM meM vihAra kara Ayu ke anta meM6 dina kA yoga nirodha kara mAgha vadI caturdazI ko kailAzagiri se nirvANa pada prApta kiyaa| ||jyn jaya boliye jaya namo'stu // jo upadeza bhagavAna AdinAtha ne diyA vahI upadeza bhagavAna mahAvIra svAmI ne diyaa| Adi meM zrI AdinAtha deva jI bhaye, anta meM zrI mahAvIra deva jI bhaye / bAIsa tIrthaMkara madhyAnugAmI he| zrI caubIsI jI ko nAma lIje to puNya kI prApti hoya hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa pATha pUjA kA arthabAraha puMja arthAt 5 parameSThI, 3 ratnatraya, 4 anuyoga tathA siddha ke 8 guNa, solaha kAraNa bhAvanA, dharma ke 10 lakSaNa, samyagdarzana ke 8 aMga, samyagjJAna ke 8 aMga, 13 prakAra kA caaritr|| 1 // jo jIva ina pacahattara zuddha guNoM ke dvArA jJAna lakSmI se zuddha, jAnane vAle jJAyaka svabhAva kA vedana karate haiM, mukti svabhAva meM dRr3ha hote haiM, ve jIva ina guNoM kI ArAdhanA kara siddhi kI sampatti prApta karate haiM // 2 // arihaMta parameSThI ke 46 guNa, siddha ke 8 guNa, AcArya ke 36 guNa, upAdhyAya ke 25 guNa aura sAdhu ke 28 mUlaguNa hote haiM // 3 // zreSTha 34 atizaya (janma ke - 10, kevalajJAna ke -10, devakRta - 14) 8 mahA prAtihArya se saMyukta, ananta catuSTaya sahita, isa prakAra kevalajJAnI arihaMta bhagavAna ke 46 guNa hote haiM // 4 // siddha parameSThI ko mohanIya karma ke kSaya se samyaktva pragaTatA hai, kevalajJAna kI pragaTatA se ajJAna (jJAnAvaraNa karma) kA nAza hotA hai| kevaladarzana - darzanAvaraNa karma ke abhAva se aura ananta vIrya antarAya karma ke abhAva se pragaTatA hai||5|| sUkSmatva guNa nAma karma ke abhAva se pragaTa hotA hai, Ayu karma ke abhAva se avagAhanatva, gotra karma ke abhAva se agurulaghutva aura avyAbAdhatva guNa vedanIya karma ke abhAva se pragaTa hotA hai aisA jaano| isa prakAra siddha parameSThI ke ATha guNa, ATha karmoM ke abhAva hone para pragaTa hote haiN||6|| aho ! AcArya parameSThI saMvegAdi ATha guNa, uttamakSamA Adi daza lakSaNa dharma, anazana Adi bAraha tapa, astitva Adi chaha Avazyaka kA pAlana karate hue apane Atma svarUpa meM dRr3ha hote haiN| isa prakAra AcArya parameSThI ke 36 guNa hote haiN||7|| bheda ko vizeSa kahate haiM aura gyAraha aMga sahita jo caudaha pUrva ko nirvizeSa arthAt bheda rahita sAMgopAMga pUrNa rUpeNa jAnate haiM, isa prakAra jo jJAnI sAdhu jJAna ke paccIsa guNoM se yukta hote haiM, unako upAdhyAya parameSThI kahate haiN| (upAdhyAya parameSThI 11 aMga, 14 pUrva ke jJAtA hote haiM) // 8 // samyagdarzana ke 10 bheda, samyagjJAna ke 5 bheda aura 13 prakAra kA cAritra yaha sAdhu ke 28 mUlaguNa hote haiN| (paM. bhUdharadAsa jI ne bhI carcA samAdhAna meM sAdhu ke inhIM 28 mUlaguNoM kI carcA kI hai|)
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna caubIsI zrI RSabha ajita sambhava abhinandana, sumati padmaprabhu chaThe jinezvara / saptama tIrthaMkara bhaye haiM supArasa, candraprabha AThama haiM nivArasa / / puSpadaMta zItala zreyAMsa, vAsupUjya arU vimala anaMta / dharmanAtha vaMdata avinIzvara, solaha kAraNa zAMti jinezvara / / kunthu araha malli munisuvrata vIsA, namUM aSTAMga nami ikavIsA | neminAtha sAhasi giri nemi, sahanasIla bAIsa parISaha // pArasanAtha tIrthaMkara teIsa varddhamAna jinavara caubIsa / cAra jinendra cahu~ dizi gaye, bIsa sammedazikhara para gaye || AdinAtha kailAzahiM gaye, vAsupUjya campApura gaye / neminAtha svAmI giranAra, pAvApurI pAvApurI vIra jinarAja // do dhavalA do zyAmalA vIra, do jinavara Arakta zarIra / jdooN varaNa do hI kulavanta, hemavaraNa solA ikavaMta // caubIsa tIrthaMkara mokSa gaye, daza kor3Akor3I kAla vila bhaye / bhaye siddha arU hoMya anaMta, je vandauM caubIsa jinendra | vandauM tIrthaMkara caubIsa, vandauM siddha baseM jaga zIza / vandau AcAraja uvajhAya, vandauM sAdhu guruna ke pAMya // dohA : deva dharama gurU ko namo namo siddha ziva kSetra | videha kSetra meM jina namo, jinake nAma vizeSa // caubIsa tIrthakara bhagavAna kI - jaya videha kSetra ke bIsa tIrthaMkara sImandhara svAmI jina namoM, mana vaca kAya hiye meM dharoM / yugamandhara svAmI yuga pAya, nAma leta pAtaka kSaya jAya // bAhu subAhu svAmI dhara dhIra, zrI saMjAta svAmI mahAvIra / svayaM prabha svAmI jI ko dhyAna, RSabhAnana jI kaheM bakhAna // anantavIrya sUriprabha soya, vizAlakIrti jaga kIrata hoya / vajradhara svAmI candradhara nema, candrabAhu kahiye jina baina | bhujaMgama Izvara jaga ke Iza, nemIzvara jU kI vinaya karIza / vIryasena vIraja balavAna, mahAbhadra jI kahiye jAna // devayaza svAmI zrI parameza, ajita vIrya sampUrNa nareza / vidyamAna bIsI par3ho citalAya, bAr3he dharma pApa kSaya jAya // videha kSetra ke bIsa tIrthaMkara bhagavAna kI jaya - 40
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna caubIsI kA artha - zrI RSabhanAtha, ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinaMdananAtha, sumatinAtha, chaTaveM tIrthaMkara padmaprabha bhagavAna haiN| sAtaveM tIrthaMkara supArzvanAtha haiM, AThaveM candraprabha saMsAra se pAra lagAne vAle haiN| puSpadaMta,zItalanAtha,zreyAMsanAtha, vAsupUjya aura vimalanAtha, anaMtanAtha,dharmanAtha pRthvIpati haiN| solahaveMzAMtinAtha jinezvara kI maiM vandanA karatA huuN| kunthunAtha, arahanAtha, mallinAtha, bIsaveM munisuvrata nAtha haiM, ikkIsaveM naminAtha bhagavAna ko sASTAMga namaskAra hai| neminAtha bhagavAna ne aisA puruSArtha kiyA ki giranAra parvata ke zikhara para cale gaye aura bAIsa parISaha ke vijetA teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha aura caubIsaveM jinendra bhagavAna varddhamAna mahAvIra haiN| ina caubIsa tIrthaMkaroM meM se cAra tIrthaMkara alaga-alaga cAra dizAoM se mokSa gaye, zeSa bIsa tIrthaMkara zrI sammeda zikharajI se mokSa pdhaare| AdinAtha bhagavAna kailAza parvata se, vAsupUjya bhagavAna caMpApura se, neminAthabhagavAna giranAra se aura mahAvIra jinarAja pAvApurI se mukti ko prApta hue| ina tIrthaMkaroM meM do tIrthaMkaroM- candraprabha aura puSpadaMta ke zarIra kA varNadhavala (sapheda) thaa| do tIrthaMkaroM- supArzvanAtha aura pArzvanAtha ke zarIra kA varNa harita (harA) thaa| do tIrthaMkaroM - padmaprabha aura vAsupUjya ke zarIra kA varNa rakta (lAla) thaa| do tIrthaMkaroM- munisuvratanAtha aura neminAtha ke zarIra kA nIlavarNa (zyAmala) raMga kA thaa|shess solaha tIrthaMkaroM ke zarIra kA varNa svarNa kI taraha pIle raMga kA thaa| avasarpiNI ke daza kor3Akor3I sAgara pramANa kAla meM caubIsa tIrthaMkara hue haiM, jo nirvANa ko prApta ho gae haiN| ananta siddha ho cuke haiN| ananta siddha Age hoveNge| maiM caubIsoM hI jinendra paramAtmAoM kI vaMdanA karatA huuN| caubIsa tIrthaMkara bhagavaMtoM kI vaMdanA karake una siddha bhagavaMtoM ko vaMdana karatA hU~ jo loka ke zikhara, agrabhAga meM vAsa kara rahe haiN| AcArya, upAdhyAya aura sAdhu jo sacce gurU haiM unake caraNa kamaloM kI vaMdanA karatA huuN| dohA kA arthasacce deva, gurU, dharma ko namaskAra karake zivakSetra arthAt mokSa sthAna meM virAjamAna siddha bhagavaMtoM ko namana karatA hU~, videha kSetra meM sadA sarvadA virAjamAna bIsa tIrthaMkara jinendra bhagavaMtoM ko namaskAra hai, jinake nAma vizeSa isa prakAra haiM videha kSetra bIsa tIrthakara stavana kA arthamana, vacana, kAya kI ekatA hRdaya meM dhAraNa karake zrI jinendra sImaMdhara svAmI ko namaskAra karatA hU~, yugamaMdhara svAmI ke caraNa yugala kI vandanA karatA hU~, jinake nAma smaraNa karane se pApa kSaya ho jAte haiN| bAhu subAhu svAmI svabhAva meM lInatA rUpa parama dhairya dhAraNa karane vAle haiN| zrI saMjAta svAmI nija svabhAva meM lIna hone se mahAvIra haiN| svayaMprabha svAmI jI kA dhyAna mahAna hai, RSabhAnanajI kA guNAnuvAda mahimA pUrvaka kaha rahe haiN| ananta vIrya, sUriprabha aura vizAla kIrti kI jaga meM kIrti ho rahI hai / vajradhara svAmI, candradhara (candrAnana)aura candrabAhu kA jinavANI meM kathana kiyA gayA hai| bhujaMgama aura Izvara jI jagata ke Izvara haiM, nemIzvara prabhu kI maiM vinaya karatA huuN| vIryasena vIrya bala se saMpanna haiM, mahAbhadra jI ko tIrthaMkara kahA gayA aisA jaano| zrI devayaza svAmI paramezvara haiM, ajitavIrya pUrNatva ko prApta manuSyoM ke Izvara haiN| videha kSetra meM bIsa tIrthaMkara sadA sarvadA vidyamAna rahate haiM, aisI vidyamAna bIsI ko bhAva sahita citta kI ekAgratA pUrvaka par3ho isase dharma kI vRddhi hogI aura pApa kSaya ho jaayeNge|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAr3he dharma pApa kSaya jAya, aise caubIsa tIrthaMkara jinhoMne ATha karma, ATha mada, aThAraha doSoM ko naSTa kara nirvANa pada prApta kiyA aise jinendra deva tinako bArambAra namaskAra ho, aise bIsa tIrthaMkara videha kSetra meM sadA sarvadA virAjamAna tinako namaskAra kIje to puNya kI prApti hoya dharma ArAdha ArAdhya jIva nirvANa pada ko prApta hoya haiM jinake khoTe bhAva krodha, mAna, mAyA, lobha rUpa cAra kaSAya, aSTa mada, zaMkAdi ATha doSa, chaha anAyatana, tIna mUr3hatA, sapta vyasana ityAdi prapaMca rUpa mithyAtva bhAva vilIyamAna hue unhIM ko jina saMjJA prApta hotI bhaI - 42 'ekaM jinaM svarUpaM ' eka jina ko svarUpa soI caubIsa jina ko, soI bahattara jina ko, soI 149 caubIsI ko hota bhayo / jo svarUpa zrI AdinAtha deva jI ko, soI zrI mahAvIra deva jI ko hota bhayo / bheda vijJAna pratyakSa pratyakSa kara darzAyo kevala Ayu, kAya aru samavazaraNa laghu dIragha hoMya tapa, teja, guNa, lakSaNa, bala, vIrya sabake eka se hI hoya haiN| "jina zreNI mArga kalana vIrya " jina zreNI so mArga nAhIM, kalana kahiye dhyAna so bala nAhIM, deva sI padavI nAhIM, dAtA so svarUpa nAhIM, jinane kahA dAna diyo ye jJAna dAnaM kurute munInAM sadeva loke saukhyaM prabhoktA / rAjyaM ca sakyaM bala jJAna bhUtai, labdhvA svayaM mukti padaM brajanti // paya bAraha (paMca parameSThI, tIna ratnatraya, cAra anuyoga ) upayoga bAraha (ATha jJAna, cAra darzana) yA prakAra jJAna ko grahaNa kara mArIcikumAra kA jIva zubha samaya pAya sthAna kuNDalapura nagarI meM zrI siddhArtha rAjA tathA mAtA zrI trizalA devI ke yahA~ avatarita hotA bhayA / mahAvIra bhagavAna kA avatAra jAna indrAdika deva janma kalyANaka mahotsava ke nimitta bhakti bhAva sahita bhagavAna ko goda meM leya, pAMDuka zilA para le jAyakara, prabhu kA janma kalyANaka kiyaa| tatpazcAt indra bhagavAna ko mAtA kI goda meM sA~pa, sva sthAna ko prasthAna karatA bhyaa| zrI vIradeva jI kI 72 varSa kI Ayu rahI, jisameM 12 varSa bAlakrIr3A meM aura 18 varSa rAjya zAsana meM vyatIta kara apane samasta rAjapATa kA parityAga kara jina dIkSA dhAraNa karake 12 varSa mahAna tapazcaraNa kara 42 varSa kI avasthA meM kevalajJAna prApta kiyA / // jayan jaya boliye jaya namo'stu // // bhagavAna mahAvIra svAmI kI - jaya // taba anekAneka deva deviyoM sahita indra Ayakara samavazaraNa kI racanA karate bhaye / bhagavAna kI vANI ke prakAzanArtha zrI gautama srotama Adi gyAraha gaNadhara Ate bhaye / taba bhagavAna kI divya dhvani prakaTa hotI bhaI / jaya ho, jaya ho....... // bhagavAna mahAvIra svAmI kI jaya // // bhagavAna ke samavazaraNa kI - jaya //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATha karma - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, aMtarAya / ATha mada - jJAnamada, pUjAmada, kulamada, jAtimada, balamada, Rddhimada, tapamada, rUpamada / zaMkAdi ATha doSa - zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, mUDhadRSTi, anupagUhana, asthitikaraNa, avAtsalya, aprabhAvanA / chaha anAyatana - kudeva, kugurU, kudharma, kudeva ko mAnane vAle, kugurU ko mAnane vAle, kudharma ko mAnane vAle / tIna mUDhatA devamUDhatA, pAkhaMDI (guru) mUDhatA, loka mUDhatA / eka sau unacAsa (149) caubIsI - 149 caubIsI hone ke bAda huNDAvasarpiNI kAla AtA hai| eka huNDAvasarpiNI se dUsare huNDAvasarpiNI ke madhya 1490 koDAkoDI sAgara kA samaya hotA hai| isameM 149 caubIsI hotI haiM eka avasarpiNI yA utsarpiNI 10 kor3A kor3I sAgara kI hotI hai, isaliye 149 meM 10 kA guNA karane para 1490 hote haiM / 149 meM 24 kA guNA karane para 3576 hote haiM arthAt itane tIrthaMkara hote haiM aura 149 meM SaTkAla ke anusAra 6 kA guNA karane para 894 kAla hote haiN| ye jJAnadAnaM........ zlokArtha jo munijanoM ko jJAna kA dAna karate haiM ve sadaiva loka meM sukha kA utkRSTa rUpa se bhoga karate haiM tathA rAjya, zakti, jJAna bala Adi ko upalabdha karake svayaM mukti pada ko prApta kara lete haiM / 43 pA~ca parameSThI - arihaMta parameSThI, siddha parameSThI, AcArya parameSThI, upAdhyAya parameSThI aura sAdhu parameSThI / tIna ratnatraya - samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra / cAra anuyoga - prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga dravyAnuyoga | ATha jJAna matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna, kevalajJAna, kumati jJAna kuzrutajJAna, kuavadhijJAna / , cAra darzanopayoga - cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzana / - trikAla kI caubIsI kA adbhuta yoga zrI bRhad maMdira vidhi - dharmopadeza meM trikAla kI caubIsI kA adbhuta yoga hai isake aMtargata atIta kI caubIsI ke aMtima tIrthaMkara zrI anaMtavIrya svAmI jI se dharma saMskAra Adi kA prasAda lekara zrI AdinAtha jI utpanna hue aura vartamAna caubIsI ke antima tIrthaMkara zrI bhagavAna mahAvIra svAmI ne bhaviSya kAla kI caubIsI meM prathama tIrthaMkara hone kA prasAda mahArAjAdhirAja rAjA zreNika ko diyA / -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgala cauthe kAla ke anta so vIra jinaMda bhaye / samavazaraNa ke hetu so vipulAcala gaye || upavana Aye deva so mana Ananda bhaye / SaT Rtu phUle phUla so acaraja mana bhaye // upavana liyo hai vizrAma mAlI ne sudha lhii| ukaTe kATha phala phUla mAlatI khila rahI // aisI mAlatI phala phUla rahiyo, saravara haMsa motI cuneM / gAya vyAghra jahAM karata krIr3A, aura acaraja ko gineM / saharSa phUla lai calo hai mAlI, nRpati jAya sunAiyo / yaha dekha acaraja bhUpa mohe, rAnI celanA turata bulAiyo / nija zatru jo ghara mAhiM Avai, mAna bAko kIjiye / zubha U~ cI Asana madhura vANI, bola ke yaza lIjiye / / bhagavAna suguNa nidhAna munivara, dekhakara mana hrssiyo| par3agAha lIje dAna dIje, ratna varSA barasiyo | nija zreNi antara hiya nirantara, jaina jugati sunAiyo / rAjya parigraha chAMr3a cAlo, priya siddha maMgala gAiyo / isa prakAra hajAroM zrAvaka nara, nAriyoM ke bIca jana samUha ke sAtha rAjA zreNika mAna sahita rathArUr3ha hue samavazaraNa meM jA rahe the, isa samaya taka zreNika kA zraddhAna jaina dharma ke viparIta thA tathA unhoMne viparIta zraddhAna se munirAja ke gale meM sarpa DAlakara sAtaveM naraka kI gati bA~dha lI thii| jaba Apa samavazaraNa ke pAsa pahu~ce taba mAnastambha dekhate hI Apake hRdaya kA mAna dUra ho gyaa| taba ve rAjA zreNika ratha se utara payAde bhaye, jaya jaya karata sabhA meM gaye / jaba jinendra dekhe cita lAya, janma janma ke pApa nazAya // jaya jaya svAmI tribhuvana nAtha, kRpA karo mohi jAna anAtha / hoM anAtha bhaTako saMsAra, bhramatana kabahU~ na pAyo pAra || yAse zaraNa Ayo maiM seva, mujha du:kha dUra karo jinadeva / karma nikaMdana mahimA sAra, azaraNa zaraNa suyaza vistAra | nahiM seU~ prabhu tumare pAMya, to mero janma akAratha jAya / suragurU vandauM dayA nidhAna, jaga tAraNa jagapati jaga jAna // du:kha sAgara soM mohi nikAsa, nirbhaya thAna dehu sukha vAsa / maiM tuva caraNa kamala guNa gAya, bahu vidhi bhakti karUM mana lAya // dou kara jor3a pradakSiNA daI, nirmala mati rAjA kI bhii| zreNika vande gautama pAMya, nara koThA meM baiThe jAMya / /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 (1) maMgala kA arthacauthe kAla ke anta meM tIrthaMkara jinendra bhagavAna mahAvIra svAmI hue aura ve prabhu samavazaraNa ke nimitta vipulAcala parvata (rAjagRhI) pdhaare| vipulAcala parvata ke upavana meM vItarAgI deva ke caraNa kamala par3ane se mana AnaMdita ho gayA aura bhagavAna ke padhArate hI chahoM RtuoM ke phala phUla khila uThe yaha dekhakara mana meM Azcarya huaa| upavana meM parama zAMti chAI hai, mAlI ne sudha lahI arthAt khabara lI upavana kI tarapha gayA aura dekhA ki sAre hI vRkSa hare - bhare ho rahe haiM, phala phUla laga rahe haiM aura mAlatI kI chaTA khila rahI hai| aisI suMdara mAlatI phala phUla rahI hai, sarovara meM haMsa mAtIcuga rahe haiM, gAya aura siMha eka sAtha vicaraNa kara rahe haiM aura bhI anekoM Azcarya ho rahe haiN| mAlIne atyaMta harSa pUrvaka phUla liye aura rAjAdhirAja mahArAja zreNika ke pAsa jAkara sabhI samAcAra kaha sunaaye|yh saba dekhakara rAjA zreNika mohita hote hue Azcaryacakita hue aura unhoMne usI samaya rAnI celanA ko bulaayaa| (rAnI celanA ne vinaya pUrvaka rAjA zreNika se kahA ki) apanA zatru bhI yadi apane ghara Aye to usakA sammAna kIjiye, baiThane ke liye zubha uccAsana pradAna kara madhura vANI bolakara yaza ko prApta kiijiye| (yahA~ to vItarAgI kevalajJAnI bhagavAna hI padhAre haiM) aise anaMta guNoM ke nidhAna bhagavAna aura vItarAgIbhAvaliMgI munivara ko dekhakara mana harSa se bhara jAye, sAdhu ko par3agAha kara aisI bhakti se dAna dIjiye ki ratnoM kI varSA ho jaaye| (isa prakAra preraNA dete hue) rAnI celanA ne jaina dharma ke siddhAMta yuktipUrvaka zreNika mahArAja ko sunaaye| rAjA zreNika ne apane aMtara hRdaya meM niraMtara ciMtana kiyA aura rAnI celanA se kahA ki priya ! rAjya parigraha sabachor3akara calo aura siddha prabhu ke maMgala gaao| (2) ratha se utara......... caupAiyoM kA artharAjA zreNika ratha se utara kara paidala calane lage aura jaya jayakAra karate hue samavazaraNa (dharma sabhA) meM phuNce|jb prabhu mahAvIra svAmI ke bhAva pUrvaka darzana kiye taba janma-janma ke pApa naSTa ho gye| rAjA zreNika bhagavAna kI prArthanA stuti karate hue kahate haiM - jaya ho, jaya ho, he svAmI! Apa tIna loka ke nAtha haiM, mujhe anAtha jAnakara mujhapara kRpA kro| maiM anAtha hokara saMsAra meM bhaTaka rahA hU~ aura saMsAra meM bhramaNa karate hue maiMne kabhI bhI pAra nahIM paayaa| isalie maiM ApakI caraNa zaraNa meM AyA hU~, he jinadeva! merA duHkha dUra kro|aapkii mahimA se mere karmoM kA kSaya ho jAye yahI ApakI mahimA kA sAra hai, azaraNa ko zaraNa dene meM Apake suyaza kA vistAra hai| he prabhu! Apa jaise vItarAgI paramAtmA ke caraNa kamaloM meM nahIM rahU~gA to merA janma vyartha hI calA jaayegaa| Apa indroM, devatAoM ke bhI gurU haiM, saMsAra ke tAraNa hAra haiM, Apako tIna loka kA trilokI nAtha jAnakara he dayA ke nidhAna ! maiM ApakI vandanA karatA huuN| du:kha rUpa saMsAra sAgara se mujhe nikAlakara he prabhu ! mujhe nirbhaya sukharUpa sthAna meM vAsa dIjiye / maiM Apake ananta catuSTaya svarUpa Atma guNoM kI stuti karatA hU~ aura Apake caraNa kamaloM meM bahuta prakAra se bhAvapUrvaka bhakti karatA isa prakAra stutiprArthanA karate hue rAjA zreNika ne donoMhAtha jor3akara bhakti pUrvaka pradakSiNA dii| rAjA kImati bhI nirmala huI aura rAjA zreNika zrI gautama svAmI ke caraNa kamaloM kI vaMdanA karake manuSyoM ke koThA meM jAkara baiTha gye|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) : dohA: gurU gautama ke pada kamala, hRdaya sarovara Ana / namo caraNa yuga bhAva soM, karihaM bahu vidhi dhyAna / / tatpazcAt rAjA zreNika anekoM prazna pUchate bhaye aura bhagavAna kI divyadhvani khiratI bhaI, inakI zraddhA sahita vandanA bhakti dekha gaNadharAdi zrutakevalI santuSTa hoya upadeza karate bhye| samavazaraNa causaMgha so acaraja mana bhayo / jaina dharma pahicAna mahotsava uTha calyau / haraSata vIra jinendra, zreNi sanmukha bhaye / vizvasena dAtAra, zAha pada jina diye || zAha pada trailoka jAno, tIrthaMkara gotra sunAiyo / vIra ko prasAda pragaTau, tilaka jina caubIsiyo | soI zAha sUro jJAna pUro, dayA dharma sunAiyo / agama gama praveza pahu~ce, siddha maMgala gAiyo | mithyAtva dalana siddhAnta sAdhaka, mukati mAraga jAniyo / karanI akaranI sugati durgati, puNya pApa bakhAniyo / saMsAra sAgara taraNa tAraNa, gurU jahAja vizeSiyo / jaga mAhiM gurU sama kaheM banArasI, aura kAhU na lekhiyo / bhAvI tattva prasAda kauna ko diyo? mahArAjAdhirAja rAjA zreNika ko diyo| rAjA upa zreNika ke 100 putra, jinameM 49 se lahure, 50 se jeThe, madhya nAyaka pUrA (pUrva) kSetrI bAre ko puNya pratApa, rAjA zreNika ne prasAda paayo| jaba 3919 AtmAoM sahita bhagavAna kI vandanA stuti karake jaya jayakAra kiyaa| : gAthA : zreNIya kathya nAyaka saMtuTTho vIra vaDDhamAnasya / AdaM ca mahApadmo, Ada uvavanna turiya kAlammi || he rAjA zreNika ! tuma kathA ke nAyaka hooge arthAt AgAmI cauthe kAla ke Adi meM padmapuMga rAjA ke yahA~ mahApadma tIrthaMkara hooge| taba rAjA zreNika ne kahA - munIzvaroM ke vacana satya haiM, dhruva haiM,pramANa haiN| ||jyn jaya boliye jaya namo'stu // calaMti tArA pracalaMti maMdiraM, calaMti merU ravicaMdra maMDalam / kadApi kAle pRthvI calaMti, satpurUSasya vAkyaM na calaMti dharmam // apano pada parasata rAjA zreNika Ananda pUrNa bhaye / bhagavAna mahAvIra svAmI ne kevalajJAna hone pIche 30 varSa paryanta, saMgha sahita vihAra kara jaga ke jIvoM kA kalyANa kiyaa| tatpazcAt AhUTa mahInA hIno varSa caukAla turiya kAlammi / arthAt - cauthe kAla ke anta meM 3 varSa sAr3he ATha mAha zeSa rahane para bhagavAna mahAvIra ne apanI 72 varSa kI Ayu pUrNa kara kArtika vadI caturdazI kI rAtri ke pichale pahara sthAna pAvApurI se nirvANa pada prApta kiyaa| ||jyn jaya boliye jaya namo'stu // AzA eka dayAlu kI,jo pUre saba Aza / saMsAra Asa saba chor3i ke,prabhu bhaye mukti ke vAsa //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurU gautama ..... dohA kA arthagurU gautama gaNadhara ke caraNa kamaloMkIbhakti, hRdaya rUpI sarovara meM dhAraNa karake bhAvapUrvaka caraNa yugala kI vaMdanA karate hue bahuta prakAra ke dhyAnadhAraNA ko dhAraNa karatA huuN| (3) muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikA cAra saMgha sahita samavazaraNa kI mahimA dekhakara sabhI bhavya AtmAoM ke mana meM acaraja pUrNa Ananda huaa| jaina dharma kI mahimA bar3hAne vAlA, pahicAna karAne vAlA mahotsava prArambha ho gyaa| yahAM 'uTha calyau ke do abhiprAya haiM 1-prArambha ho gyaa| 2-bihAra karane lgaa| rAjA zreNika atyaMta harSa pUrvaka vItarAgI jinendra mahAvIra bhagavAna ke sanmukha hue| (rAjA zreNika ne jijJAsA pUrvaka bhagavAna mahAvIra svAmI se 60,000 prazna pUche) aura sampUrNa jagata ko jAnane vAle parama dAtAra bhagavAna mahAvIra svAmI ne rAjA zreNika ko paramAtma svarUpa jinendra pada pradAna kiyA arthAt (AgAmI caubIsI meM prathama tIrthaMkara hone kI ghoSaNA rUpa) akatA prasAda diyaa|shaah arthAt paramAtma pada trilokInAtha svarUpa jAno, bhagavAna mahAvIra svAmI ne kahA ki tumheM ucca gotra saMbaMdhI tIrthaMkara nAma karma kI prakRti kA baMdhaho gayA hai| isa prakAra mahAvIra bhagavAna ke dvArA diyA gayA prasAda pragaTa huA aura isake sAtha hI jina caubIsI kA tilaka ho gayA arthAt eka SaTkAla cakra ke cauthe kAla meM hone vAle caubIsa tIrthaMkara pUrNa hue| vahI paramAtmA jo apane svarUpalInatA meM mahA parAkramI puruSArthI kevalajJAna se paripUrNa the jinhoMne dayA dharma kA saMdeza sunAyA arthAt pAvana divya dezanA pradAna kii| una bhagavAna ne agama svabhAva ko gama arthAt svAnubhava pramANa jAna liyA aura apane zuddhAtma svarUpa meM praveza kara siddha sthAna ko prApta kiyA hai, aise siddhaprabhu ke mNglgaao| mithyAtva kA dalana karake siddhAMta ke sAdhaka bananA yahI mukti kA mArga jaano| karanI-akaranI sugati-durgatikA kAraNa hai, yahI puNya - pApa kahA gayA hai| saMsAra sAgara se svayaM tirane aura dUsare jIvoM ko tArane meM gurU ko jahAja ke samAna vizeSa jAno, banArasIdAsa kahate haiM ki saMsAra meM gurU samAna aura koI bhI nahIM hai| bhAvI tattva prasAda.... rAjA zreNika 100 bhAI the, unameM 49 bhAI rAjA zreNika se choTethe aura 50 bhAI bar3e the; isaliye rAjA zreNika ko madhyanAyaka kahA gayA hai| unhoMne pUrvopArjita puNya ke pratApa se AgAmI caubIsI meM prathama tIrthaMkara hone ke saMskAra rUpa prasAda prApta kiyaa| vizeSa -"49 se lahure, 50 se jeThe"isa vAkya meM 'se' kA artha se ke rUpa meM nahIM lenA cAhiye balki yaha bhAva pUrNa vacana pravAha hai ki rAjA zreNika se 49 choTe aura 50 bar3e the aura tabhI rAjA zreNika madhya meM Ate haiN| zreNIya kathya nAyaka........zlokArthaAtma svarUpa meM saMtuSTa arthAt apane zuddha svabhAva meM lIna varddhamAna mahAvIra bhagavAna ne kahA ki he rAjA zreNika! tuma kathA ke nAyaka hooge| cauthe kAla ke Adi meM tuma pahale mahAna jagata pUjya mahApadma tIrthaMkara hooge| calati tArA.......zlokArthatArAgaNa calAyamAna ho jAyeM, mahala maMdira calAyamAna ho jAyeM, sUrya candramA saura maMDala aura acala merU parvata calAyamAna ho jAye, kadApi kAle arthAt kisI samaya pRthvI bhI calAyamAna ho jAye to koI Azcarya nahIM kintu satpuruSa ke vAkya aura dharma kabhI bhI calAyamAna nahIM hotaa| apane pada parasata ...... vAkya kA arthabhagavAna mahAvIra svAmI ne rAjA zreNika ko AgAmI caubIsI ke pahale tIrthaMkara hone kA akatA (AgAmI) prasAda diyA arthAt unake tIrthakara hone kI ghoSaNA kii| rAjA zreNika apane pada kA sparza arthAt anubhava karake Ananda pUrNa hue| AzA eka...... dohA kA arthaeka mAtra dayAlu paramAtma svarUpa kI AzA karo, jo samasta icchAoM ko pUrNa karane vAlI hai kyoMki saMsAra kI sampUrNa AzAoM ko chor3akara paramAtmA bhI svarUpa kI Asa karake mukti meM vAsa kara rahe haiN|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanya haiM ve satpuruSa jinane saMsAra ke viSaya bhogoM kI AzA tyaagii| kaisI hai saMsAra kI AzA? AzA nAma nadI manoratha jalA tRSNA taraMgA kulaa| rAga grAhavatI vitarka vihagA dhairya dvamadhvaMsinI // mohAvarta sudustarA'tigahanA protuMga ciMtAtaTI / tasyA pAragatA vizuddha manaso dhanyA'stu yogIzvarA: // arthAt dhanya haiM ve yogIzvara jinhoMne aisI AzA rUpI nadI ko pAra kiyA / he bhavya jIvo! AzA kIjiye to kevala eka dharma kI kIje aura hausa kIje to cAritra kI, chanda kI, phUlanA bhajana kI, dAna kI, tapa kI, zIla saMyama kI, yaha Asa hauMsa ke kiye yaha jIva mukti ke sukha vilsai| sarvathA raMja, ramana, Ananda vAMchA pUrNa hoya, kahane pramANa jinezvara devajI ke jina kaheM, jinake asthApa rUpa vANI kaheM, jina jyoti vANI jJAna zrI, kaMTha kamala mukhAravinda vANI zrI bhaiyA ruiyA ramana jI kheN| jina guruna ko kahano satya hai, dhruva hai, pramANa hai| // jayan jaya boliye jaya namo'stu // iSTa - iSTa utpanna goSThI, carcA baiThaka vilAsa, par3hayA par3he apanI buddhi vizeSa, sunaiyA sunata hai apanI buddhi vizeSa, par3hatA se aura vaktA se zrotA ko lakSaNa dIrgha hai| kaba dIrgha hai? jaba guNa - guNa ko jAne, doSa - doSa ko pahicAne, guNa ko grahaNa kare, doSa ko parityAga kare taba zrotA ko lakSaNa dIrgha hai| iSTa hI darzana, iSTa hI jJAna,aisA jAnakara, he bhAI! ATha pahara kI sATha ghar3I meM eka ghar3I do ghar3I sthira citta hoya, deva gurU dharma ko smaraNa kare to isa AtmA ko dharma lAbha hoya, karmana kI kSaya hoya aura dharma ArAdha ArAdhya jIva paramparA se nirvANa pada ko prApta hoya hai| // jayan jaya boliye jaya namo'stu // ||viitraag dharma kI- jaya // aba kahA darzAvata haiM AcArya zAstra sUtra siddhAnta nAma artha jI : 1. zAstra nAma kAhe soM kahiye - jAmeM zAzvate deva, gurU, dharma kI mahimA sahita, AcAra, vicAra, kriyAoM kA pratipAdana hoya, jJAna kI utpatti, karmoM kI khipati, jIva kI mukti, darzana, jJAna, cAritra, kalana, carana, ramana, uvana dRr3ha, jJAna dRr3ha, mukti dRr3ha, aisI trika svabhAva rUpa vArtA cale yA samuccaya varNana jAmeM hoya tAko nAma zAstra jI khiye| nahIM to he bhAI! jAmeM mAraNa tAr3ana vadha baMdhana vidAraNa hiMsA rUpI vArtA ko poSaNa cale, jAke zravaNa kare jIva ko Arta raudra dhyAna utpanna hoya so kuzAstra khiye| sacce zAstra vahI haiM jAke sune bodha hoya tathA samyaktva kI prApti ho jAya aura kuzAstra rUpI vArtA kI pravRtti chUTa jAya, kahA bhI hai "vyavahAre parameSThI jApa,nizcaya zaraNa Apako aap|" sA~co deva soI jAmeM doSa ko na leza koI / sA~co gurU vahI jAke ura kachu kI na cAha hai || sahI dharma vahI jahA~ karuNA pradhAna kahI / sahI grantha vahI jahA~ Adi aMta eka so nirvAha hai // yahI jaga ratana cAra jJAna hI meM parakha yAra | sA~ce lehu jhUThe DAra narabhava ko lAha hai // manuSya to viveka binA pazu ke samAna ginA / yAteM yaha bAta ThIka pAraNI salAha hai // 2. sUtra nAma kAhe soM kahiye-jAmeM saMkSepa meM hI bahuta sArabhUta kathana hoya, jAke sune se jIva ke mana,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 AzA nAma nadI..... zlokArtha AzA nAma kI nadI hai jisameM manoratha arthAt icchA rUpI jala bharA huA hai, usameM tRSNA kI taraMgoM ke samUha uTha rahe haiN| isa nadI meM rAga ke magara aura vitarka ke pakSI dhairya rUpa Atma zakti ko naSTa karane vAle haiN| isameM moha ke choTe-bar3e gahare bhaMvara uTha rahe haiM, cintAoM ke UMce-UMce taTa haiN| aisI AzArUpI nadI ko jina yogIzvaroM ne vizuddha bhAva pUrvaka pAra kara liyA ve yogIzvara dhanya haiN| maMdira vidhi- dharmopadeza kisane likhA ? AryikA jJAna zrI, kaMTha kamala mukhAraviMda vANI zrI bhaiyA ruiyA ramana jI kheN| pUjya AryikA kamala zrI mAtA jI ke mArgadarzana meM AryikA jJAna zrI aura zrI ruiyA ramana jI ne sabase pahale yaha maMdira vidhi dharmopadeza likhaa| Age calakara pUrvaja vidvAnoM ke dvArA AvazyakatAnusAra saMzodhana kie gae tathA pUrva samaya meM paM. banArasIdAsa jI, paM. bhUdharadAsa jI ke kucha chaMda maMdira vidhi meM jor3e gae haiM, jo abhI bhI cala rahe haiM / ATha pahara kI sATha ghar3I eka pahara meM 3 ghaMTA aura 8 pahara meM 24 ghaMTA hote haiN| 1 ghaMTe meM 60 miniTa hote haiN| 24 ghaMTe ke miniTa banAne ke liye 24 meM 60 ko guNita kareM to 1440 miniTa labdha Ate haiN| 24 miniTa kI eka ghar3I hotI hai, ata: 1440 meM 1 ghaDI arthAt 24 miniTa kA bhAga dene para 60 labdha Ate haiM, isa prakAra 8 pahara meM 60 ghar3I hotI haiN| aba kahA darzAvata..... kA artha aba kyA darzAte haiM AcArya ? zAstra sUtra siddhAMta kA nAma arthAt svarUpa aura artha | zAstra kA svarUpa kyA hai ? jisameM trika svabhAva arthAt tIna kA samUha, jaise sacce deva, gurU, dharma kI mahimA / AcAra, vicAra, kriyA / kalana (dhyAna), carana (cAritra), ramana (svarUpa meM lInatA) / uvana dRr3ha (samyak zraddhAna meM dRr3hatA), jJAna dRr3ha (samyagjJAna meM dRr3hatA ), mukti dRr3ha (samyakcAritra meM dRr3hatA) jisameM eka trika yA samuccaya varNana ho use zAstra kahate haiN| vyavahAre parameSThI ..... kA artha vyavahAra meM paMca parameSThI zaraNa bhUta haiM, nizcaya se Apa hI Apako arthAt nija zuddhAtmA hI svayaM ko zaraNabhUta hai| sAMco deva soI...... chaMda kA artha sacce deva vahI haiM, jinameM janma jarA maraNa Adi leza mAtra bhI koI doSa nahIM haiN| sacce gurU ve haiM jinake hRdaya meM sAMsArika koI bhI cAhanA nahIM hai / saccA dharma vaha hai jahAM karuNA dayA kI pradhAnatA kahI gaI hai| sacce zAstra ve haiM jinameM prAraMbha se aMta taka nirvirodha eka rUpa siddhAMta kA kathana hai| isa prakAra saMsAra meM yaha cAra hI ratna haiN| he mitra ! apane jJAna meM inheM parakho aura sacce deva, gurU, zAstra, dharma kI zraddhA karo, mithyA deva, gurU, zAstra, dharma Adi ko chor3a do isI meM manuSya janma kA lAbha hai aura yadi sacce jhUThe kA manuSya ko viveka nahIM hai to vaha pazu ke samAna hai; isaliye satya ko grahaNa karanA aura asat mithyA ko chor3anA yahI ucita bAta hai aura yahI pAraNI arthAt grahaNa karane, AcaraNa meM lAne yogya salAha hai| - sUtra nAma....... kA artha sUtra nAma kisako kahate haiM arthAt sUtra kA svarUpa kyA hai ? vistAra kI bAta ko jisake dvArA saMkSepa meM kaha diyA jAya use sUtra kahate haiN| jaise - tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana, kAya eka rUpa ho jAyeM, nahIM to mana kahU~ ko cale, vacana kachU kahe, kAyA jAkI sthira na hoya, tAko eka sUtra na hoya / dhanya haiM - dhanya haiM zrI gurU tAraNa taraNa maMDalAcAryajI mahArAja jinake mana, vacana, kAya, utpanna, hita, zAha, no, bhAva, dravya yaha nau sUtra sudhare tathA dasaveM Atma sUtra arthAt AtmajJAna kI prApti kara caudaha sidhdAnta granthoM kI racanA karI ||jyn jaya boliye jaya namo'stu // // zrI gurU tAraNa taraNa maMDalAcArya mahArAja kI-jaya // : gAthA: sUtraM jaM jina uttaM, taM sUtraM suddha bhAva saMkaliyaM / asUtraM nahu picchadi, sUtraM sasarUva suddhamappANaM // (zrI jJAnasamuccayasAra gAthA - 564) 3. siddhAnta nAma kAhe soM kahiye- jAmeM pUrvApara virodha rahita siddhAnta rUpa carcA ho, sapta tatva,nava padArtha, chaha dravya,paMcAstikAya aise sattAIsa tatvoM kA yathArtha nirNaya kiyA hoya tathA Atmopalabdhi kI vArtA cale, tAko nAma siddhAnta grantha khiye| Age prathamAnuyoga jAmeM 24 tIrthaMkara,12 cakravartI,9 nArAyaNa,9pratinArAyaNa,9 balabhadra, aise 63 zalAkA ke mahApuruSoM kI kathA kA varNana hoya tAko nAma prathamAnuyoga grantha khiye| na jIva ko Adi hai na jIva ko aMta hai| cAra gati caurAsI lAkha yoniyoM meM bhramaNa karate anaMta kAla ho gayA parantu apane Adi anta kI khabara nahIM karI / Adi kaba jAniye jaba yaha jIva ni:zaMkitAdiguNa sahita samyaktva ko prApta ho aura aMta kaba jAniye, jaba mohanIya karma ko nAzakara teraha prakAra kA cAritra dhAraNa kare, bAIsa parISaha jItakara, paMca cela, caubIsa prakAra parigraha tyAga, aTThAIsa mUlaguNa dhAra, cAra ghAtiyA karmoM kI nirjarA kara, kevalajJAna prApta kara siddhasthAna ko prApta ho, AvAgamana kara rahita ho, taba aMta jaaniye| dhanya hai una AcAryoM ko jinane Adi anta kI mahimA khii| yathA nAma tathA guNa, guNa zobhita nAma, nAma zobhita guNa / dhanya haiM ve bhagavAna jinake nAma bhI vandanIka haiM aura guNa bhI vandanIka haiM, jinake nAma liye artha arthAt ratnatraya kI prApti hoya hai| dohA : jayamAla nAma leta pAtaka kaTeM, vighana vinAse jAMya / tIna loka jina nAma kI, mahimA varaNI na jAya // 1 // guNa anaMtamaya paramapada, zrI jinavara bhagavAna / jJeya lakSa hai jJAna meM, acala mahA zivathAna // 2 // agama hatI gurU gama binA, gurUgama daI lakhAya / lakSa kosa kI gaila hai,pala meM pahu~ce jAMya // 3 // vighana vinAzana bhaya harana, bhayabhaMjana gurUtAra | tinake nAma jo leta hI, saMkaTa kaTata apAra || 4 / / kaThina kAla vikarAla meM, mithyA mata raho chAya / samyak bhAva udyota kara, zivamaga diyo batAya // 5 // paramparA yaha dharma hai, kevala bhASita soya / tAkI naya vANI kathita, mithyA mata ko khoya // 6 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ nau sUtra sudharezrI gurU tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ke nau sUtra sudhare, ve isa prakAra haiM1. mana-mana ke vicAra pavitra ho gye| 2. vacana - vANI se komala hita mita priya vacana kA vyavahAra hone lagA, kaThora kaThina vacana bolanA chUTa gyaa| 3.kAya - zarIra saMyama, tapa, sAdhanAmaya ho gyaa| 4. utpanna-prayojanabhUta zuddhAtmAnubhUti kI pragaTatA ko utpanna artha kahate haiM yahI samyagdarzana kahalAtA hai, jo utpanna ho gayA / 5. hita - hitakAra artha arthAt samyagjJAna pragaTa ho gyaa| 6.zAha - paramAtma svarUpa meM lInatA rUpa sahakAra artha arthAt samyakcAritra utpanna ho gyaa| 7. no-no karma rUpapudgala vargaNAyeM sAdhanA ke prabhAva se vigasita pulakita hogiiN|8.bhaav-bhaav karma kI dhArA vizuddha hogii| 9.dravya-jJAnAvaraNAdi dravya karmoM meM vizeSa upazama,kSayopazama aura yogyatAnurUpa kSaya kI sthitiyAM banIM; isa prakAra nau sUtra sudhre| sUtraM jaM jina......zlokArthasUtra vaha hai jo jinendra bhagavAna dvArA kahA gayA hai| usako sunakara zuddha bhAva ko grahaNa karo, asUtra ko mata dekho| apanA sva svabhAva zuddhAtma svarUpa hI saccA sUtra hai| siddhAMta nAma..... kA arthasiddhAMta nAma kise kahate haiM arthAt siddhAMta kA kyA svarUpa hai? jisameM "pUrvApara virodha rahita" pUrva arthAt pahale aura apara arthAt bAda meM nirUpita kiyA gayA vastu svarUpa kA kathana virodha rahita ho use siddhAMta graMtha kahate haiN| graMtha meM pahale ke aura bAda ke kathana meM koI virodha na ho vaha siddhAMta graMtha kahalAtA hai| samyagdarzana ke ATha aMga - 1. ni:zaMkita, 2. ni:kAMkSita, 3. nirvicikitsA, 4. amUr3ha dRSTi, 5. upagUhana, 6. sthitikaraNa 7. vAtsalya, 8.prbhaavnaa| yathA nAma tathA guNa......... kA arthabhagavAna kA jaisA nAma ho, vaise unameM guNa bhI hoM kyoMki guNoM se nAma kI zobhA hai aura nAma se guNoM kI zobhA hai| guNoM se zobhita hotA hai nAma, aura nAma se zobhita hote haiM gunn| isaliye ve bhagavAna dhanya haiM jinake nAma bhI vaMdanIka haiM aura guNa bhI vaMdanIka haiN| tAraNa paMtha meM yathA nAma tathA guNa ke dhArI bhagavAna kI ArAdhanA vaMdanA kI jAtI hai| nAma leta pAtaka ........ stavana kA arthajinake nAma smaraNa karane se pApa kaTa jAte haiM, vighna bAdhAyeM vinasa jAtI haiM, aise jinendra bhagavAna ke nAma kI mahimA kA tIna loka meM varNana nahIM kiyA jA sakatA arthAt unakI mahimA avarNanIya hai||1|| ananta guNoMmaya parama pada meM sthita zrI jinavara bhagavAna - siddha paramAtmA haiM, jinake jJAna meM Atma svarUpahI jJeya hai, usakA hI niraMtara lakSya hai aura jo mahAna mokSa sthAna meM acala rUpa se virAjamAna haiN||2|| mokSa jAne kI rAstA gurU ke jJAna bodha ke binA agama thii| sadgurU ne kRpA karake usa rAste kA jJAna karA diyA, yaha jJAna itanA mahAna hai ki mokSa jAne kI lAkhoM kosa kI gaila (rAstA) hai kintu sadgurU dvArA diye gaye jJAna se eka pala meM hI mokSa pahuMca jAte haiN||3|| (brajaMti moSyaM Sinameka etvaM-mAlArohaNa -16) zrI gurU tAraNa taraNa vighnoM kA vinAza karane vAle,bhayoM kA haraNa karane aura bhayoM ko naSTa karane vAle haiN| jo bhI jIva unakA nAma smaraNa karatA hai usake kaThina se kaThina saMkaTa bhI dUra ho jAte haiN|| 4 // isa bhayAnaka kaThina paMcama kAla meM mithyA mata chA rahe the| aise samaya meM zrI gurU tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne samyak vastu svarUpa ko prakAzita kara saccA mokSamArga batAyA hai||5|| tIrthaMkara bhagavantoM kI paramparA se calA A rahA yaha dharma hai| kevalajJAnI bhagavAna ne jo vastu kA svarUpa kahA hai, unakI syAdvAda anekAntamaya kahI gaI vANI mithyA mAnyatA ko dUra karane vAlI hai||6||
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanya dhanya jinadharma ko saba dharmoM meM sAra / tAko paMcamakAla meM darasAyoM gurU tAra // 7 // dhanya dhanya gurU tAra jI, tAraNa tumaro nAma / jo nara tumako japata haiM, siddha hota saba kAma // 8 // jo kadApi gurU tAra ko, nahiM hoto avatAra | mithyA bhava sAgara viSai kaise lahate pAra / / 9 / / (yahAM zAstra jI kI vinaya ke liye "sAvadhAna" ho jAnA cAhiye) aba zrI zAstra jI ko nAma kahA darzAvata haiM (asthApa kiye hue graMtha kA nAma uccAraNa kareM) zrI... - nAma graMtha jI / zrI kahiye zobhanIka, maMgalIka, jaya jayavanta, kalyANakArI, mahAsukhakArI bhagavAna mahAvIra svAmI ke mukhAravinda kaNTha kamala kI vANI isa paMcamakAla meM zrI gurU tAraNa taraNa maMDalAcArya mahArAja ne pragaTI, kathI, kahI nAma drshaaii| tinake mati, zruta jJAna parama zuddha hue, avadhi ko varandAjo bhayo arthAt dezAvadhi jJAna utpanna huA / mati zruta jJAna kI vizeSa nirmalatA meM Apane vicAramata meM - zrI mAlArohaNa jI, zrI paMDitapUjA jI, zrI kamala battIsI jI AcAramata meM zrI zrAvakAcAra jii| sAramata meM - zrI jJAnasamuccayasAra jI, zrI upadezazuddhasAra jI, zrI tribhaMgIsAra jI / mamala mata meM - zrI caubIsaThANA - aura zrI mamalapAhur3a jI / kevalamata meM - zrI khAtikA vizeSa jI, zrI siddha svabhAva jI, zrI sunna svabhAva jI, zrI chadmasthavANI jI aura zrI nAmamAlA jI graMtha kI racanA krii| isa prakAra pA~ca matoM meM caudaha granthoM kI racanA karI / jahA~ jaiso zabda hoya sahAya zrI gurU tAraNa taraNa jI ko / // iti dharmopadeza // prathama AzIrvAda noTa - yaha dharmopadeza pUrNa hone ke pazcAt asthApa kiye hue zrI mamala pAhur3a jI grantha ke phUlanA kI acarI taka kI prathama do gAthA aura aMtima gAthA athavA anya grantha kA asthApa kiyA ho to prathama aura aMtima gAthA kA sasvara vAcana kara artha sahita vyAkhyA karanA cAhiye pazcAt sAvadhAna hokara AzIrvAda par3hanA cAhiye / : AzIrvAda : , OM uvana uvayanna uva su ramanaM, diptaM ca dRSTi mayaM / hiyayAraM taM arka vinda ramanaM zabdaM ca priyo jutaM // sahayAraM saha naMta ramaNa mamalaM, uvavannaM zAhaM dhuvaM / suyaM deva uvavanna jaya jayaM ca jayanaM uvavannaM mukte jayaM // (jayan jaya boliye-jaya namo'stu - 3 bAra ) 52 dvitIya AzIrvAda jugayaM khaNDa sudhAra rayana anuvaM, nimiSaM su samayaM jayaM / ghaTayaM tuMja muhUrta pahara paharaM dvi tiya paharaM || catru paharaM dipta syanI varSa subhAvaM jinaM I varSa Sipati su Ayu kAla kalano jina dipte mukte jayaM // * (jayan jaya boliye-jaya namo'stu - 3 bAra )
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 dhanya hai dhanya hai jinadharma arthAt vItarAga dharma,jo saba dharmo meM sArabhUta hai jisako isa paMcama kAla meM zrI gurU tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne darzAyA hai|| 7 // zrI gurU tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja dhanya haiM, dhanya haiN| he gurU deva! tAraNa ApakA nAma hai arthAt svayaM tiranA aura jaga ke jIvoM ko tAranA ApakI vizeSatA hai|jo bhI manuSya ApakA smaraNa karate haiM, unake sabhI kAma siddha hote haiN||8|| yadi kadAcit zrIgurU tAraNa taraNa svAmIjI mahArAja kA isa paMcama kAla meM avataraNa nahIM hotA to isa mithyA saMsAra sAgara se hama pAra kaise pAte? zrI jina tAraNa svAmI ne hameM samasta rUr3hiyoM aura ADambaroM se mukta kara bhava sAgara se pAra hone kA samyak mArgaprazasta kiyA hai||9|| aba zrIzAstra jI...... kA arthazrIzAstra jI kA nAma kyA darzAte haiM? yahAM hAtha jor3akara asthApa kiye hue graMthoM kA sasvara bhakti pUrvaka nAmollekha karanA caahiye| jaise- 'zrIbhaya Sipanika mamala pAhuDa nAma graMthajI, isI prakAra jina-jina graMthoM kA asthApakiyA ho una-una graMthoM kA nAma smaraNa kreN| zrI kahiye...... kA arthayahA~ zrI kA artha-graMtha meM samAhita vANI se hai| zrI arthAt vANI kaisI hai? suzobhita karane vAlI, maMgala karane vAlI, umaMga utsAha bar3hAkara svarUpastha karanevAlI, kalyANa karane vAlI aura sukha pradAna karane vAlI hai| ina pA~ca vizeSaNoM se yukta vANI ke liye Age par3hate haiM-'bhagavAna mahAvIra svAmI ke mukhAravinda kaNTha kamala kI vANIisa paMcama kAla meM zrI gurU tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne pragaTI kathI kahI nAma darzAI' isa prakAra yahA~ zrI kA artha vANI se hai| AzIrvAda kA artha prathama AzIrvAda: OMkAra mayI zuddhAtma svarUpa kI anubhUti ko utpanna kro| OMkAra mayI svasamaya zuddhAtmA meM ramaNa karo, jo jJAna aura darzanamayI hai| hitakArI sUrya ke samAna daidIpyamAna nirvikalpajJAna svabhAva meM ramaNa karo aura priya zabda arthAt zuddha svabhAva se saMyukta raho / anaMta mamala svabhAva kA sahakAra kara usI meM ramaNa karo, usI sahita raho, dekho dhruva zAha pada apanA paramAtma svarUpa pragaTa ho rahA hai| isI sAdhanA se svayaM kA deva pada pragaTa ho jAyegA, svayaM paramAtmA hojaaoge|jy ho, jaya ho apane sva-samaya arthAt zuddhAtmA ko jIta lo, svAnubhava se sampanna hokara mukti ko prApta kro| dvitIya AzIrvAda: AtmA aura zarIra ke anAdikAlIna juga arthAt jor3e ko bhedavijJAna pUrvaka alaga-alaga jAno, isI meM sudhAra hai, kalyANa hai| apane anupama ratna svasamaya zuddhAtmA ko nimiSa arthAt palaka jhapakane pramANa samaya ke liye jIto, prApta kro| ghaTayaM arthAt ghar3I bhara (24 miniTa), tuMja-tuma svabhAva meM raho, abhyAsa meM vRddhi karo aura muhUrta = 48 miniTa,pahara paharaM = 3-3 ghaMTe taka, dvi-tiya paharaM = dopahara 6ghaMTA aura tIna pahara = 9ghaMTA, catru paharaM - 4 pahara (12 ghaMTA), dipta rayanI = dina rAta, varSa = varSabhara (365 dina) tuma svabhAva ko jIto, svabhAva kI sAdhanA kro| varSa Sipati = varSa bhI kSaya ho jAte haiM (varSa bhara), su Ayu kAla = apanI Ayu kA jitanA samaya hai utanA pUrA samaya, kalano = AtmA ke dhyAna meM lagAo aura jina svabhAva meM prakAzita hokara arthAt vItarAga svarUpa meM ramaNa karake mukti meM jayavaMta hoo arthAt mukti ko prApta kro|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzIrvAda ve do chaNDa virakta citta dir3hiyoM, kAyotsargAmino / kevalino nRta loya loya pekha pikhaNaM, dalayaM ca paMcendrino // dharmo mArga prakAzino jina tAraNa taro muktevaraM svAmino / suyaM deva juga Adi tAraNa taro uvayannaM zrI saMghaM jayaM // 1 7 (jayan jaya boliye jaya namo'stu 3 bAra ) : zloka : sarva maMgala mAMgalyaM, sarva kalyANa kArakaM / pradhAnaM sarva dharmANAM, jainaM jayatu zAsanam // AzIrvAda (antima) utpanna raMja praveza gamanaM, chadmastha svabhAva | sukkhena, sukkhena ye duHkhAni kAla vilayaMti // // jaya jaya boliye jaya namo'stu // appa samuccaya jAniye, RSi yati muni anagAra / pada parasaya karmahiM khipaiM siddha hoMya tihivAra // 54 siddha jA~ya devana ke dAtA, gurU ke upadeze, apane dharma ke nizcaya, apanI dhAraNA ke paricaya keteka jIva nizcaya - nizcaya byAsI hajAra varSa pazcAt duHkhama - duHkhama kAla khipAya cauthe kAla ke Adi meM padmapuMga rAjA ke yahA~ mahApadma tIrthaMkara deva, anmoyaM svayaM svayaM mukti gAmino, mukti ke vilAsa asaMkhyaM guNaM nirbhaya balI samartha dharma | zrI jinendra deva ke vacana satya haiM, dhruva haiM, pramANa haiM // jayan jaya boliye jaya namo'stu // // caubIsa tIrthakara bhagavAna kI jaya // // zrI guru tAraNa taraNa maNDalAcArya mahArAja kI jaya // - : abalabalI : , jaya guru abalabalI uvana kamala, vayana jina dhruva tere / anmoya zuddhaM raMja ramaNa, ceta re maNa mere // jaya tAra taraNa samaya tAraNa, nyAna dhyAna vivaMde | AyaraNa caraNa zuddhaM sarvanya deva guru pAye // jaya nanda Ananda ceyAnanda, sahaja paramAnaMde / paramANa dhyAna svayaM, vimala tIrthaMkara nAma vande || jaya kalana kamala uvana ramaNa, raMja ramaNa rAye / jaya deva dIpati svayaM dIpati, mukati ramaNa rAye // guru tohi dhyAvata sukha anaMta svAmI, tAraNa jina devA / utpanna raMja ramaNa nanda jaya, mukti dAyaka devA // // AcArya dAtA, sahAI dAtA, pyAro dAtA //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya AzIrvAda una donoM arthAt rAga-dveSa ko chor3akara vairAgya yukta hokara citta meM dRr3hatA dhAraNa karake kAyotsarga gAmI bano arthAt zarIra se mamatva kA tyAga kro| kevalajJAnI bhagavAna apane satya svarUpa meM lIna lokAloka ke jJAyaka haiM, tuma bhI satyArtha upadeza ko acchI taraha se parIkSaNa kara svAnubhava se pramANa kara svIkAra karo aura pA~ca indriyoM ke samUha ko vaza meM karo dharma mArga kA prakAzana karane vAle jina tAraNa taraNa mukti kA varaNa karane vAle svAmI haiN| yuga arthAt caturtha kAla ke prAraMbha meM hue svayaMbhU Adideva RSabhanAtha bhagavAna svayaM tire aura unhoMne sabako tirane kA mArga batAyA thA, unakI vItarAga paramparA meM 'zrI saMgha' utpanna ho gayA - jayavaMta ho| I sarva maMgala ....... pradhAna yaha jina dharma, vItarAga zAsana sadA jayavaMta ho| 55 * zlokArtha samasta maMgaloM meM parama maMgala svarUpa, sarva prakAra se kalyANa karane vAlA, saba dharmoM meM - aMtima AzIrvAda ....... kA artha - utpanna arthAt nija zuddhAtmAnubhUti rUpa utpanna artha (samyagdarzana) ko pragaTa kro| usI meM raMjAyamAna (harSita) raho aura sAnanda vItarAga nirvikalpa samAdhi meM praveza karo, lIna raho / abhI chadmastha svabhAva hai / sukha svabhAva ke Azraya se, sukha svabhAva ke bala se sabhI duHkha aura duHkha pUrNa kAla vilA jAyegA / appa samuccaya ....... dohA kA artha- vItarAgI bhavya AtmA munijanoM ke cAra samUha jAno RSi, yati, muni aura anagAra / jo vItarAgI yogI apane siddha svarUpa zuddha svabhAva kA sparza arthAt anubhava karate haiM, apane pada kI svAnubhUti meM Thaharate haiM, ve usI samaya zAzvata siddha pada prApta kara lete haiN| - duHkhama duHkhama kAla ......... kA artha yaha huNDAvasarpiNI paMcama 'duHkhama' kAla cala rahA hai, chaTavAM kAla 'duHkhama duHkhama' hai| isake pazcAt AgAmI utsarpiNI kA prArambha 'duHkhama duHkhama' kAla se hogA, pazcAt puna: paMcama kAla 'duHkhama' hogA / isa prakAra ina cAroM hI 'duHkhama duHkhama' kAla ko khipAkara rAjA zreNika kA jIva cauthe kAla meM padmapuMga rAjA ke yahAM mahApadma tIrthaMkara pada ko prApta hogA ataH 'duHkhama duHkhama kAla khipAya" hI par3hanA cAhiye / - abalabalI ...... kA artha ( jaya guru... ) he parama gurU jinendra bhagavAna! Apake mukha kamala se utpanna hue abala jIvAtmA ko - ratnatraya kI zakti se poSaNa kara, balavAna banAne vAle dhruva vacana arthAt aTala vacana jayavaMta hoM / he mere mana ! ceta, jAga, apane zuddha svabhAva kI anumodanA kara, usI meM raMjAyamAna hokara svabhAva meM hI ramaNa kara / (jaya tAra...) tAraNa taraNa jinendra bhagavAna kI jaya ho, jo pUrNa jJAna dhyAna meM lIna rahate hue bhavyAtmAoM ke liye tAraNahAra haiM, unakI atyaMta bhakti pUrvaka vaMdanA karatA huuN| zuddha samyakcAritra meM AcaraNa karake arthAt nirvikalpa svabhAva meM ramaNa karake maiMne sarvajJa deva parama guru apane paramAtma svarUpa ko prApta kara liyA hai| (jaya naMda...) nanda, Ananda, cidAnanda, sahajAnanda, paramAnanda mayI svabhAva jayavanta ho / dhyAna pramANa arthAt jitanA vItarAga bhAva zuddhopayoga pragaTa ho rahA hai usameM utane pramANa meM svayaM kA vimala tIrthaMkara paramAtma svarUpa jJAna meM jhalaka rahA hai, maiM aise satsvarUpa kI vaMdanA karatA huuN| (jaya kalana...) apane jJAyaka svarUpa ke dhyAna kI pragaTatA, ramaNatA aura raMjAyamAnapanA arthAt lInatA jinheM pragaTa huI hai, aise nija svarUpa meM ramaNa karane vAle jinarAja kI jaya ho| paramAtma deva parama kevalajJAna se paripUrNa daidIpyamAna, svayaM meM prakAzamAna mukti ramaNI ke rAjA haiM aise jinarAja sadA jayavanta hoN| (guru tohi...) he parama gurU svAmI tAraNa taraNa jinendra bhagavAna (nizcaya se nija zuddhAtma svarUpa ) ! Apake dhyAna karane se ananta sukha kI prApti hotI hai| sAdhaka se siddha pada kI prApti taka kramazaH utpanna artha Adi pA~ca artha, utpanna raMja Adi pA~ca raMja, bhaya khipaka ramaNa Adi pA~ca ramaNa, nanda Adi pA~ca nanda pragaTa hote haiM, yaha sAdhanA paramAtma pada aura mukti ko dene vAlI hai| AcArya dAtA ...... kA artha AcArya jJAna arthAt zikSA aura dIkSA ke dene vAle haiM, ve mokSamArga meM sahAyaka dAtA haiM aura pUjya priya dAtA haiM / yaha kahane kA prayojana gurU ke prati zraddhA bhakti kA bhAva vyakta karanA hai /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ :pramANa gAthA : kAUNa NamukkAraM, jiNavara vasahassa vaDDhamANassa / daMsaNa maggaM vocchAmi, jahAkammaM samAseNa // savvaNhu savvadaMsI, NimmohA vIyarAya parameThThI / vandittu tijagavandA, arahaMtA bhavya jIvahiM // saparA jaMgama dehA, daMsaNa NANeNa suddha caraNANaM / NiggaMtha vIyarAyA, jiNamagge erisA paDimA // maNuyabhave paMcindiya, jIvaTThANesu hoi caudasame / ede guNa gaNa jutto, guNamArUr3ho havai aruho / NANamayaM appANaM, uvaladdhaM jeNa jhaDiyakammeNa / caiUNa ya paradavvaM, Namo Namo tassa devassa // jiNabimbaM NANamayaM, saMjamasuddhaM su vIyarAyaM ca / jaM dei dikkhasikkhA, kammakkhaya kAraNe suddhA // saMsagga kamma khivaNaM, sAraM tiloya nyAna vinyAnaM / ruciyaM mamala sahAvaM, saMsAraM tiraMti mukti gamanaM ca / / guNa vaya tava sama paDimA, dANaM jalagAlaNaM aNatthamiyaM / daMsaNa NANa carittaM, kiriyA tevaNNa sAvayA bhaNiyA / / // zrI gurU tAraNa taraNa maMDalAcArya mahArAja kI-jaya // isake pazcAt sAvadhAna hokara zrI jinavANI jI ko bhakti bhAva aura vinaya pUrvaka vedIjI para virAjamAna karake AratI karanA caahiye| AratI ke bAda tilaka,prasAda - prabhAvanA tatpazcAt tattvamaMgala aura aMta meM stuti karake vinaya karanA caahiye| tilaka -caMdana kI vidhi - AratI karane ke pazcAt sabhI zrAvakajana apane sthAna para vinayapUrvaka baiTha jaaveN| caMdana kI kaTorI paMDita jI apane hAtha meM lekara yaha zloka par3heMcaMdanaM zAMti dAtAraM, sarva saukhya pradAyakam / pratIkaM ratnatrayaM viMdaM, siddha siddhaM namAmyaham // yaha maMtra par3hane ke bAda koI sajjana sira para TopI lagAkara anAmikA arthAt chiMgurI ke pAsa vAlI aMgulI se sabako mAthe ke bhrUmadhya arthAt donoM bhauhoM ke bIca meM caMdana lgaaveN| koI bahina mAtAoM bahinoM ko caMdana lgaaveN| caMdana lagAne kI kyA vizeSatA hai ? caMdana zAMti svarUpa hai, mAthekA caMdana saubhAgya sUcaka tathA hama kisake upAsaka haiM isakA pratIka hai| viMdI lagAnA siddha svarUpa kA pratIka hai tathA khaura kA caMdana lagAnA ananta catuSTaya, ratnatraya sahita siddha svarUpa kA pratIka hai| prasAda-prabhAvanA Aye hue prasAda kI thAlI aura vrata bhaMDAra kI rAzi paMDita jI apane hAtha meM lekara khar3e hoveM aura dhanyavAda svarUpa zubhakAmanA kareM - zrI zubha sthAna............. nivAsI zrImAn... ...............kI ora se ..............ke upalakSya meM prabhAvanA nimitta prasAda AyA tathA......... rupayA vrata bhaNDAra meM aaye|aapke zubha bhAvoM meM nirantara vRddhi ho|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3hA kAUNa NamukkAra Adi........gAthAoM kA arthajinavara vRSabha aise jo prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva tathA aMtima tIrthaMkara zrI varddhamAna haiM, unheM namaskAra karake darzana arthAt mata kA jo mArga hai use yathAnukrama se saMkSepa meM khuuNgaa| arihaMta parameSThI sarvajJa, sarvadarzI, nirmoha, vItarAgI haiM, ve bhagavAna tInoM lokoM ke bhavya jIvoM ke dvArA vaMdanIya haiN| jinakA cAritra darzana jJAna se zuddha nirmala hai, unakI sva - parA arthAt apanI aura para kI (gurU aura ziSya kI apekSA) calatI huI deha hai vaha jina mArga meM "jaMgama pratimA' hai| athavA sva-parA arthAt AtmA se bhinna hai deha, vaha kaisI hai? nigraMtha vItarAga hai, jina mArga meM aisI pratimA' kahI gaI hai| manuSya bhava meM paMcendriya nAmaka caudahaveM jIvasthAna arthAt jIvasamAsa, usameM itane guNoM ke samUha se yukta terahaveM guNasthAna ko prApta arihaMta hote haiN| jinhoMne para dravya ko chor3akara dravya, bhAva, no karmoM kI nirjarA kara jJAnamayI AtmA ko prApta kara liyA hai aise deva ko hamArA namaskAra ho, namaskAra ho| jinabimba kaisA hai? jJAnamayI hai, saMyama se zuddha hai, atizaya vItarAga hai,jo zikSA aura dIkSA detA hai, karma ke kSaya kA kAraNa aura zuddha hai| jinameM itanI vizeSatAyeM hoM aise vItarAgI AcArya parameSThI hI sacce 'jinabimba hote haiN| mamala svabhAva kI ruci pUrvaka svabhAva kA saMsarga karane se karma kSaya ho jAte haiN| jJAna-vijJAna hI tIna loka meM sAra hai isI ke bala se jJAnI saMsAra se tirate aura mukti ko prApta karate haiN| aSTa mUlaguNa, bAraha vrata, bAraha tapa, samatA bhAva, gyAraha pratimAyeM, cAra dAna, pAnI chAnakara pInA, rAtri bhojana nahIM karanA, samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra kI sAdhanA yaha zrAvaka kI trepana kriyAeM kahI gaI haiN| AratI kyoM kI jAtI hai? jaba maMdira vidhi karane se bhAvoM meM vizuddhatA AtI hai,zuddhatA kI anubhUti hotI hai taba hRdaya bhAva vibhora ho jAtA hai, inhIM zubhabhAvoM sahita jJAna kI prakAzaka jinavANI kI bhakti pUrvaka jJAna jyoti se AratI prajjvalita kara AratI karate haiM jisase pariNAmoM meM aura adhika vizuddhatA AtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki tAraNa samAja meM eka cela aura pA~cacela kI AratI banAI jAtI hai| AratIjyoti rUpa hai isa jyoti svarUpa ko 'dIpti' kahA gayA hai| dIpti kA artha hotA hai - jnyaan| isa prakAra eka cela kI AratI kevalajJAna kI pratIka hai aura pA~ca cela kI AratI pA~ca jJAna kI pratIka hai,jo sattA apekSA pratyeka jIva ke pAsa haiN| aise samyagjJAna kI dIpti arthAt jyoti mere aMtara meM prakAzita ho isI abhiprAya se AratI kI jAtI hai| prasAda-prabhAvanAprabhAvanA hetu Aye hue prasAda kI jaya bolane ke sAtha hI yadi pAtrabhAvanA ho, vrata udyApana ho yA anya saMsthAoM, tIrthakSetroM, patra patrikAoM ke liye dAna diyA gayA ho yA caityAlaya Adi ke liye upakaraNa, graMtha Adi Aye hoM to vrata bhaMDAra ke sAtha sabakI sUcanA deveM aura prabhAvanA kareM / (prasAda vitaraNa ke samaya mAtAoM bahanoM ko bhakti bhAva pUrvaka bhajana par3hanA cAhiye) prasAda vitaraNa kA kyA mahatva hai? prasAda - dAna kI prabhAvanA svarUpa vitaraNa kiyA jAtA hai| kisI ko car3hAyA nahIM jAtA yA car3hAkara nahIM bAMTA jaataa| prasAda prabhAvanA svarUpa bAMTane se bhAvoM meM nirmalatA AtI hai aura puNya kI vRddhi hotI hai| vizeSa - prasAda prabhAvanA ke pazcAt tattvamaMgala par3hanA cAhiye tatpazcAt jinavANI stuti par3hakara kAyotsarga mudrA meM khar3e hokara nau bAra NamokAra maMtra kA smaraNa karake paMcAMga aSTAMga namaskAra pUrvaka vinaya karanA caahiye|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhyAsa ke prazna prazna 1 - rikta sthAnoM kI pUrti kiijie| (ka) maMdira vidhi kA prAraMbha.............se kiyA jAtA hai| (kha) apane guNoM meM AcaraNa karanA hii.............hai| (ga) svasamaya zuddhAtmA.............se pramANa hai| (gha) dazadharmoM kA AcaraNa.............ke Azraya se hotA hai| prazna 2- satya/asatya kathana cuniye 1. OMkAra sabake mUla meM hai| (satya/asatya) 2. bhavaNAlaya cAlIsA, vyaMtara devANi hoti chttiisaa| (satya/asatya) 3. arhatA chayyAlA, siddhaM paMcAmi sUri bttiisaa| (satya/asatya) / 4. sattara lAkha karor3a aura chappana hajAra karor3a varSa ko milAne para jo yoga AtA hai vaha eka pUrva kI saMkhyA hai| (satya/asatya) 5. lokAMtika deva bAla bramhacArI, eka bhavAvatArI, pA~cave brahma svarga ke nivAsI hote hai| (satya/asatya) prazna 3-laghuuttarIya prazna / (a) samavazaraNa kI racanA kA varNana maMdira vidhi meM kisa taraha kiyA hai ? btaaiye| uttara - tIrthaMkaroM ke kevala kalyANaka ke nimitta indra ar3atAlIsa kosa ke giradAkAra meM samavazaraNa kI racanA karate haiN| sAr3he bAraha karor3a vAdya yaMtra bajate haiN| aise mahotsava pUrva samavazaraNa meM bhagavAna kI divya dhvani khiratI hai, ve bhavya jIvoM ko dharmopadeza dete haiN| aise divya upadezoM ko samavazaraNa ke madhya bAraha koThoM meM baiThe hue asaMkhya deva, manuSya, pazu sunate haiN| apane kalyANa kA mArga grahaNa karate haiN| indra aura caturvidha saMgha indra dhvaja pUjA, devAMgalI pUjA par3hakara jaya jayakAra karate haiN| (ba) dazalakSaNa dharmoM kA sAra siddhAMta likhiye| uttara - 1. uttama kSamA- krodha kaSAya kA abhaav| 2. uttama mArdava - jJAnAdi ATha madoM kA abhAva / 3. uttama Arjava - mAyA kaSAya rUpa kuTilatA kA abhAva / 4. uttama satya - jhUTha pApa kA abhAva 5. uttama zauca - lobha kaSAya kA abhAva zucitA kI prgtttaa| 6. uttama saMyama-hiMsA pApa kA abhAva, indriya saMyama, jiivrkssaa| 7. uttama tapa-icchAoM kA nirodha / 12 tapa kA pAlana, rAgAdi bhAvoM kA prihaar| 8. uttama tyAga-corI pApa rAgAdi bhAva kA tyAga, cAra dAna denaa| 9. uttama AkiMcanya caubIsa parigraha kA tyaag| 10. uttama brahmacarya-kuzIla pApa evaM 27 indriya viSayoM para vijaya, brahmasvarUpa meM caryA / (sa) videha kSetra ke bIsa tIrthaMkaroM ke nAma likhiye| (uttara svayaM likheN|) (da) trika kise kahate haiM aura kauna - kauna se hote haiM? nAma btaaiye| (uttara svayaM likheN|)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ (i) maMdira vidhi ke AdhAra para zAstra kise kahate haiM ? (uttara svayaM likheN|) (pha) sUtra kise kahate haiM ?(uttara svayaM likheN|) (ka) maMdira vidhi meM sacce deva, dharma, guru, zAstra evaM manuSya ke viSaya meM kyA kahA hai - uttara - sacce deva - jinameM janma jarA Adi leza mAtra bhI koI doSa nahIM hote| sacce guru - jinake hRdaya meM sAMsArika koI bhI cAha (icchA) nahIM hotii| saccA dharma - jahA~ karuNA dayA kI pradhAnatA hotI hai| sacce zAstra - jinameM prAraMbha se aMta taka nirvirodha eka rUpa siddhAMta kA kathana hotA hai| manuSya - viveka pUrvaka satya ko grahaNa karane aura asatya ko chor3ane vAlA manuSya hai| (kha) siddhAMta grantha kise kahate haiM ? (uttara svayaM likheN|) (ga) prathama AzIrvAda kA artha btaaiye| (uttara svayaM likheN|) prazna 4-dIrgha uttarIya prazna (a) abalabalI kA kyA artha hai ? (uttara svayaM likheN|) (ba) pramANa gAthAoM kA kyA abhiprAya hai ? (uttara svayaM likheN|) (sa) guNa pATha pUjA meM Aye paMca parameSThI ke guNoM kA cArTa banAIye / pAyarana tAraNa vANI- amRta sUtra pUjA pUjya samAcaret pUjya ke samAna AcaraNa hI saccI pUjA hai| jina vayanaM saddahana jinendra bhagavAna ke vacanoM para zraddhAna kro| saMmikta suddhaM hidayaM mamastaM zuddha samyaktva mere hRdaya meM sthita hai| tatvArtha sAdhaM bahu bhakti juktaM bahuta bhakti sahita apane prayojanIya tattva kI sAdhanA kro| dharma prakAsaM mukti pravesaM jo bhavya jIva dharma kA prakAza karate haiM, ve mukti meM praveza karate haiN| paMDito guna pUjate jJAnI paMDita guNoM kI pUjA karate haiN|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa pATha pUjA meM varNita paMca parameSThI ke 143 guNa arihaMta parameSThI ke 46 guNa janma ke 10atizaya kevalajJAna ke 10atizaya devakRta 14 atizaya pratihArya 1. atyaMta suMdaratA 1. sau yojana taka sukAla |1. ardhamAgadhI bhASA 11. harSamaya sRSTi |1. azoka vRkSa 2. sugaMdha 2. cAra aMgula Upara 2. baira rahitapanA 12. dharma cakra 2. siMhAsana 3. pasInA rahita 3. caturdiza mukha 3. nirmala dizA 13. aSTa maMgala |3. tIna chatra 4. mala mUtra na honA 4. hiMsA kA abhAva |4. SaT Rtu phala phUla |14. nirmala AkAza| 4. bhAmaNDala 5. hitamita priya vacana 5. upasarga rahita 5. darpaNa sama pRthvI 5. divya dhvani 6. atulya bala 6. kavalAhAra na lenA 6.caraNo ke nIce kamala 6.puSpa varSA 7. zveta rakta 7. sarva vidyAoM ke jJAtA 7. nabha meM jaya jayakAra 7. cauMsaTha ca~vara 8.1008 lakSaNa 8.nakhakeza na bar3hanA 8. maMda sugaMdha vAyu 8. dundubhi 9. samacaturasra saMsthAna 9. apalaka dRSTi |9. gandhodaka vRSTi 10. vaz2a vRSabha nArAca saMhanana 10. parachAI na par3anA |10. kaMTaka rahita bhUmi AtmAzrita 4 guNa - anaMta catuSTaya guNa- | anaMta darzana anaMta jJAna anaMta sukha anaMtavIrya abhAva - | darzanAvaraNa karma jJAnAvaraNa karma mohanIya karma aMtarAya karma siddha parameSThI ke 8 mUlaguNa guNa | samyaktva | anaMta jJAna | anaMta darzana | anaMtavIrya sakSmatva | avagAhanatva | agurulaghutva | avyAbAdhatva abhAva- mohanIya | jJAnAvaraNI | darzanAvaraNI | aMtarAya | nAmakarma | Ayu karma gotra karma | vedanIya AcArya parameSThI ke 36 mUlaguNa dazalakSaNa dharma bAraha tapa pA~ca AcAra SaT Avazyaka tIna gupti 1. uttama kSamA |6. uttama saMyama | 1. anazana 7. prAyazcita |1. darzanAcAra|1. samatA 1. manogupti 2. uttama mArdava |7. uttama tapa |2. Unodara 8. vinaya 2. jJAnAcAra |2. vaMdanA / 2. vacana gapti 3. uttama Arjava 8. uttama tyAga 3. vRttiparisaMkhyAna | 9. vaiyAvRtti |3. vIryAcAra |3. stuti 3. kAya gupti 4. uttama satya |9. uttama AkiMcana 4. rasa parityAga 10. svAdhyAya | 4. tapAcAra |4. pratikramaNa 5. uttama zauca | 10. uttama brahmacarya | 5. viviktazayyAsana|11. vyutsarga |5.cAritrAcAra 5. svAdhyAya 6. kAya kleza 12. dhyAna |6. kAyotsarga upAdhyAya parameSThI ke 25 mUlaguNa gyAraha aMga caudaha pUrva 1. AcArAMga 7. upAsakAdhyayanAMga 1. utpAda pUrva 7. sat pravAda | 13. kriyAvizAla 2. sUtrakRtAMga 8. aMtaH kRta dazAMga 2. agrAyaNI pUrva 8. Atma pravAda | 14. loka biMdu sAra 3. sthAnAMga 9. anuttarotpAdaka dazAMga 3. vIryAnuvAda 9. pratyAkhyAna 4. samavAyAMga 10. prazna vyAkaraNAMga 4. asti nAsti 10. vidyAnuvAda 5. vyAkhyA prajJapti | 11. vipAka sUtrAMga / 5. jJAna pravAda 11. kalyANavAda 6. jJAtRkathAMga | 12. dRSTi vAdAMga 6. karma pravAda 12. prANAnuvAda sAdhu parameSThI ke 28 mUlaguNa pA~ca mahAvrata- ahiMsA mahAvrata, satya mahAvrata, acaurya mahAvrata, brahmacarya mahAvrata, parigraha tyAga mahAvrata / pA~ca samiti-IryA samiti. bhASA samiti, eSaNA samiti, AdAna nikSepaNa samiti, pratiSThApanA samiti / pA~ca indriya nirodha-sparzana, rasanA, ghrANa, cakSa aura karNa indriya ke viSaya meM rAga-dveSa nahIM krnaa| SaT Avazyaka - samatA, vaMdanA, stuti, pratikramaNa, svAdhyAya, kAyotsarga / sAta anya guNa - bhUmizayana, kezaluMcana, ekAsana, khar3e - khar3e AhAra, snAna tyAga, vastra tyAga, dAtUna tyAga /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha-1 AcAramata, sAramata aura mamalamata AcAra mataAcAra mata kA artha hai viveka pUrva AcaraNa karanA / zrI zrAvakAcAra jI AcAra mata kA grantha hai| isameM 462 gAthAyeM haiN| zrAvaka aura munidharma kI caryA isa grantha kA pramukha viSaya hai| zrAvakAcAra avirata samyakadRSTi ke lie kahA gayA hai| prathama 14 gAthAoM meM maMgalAcaraNa kiyA hai| jisameM sacce deva, gurU, zAstra kA svarUpa aura guNoM sahita vandanA hai| saMsAra, zarIra, bhogoM se vairAgya, jIva ke anAdikAlIna saMsAra meM paribhramaNa kA kAraNa, samyagdarzana kA vizad varNana, tIna pAtroM kA svarUpa, trepana kriyA kA vivecana, gyAraha pratimAoM kA kathana, pA~ca padavI, SaT Avazyaka evaM muni dharma kA varNana kiyA gayA hai| cAritra mAnava jIvana kI kasauTI hai| sadAcArI manuSya ucca aura zreSTha hotA hai| cAritra zUnya manuSya calate phirate murde ke samAna hai| pApa, viSaya aura kaSAyoM ko karane se jIva ko duHkha bhoganA par3atA hai tathA yaha bhava aura parabhava donoM bigar3a jAte haiN| AtmazraddhAna pUrvaka pApoM kA tyAga kara aNuvrata mahAvrata dhAraNa kara dharma sAdhanA karane meM hI manuSya jIvana kI sArthakatA hai| isa prakAra samyaktvAcaraNa aura saMyamAcaraNa cAritra kA pAlana karanA AcAra mata kA abhiprAya hai| sAramatasAramata kA artha- bhedajJAna, tattva nirNaya pUrvaka apanI samhAla krnaa| sAramata kA abhiprAya - AtmArthI sAdhaka apane svarUpa kA ArAdhaka hotA hai| vaha bhedajJAna, tattvanirNaya pUrvaka apane svabhAva kA smaraNa rakhatA hai, sAra vastu ko grahaNa karatA hai yahI sAramata kA abhiprAya hai| sAramata meM tIna grantha haiM - jJAnasamuccayasAra, upadezazuddhasAra aura tribhaMgIsAra, jinakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai 1. zrI jJAnasamuccayasAra grantha meM 908 gAthAyeM haiN| isa grantha meM dvAdazAMga vANI, paMca padavI, AdhyAtmika varNamAlA, sattAIsa tattva, caudaha guNasthAna, ratnatraya, cAra dhyAna,pA~ca AcAra evaM anya aneka viSayoM kA vizad varNana kiyA gayA hai| bhedajJAna pUrvaka apane svarUpa kA zraddhAna jJAna karanA jJAnasamuccayasAra hai| jJAna AtmA kA svabhAva hai| AtmA jJAnamayI tattva hai| jo jIva bhedajJAna pUrvaka apane jJAna svabhAva ko jAna lete haiM, ve samyakdRSTi jJAnI kahalAte haiN| jo jIva sva-para ko nahIM jAnate, zarIra ko hI AtmA mAnate haiM ve ajJAnI mithyAdRSTi kahalAte haiN| jo jIva jinendra bhagavAna ke vacanoM para zraddhAna kara nija ko nija aura para ko para jAnate haiM ve saMsAra sAgara se pAra ho jAte haiN| yahI jJAna samuccaya sAra jI grantharAja kA mahAna sandeza hai| 2.zrI upadezazuddha sAra grantha meM 589 gAthAyeM haiN| sAdhaka ko sAdhanA ke mArga meM Ane vAlI bAdhAoM se bacane kA upAya isa grantha meM batAyA gayA hai| saMsAra ke paribhramaNa se mukta hokara Ananda paramAnandamayI
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pada ko prApta karanA jinendra bhagavAna ke upadeza kA zuddha sAra hai| jinendra bhagavAna ke upadeza kA sAra rUpa varNana hone se isa grantha ko upadeza zuddha sAra kahate haiN| jJAna svabhAva kI sAdhanA karanA, janaraMjana rAga, kalaraMjana doSa, manaraMjana gArava se chUTane kI vidhi tathA aneka viSayoM kA varNana isa grantha meM kiyA gayA hai| 3. zrI tribhaMgIsAra grantha meM 71 gAthAyeM haiN| yaha grantha do adhyAyoM meM vibhAjita haiN| prathama adhyAya meM 108 prakAra se hone vAle karma Asrava kA vivecana hai tathA dvitIya adhyAya meM 108 prakAra se karma Asrava ko rokane vAle saMvara rUpa pariNAmoM kA kathana hai| tIna-tIna bhAvoM ko eka sAtha kahane se isa grantha ko tribhaMgIsAra kahate haiN| jaise - mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA, samyagdarzana, jJAna, cAritra aadi| tribhaMgIsAra grantha karaNAnuyoga kA grantha hai| apane pariNAmoM kI hamezA saMbhAla karanA cAhie, kyoMki pariNAma hI baMdha aura pariNAma hI mukti ke kAraNa hote haiN| azuddha bhAvoM se baMdha aura zuddha bhAva se mokSa kI prApti hotI hai| mamalamata paricaya AcArya zrIjina tAraNa svAmI jI ne pA~ca matoM meM caudaha granthoM kI racanA kI hai| pA~ca matoM meM mamalamata caturtha sthAna para hai| mamala mata kA artha hai 'apane upayoga ko mamala svabhAva meM sthira karane kA puruSArtha krnaa|' AtmArthI samyagjJAnI sAdhaka samyakcAritra dhAraNa karatA hai| upayoga kI apane svabhAva meM ekAgratA honA samyakcAritra kI siddhi kA upAya hai| prabala vairAgya bhAvanAyeM cAritra meM dRr3ha karatI haiN| mamala mata ke do granthoM meM isI puruSArtha kI pramukhatA hai| caubIsaThANA aura mamalapAhuDa mamalamata ke grantha haiM / jinakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai zrI caubIsaThANA jI- isa grantha meM sattAIsa gAthAyeM tathA zeSa pA~ca adhyAya gadyamaya haiN| caubIsaThANA kA artha hai caubIsa sthAna- gati, iMdriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI, AhAra, guNasthAna, jIva samAsa,paryApti,prANa, saMjJA, upayoga, dhyAna, Asrava, jAti aura kula koTi yaha caubIsa sthAna kahalAte haiN| ina caubIsa sthAnoM meM ananta jIva rAzi pAI jAtI hai| ajJAna ke kAraNa jIva saMsAra meM rula rahA hai tathA apane karma ke anusAra saMsArI sthAnoM ko prApta karatA hai| zrI mamalapADa jI- isa graMtha kA nAma zrI bhayaSipanika mamalapAhuDa hai| bhaya Sipanika kA artha hai-bhayoM ko kSaya karane vAlA / AcArya zrImad jina tAraNa svAmI ko 'mithyAvilI varSa gyAraha zrI chadmasthavANI graMtha ke isa sUtrAnusAra gyAraha varSa kI avasthA meM samyagdarzana kI prApti huii| samyagdarzana hone para iha loka paraloka Adi sAta bhayoM kA abhAva huaa| punazca yaha graMtha bhayoM ko kSaya karane vAlA hai - isakA Azaya hai ki samyakdRSTi jJAnI ke aMtara meM cAritra mohanIya karmodaya ke nimitta se hone vAle cAritra guNa ke vikAra rUpa bhayoM kA kSaya ho isa uddezya se AcArya tAraNa svAmI ne isa graMtha kI racanA kI hai| mamala kA artha hai trikAlI zuddha dhruva svabhAva, jisameM atIta meM karma mala nahIM the, vartamAna meM nahIM haiM aura bhaviSya meM karma mala nahIM hoMge, aise parama zuddha svabhAva ko mamala kahate haiN| graMtha meM isI abhiprAya ko vyakta karane ke lie mamalaha mamala svabhAva bhI kahA gayA hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 isa graMtha meM 3200 gAthAyeM haiM, jo 164 phUlanAoM meM nibaddha haiN| jise par3hakara yA sunakara jIva AlhAdarUpa pariNAmoM sahita AnaMda vibhora ho jAe use phUlanA kahate haiM / jisa prakAra vartamAna samaya meM hama bhajana par3hate haiM, usI prakAra mamalapAhuDa graMtha meM likhI gaI phUlanA vibhinna rAga-rAganiyoM meM paDhI jAne vAlI prAcIna racanAyeM haiN| jaise bhajanoM meM hara aMtarA ke bAda Teka doharAI jAtI hai, usI prakAra phUlanAoM meM acarI yA AcarI hotI hai, jo hara gAthA ke bAda doharAI jAtI hai / isa graMtha kI 164 phUlanAoM meM 115 phUlanA - phUlanA rUpa haiM, 14 phUlanA - chaMda gAthA rUpa haiM aura 35 phUlanA - gAthA rUpa hai isa prakAra 164 phUlanA tIna prakAra kI racanAoM meM vibhAjita haiN| zrI bhayaSipanika mamalapAhuDa graMtha Atma sAdhanA kI anubhUtiyoM kA agAdha siMdhu hai / 164 phUlanAoM meM upayoga ko mamala svabhAva meM lIna karane kI sAdhanA ke rahasya nihita haiN| samyagdarzana jJAnapUrvaka, samyakadRSTi jJAnI samyakcAritra ke mArga meM agrasara hotA hai, svabhAva meM lIna hone kA puruSArtha karatA hai, jJAnI sAdhaka kI cAritra paraka aMtaraMga sAdhanA isa graMtha kA mukhya viSaya hai| abhyAsa ke prazna prazna 1 - rikta sthAnoM kI pUrti kIjie / (ka) ..............avirata samyakdRSTi ke lie kahA gayA hai| (kha) samyaktvAcaraNa aura saMyamAcaraNa cAritra kA pAlana karanA mata kA abhiprAya hai / (ga) sAramata kA artha - bhedajJAna................ pUrvaka apanI samhAla karanA hai| (gha) upadeza zuddha sAra grantha meM (Ga) tribhaMgIsAra ke prathama adhyAya meM 108 prakAra se hone vAle prazna 2 satya / asatya kathana cuniye - - (ka) tribhaMgIsAra, karaNAnuyoga kA grantha hai / (satya / asatya) (kha) caubIsaThANA meM 71 gAthAe~ haiM / (satya / asatya) (ga) " mithyAvilI varSa gyAraha" zrI chadmasthavANI grantha kA sUtra hai / ( satya / asatya) (gha) mamala kA artha hai dukAlI zuddha dhruva svabhAva | ( satya / asatya) (Ga) mamala pAhur3a kI phUlanAoM meM acarI yA AcarI hara gAthA ke bAda doharAI jAtI hai| (satya / asatya) / prazna 3 - laghu uttarIya prazna ......gAthAe~ haiM / .......kA vivecana hai / (ka) caubIsaThANA grantha kA viSaya kyA hai ? (uttara svayaM likheM / ) (kha) upadeza zuddha sAra grantha kI viSaya vastu kA paricaya diijie| (uttara svayaM likheN|) (ga) acAra mata kyA hai ? (uttara svayaM likheN|) prazna 4 - dIrgha uttarIya prazna - (ka) AcAra, sAra mamalamata kA paricaya dekara tInoM meM aMtara btaaiye| (uttara svayaM likheN|) (kha) sAramata athavA mamalamata para TippaNI likhie| (uttara svayaM likheN|)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna artha kise kahate haiM ? uttara sArabhUta prayojanIya vastu ko artha kahate haiN| prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna artha ke kitane bheda haiM aura ve kauna-kauna se haiM? uttara prazna uttara prazna uttara - prazna uttara - - - - - - - - - - - - I| - pATha 2 paMcArtha aura pA~ca padavI - - 64 artha ke pA~ca bheda haiM - utpanna artha, hitakAra artha, sahakAra artha, jAna artha aura paya artha / OM hrIM zrIM kyA haiM ? OM hrIM zrIM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra kA bodha karAne vAle bIja maMtra haiM / OM hrIM zrIM kisake vAcaka maMtra haiM ? OM - vyavahAra se paMca parameSThI kA aura nizcaya se zuddhAtma svarUpa kA vAcaka maMtra hai / hrIM - vyavahAra se caubIsa tIrthaMkaroM kA aura nizcaya se kevalajJAna svarUpa AtmA kA vAcaka maMtra hai| zrI mokSa lakSmI kA vAcaka maMtra hai| - utpanna artha kise kahate haiM, isakI utpatti kA bIjAkSara maMtra kauna sA hai ? prayojana bhUta zuddhAtma svarUpa kI anubhUti ko utpanna artha kahate haiN| utpanna artha kI utpatti kA bIjAkSara maMtra 'OM' hai / abhiprAya - OMkAramayI zuddhAtma svarUpa ke Azraya se nija svabhAva kI anubhUti hotI hai yahI utpanna artha hai / Agama meM isako samyagdarzana kahA gayA hai| hitakAra artha kise kahate haiM, isakI utpatti kA vidhAna aura bIjAkSara maMtra kauna sA hai ? svAnubhUti pUrvaka sva-para ke yathArtha bodha rUpa prayojanIya jJAna kA honA hitakAra artha kahalAtA hai| hitakAra artha kI utpatti kA bIjAkSara maMtra 'hrIM' hai / - / abhiprAya kevalajJAnamayI AtmA kI anubhUti pUrvaka sva para kA yathArtha jJAna hotA hai| isa hitakArI prayojana bhUta jJAna kA prakaTa honA hitakAra artha hai| Agama meM isako samyagjJAna kahA hai| - sahakAra artha kise kahate haiM, isakI utpatti kA vidhAna aura bIjAkSara maMtra kauna sA hai ? prayojana bhUta svabhAva ke sAtha rahane arthAt Atma svabhAva meM lInatA ko sahakAra artha kahate haiN| sahakAra artha kI utpatti kA bIjAkSara maMtra 'zrIM' hai jo mokSa lakSmI kA vAcaka hai / abhiprAya mokSa lakSmI svarUpa apane zuddha svabhAva meM sthira hone ko sahakAra artha kahate haiN| isako Agama meM samyakcAritra kahA gayA hai| jAna artha kise kahate haiM aura isakA abhiprAya kyA hai ? kevalajJAna kI prakaTatA ko jAna yA jJAna artha kahate haiM / abhiprAya - jJAna svabhAva prayojanIya hai, isa prakAra ke lakSya sahita svabhAva meM sthita hokara
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 pUrNa jJAna kA prakaTa honA jAna yA jJAna artha kA abhiprAya hai| prazna - paya artha kise kahate haiM aura isakA kyA abhiprAya hai? uttara - siddha paramAtmA ke samAna zuddhAtmA kI anubhUti meM lInatA ko paya artha kahate haiN| abhiprAya-zuddhAtma svarUpa prayojana bhUta hai, aise zuddha svabhAva meM lIna hokara avinAzI siddha pada ko prakaTa karanA paya artha kA abhiprAya hai| prazna - zabdArtha Adi pA~ca artha aura utpanna artha Adi paMcArtha meM kyA aMtara hai? uttara - zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aura bhAvArtha yaha zAstroM ke artha karane kI paddhati hai| isa paddhati ke dvArA vastu svarUpa kA yathArtha jJAna hotA hai| utpanna artha Adi paMcArtha mokSamArgI sAdhaka kI sAdhanA meM uttarottara vRddhi kA bodha karAte haiN| utpanna artha Adi paMcArtha ke dvArA ratnatraya kI sAdhanA-ArAdhanA pUrvaka AtmA se paramAtmA hone kA mArga prazasta hotA hai| zabdArtha Adi pA~ca artha aura utpanna Adi paMcArtha meM yahI aMtara hai| pA~ca padavI prazna - padavI kise kahate haiM? uttara - jo mokSamArga meM AtmAnubhUti kI uttarottara vRddhiMgata avasthAoM kA jJAna karAtI hai use padavI kahate haiN| prazna - padavI ke kitane bheda haiM ? uttara - padavI ke pA~ca bheda haiM - 1. upAdhyAya padavI 2. AcArya padavI 3. sAdhu padavI 4. arihanta padavI 5. siddha pdvii| prazna - upAdhyAya padavI kise kahate haiM ? uttara - sva - para bhedajJAna pUrvaka AtmAnubhava sahita sAdhaka kI samyak zraddhAna jJAnamaya dazA ko upAdhyAya padavI kahate haiN| prazna - AcArya padavI kise kahate haiM? uttara - samyakdRSTi jJAnI kI saMyama yukta sAdhaka avasthA ko AcArya padavI kahate haiN| samyakdRSTi ke aMtaraMga meM nirmala bhAvoM kI vRddhi hone se vaha saMyama tapa kA pAlana karatA hai, aise saMyamI sAdhaka ko AcArya padavI vAlA kahA gayA hai| prazna - sAdhu padavI kise kahate haiM ? uttara - pApoM ke sarvadeza tyAga rUpa, nirgrantha vItarAgI dazA ko sAdhu padavI kahate haiN| aise sAdhu jo samasta rAgAdi prapaMcoM se virakta parama vItarAgI apane zuddha svabhAva kI sAdhanA meM lIna rahate haiM, ve sAdhu padavI vAle kahe gaye haiN| prazna - arihanta padavI kise kahate haiM? uttara - kevalajJAna mayI paramAtma dazA ko arihaMta padavI kahate haiN| arihaMta padavI vAlA pUrNa jJAna ko upalabdha ho jAtA hai| yahA~ cAra ghAtiyA karma evaM aThAraha doSoM kA abhAva ho jAtA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna - siddha padavI kise kahate haiM? uttara - ATha karmoM se rahita AtmA kI pUrNa zuddha dazA ko siddha padavI kahate haiN| siddha svarUpa kI prakaTatA hone ke kAraNa mukta jIva ko siddha padavI vAlA kahA gayA hai| prazna - paMca padavI aura paMca parameSThI meM kyA aMtara hai? uttara AcArya zrI jina tAraNa svAmI jI dvArA viracita zrI zrAvakAcAra, jJAnasamuccayasAra evaM mamalapAhuDa graMtha ke anusAra paMca padavI kA kathana AtmArthI sAdhaka ke lie Atma sAdhanA kA patha prazasta karatA hai| zrI tAraNa taraNa zrAvakAcAra jI grantha kI gAthA 326 se 332 meM arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu yaha paMca parameSThI, deva ke pA~ca guNoM ke rUpa meM batalAe gae haiN| yaha pA~ca parameSThI pada pUjyapane kI apekSA se kahe gaye haiM / paMca padavI kA kathana Atma sAdhanA kI apekSA se kiyA gayA hai| prazna - AcArya tAraNa svAmI jI ne paMcArtha,paMca padavI aura paMca parameSThI kA kathana kina granthoM meM kiyA hai ? uttara - AcArya zrI tAraNa svAmI ne paMcArtha kA varNana zrI kamala battIsIjI evaM bhaya Sipanika mamalapAhuDa jI grantha ke nanda Ananda phUlanA kramAMka 51 tathA anya phUlanAoM meM kiyA hai| paMca padavI kA varNana zrI bhaya Sipanika mamalapAhuDa jI grantha ke padavI phUlanA kramAMka 67 meM tathA zrAvakAcAra jI, jJAnasamuccayasAra jI grantha meM vistAra se kiyA hai| paMca parameSThI kA varNana zrI zrAvakAcAra jI, zrI kamalabattIsI jI tathA zrI mamalapAhuDa jI grantha meM kiyA gayA hai| abhyAsa ke prazna prazna 1- sahI jor3I banAiye(ka) utpanna artha - zuddha svabhAva meM sthiratA (Ga) / (kha) hitakAra artha - siddha pada kI prakaTatA (gh)| (ga) sahakAra artha- kevalajJAna kI prakaTatA (k)| (gha) jAna artha- svapara ke yathArtha bodhapUrvaka prayojanIya jJAna (ga) / (Ga) paya artha - prayojanabhUta zuddhAtma svarUpa kI anubhUti (kh)| prazna 2 - sahI vikalpa cunakara likhiye| (ka) mokSamArga meM AtmAnubhUti kI uttarottara vRddhiMgata avasthAoM kA jJAna karatI hai - (a) padavI (ba) parameSThI (sa) guNasthAna (da) siddha (kha) ATha karmoM se rahita AtmA kI pUrNa zuddha dazA hai - (a) arihaMta (ba) sAdhu (sa) upAdhyAya (da) siddha (ga) hitakAra artha kA bIjAkSara maMtra hai - (a) OM (ba) hRIM (sa) zrIM (da) arha prazna 3- laghu uttarIya prazna - (ka) OM zrIM hIM kisake vAcaka maMtra hai ? (uttara svayaM likheN|) (kha) paMcArtha ko eka - eka vAkya meM spaSTa kiijie| (uttara svayaM likheN|) prazna 4-dIrgha uttarIya prazna - (ka) paMcArtha kA svarUpa citra, rekhAcitra ke mAdhyama se spaSTa kiijiye| uttara - saMlagna citra meN| (kha) padavI kA svarUpa mamalapAhur3a jI grantha kI 67 vIM phUlanA tathA zrAvakAcAra, jJAna samuccayasAra jI ke anusAra likhiye| (uttara svayaM likheN|)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI tAraNa taraNa adhyAtma pUjA (zuddha SaT karma) adhyAtma ArAdhanA maMgalAcaraNa (dohA) zuddhAtama kI vandanA, karaha~ triyoga samhAri / SaT Avazyaka zuddha jo, pAlU~ zraddhA dhAri || 1 // praNamaM Atama deva ko, jo hai siddha samAna / yahI iSTa merA prabho, zuddhAtama bhagavAna // 2 // bhava du:kha se bhayabhIta hU~, cAhU~ nija kalyANa / nija Atama darzana karU~, pAU~ pada nirvANa // 3 // zuddha siddha arhanta arU, AcAraja uvajhAya / sAdhu gaNa ko maiM sadA, praNamUM zIza navAya // 4 // vItarAga tAraNa gurU, ArAdhaka dhruva dhAma | darzAte nija dharma ko, unako karUM praNAma // 5 // jinavANI jiya ko bhalI,kare subuddhi prakAza / yAtai sarasutI ko namU, karUM tattva abhyAsa // 6 // deva zAstra gurU ko namana, karake bArambAra | karUM bhAva pUjA prabho, yahI mukti kA dvAra || 7 // hai deva nija zuddhAtmA, jo basa rahA isa deha meM / mandira maThoM meM vaha kabhI, milatA nahIM para geha meM / jinavara prabhu kahate svayaM, nija AtmA hI deva hai / jo hai ananta catuSTayI, Ananda ghana svayameva hai // 1 // jaise prabhu arihanta arU saba, siddha nita hI zuddha haiN| vaise svayaM zuddhAtmA, caitanya maya su vizuddha hai | divya dhvani meM puSpa bikhare, deva nija zuddhAtmA / yaha zuddha jJAna vijJAna dhArI, AtmA paramAtmA // 2 //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ satadeva parameSThI mayI, jisakA ki jJAna mahAna hai / jisameM jhalakatA hai svayaM, yaha AtmA bhagavAna hai || aisA parama paramAtmA, nizcaya nijAtama rUpa hai / jo deha devAlaya basA, zuddhAtmA cidrUpa hai // 3 // jo zuddha samakita se hue, ve kareM pUjA deva kI / para se haTAkara dRSTi, anubhUti kareM svayameva kI / nija AtmA kA anubhavana, paramArtha pUjA hai yahI / jinarAja zAsana meM ise, kalyANakArI hai kahI // 4 // maiM zuddha pUjA deva kI, karatA hU~ mA~ he ! sarasvatI / yaha bhAva pUjA nitya karate, vijJajana jJAnI vratI // nizcaya su pUjA meM nahIM, ADambaroM kA kAma hai / para meM bhaTakane se kabhI, milatA na Atama rAma hai // 5 // kiriyA kareM pUjA kaheM, kaisI jagata kI rIti hai / pUjA kabhI hogI na unakI, jinheM para se prIti hai | jaba Atmadarzana ho nahIM,phira prapaMcoM se lAbha kyA / jaba Atmadarzana ho sahI,phira prapaMcoM se kAma kyA // 6 // pUjA kI vidhi maiM eka darzana jJAna maya, zAzvata sadA sukha dhAma hU~ / caitanyatA se maiM alaMkRta, amara Atama rAma hU~ | saMsAra meM basa iSTa merA, yahI zuddha svabhAva hai / jo svayaM meM paripUrNa hai, jisameM na koI vibhAva hai // 7 // cintAmaNI sama svayaM kA, caitanya tatva mahAna hai / nija kA karUM maiM cintavana, nija kA karUM zraddhAna hai // zuddhAtmA hI deva hai jo, guNa ananta nidhAna hai / maiM svAnubhava meM dekha lUM, Atama svayaM bhagavAna hai // 8 // jo haiM vicakSaNa yogijana, kara yoga kI nispaMdanA / oMkAra mayI dhuva dhAma kI, karate sadA ve vandanA / / para se haTA upayoga ko, karate nijAtama anubhavana / isa taraha hotA hai prabhu, arihanta siddhoM ko namana // 9 // adhyAtma bhakti karake jJAnI, AtmA ko jAnate / jo deva nija zuddhAtmA, nizcaya use pahicAnate //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 apane hI zuddha svabhAva meM, jJAnI ramaNa karate sadA / cidrUpa meM tallIna ho, pAte parama ziva zarmadA // 10 // zarmadA - sukha dene vAlA jJAnI parama dhyAnI svayaM meM, lIna kara upayoga ko| nija kA hI karate anubhavana,tajakara sakala saMyoga ko | jinavara kahe jJAnI vahI, jo jAnate isa marma ko / ve prApta karate haiM mahA, mahimA mayI jina dharma ko // 11 // arihanta siddhoM sama svayaM, zuddhAtmA pratyakSa hai / yaha svAnubhUti gamya hai, nija meM rama, dRr3ha lakSya hai | sata deva pUjA karUM maiM, pA jAU~ siddhi kI nidhi / upayoga ko nija meM lagAnA, deva pUjA kI vidhi || 12 // nizcaya su pUjA hai yahI, maMgalamayI sukhavarddhinI / isase pragaTatA siddha pada, Ananda vRddhi SaT guNI / / vyavahAra se pada deva prApti, hetu jo sAdhana kahe / maiM karUM vaisI sAdhanA, usa bhAvanA meM mana rahe || 13 // vyavahAra pUjA kA svarUpa arihanta siddhAcArya arU, uvajhAya muni mahArAja haiN| yaha paMca parameSThI parama guNa, AtmA ke kAja haiM / nija AtmA meM hI pragaTate, deva ke yaha guNa sbhii| para meM karo anveSaNA, nija guNa mileMge na kabhI // 14 // samyak sudarzana jJAna cArita, mayI hai nija aatmaa| pahicAnate jJAnI ise, nahiM jAnate bahirAtmA // nija AtmA ko chor3a, para meM ratnatraya milate nhiiN| jar3a meM kabhI caitanya ke, sundara kamala khilate nahIM // 15 // caturAnuyogoM aura jinavANI, mayI nija AtmA / hai svayaM ke valajJAna maya, sarvajJa nija paramAtmA // samyaktva Adi aSTa guNa maya, siddha sama hai AtmA / solaha ju kAraNa bhAva se, pragaTe supada paramAtmA || 16 / / hotA inhIM bhAvoM se, tIrthaMkara prakRti kA bandha hai / isa artha meM zubha rUpa hai, para AtmA nirbandha hai || uttama kSamA Adi kahe, vyavahAra se daza dharma haiM / inakA dhanI nija AtmA, yaha jina vacana kA marma hai // 17 // aSTAMga samyagdRSTi ke, ni:zaMkitAdi jo kahe / aSTAMga samyagjJAna maya, jJAnI sadA nija meM rahe ||
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~coM mahAvrata samiti pA~coM, guptiyA~ traya AcarUM / ina pacahattara guNa puMja se, devatva pada prApti karUM || 18 // jaba taka karUM arihanta, siddhoM kA guNoM se cintavana / nija AtmA kI sAdhanA, maiM karUM ArAdhana manana / taba taka ise vyavahAra pUjA, kahI zrI jina vacana meM / yaha vaha kuzala vyavahAra hai, jo hetu nija anubhavana meM // 19 // arihanta ko jo, dravya guNa paryAya, se pahicAnatA / nizcaya vahI nija deva rUpI, sva samaya ko jAnatA / / sujJAna kA jaba dIpa jalatA hai, svayaM ke hRdaya meM / mohAndha Tika pAtA nahIM, AtmAnubhava ke udaya meM // 20 // maiM moha rAgAdika vikAroM se, rahita avikAra huuN| aisI nijAtama svAnubhUti maya, samaya kA sAra hU~ | yaha nirvikalpa svarUpa mayatA, vAstavika pUjA yahI / jo kare anubhava guNa pacahattara, se bhavikajana hai vahI // 21 // pUjA kA mahatva aura samyaktva ke ATha aMga isa bhAva pUjA vidhi se, hotA udaya samyaktva kA / aSTAMga arU guNa aSTa saha, puruSArtha jagatA mukti kA // mujhako nahIM zaMkA rahe, jina vacana ke zraddhAna meM | maiM sakala vAMchA ko tajUM, jJAyaka rahUM nija jJAna meM // 22 // jo vastu jaisI hai sadA, vaisI rahe traya kAla meM / kisase karUM glAni ghRNA, kyoM paDUM isa jaMjAla meM // nita rahe merI tatva dRSTi, mUr3hatA ko maiM tajUM / tatvArtha ke nirNaya sahita, sva samaya ko maiM nita bhajUM // 23 // nija guNoM ko, para auguNoM ko, maiM sadA DhakatA rhuuN| gara ho kisI se bhUla to bhI, maiM kisI se na kahU~ // kAmAdi vaza gara koI sAdharmI, dharama patha se Dige / to maiM karUM vaha kArya jisase, phira supatha meM vaha lage // 24 // maiM karUM sthita svayaM ko bhI. mokSa ke patha meM prabho / sAdharmiyoM se nita mujhe, gau vatsa sama vAtsalya ho / vyavahAra meM jina dharma kI, maiM karUM nitya prabhAvanA / bahatI rahe mama hRdaya meM, su vizuddha Atama bhAvanA // 25 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ niraticAra samyaktva pAlana kI bhAvanA zaMkA nahIM kAMkSA nahIM arU, na hI vicikitsA dharUM / maiM anya dRSTi kI prazaMsA, aura na stuti karUM // aticAra bhI na lage koI mujhe samakita meM kabhI / samakita ravi ke teja meM, yaha doSa kSaya hoveM sabhI / / 26 / samyaktva ke ATha guNa maya bhAva pUjA saMvega he prabho ! aba maiM na paDUM, saMsAra ke jaMjAla meM / mujhako bhaTakanA na par3e, jaga mahAvana vikarAla meM / AvAgamana se chUTa jAU~, basa yahI hai bhAvanA | saMvega guNa maya karUM pUjA, dhAri catu ArAdhanA || 27 || nirveda saMsAra tana arU bhoga duHkha maya, roga haiM bhava tApa haiM / unake nivAraNa hetu yaha nirveda guNa kI jApa hai / niHzalya ho nirdvanda ho, nirlobha arU ni:kleza ho / nirveda guNa dhAraNa karUM, yaha AtmA parameza ho // 28 // nindA yaha zalya ke mithyAtva ke, kujJAna maya jo bhAva haiM / jitane azubha pariNAma arU saba rAga dveSa vibhAva haiM // akSaya su pada prApti ke hetu, nita karUM AlocanA / nindA karUM maiM durguNoM kI, bhava bhramaNa duHkha mocanA // 29 // ga nija doSa gurU ke sAmane, niSkapaTa hokara ke kahUM / jo jo huI haiM galtiyA~, unakA suprAyazcita cahUM // nirdoSa hone ke liye, nindA garhA ura meM dharUM / antara vikAroM ko jalAkara, mukti kI prApti karUM // 30 // 71 upazama bhItara bharA nija jJAna siMdhu, jaladhi sama laharA rhaa| aisI parama sita zAMti ko samyaktva guNa upazama kahA // sita zItala, samatA yukta bhava roga harane hetu maiM, nita jJAna meM hI AcarUM / upazama suguNa se karUM pUjA, zAnta samatA meM rahUM // 31 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 bhakti bhakti karUM sata deva kI, gurU zAstra kI vyavahAra se / nizcaya apekSA gAr3ha prIti, ho samaya ke sAra se || su jJAna kA dIpaka jalA, mohAndha kI kara dUM vidA / isa hetu se bhakti karUM, pA jAUM ziva pada zarmadA // 32 // vAtsalya sAdharmiyoM se he prabho, mujhako sadA vAtsalya ho / IyAdi doSa vihIna merA, mana sadA ni:zalya ho / caitanya mUrti AtmA se, prIti ho anurAga ho / nija meM ramU nija meM jamU, AThoM karama kA tyAga ho // 33 // niSkarma pada kI prApti hetu, vatsalatva grahaNa karUM / hogI saphala pUjA tabhI, jaba maiM bhavodadhi se tarUM || anukampA saMsAra ke SaT kAya jIvoM para, dayA pariNAma ho / mujhase kabhI koI du:khI na ho, subaha yA zAma ho // 34 // merI rahe mujha para dayA, Atama du:khI na ho kabhI / nija AtmA se dUra ThahareM, moha rAgAdika sabhI / / maiM mukti phala kI prApti hetu, zuddha anukampA dharUM / zuddhAtmA meM lIna hokara, mukti kI prApti karUM // 35 // aSTAMga arU guNa sahita, saMyama AcaraNa patha para calUM / hokara virAgI vItarAgI, karma ke dala ko dalUM | sampUrNa pApoM se rahita, vrata mahAvrata ko AcarUM / nija rUpa meM tallIna ho, arihanta pada prApti karUM // 36 // saba karma vighaTe jJAna pragaTe, pUrNa zuddha dazA prabho / AThoM suguNa pragaTeM susamyak, jJAna darzana zuddha jo // agurUlaghu avagAhanA, sUkSmatva vIraja ke dhanI / bAdhA rahita nirlepa haiM prabhu siddha, loka zikhA maNI // 37 // nizcaya tathA vyavahAra se, mukti kA zAzvata paMtha hai| bhItara huA hai svAnubhava, taba AcaraNa nirgrantha hai || ho pUjya ke sama AcaraNa, pUjA vahI saccI khii| gara AcaraNa meM bheda hai, to phira huI pUjA nahIM // 38 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ " arihanta Adi deva pada, nija AtmA meM zobhate / ajJAna maya jo jIva haiM, ve adevoM meM khojate / jala ke vilone se kabhI, makkhana nikalatA hai nahIM / jyoM reta pelo kolhuA meM, tela milatA hai nahIM // 39 // tyoM hI kare jo adevoM meM deva kI anveSaNA | para deva na milatA kabhI, yaha jina prabhu kI dezanA // devatva kA rahatA sadA, caitanya meM hI vAsa hai / kaise mile vaha acetana meM, jo svayaM ke pAsa hai // 40 // caitanya maya satadeva kI, jo vandanA pUjA kreN| ve parama jJAnI dhyAna rata ho, mokSa lakSmI ko vareM | isa taraha pUjA deva kI kara, gurU kA sumaraNa karUM / unake guNoM ko pragaTa kara, saMsAra sAgara se tarUM // 41 // zuddha gurU upAsanA jo vItarAgI dharma dhyAnI, bhAva liMgI saMta haiM / ramate sadA nija AtmA meM zAMti priya nirgrantha haiM // , karate muni jJAnI hamezA, svAnubhava rasa pAna haiM / ve hI taraNa tAraNa gurU, jaga meM jahAja samAna haiM || 42 // jinako nahIM saMsAra tana, bhogoM kI koI cAha hai / ve jagata jIvoM ko batAte, Atma hita kI rAha hai // jo ratnatraya kI sAdhanA, ArAdhanA meM lIna haiM / vyavahAra se mere gurU, jo rAga-dveSa vihIna haiM // 43 // aise sugurU ke sadguNoM kA smaraNa cintana manana / karanA thuti arU vandanA, basa hai yahI sadgurU zaraNa | nija antarAtmA nija gurU, yaha niyata naya se jAnanA / jJAtA sadA rahanA sugurU kI hai yahI ArAdhanA // 44 // " saMsAra meM jo ajJajana, kugurU aguru ko mAnate / ve DUbate majhadhAra meM, saMsAra kI raja chAnate // isase sadA bacate raho, jhUThe kugurU ke jAla se / basa bano zuddha gurU upAsaka, baco jaga jaMjAla se / / 45 / / zuddha svAdhyAya jisa grantha meM ho vItarAgI, jina prabhu kI dezanA / jo preraNA de jIva ko, tuma karo sva saMvedanA // 73
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 jisameM na hove doSa koI, pUrva apara virodha kA / usa zAstra kA svAdhyAya karanA, lakSya rakha nija bodha kA // 46 // satzAstra kA adhyayana manana, vyavahAra se svAdhyAya hai| dhruva dhAma kA ciMtana manana, naya niyata kA abhiprAya hai // mana vacana tana kI ekatA kara, lIna ho nija jJAna meN| svAdhyAya nizcaya hai yahI, svAdhIna ho nija dhyAna meM // 47 // zuddha saMyama saMyama kahA hai dvividha, pahalA indriyA~ mana vaza karo / SaT kAya jIvoM para dayA, rakSA apara saMyama dharo || paMcendriyoM ke azva caMcala haiM, inheM vaza meM rakheM / saMyama sahita dhara kara dharama, amRta rasAyana ko calU~ // 48 // vyavahAra se saMyama kahA, nizcaya surata nija kI rahe / 'maiM zuddha hU~' upayoga samyaka jJAna dhArA meM bahe || traya ratna kA nirmala salila, jo jJAna maya nita baha rahA / avagAha isameM nita karo, nizcaya yahI saMyama kahA // 49 // zuddha tapa icchA rahita niHkleza ho, tapa sAdhanA ura dhAranA / dvAdasa vidhi tapa AcaraNa kara, karma ripu niravAranA / rAgAdi saba vikRta vibhAvoM, para na dRSTi DAlanA / nija rUpa meM lavalIna hokara, zuddha tapa ko pAlanA // 50 // nizcaya tathA vyavahAra se, zAzvata rahe tapa kI kathA / nirdvanda hokara dhAri lo, miTa jAyegI jaga kI vyathA // puruSArtha ke isa mArga para, Alasa kabhI karanA nhiiN| yaha zuddha tapa pahu~cAyegA, jahAM jJAna jhar3iyAM laga rahIM // 51 // zuddha dAna jo vItarAgI sAdhu uttama, aura madhyama aNuvratI / tatvArtha zraddhAnI jaghana hai, pAtra avirata samakitI // zrAvaka sadA detA su pAtroM ko, caturvidhi dAna hai / AhAra auSadhi abhaya aru, cauthA kahA vaha jJAna hai // 52 / / zubha bhAvanA se vidhi sahita, yaha dAna hai vyavahAra se / hogA su nizcaya dAna jaba, muMha mor3a lo saMsAra se |
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai pAtra zuddha svabhAva aru, dAtA kahA upayoga ko / sampanna hotA dAna jaba, samyaktva kA zubha yoga ho // 53 // upayoga kA nija rUpa meM hI, lIna honA dAna hai| hai yaha anokhA dAna jo, detA parama nirvANa hai | zubha dAna se ho devagati, aru zuddha se mukti mile / caitanya upavana meM raho, taba puSpa Ananda ke khileM // 54 // satzrAvakoM ko zuddha Avazyaka, kahe SaT karma haiM / jo bhavya inako pAlate, milatA unheM ziva zarma hai | racate sadA jo prapaMcoM ko, ve bhrame saMsAra meM | merI lage bhava pAra naiyA, pha~se nahIM majhadhAra meM || 55 / / (1) maitrI bhAvanA jaga ke sakala SaT kAya prANI, jJAna maya rahate sabhI / mujhako rahe satveSu maitrI, ho saphala jIvana tabhI // vyavahAra meM saba prANiyoM ke prati ho sadbhAvanA / nizcaya svayaM se prIti ho, basa yahI maitrI bhAvanA // 56 / / (2) pramoda bhAvanA jo mokSa patha ke pathika haiM, nija Atma jJAnI saMta haiN| ve dezavrata ke dhanI haiM athavA, muni guNavanta haiM | una jJAniyoM ko dekhakara, bhara jAe hiyarA prema se / basa ho pramoda su bhAvanA, zraddhAna maya vrata nema se || 57 // (3) kAruNya bhAvanA saMsAra meM jo jIva du:kha se, trasta sAtA hIna haiN| ve azubha karmodaya nimita se, daridrI arU dIna haiM | aise sakala jana dIna dukhiyoM, para mujhe karUNA rahe / du:kha maya kabhI na ho nijAtama, sata dharama zaraNA gahe // 58 // (4) mAdhyastha bhAvanA jo jIva satpatha se vimukha haiM, dharma nahiM pahicAnate / ajJAna vaza pUrvAgrahI, ekAnta haTha ko ThAnate // aise ku mArgI haThI jIvoM, para mujhe mAdhyastha ho / maiM rakhU samatA bhAva saba para, svayaM meM Atmastha ho // 59 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 adhyAtma hI saMsAra ke, klezodadhi kA tIra hai / calatA rahUM isa mArga para, miTa jAyegI bhava pIra hai // jJAnI banUM dhyAnI banUM aru , zuddha saMyama tapa dharUM / vyavahAra nizcaya se samanvita, mukti patha para AcarUM // 60 // dohA mujhako do mA~ Atmabala, karU~ parama puruSArtha / nija svabhAva meM lIna ho, pA jAUM paramArtha // 1 // zuddha SaTAvazyaka vidhi, pUjA bhAva pradhAna / kInI hai zubha bhAva se, cAha~ nija kalyANa || 2 // Avazyaka SaT karma jo, zuddha kahe gurU tAra | inakA maiM pAlana karUM, ho jAUM bhava pAra || 3 // brahmAnanda svarUpa maya, vItarAga nija dharma / dhAraNa kara nija meM rama, vinaseM AThoM karma // 4 // deva gurU Agama dharama, jJAyaka Atama rAma / tInoM yoga samhAri ke, zata-zata karUM praNAma || 5 // jaya tAraNa taraNa deva (paramAtmA) tAraNa taraNa tAraNa taraNa dharma (svabhAva) tAraNa taraNa gurU zuddhAtmA tAraNa taraNa bolo tAraNa taraNa jaya tAraNa taraNa adhyAtma adhyAtma kA artha hai - apane Atma svarUpa ko jaannaa| adhyAtma eka vijJAna hai, eka kalA hai, eka darzana hai| adhyAtma mAnava ke jIvana meM jIne kI kalA ke mUla rahasya ko udghATita kara detA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna abhyAsa ke prazna prazna 1- rikta sthAnoM kI pUrti kro| (ka) jo deha devAlaya basA.............cidrUpa hai| (kha) jaba Atmadarzana ho sahI, phira.............se kAma kyaa| (ga) ............. sama svayaM kA, caitanya tatva mahAna hai| (gha) adhyAtma bhakti karake jJAnI.............ko jAnate haiN| (Ga) .............pratyakSa anubhUti gamya hai| prazna 2 - satya/asatya kathana cuniye|| (ka) solaha kAraNa bhAvanAoM ke bhAne se svarga milatA hai| (satya/asatya) (kha) samyakdRSTi ke ATha aMga hote haiM / (satya/asatya) (ga) cAra mahAvrata, paMca samiti, cAra gupti hotI hai| (satya/asatya) (gha) maiM moha rAgAdika vikAroM se rahita avikAra huuN| (satya/asatya) 3- sahI jor3I bnaaiye| saMvega - vibhAva, durguNoM kI AlocanA garhA - saMsAra se chUTane kI bhAvanA anukampA - svayaM kA doSa kahakara prAyazcita lenA nindA - dayA pariNAma prazna 4-sahI vikalpa cuniye| (1) dhruva dhAma kA ciMtana manana kahalAtA hai| (a) saMyama (ba) nizcaya svAdhyAya (sa) vyavahAra svAdhyAya (da) zuddha tapa (2) upAsanA to----kI hotI hai| (a) guruoM kI (ba) vItarAgI nirgrantha guruoM kI (sa) sadguru ke guNoM kI (da) guru caraNoM kI prazna 5 - laghu uttarIya prazna / nimnalikhita paribhASAyeM likhiye| (ka) niHzaMkti, niHkAMkSita, nirvicikitsA, vAtsalya (kha) nirveda, upazama, bhakti, zuddha saMyama, zuddha tapa (ga) maitrI bhAvanA, pramoda bhAvanA, madhyastha bhAvanA prazna 6-dIrgha uttarIya prazna / (ka) samyaktva ke ATha aMga aura ATha guNoM kA saMkSipta paricaya diijiye| (kha) adhyAtma ArAdhanA ke AdhAra para pUjA vidhi kA paricaya diijiye|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zrI paMDitapUjA jI saMkSipta paricaya samyagdarzana hone para jJAna samyagjJAna hotA hai / samyagjJAna kI hI saMjJA jJAna hai| jJAna kA sAmAnya lakSaNa batAte hue AcAryoM ne kahA hai - "jAnAti jJAyate'nena jJApti mAtra vA jJAnam" jo jAnatA hai vaha jJAna hai athavA jisake dvArA jAnA jAye vaha jJAna hai| jAnanA mAtra jJAna hai| jJAna kriyA meM pariNata AtmA hI jJAna hai kyoMki vaha jJAna svabhAvI hai| jJAna jIva kA vizeSa guNa hai jo sva aura para donoM ko jAnane meM samartha hai / vaha pA~ca prakAra kA hai - mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevalajJAna / anAdi kAla se moha kA AvaraNa hone ke kAraNa jIva sva va para meM bheda nahIM dekha paataa| zarIra Adi para padArthoM ko hI nija svarUpa mAnatA hai isI se mithyAjJAna yA ajJAna nAma pAtA hai| samyaktva ke prabhAva se para padArthoM se bhinna nija svarUpa ko jAnane lagatA hai yahI bhedajJAna samyagjJAna hai| samyagjJAna hI jIva ko parama iSTa hai| jIva svayaM ko svayaM se jAne yaha nizcaya samyagjJAna hai| usako pragaTa karane meM nimittabhUta Agama jJAna vyavahAra samyagjJAna kahalAtA hai| nizcaya samyagjJAna hI vAstava meM mokSa kA kAraNa hai,vyavahAra samyagjJAna nhiiN| AcArya pravara zrImad jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne zrI paMDita pUjA jI graMtha meM citprakAza ke svAnubhava pramANa samyagjJAna kA pratipAdana kiyA hai| samyakdRSTi jJAnI siddha paramAtmA ke samAna apane cidrUpa svabhAva kA vedana karatA hai| zuddha svabhAva meM upayoga sthira karatA hai, isa prakAra nizcaya deva pUjA karatA hai| apane aMtarAtmA ko jAgrata kara svayaM ke ratnatraya guNoM kA vedana karatA hai yahI gurU upAsanA hai| mati zruta jJAna ke bala se paMcama kevalajJAna mayI jJAna mAtra svabhAva kI anubhUti sahita ArAdhanA karatA hai yahI jJAna mayI zAstra kI pUjA hai| jJAnI guNoM kI pUjA karatA hai| samyagjJAna ke jala meM snAna kara, mithyAtva, zalya, kaSAya, mana kI capalatA Adi vikAroM kA prakSAlana karatA hai| dharma rUpa svabhAva ke vastra, ratnatraya ke AbharaNa, samatA mayI mudrA kI mudrikA aura jJAnamayI dhruva svabhAva kA mukuTa dhAraNa kara samyakjJAnI dRSTi kI nirmalatA pUrvaka vItarAga bhAva sahita nija zuddhAtma deva kA darzana karatA hai| jJAna mArga meM yahI jJAna pUrvaka devArAdhanA kI vidhi hai| samyakjJAnI dravya svabhAva kI stuti karatA hai / svabhAva kA bahumAna jAgrata ho aisI yathArtha bhakti karatA hai| nizcaya se upayoga ko svabhAva ke prati samarpita kara nizcaya dAna kA sukha bhoga karatA hai| bhUmikAnusAra vyavahAra meM pAtroM ko dAna bhI detA hai| samyakajJAnI jAnatA hai ki cAra saMgha ke jIvoM ko sva samaya zuddhAtmA hI prayojanIya hai| yahI sarva tattvoM kA sAra hai| samyagjJAna aMtarazodhana kA mArga prazasta karatA hai| vikAroM evaM viparIta mAnyatAoM kA parimArjana kara svabhAva meM sthita karatA hai| cAritra ko pragaTa karatA hai| isa prakAra pUjya ke samAna AcaraNa ko saccI pUjA kahate haiN| zrI paMDita pUjA jI graMtha meM aise asAdhAraNa jJAna guNa kI mahimA, samyakjJAnI ke dvArA paramAtma pada kI prApti hetu kI jAne vAlI AdhyAtmika pUjA vidhi,Atma sAdhanA aura aMtarazodhana ke mArga kA nizcaya-vyavahAra ke samanvaya pUrvaka adabhuta vivecana kiyA gayA hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-1 __siddha prabhu ke samAna nija zuddhAtmA urvakArasya Urdhasya, Urdha sadbhAva sAsvataM / vinda sthAnena tisTate, nyAnaM mayaM sAsvata dhuvaM // anvayArtha - (urvakArasya) OMkAra ke (Urdhasya) UrdhvavartI binduvat (Urdha) Urdhvagamana (sadbhAva) svabhAva dvArA (sAsvata) zAzvata (vinda sthAnena) vinda sthAna meM (tisTate) rahane vAlA (nyAnaM mayaM) jJAnamayI (sAsvataM) avinAzI (dhuvaM) dhruva svabhAva jayavaMta ho / artha - OMkAra ke UrdhvavartI bindu ke samAna Urdhvagamana svabhAva dvArA zAzvata vinda sthAna meM rahane vAlA jJAnamayI avinAzI dhruva svabhAva apane meM sadA prakAzamAna ho rahA hai, aisA mahimAmaya siddha svabhAva sadA jayavaMta ho| prazna 1 - urvakArasya Urdhasya isa prathama gAthA kA abhiprAya kyA hai? uttara - AtmA U~kAramayI paMca parameSThI pada kA dhArI zuddha-buddha jJAna svarUpa hai| jo jIva apane zuddha svabhAva meM lIna hokara Urdhva gamana karatA hai, vaha trikAlI caitanya svabhAva meM lIna hokara nirvikalpa mokSa sukha meM sadA virAjatA hai, vahI siddha paramAtmA kahalAtA hai| unhIM siddha paramAtmA ke samAna mahimAmaya merA bhI zuddha satsvarUpa hai| prazna 2 - AtmA Urdhvagamana kaise karatA hai ? uttara - AtmA svabhAva se Urdhvagamana karatA hai| jisa prakAra - 1. miTTI ke lepa se yukta tumbI miTTI ke lepa chUTane para pAnI meM Upara kI ora gamana karatI 2. kumhAra ke cAka para rakhI huI miTTI hAtha lagAte hI Upara kI ora jAtI hai| 3. eraNDa kA bIja phalI phUTate hI Upara kI ora jAtA hai| 4. agni kI zikhA jaise svAbhAvika rUpa se Upara kI ora gamana karatI hai, isI prakAra AtmA bhI svabhAva se Urdhvagamana karatA hai| prazna 3- AtmA viMda sthAna meM rahane vAlA hai isakA kyA tAtparya hai? uttara - jisa prakAra OM maMtra meM vindu sabase Upara rahatI hai, isI prakAra AtmA svabhAva se nirvikalpa vinda sthAna meM rahane vAlA siddha ke samAna hai| gAthA-2 dhruva svabhAva kI vandanA niru nizcai naya jAnante, suddha tatva vidhIyate / mamAtmA gunaM suddha, namaskAra sAsvata dhuvaM // anvayArtha-(niru nizcai naya) parama zuddha nizcaya naya se [jJAnI] (jAnante) jAnate haiM ki (mamAtmA) merI AtmA ke (guna) guNa [siddha ke samAna (suddha) zuddha haiM (saddha tatva) zuddha tattva ko prApta karane kI
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 (vidhIyate) yahI vidhi hai (sAsvataM) aise zAzvata (dhuvaM) dhruva svabhAva ko (namaskAraM) namaskAra hai| artha - samyakdRSTi jJAnI parama zuddha nizcaya naya se jAnate haiM ki merI AtmA ke guNa siddha paramAtmA ke samAna zuddha haiM, aisA jAnate hue svabhAva kI sAdhanA ArAdhanA karate haiM, zuddha tattva ko prApta karane kI yahI vidhi hai| prazna 1- jJAnIjana apanI AtmA ko kaisA jAnate haiM? uttara - jJAnIjana apanI AtmA ko siddha ke samAna zuddha karma rahita jJAnamayI citprakAzamAna anaMta guNa svarUpI jAnate haiN| prazna 2- jJAnI kisa prakAra zuddhAtma svarUpa ko namaskAra karate haiM? uttara - dhruva tattva zuddhAtmA hI vaMdanIya hai| isI kI sAdhanA se siddhatva pragaTa hotA hai| jJAnIjana arihaMta siddha paramAtmA ke samAna sva svarUpa meM samyagdarzana jJAna pUrvaka lIna hote haiN| isa prakAra yathArtha vidhi se zuddhAtma svarUpa ko namaskAra karate haiN| prazna 3- AtmA mahimA maya tattva hai, phira bhI upayoga apane meM kyoM nahIM lagatA hai? uttara - siddha ke samAna nija dhruva tattva zuddhAtmA sva - para prakAzaka caitanya svarUpa anaMta guNoM kA bhaMDAra hai| aisA jAnate hue bhI Atmahita kI ruci na hone se upayoga apane meM nahIM lagatA hai| prazna 4- AtmA kA bodha kaba jAgatA hai aura mukti mArga kaise banatA hai? uttara - svabhAva kI ruci hone para pApa viSaya kaSAyoM se aruci ho jAtI hai| isase Atma svarUpa kA bodha hotA hai| isa taraha upayoga ke AtmonmukhI hone se mukti kA mArga banatA hai| gAthA -3 sacce deva kI pUjA vidhi uvaM namaH vidate jogI,siddhaM bhavati sAsvata / paMDito sopi jAnante,deva pUjA vidhIyate // anvayArtha - (jogI) yogIjana (urva namaH) oma nama: kA (viMdate) anubhava karate haiM aura (sAsvataM) zAzvata (siddha) siddha (bhavati) ho jAte haiM (paMDito) samyakdRSTi jJAnI (sopi) vaha bhI [isa rahasya ko] (jAnante) jAnate haiM (deva pUjA) deva pUjA kI (vidhIyate) yahI vidhi hai| artha- Atma rasika vItarAgI yogIjana om namaH arthAt nija zuddhAtmA kA niraMtara anubhava karate haiM aura svAnubhUti meM rata rahate hue zAzvata siddha ho jAte haiM, samyakdRSTi jJAnI bhI isa rahasya ko jAnate haiM, ve apane upayoga ko svabhAva meM lagAte haiM, deva pUjA kI yahI vidhi hai| prazna 1- uvaM nama: kA kyA abhiprAya hai? uttara - svAnubhUti meM oMkAramayI siddha svarUpa ke prati samarpaNa hI uvaM nama: kA abhiprAya hai| prazna 2- yogI kisako kahate haiM? uttara - aise sAdhu jo saMsAra zarIrAdi saMyoga se pUrNa virakta hote haiM, jinako vyavahAra meM mana vacana kAya kI ekatA aura sthiratA hotI hai| nizcaya meM jinakA upayoga zuddha svabhAva meM lIna rahatA hai unheM yogI kahate haiN|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 3- paMDita kise kahate haiM? uttara - jo jIva satsaMga aura bhedajJAna dvArA apane satsvarUpa ko jAna letA hai| jise nijazuddhAtmAnubhUti pUrvaka tattva nirNaya ho jAtA hai, jo svAbhAvika jIvana jItA hai vaha paMDita jJAnI kahalAtA hai| prazna 4- isa gAthA meM kAraNa kArya kA kathana kisa prakAra ghaTita hotA hai? uttara - "uvaM nama: viMdate jogI, siddhaM bhavati sAsvataM" gAthA ke prathama do caraNa meM kAraNa kArya kI siddhi huI hai| prathama caraNa meM kahA hai ki yogI uvaM nama: arthAt OMkAra mayI siddha svarUpa kA anubhava karate haiN| yahAM siddha svarUpa kAraNa hai| dUsare caraNa meM kahA hai ki zAzvata siddha ho jAte haiN| isa prakAra dvitIya caraNa meM siddha svarUpa kI pragaTatA kArya hai| isa prakAra isa gAthA meM kAraNa kArya kA kathana ghaTita hotA hai| prazna 5- paMDita kauna hai, isa saMdarbha meM AcArya tAraNa svAmI evaM anya jainAcArya kyA kahate haiM? uttara - paMDita kI paribhASA ke saMbaMdha meM AcArya tAraNa svAmI jI evaM anya AcAryoM kA kathana isa prakAra hai devaM ca nyAna rUpena, paramisTI ca saMjutaM / so ahaM deha madhyeSu, yo jAnAti sa paMDitA // deva jo jJAna svarUpI hai aura parameSThI pada se saMyukta hai| vaisA hI maiM isa deha meM virAjamAna hU~, jo aisA jAnatA hai vaha paMDita hai| karma asTa vinirmukta,mukti sthAneSu tisTite / so ahaM deha madhyeSu, yo jAnAti sa paMDitA // jo AThoM karmoM se pUrNa mukta zuddha siddha paramAtmA loka ke agrabhAga meM tiSThate haiM, vaisA hI maiM isa deha meM virAjamAna hU~ jo aisA jAnatA hai vaha paMDita hai| (AcArya tAraNa svAmI, zrAvakAcAra gAthA-42,43) paNDiya viveya suddha, vinyAnaM nyAna suddha uvaesaM / saMsAra sarani tiktaM, kammakkhaya vimala mukti gamanaM ca // jo viveka se zuddha haiM,zuddha jJAna vijJAna kA upadeza dete haiM, saMsAra ke paribhramaNa ko tyAga kara karmoM ko kSaya kara vimala mukti ko prApta karate haiM vaha paMDita arthAt samyakjJAnI haiN| (AcArya tAraNa svAmI, upadeza zuddha sAra gAthA-32) deha vibhiNNau NANamau, jo paramappu Niei / parama samAhi pariTThiyau, paMDiu so ji havei // jo paramAtmA ko zarIra se bhinna aura kevalajJAna se pUrNa jAnatA hai, vaha parama samAdhi meM tiSThatA huA aMtarAtmA arthAt vivekI hai,paMDita hai| (zrI yogIndudeva, paramAtma prakAza-1/14) jo pariyANai appu paru jo para bhAva caei / so paMDiu appA muNaha so saMsAru muei // jo paramAtmA ko samajhatA hai aura parabhAva kA tyAga karatA hai use paMDita aMtarAtmA smjho| vaha jIva saMsAra ko tyAga detA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-4 svAnubhava mahimA, gurU upAsanA kA phala hiyaMkAra nyAna utpanna,urvakAraM ca vindate / arahaM sarvanya uktaM ca, acaSya darasana disTate // anvayArtha - (arahaM ) vItarAgI arihaMta (sarvanya) sarvajJa paramAtmA (uktaM) kahate haiM [jo jIva] (uvaMkAraM ca) OMkAra svarUpa zuddhAtma tattva kA (vindate) anubhava karate haiM (ca) aura (acaSya darasana) ciMtana manana anubhavana rUpa acakSu darzana arthAt AtmonmukhI dravya dRSTi se (disTate) dekhate haiM [unheM] (hiyaMkAraM) apane paramAtma svarUpa kA (nyAna) jJAna (utpanna) utpanna ho jAtA hai| artha - vItarAgI arihaMta sarvajJa paramAtmA kahate haiM - jo jIva OMkAra svarUpa zuddhAtma tattva kA anubhava karate haiM aura ciMtana-manana anubhavana rUpa acakSu darzana arthAt AtmonmukhI dravya dRSTi se dekhate haiM unheM apane paramAtma svarUpa kA mahimAmayI jJAna utpanna ho jAtA hai| prazna 1- 'hiyaMkAraM nyAna utpanna 'isa gAthA ke anusAra vItarAgI sarvajJa paramAtmA ne kyA kahA hai? uttara - vItarAgI arihanta sarvajJa paramAtmA ne kahA hai ki nija AtmA zuddha cidAnandamayI nirvikAra hai| jo jIva jJAnamayI antara cakSu se dekhate haiM, zuddhAtma tattva kA anubhavana karate haiM, unako apane paramAtma svarUpa kA jJAna utpanna ho jAtA hai| prazna 2- paramAtma svarUpa kA jJAna utpanna ho jAtA hai isameM gurU upAsanA kaise huI? uttara - guru ke prati sarvasva samarpaNa kI bhAvanA ko guru bhakti kahate haiN| guru ke anukUla pravartana karane ko guru upAsanA kahate haiM / arihaMta paramAtmA kI bhakti, unake guNoM kI ArAdhanA aura svAnubhava aMtara dRSTi se apane paramAtma svarUpa kA bodha honA hI saccI gurU upAsanA hai| prazna 3- jJAnI ko acakSudarzana se Atmadarzana kaise hotA hai? uttara - cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana yaha darzana ke cAra bheda haiN| ina cAroM meM mana se jo dekhanA hai vaha acakSudarzana hai| AtmA kA avalokana chadmastha avasthA meM mana se hotA hai aura vaha Atmadarzana mithyAtva Adi sAtoM prakRtiyoM ke upazama, kSaya aura kSayopazama pUrvaka hotA hai| isa taraha jJAnIjanoM ko acakSudarzana se Atmadarzana hotA hai| gAthA-5 jJAna mayI zAstra jinavANI kI pUjA vidhi mati zrutasya saMpUranaM, nyAnaM paMca mayaM dhuvaM / paMDito sopi jAnanti, nyAnaM sAstra sa pUjate // anvayArtha - (paMDito) samyakdRSTi jJAnI (saMpUrana) sampUrNa [kSayopazama pramANa] (mati zrutasya) mati zruta jJAna ke bala se (nyAnaM paMcamayaM) paMcama jJAnamayI (dhuvaM) dhruva svabhAva ko (jAnanti) jAnate haiM, anubhava karate haiM (sopi) vaha jJAnI (nyAnaM sAstra) jJAnamayI zAstra kI (sa pUjate) samyak pUjA karate haiN|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha- samyakdRSTi jJAnI kSayopazama pramANa sampUrNa mati zruta jJAna ke bala se paMcama kevalajJAnamayI dhruva svabhAva ko jAnate haiM, anubhava karate haiM, kevalajJAnamayI svabhAva kI ArAdhanA meM rata rahate haiM, isa prakAra vaha jJAnI jJAnamayI zAstra kI samyak pUjA karate haiN| prazna 1- jJAnI jJAnamayI zAstra kI pUjA kisa prakAra karate haiM? / uttara - samyaktva sahita mati zrutajJAna ke bala se samyakdRSTi paMcama kevalajJAnamayI avinAzI zuddha svarUpa kA anubhava karate haiN| jJAnamayI zuddhAtmA ko jAnate haiN| isa prakAra nija svarUpa kA zraddhAna, jJAna aura anubhava karane se ve jJAnamayI zAstra (jinavANI) kI saccI pUjA karate haiN| prazna 2- jinavANI kI kyA mahimA hai? uttara - jinavANI jJAna kA bodha karAne vAlI hai| jinavANI na ho to yathArtha vastu svarUpa ko samajhA nahIM jA sktaa| mahAvIra bhagavAna ko kevalajJAna hone ke pazcAt chyAsaTha dina taka divyadhvani nahIM khirane se dharma kI prabhAvanA nahIM huI, jIva satya vastu svarUpa ko nahIM samajha sake / jaba divya dhvani pragaTa huI, vANI khirI taba jIvoM ne dharma kA svarUpa samajhA aura tadrUpa AcaraNa kara mukti mArga para cale, yaha saba jinavANI kA mahAtmya hai| prazna 3- vyavahAra aura nizcaya se jinavANI kI ArAdhanA pUjA kaise kI jAtI hai? uttara - dvAdazAMga rUpa jinavANI bAhya nimitta hai| jinavANI kI vinaya aura bahumAna karanA tathA ruci pUrvaka svAdhyAya manana karanA vyavahAra se jinavANI kI ArAdhanA hai / antara meM apane jJAna svabhAva kA bodha, subuddhi kA jAgaraNa, samyak mati-zrutajJAna kA honA nizcaya jinavANI hai| jJAnI paMDita ko nizcaya - vyavahAra kA yathArtha jJAna hotA hai| nizcaya naya se apane paMcama jJAnamayI dhruva svabhAva kI sAdhanA ArAdhanA karanA jJAnamayI jinavANI kI saccI pUjA hai| gAthA-6 saccA deva gurU zAstra dharma nija zuddhAtmA u hiyaM zriyaMkAra,darasanaM ca nyAnaM dhuvaM / devaM guraM sutaM carana, dharma sadbhAva sAsvataM // anvayArtha - (uvaM) OMkAra mayI [zuddha svarUpI] (hiyaM) hiyaMkAra pUrNa jJAna svarUpa] (zriyaMkAra) zriyaMkAra - zuddha bhAva se alaMkRta [mokSalakSmI svarUpa] (darasana) samyagdarzana (nyAna) samyagjJAna (carana) samyakcAritra mayI [AtmA kA] (sAsvataM) zAzvata (dhurva) dhruva (sadbhAva) svabhAva hI (deva) saccA deva (guraM) saccA gurU (suta) saccA zAstra (ca) aura (dharma) saccA dharma hai| artha- OMkAramayI zuddha svarUpI, hiyaMkAra arthAt pUrNa jJAna svarUpa, zriyaMkAramayI zuddha bhAva se alaMkRta, mokSalakSmI svarUpa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra mayI AtmA kA zAzvata dhruva svabhAva hI saccA deva, guru,zAstra aura dharma hai| prazna 1- 'urva hiyaM zriyaMkAraM 'isa gAthA meM deva guru dharma zAstra kisako kahA hai? uttara - OMkAra, hriyaMkAra, zriyaMkAra svarUpa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritramayI nija zuddhAtmA ko deva guru dharma zAstra kahA hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 prazna 2 uvaM hiyaM zriyaMkAraM chaTavIM gAthA meM nija zuddhAtmA ko saccA deva gurU zAstra dharma kisa kAraNa se kahA hai ? uttara prazna 3 uttara - - - isa gAthA meM sAdhanA kI apekSA nizcaya naya kI pradhAnatA se kathana kiyA hai| adhyAtmavAdI, jJAna mArga ke pathika nizcaya se nija zuddhAtmA ko hI saccA deva mAnate haiM / nija antarAtmA ko saccA gurU mAnate haiN| subuddhi ke jAgaraNa (sumati suzruta jJAna) ko jinavANI (zAstra) mAnate haiM aura apanA zuddha caitanya svabhAva hI dharma hai| kyA samyakdRSTi ko sacce deva gurU zAstra kI bhakti kA bhAva nahIM AtA ? samyakadRSTi ko vItarAgI deva, gurU, zAstra ke prati bhakti kA prazasta rAga AtA hai| vaha unake guNoM kA smaraNa karatA hai| usakA citta bhakti bhAva se otaprota rahatA hai| antaraMga meM vItarAga svarUpa nija zuddhAtmA kA lakSya hotA hai / mujhameM aise guNa kaba pragaTa hoveM, maiM bhI kaba aise nirvikalpa svAnubhava kA rasapAna karUM, isa bhAvanA se sacce deva gurU zAstra ke prati bhakti kA bhAva AtA hai tathApi vaha yaha jAnatA hai ki yaha prazasta rAga hai, dharma nahIM hai| gAthA - 7 samyak dRSTi jJAnI guNoM kA pUjaka vIja aMkuranaM suddhaM, trilokaM lokitaM dhuvaM / ratnatrayaM mayaM suddhaM, paMDito guna pUjate // anvayArtha * (paMDito) samyakadRSTi jJAnI (suddha) zuddha (bIja) puruSArtha kA (aMkuranaM) aMkuraNa karake arthAt jAgrata karake (triloka) tInoM lokoM ko (lokitaM ) Alokita karane vAle (dhuvaM ) dhuva svabhAva ko dekhatA hai [aura ] ( ratnatrayaM mayaM) ratnatraya mayI (suddha) zuddha Atma (guna) guNoM ko (pUjate) pUjatA hai / - artha- AtmajJAnI sAdhaka zuddha puruSArtha kA aMkuraNa karake arthAt zuddha puruSArtha ko jAgrata karake Urdhvaloka, madhyaloka aura adholoka ko Alokita karane vAle dhruva svabhAva ko dekhatA hai tathA svabhAva ke Azraya pUrvaka ratnatrayamayI AtmaguNoM kI pUjA karatA hai| prazna 1- jIva kA puruSArtha kaba jAgrata hotA hai aura usa puruSArtha kA phala kyA hai ? uttara jaba jIva bhedajJAna pUrvaka samyagdarzana pragaTa karatA hai, taba jIva kA puruSArtha jAgrata hotA hai| isa puruSArtha kA phala samyagjJAna aura samyakcAritra kI prApti hai / prazna 2- jJAnI guNoM kI pUjA kyoM karatA hai ? uttara AtmA ananta guNoM kA bhaNDAra hai| una guNoM ko pragaTa karanA hI jJAnI kA lakSya rahatA hai| isaliye vaha ananta guNoM mayI nija zuddhAtmA kI ArAdhanA karatA hai| jinhoMne apane guNoM ko pragaTa kara liyA hai aise sacce deva arihaMta siddha bhagavAna ke ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha, ananta bala, siddha ke ATha guNa aura vItarAgI sadgurU ke ratnatraya guNoM kI mahimA gAtA hai| jJAnI ratnatrayamayI guNoM ko apane meM pragaTa karanA cAhatA hai isaliye vaha guNoM kI pUjA karatA hai /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA - 8 samyakdRSTi jJAnI kA tiartha jala snAna anvayArtha devaM guruM sutaM vande, dharma suddhaM ca vindate / tiartha artha lokaM ca asnAnaM ca suddhaM jalaM // (devaM) samyakadRSTi jJAnI sacce deva (guru) sacce gurU (khutaM) sacce zAstra kI (vande ) vandanA karatA hai (ca) aura (dharma suddhaM ca) zuddha dharma kA (vindate) anubhava karatA hai (ca) aura (lokaM ) isa loka meM (artha) prayojanIya (tiartha) ratnatraya ke (suddhaM jalaM ) zuddha jala meM (asnAnaM ) snAna karatA hai / artha samyakadRSTi jJAnI sacce deva, gurU, zAstra kI vandanA karatA hai aura zuddha dharma kA anubhava karatA hai, isa vidhi se vaha jJAnI loka meM prayojanIya ratnatraya ke zuddha jala meM snAna karatA hai arthAt zuddhAtma svarUpa kI ArAdhanA meM niraMtara saMlagna rahatA hai| prazna 1- " devaM guruM sutaM vande " isa gAthA kA abhiprAya spaSTa kIjiye ? uttara - - prazna 2- tiartha ke zuddha jala meM snAna karane se kyA tAtparya hai ? uttara - zuddhAtma svarUpa hI saccA deva gurU zAstra hai, jJAnI paMDita usakI vaMdanA karatA huA apane zuddha svabhAva rUpa dharma kI anubhUti karatA hai| 85 prazna 3 tiartha ke zuddha jala meM jJAnI kisa prakAra snAna karatA hai ? - uttara laukika vyavahAra meM azuddhatA ko dUra karane ke liye jala se snAna kiyA jAtA hai| snAna karane se zuddhatA aura zAnti kA anubhava hotA hai| yahA~ antara zodhana ke lakSya pUrvaka zuddha svabhAva kI upalabdhi ke liye jJAnI ratnatrayamayI zuddha jala meM snAna karatA hai| vaha apane pUrNAnanda svarUpa kI anubhUti meM DubakI lagAtA hai| hai| vaha ratnatrayamayI abheda svabhAva kI ke zuddha jala meM snAna karatA hai| (noTa kamala battIsI jI grantha kI gAthA bhedajJAna tattva nirNaya pUrvaka samyakradRSTi jJAnI apane svarUpa kA nirNaya aura anubhava karatA hai / vaha apane zuddha svarUpa ke Azraya se rAgAdi bhAvoM se pare hotA hai| naya pakSa ke bheda miTAtA anubhUti meM DubakI lagAtA hai| isa prakAra jJAnI tiartha tiartha kA abhiprAya jAnane ke lie adhyAya 3 meM zrI 10 evaM adhyAya 2 meM pATha 2 paMcArtha dekheN|) - - gAthA 9 jJAnI kA dhyAna meM zuddha jJAna jala se snAna * cetanA labhyano dharmo cetayanti sadA budhai / dhyAnasya jalaM suddha, nyAnaM asnAna paMDitA // anvayArtha - (budhai) jJAnIjana [AtmA ke ] ( cetanA lakSyano) caitanya lakSaNa (dharmo) dharma kA (sadA) sadA, hamezA (cetayanti) anubhava karate haiM (aura) (dhyAnasya) dhyAna meM sthita hokara (nyAnaM) jJAna ke (jalaM suddha) zuddha jala meM (asnAna) snAna karate haiM [vahI] (paMDitA) paNDita haiM arthAt samyakRdRSTi jJAnI haiN|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 artha- Atma svarUpa kA jinheM bodha huA hai, aise jJAnI satpuruSa, AtmA ke zuddha caitanya lakSaNamayI Atma dharma kA sadA anubhava karate haiM, aura dhyAna meM sthita hokara jJAna ke zuddha jala meM snAna karate haiM arthAt bhedajJAna tattvanirNaya pUrvaka svabhAva kI ArAdhanA karate hue nijAnanda meM Anandita rahate haiN| prazna 1- cetanA laSyano dharmo isa gAthA kA abhiprAya spaSTa kIjiye? uttara - nija caitanya lakSaNamayI trikAlI dhruva svabhAva hI dharma hai| jinheM apane caitanya svabhAva kI yathArtha pahicAna hai, ve jJAnI hamezA apane zuddha svarUpa kA anubhava karate haiM / isI nija svabhAva meM upayoga ekAgra kara caitanya kA avalokana karate haiN| zuddhAtma svarUpa ke dhyAna meM sthira hokara zuddha jJAna ke jala meM snAna karate haiN| dhyAna meM sthira hokara jJAnI zuddha jJAna ke jala meM snAna karatA hai isase kyA upalabdhi hotI hai? uttara - zuddhAtma svarUpa ke dhyAna meM sthira hokara jJAnI zuddha jJAna ke jala meM snAna karatA hai| jisase usakI aneka guNa kI paryAyeM nirmala ho jAtI haiN| jisa prakAra basanta Rtu Ane para vRkSoM meM vividha prakAra ke patra - puSpa phalAdi khila jAte haiM, usI prakAra jJAnI ko caitanya kI bahAra Ane para Ananda sarovara meM DubakI lagAne se aneka guNoM kI zuddha paryAyeM pragaTa ho jAtI haiN| gAthA-10 jJAnI kA zuddha jJAna mayI jala snAna suddha tatvaM ca vedante, tribhuvanaM nyAnaM suraM / nyAnaM mayaM jalaM suddha, asnAnaM nyAna paMDitA // anvayArtha- (tribhuvana) tInoM loka meM [jo] (nyAnaM suraM) sUrya ke samAna kevalajJAna mayI hai (paMDitA) samyakdRSTi jJAnI [aise] (suddha tatva) zuddha tattva kA (vedante) vedana, anubhava karate haiM (ca) aura (nyAnaM mayaM) jJAna mayI (jalaM suddha) zuddha jala meM (asnAnaM nyAna) jJAna snAna karate haiN| artha - tInoM loka meM jo daidIpyamAna sUrya ke samAna kevalajJAnamayI hai, AtmajJAnI samyakdRSTi sAdhaka aise zuddhAtma tattva kA anubhava karate haiM aura jJAnamayI zuddha jala meM jJAna snAna karate haiM arthAt apane satsvarUpa kA niraMtara smaraNa ArAdhana karate haiN| prazna 1- jJAnI apane ko kaisA jAnate hue anubhava karate haiM? uttara - jJAnI jAnate haiM ki maiM zuddhAtmA ananta guNoM mayI paramAtma svarUpa huuN| trikAla zAzvata rahane vAlA jJAna kA piNDa Izvara, parama jJAna ravi jo tInoM lokoM ko prakAzita karane vAlA, jAnane vAlA hai vaha maiM huuN| isa prakAra jJAnI apane ko paramAtma svarUpa jAnate hue anubhava karate haiN| prazna 2- jJAna, samyagjJAna kaba kahalAtA hai aura usakI viSayabhUta vastu kyA hai? uttara - jJAna kA svabhAva, sAmAnya-vizeSa ko jAnanA hai| jaba jJAna sampUrNa dravya ko aura vikAra ko jyoM kA tyoM jAnakara yaha nirNaya karatA hai ki jo paripUrNa svabhAva hai vaha maiM hU~ aura jo vikAra hai vaha maiM nahIM hU~, taba vaha samyagjJAna kahalAtA hai| samyagdarzana rUpa vikasita paryAya samyagdarzana kI viSayabhUta paripUrNa vastu aura avasthA kI kamI ina tInoM ko samyagjJAna yathArtha jAnatA hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 3- vikalpoM kA abhAva kisa prakAra hotA hai? uttara - jaise nadI meM gotA lagAne para bAhara kA, para kA bhAna nahIM rahatA hai, usI prakAra svabhAva kI ora upayoga ke aMtarmukha hone para samasta vikalpa TUTa jAte haiN| gAthA- 11 jJAna sarovara meM gaNadharoM kA snAna aura jalapAna saMmiktasya jalaM suddhaM, saMpUranaM sara pUritaM / asnAnaM pivate ganadharana, nyAnaM sara naMta dhuvaM // anvayArtha- (nyAnaM sara) jJAna sarovara (naMta) ananta hai (dhurva) dhruva hai (saMmiktasya) samyaktva ke (jalaM suddha) zuddha jala se (sara) yaha sarovara (sapUrana) pUrI taraha se (pUrita) bharA huA hai (ganadharana) samyagjJAnI gaNadhara [isI sarovara meM (asnAnaM) snAna karate haiM (pivate) isI kA jalapAna karate haiN| artha- jJAna rUpI sarovara anaMta hai, dhruva hai, samyaktva ke zuddha jala se yaha sarovara pUrI taraha se bharA huA hai| Atma svabhAva saMkalpa - vikalpa rahita hai, nirvikalpatA rUpI anaMta jala se paripUrNa hai| samyagjJAnI gaNadhara isI meM snAna karate haiM aura isI kA jalapAna karate haiN| prazna 1- jJAnI gaNadhara kauna se sarovara meM snAna karate haiM? uttara - samyaktva ke nirvikalpa zuddha jala se paripUrNa bharA huA apanA dhruva svabhAva zuddha jJAnamayI sarovara hai jo ananta jJAnAdi guNoM kA nidhAna hai| mati, zruta, avadhi, mana:paryaya ina cAra jJAna ke dhArI gaNadhara deva jo kevalajJAnI arihanta bhagavAna kI divyadhvani kA vistAra karate haiM, vaha isa jJAna sarovara ke jala meM avagAhana, snAna karate haiM, isI kA jala pAna karate haiN| prazna 2- jJAnI sAdhaka saMsAra meM kaise rahate haiM? uttara - jisa samaya jJAnI kI pariNati bAhara dikhAI detI hai, usI samaya unheM jJAyaka svabhAva bhinna dikhAI detA hai| jaise- kisI kI par3osI ke sAtha ghaniSTa mitratA ho, usake ghara AtA jAtA ho parantu vaha par3osI ko apanA nahIM maantaa| usI prakAra jJAnI vibhAva meM kabhI ekatva rUpa pariNamana nahIM karate, jJAnI saMsAra meM sadA kamala kI bhAMti nirlipta rahate haiN| prazna 3- gaNadhara deva kahA~ nivAsa karate haiM unheM kevalajJAna kaise pragaTa hotA hai ? uttara - gaNadhara deva atIndriya Ananda svarUpa jJAna sarovara meM nivAsa karate haiN| jJAna svarUpa meM ekAgra hote-hote vaha pUrNa vItarAga kevalajJAna ko prApta karate haiN| kevalajJAna hone se unheM jJAna kI agAdha zakti pragaTa ho jAtI hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ anvayArtha - (paMDitA) samyakdRSTi jJAnI ( suddhAtmA) zuddhAtma svarUpa (cetanA) caitanya mayI svabhAva ko (suddha disTi) zuddha dRSTi se (dhuvaM) dhruva svabhAva ( samaM) maya hokara ( nitvaM) nitya anubhavate hue (suddha bhAva) zuddha bhAva meM (astharI bhUtaM) sthira hokara (nyAnaM asnAna) jJAna snAna karate haiN| artha - AtmajJa puruSa jJAnI paMDita caitanyamayI zuddhAtma svarUpa ko zuddha dRSTi se dhruva svabhAvamaya nitya anubhava karate hue zuddha bhAva meM sthira hokara jJAna snAna karate haiN| nirmala zraddhAna aura samyagjJAna ke bala se zuddha bhAva meM rahanA hI saccA puruSArtha hai / prazna 1- zuddha bhAva meM sthira hokara jJAna snAna kA kyA artha hai ? uttara - gAthA - 12 zuddha bhAva meM sthira hokara jJAna snAna suddhAtmA cetanA nitvaM, suddha disTi samaM dhuvaM / suddha bhAva astharI bhUtaM nyAnaM asnAna paMDitA // prazna 2- jJAnI zuddha bhAva meM sthira hone kI sAdhanA kisa prakAra karate haiM ? uttara - - ng svarUpa meM lIna hone para buddhipUrvaka rAga kA abhAva honA zuddhopayoga hai| jJAnAnanda svabhAva ke Azraya se jJAna meM ekAgratA hone para sahaja zuddhopayoga ho jAtA hai| zuddha bhAva meM sthira honA yahI jJAnI kA jJAna snAna hai| samyakdRSTi jJAnI jAnate haiM ki maiM nirmala jJAnamayI caitanya svarUpa zuddhAtmA huuN| isI anubhUti ke bala para ve apane zuddha svabhAva meM Thaharane kA puruSArtha karate haiN| jJAnI kI yahI zuddha bhAva meM sthira hone kI sAdhanA hai / prazna 3 jJAna kI kyA mahimA hai ? uttara jJAna jJAyaka se utpanna hotA hai| jaba jJAna jJAyaka kI virAdhanA karatA hai taba ghaTatA hai| jaba jJAna jJAyaka kI ArAdhanA karatA hai taba bar3hatA hai| jaba jJAna jJAyaka kA Azraya letA hai taba samyagjJAna hotA hai| jaba jJAna, jJAna meM samA jAtA hai taba kevalajJAna hotA hai| - gAthA - 13 jJAnI karate haiM mithyAtva Adi kA prakSAlana praSAlitaM triti mithyAtaM, salyaM triyaM nikaMdanaM / kunyAnaM rAga doSaM ca, praSAlitaM asuha bhAvanA // anvayArtha (triti ) tIna prakAra ke (mithyAtaM) mithyAtva ko (pracAlitaM) prakSAlita kara detA hai (triyaM) tIna prakAra kI (salyaM) zalyoM ko (nikaMdanaM) dUra kara detA hai, nirmUla kara detA hai (ca) aura (kunyAnaM) kujJAna (rAga doSa) rAga dveSa Adi (asuha) azubha (bhAvanA) bhAvanAoM ko [bhI] (praSAlitaM) prakSAlita kara detA hai / artha - samyakdRSTi jJAnI jJAna snAna karake, mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyak prakRti mithyAtva ina tIna prakAra ke mithyAtva ko prakSAlita kara detA hai| mithyA, mAyA, nidAna ina tIna prakAra kI zalyoM ko dUra kara detA hai| kujJAna, rAga-dveSa Adi azubha bhAvanAoM ko bhI prakSAlita kara detA hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 1- jJAnI kina-kina doSoM kA prakSAlana karate haiM? uttara - zuddha jJAna ke jala meM snAna karake jJAnI tIna mithyAtva (mithyAtva, samyak mithyAtva, samyak prakRti mithyAtva) kA prakSAlana karate haiN| du:kha kI kAraNabhUta mithyA, mAyA, nidAna tIna zalyoM ko dUra kara dete haiN| saMsAra meM paribhramaNa kA kAraNa kujJAna aura rAga-dveSAdi doSoM ko tathA pApabaMdha karAne vAlI azubha bhAvanA kA bhI prakSAlana kara pavitratA ko grahaNa karate haiN| prazna 2- paryAya meM doSa kisa kAraNa se utpanna hote haiM? uttara - anAdi kAla se jIva ajJAna mithyAtva aura zarIrAdi saMyoga sahita hai| inameM ekatva aura apanatva hone se paryAya meM doSa utpanna hote haiN| ajJAnI ko ajJAna ke kAraNa aura jJAnI ko puruSArtha kI kamajorI ke kAraNa yaha doSa pAye jAte haiN| prazna 3- paryAyI doSoM ko dUra karane kA kyA upAya hai? uttara - paryAyI doSoM ko dUra karane meM koI dUsarA samartha nahIM hai| svayaM ko hI svayaM kA zodhana karanA par3atA hai aura isameM eka mAtra jJAna hI sahakArI hai| apanA jJAna jitanA sUkSma hotA jAyegA, jitanA jJAnopayoga hogA, cintana-manana calegA utanA hI antara zodhana hotA hai / jJAnI paMDita zuddha jJAna ke jala meM snAna kara para se svayaM ko bhinna anubhava karake antara ke doSoM kA prakSAlana karate haiN| gAthA - 14 anaMtAnubaMdhI kaSAya aura karma kA prakSAlana kaSAya catru anaMtAnaM, punya pApa praSAlita / praSAlitaM karma dusTa ca, nyAnaM asnAna paMDitA // anvayArtha - (paMDitA) samyakdRSTi jJAnI (nyAnaM) jJAna (asnAna) snAna karake (catru) cAra (anaMtAnaM) anantAnubaMdhI (kaSAyaM) kaSAyoM ko (ca) aura (punya pApa)puNya pApako (praSAlitaM)prakSAlita kara detA hai tathA saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle] (karma dusTaM) duSTa karmoM ko [bhI (praSAlitaM) prakSAlita kara detA hai| artha - AtmArthI jJAnI jJAna snAna karake anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAra anaMtAnubaMdhI kaSAyoM ko, puNya - pApa ko tathA saMsAra meM paribhramaNa karAne meM nimittabhUta karmoM ko bhI prakSAlita kara detA hai| prazna 1- "kaSAyaM catru anaMtAnaM "isa gAthA ke anusAra jJAnI kina vikAroM kA prakSAlana kara dete haiM? uttara - zuddha jJAna ke jala se jJAnI anantAnubaMdhI cAra kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha) ko dhokara sApha kara dete haiN| zubha rUpa pariNamana puNya aura azubha rUpa pariNamana pApa kahalAtA hai| jJAnI ko ina donoM se bhI prIti nahIM hotI, ata: puNya-pApa kA prakSAlana kara dete haiN| cAra gati caurAsI lAkha yoniyoM meM bhramaNa karAne meM nimittabhUta sabhI duSTa arthAt pApAdi rUpa azubha bhAvoM kA bhI prakSAlana kara dete haiN|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 2 uttara - uttara prazna 3 - vastuta: prakSAlana kA abhiprAya kyA hai ? uttara jJAna snAna aura prakSAlana se kyA upalabdhi hotI hai ? jJAna svarUpa AtmA ke Azraya pUrvaka bAra-bAra jJAna meM snAna aura prakSAlana karane se - (1) nija pada kI prApti hotI hai| karmoM kA kSaya hotA hai| karmoM kA baMdha nahIM hotA / - (3) (5) - (2) (4) (6) gAthA - 15 mana kI capalatA aura trividha karma kA prakSAlana praSAlitaM manaM cavalaM, trividhi karma praSAlitaM / paMDito vastra saMjuktaM, AbharanaM bhUSana krIyate // anvayArtha (paMDito) samyak jJAnI (manaM cavalaM) mana kI caMcalatA ko (pracAlitaM ) prakSAlita kara detA hai (trividhi) tIna prakAra ke (karma) karmoM ko (pracAlitaM ) prakSAlita karake (vastra saMjuktaM ) vastra pahinatA hai (AbharanaM) AbharaNa ( bhUSana) AbhUSaNoM ko (krIyate) dhAraNa karatA hai| - - artha - samyakdRSTi sAdhaka mana kI caMcalatA ko prakSAlita kara detA hai / dravya karma, bhAva karma, no karma tInoM prakAra ke karmoM ko prakSAlita karake zuddha svabhAva dharma ke vastra pahinatA hai tathA ratnatraya ke AbharaNa aura AbhUSaNoM ko dhAraNa karatA hai| prazna 1- puruSArthI sAdhaka ko karma kI prabalatA kyoM nahIM hotI aura jJAnI kisa prakAra prakSAlana karate haiM ? zuddha jJAna ke jala se jJAnI mana kI caMcalatA aura tInoM karmoM kA prakSAlana karate haiM arthAt dhokara sApha kara dete haiM / dravya karma, bhAva karma aura no karma se bhinna Atma svabhAva ko pahicAnate haiM, isaliye puruSArthI sAdhaka ko karma kI prabalatA nahIM hotii| isa prakAra jJAnI zuddha jJAna ke jala meM snAna kara samasta doSoM ko dhokara sApha kara dete haiM / bhrAnti kA nAza hotA hai / rAga-dveSa utpanna nahIM hote / jIva jar3a karma aura zarIra Adi para dravyoM se trikAla bhinna hai / vartamAna meM jIva kA zarIra se eka kSetrAvagAha sambandha hai, phira bhI jIva aura zarIra eka nahIM hote| samyagjJAna hone para ajJAna janita ekatva apanatva Adi kI mAnyatA dUra ho jAtI hai, isI kA nAma yathArtha prakSAlana hai / prazna 2- jJAna mArga kI sAdhanA kI kyA vizeSatA hai ? uttara zubha - azubha bhAva, mithyAtva, zalya aura kaSAya dUra ho jAtI haiN| jJAnI jana, jJAnamArga kI sAdhanA arthAt antarazodhana karate hue nija svarUpa kI ArAdhanA karate haiM, jisase samasta rAgAdi vikAra dhula jAte haiM aura apanA zuddha caitanyamayI TaMkotkIrNa AtmA prakAzamAna hone lagatA hai / prazna 3- jJAnI jJAnopayoga rUpa jJAna meM snAna kyoM karatA hai ? uttara samyakjJAnI yaha dRr3hatA pUrvaka jAnatA hai ki dRSTi kA viSaya dhruva tattva zuddhAtmA hai| yaha
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA - 16 jJAnI dhAraNa karatA hai AdhyAtmika vastrAbhUSaNa vastraM ca dharma sadbhAvaM AbharanaM ratnatrayaM / mudrikA sama mudrasya mukuTaM nyAna mayaM dhuvaM // * - anvayArtha - [ samyagdRSTi jJAnI] ( sadbhAvaM ) [ zuddha] svabhAva mayI (dharma) dharma ke (vastraM) vastra (ratnatrayaM) ratnatraya ke (AbharanaM) AbharaNa (sama) samatA mayI (mudrasya) mudrA kI (mudrikA) aMgUThI (ca) aura (nyAna mayaM jJAnamayI (dhuvaM) dhruva svabhAva kA (mukuTa) mukuTa dhAraNa karatA hai| artha samyadRSTi jJAnI zuddha svabhAvamayI dharma ke vastra pahinatA hai, samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritra svarUpa ratnatraya ke AbharaNa, samatAmayI mudrA kI mudrikA aura jJAnamayI dhruva svabhAva kA mukuTa dhAraNa karatA hai, isa prakAra AdhyAtmika vastrAbhUSaNoM ko dhAraNa karake zuddhAtma deva kA darzana karane ke liye taiyAra hotA hai / prazna 1- jJAnI AdhyAtmika vastrAbhUSaNoM se kisa prakAra susajjita hotA hai ? uttara - 91 zuddhAtmA azuddhi se nirlipta hai| mithyAtva zalya Adi azuddhi to paryAya meM hai| ataH jJAnIjana paryAya kI isI azuddhi ke prakSAlana hetu jJAna snAna, dhyAna karate haiM / - prazna 2 - aMtarazodhana dvArA pragaTa huI dazA ko banAye rakhane kA kyA upAya hai ? uttara prazna 4uttara jJAnI zuddha svabhAva mayI dharma ke vastroM ko dhAraNa karatA hai| ratnatraya ke anupama AbharaNa se saMyukta hokara avarNanIya zobhA ko prApta hotA hai tathA atIndriya Ananda meM DUbatA huA, dhruva svabhAva meM ramaNa karane ko sadA utsAhita rahatA hai| - sAdhu pada para pratiSThita hokara jJAnI vItarAga dazA rUpa samatA mayI mudrA kI mudrikA arthAt aMgUThI dhAraNa karatA hai| use kucha bhI acchA-burA nahIM lagatA, samabhAva meM rahatA hai| samasta AbharaNa aura AbhUSaNoM sahita jJAnI jJAna mayI dhruva svabhAva kA mukuTa dhAraNa karatA hai| aMtarazodhana dvArA jaba paryAya meM zuddhi pragaTa hotI hai, taba Atma svarUpa meM lInatA rUpa puruSArtha hotA hai vahA~ bAhya dazA sahaja hotI hai| jaise jaise AtmalInatA pragAr3ha hotI hai vaise vaise svarUpa sthiratA bhI bar3hatI jAtI hai| ataH AtmalInatA aura ekAgratA hI pragaTa huI dazA ko banAye rakhane kA upAya hai| - prazna 3 - vastra, AbharaNa aura AbhUSaNa kyA hote haiM ? uttara - sAmAnyatayA jo kapar3e dhotI, kurtA Adi pahane jAte haiM unheM vastra kahate haiM / vastroM ke Upara, jaikeTa, jarasI, koTa Adi pahane jAte haiM unheM AbharaNa kahate haiM / aMgUThI, hAra, caina, mukuTa Adi ko AbhUSaNa kahate haiN| jJAnI ne paramAtmA ke darzana ke liye kyA taiyArI kI hai ? jJAnI ne zuddha svabhAva rUpa dharma ke vastra aura ratnatraya ke AbharaNa dhAraNa kiye haiN| samatA bhAva mayI jina mudrA rUpa mudrikA tathA jJAnamayI dhruva svabhAva kA mukuTa dhAraNa kara mukti zrI se milane, paramAtmA kA darzana karane ke liye taiyAra huA hai /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhyAsa ke prazna - gAthA 1 se 16 taka 92 prazna 1 rikta sthAnoM kI pUrti kIjiye / (ka) "vinda sthAnena tisTante " meM vinda sthAna meM rahane vAlA. jayavaMta ho| ( gAthA 1) .kI samyak pUjA karate haiM / ( gAthA 5) ko hI saccA deva mAnate haiM / (gAthA 6) (kha) samyakadRSTi jJAnI jJAnamayI.... (ga) jJAna mArga ke pathika nizcaya se (gha) samyakdRSTi ko vItarAgI deva, guru, zAstra ke prati bhakti kA (Ga) bhedajJAna tatva nirNaya pUrvaka samyakdRSTi jJAnI apane ...... prazna 2 satya / asatya kathana cuniye / - (ka) jJAnIjana apane caitanya lakSaNa dharma kA kabhI - kabhI anubhava karate haiM / ( gAthA 9) (kha) tInoM loka meM jo sUrya ke samAna kevalajJAnamayI zuddha tatva hai, aise zuddha jJAna jala meM paMDita snAna karate haiM / (gAthA 10) (ga) jJAnI vibhAva meM kabhI ekatva rUpa parigaNamana nahIM karate / (gAthA 11) (gha) svarUpa meM lIna hone para buddhi pUrvaka rAga kA abhAva honA zuddhopayoga hai / (gAthA 12) (Ga) jJAna jala meM snAna karake jJAnI tIna mithyAtva tIna zalya kA prakSAlana kara dete haiN| ( gAthA 13) prazna 3 - sahI jor3I banAiye / (gAthA 12 se 16) 1. prakSAlana - zuddha tatva kA vedana, AtmAnubhUti / 2. snAna - ratnatraya, samatA, dhruvatA 3 AbhUSaNa caitanya lakSaNa dharma 4. vastra ajJAna janita mithyA mAnyatA dUra honaa| - rAga AtA hai| (gAthA 6 ) .kA.............karatA hai / ( gAthA 8 ) I prazna 4 sahI vikalpa cuniye / - 1. zuddha bhAva meM sthira honA hI ..... hai (a) jJAna vijJAna (ba) jJAna snAna (sa) prakSAlitaM (da) AbharaNaM / 2. gaNadhara deva kahA~ nivAsa karate haiN| (a) samavazaraNa meM (ba) zarIra meM (sa) jJAna svarUpa sarovara meM (da) maMdira meM / 3. jJAna sarovara.... se bharA huA hai| (a) jala (ba) mala (sa) samyaktva (da) mithyAtva / 4. paMDita vaha hai jo - (a) jJAnI ho (ba) samyakjJAnI ho (sa) kriyAkAMDI ho (da) vItarAgI samyakjJAnI ho / ati laghuuttarIya prazna 30 zabdoM meM (koI pA~ca) prazna 5 1. urvakArasya Urdhasya, gAthA meM kisako namaskAra kiyA gayA hai ? uttara- isa gAthA meM zrI tAraNa svAmI jI ne OMkAramayI paMcaparameSThI, Urdhva svabhAva meM zAzvata virAjamAna siddha bhagavAna evaM jJAnamayI zAzvata dhruva zuddhAtmA ko namaskAra kiyA hai| 2. uvaM namaH kA kyA abhiprAya hai ? (uttara svayaM likheM ) / 3. paMDita kI kyA paribhASA hai ? (uttara svayaM likheM) 4. uvaM hiyaM zriyaMkAraM "gAthA meM deva guru dharma zAstra kise kahA hai ? (uttara svayaM likheM ) / 5. jJAna snAna aura prakSAlana se kyA upalabdhi hotI hai ? (uttara svayaM likheM ) 6. zuddha bhAva meM sthira hokara jJAna snAna kA kyA artha hai ? (uttara svayaM likheM ) prazna 6 - laghu uttarIya prazna 50 zabdoM meM likheN| 1. puruSArthI sAdhaka ko karma kI prabalatA kyoM nahIM hotI ? (uttara svayaM likheM ) 2. aMtarazodhana dvArA pragaTa huI dazA ko banAye rakhane kA kyA upAya hai ? (uttara svayaM likheM ) 3. TippaNI likhie - 1. jJAnI kA jJAna snAna 2. jJAnI kA prakSAlana 3. jJAnI ke vastra / prazna 7 - dIrgha uttarIya prazna 1. paMDita pUjA grantha kI gAthA 1 se 16 kA apane zabdoM meM sArAMza likhiye|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA- 17 zuddhAtma deva kA darzana karane ke liye dRSTi kI zuddhi disTataM suddha disTI ca, mithyAdisTI ca tiktayaM / asatyaM anataM na disTate, aceta disTi na dIyate // anvayArtha - [jJAnI] (suddha disTI) zuddha dRSTi se (disTata) dekhatA hai (mithyAdisTI) mithyAdRSTi kA (tiktayaM) tyAga kara diyA hai (asatyaM) paryAyI bhAva (ca) aura (anRtaM) kSaNabhaMgura para padArthoM kI ora] (na disTaMte) nahIM dekhatA (ca) aura (aceta) acaitanya saMyogoM para bhI (disTi) dRSTi (na dIyate) nahIM detaa| artha- AtmazraddhAnI sAdhaka mithyAtvamaya dRSTi kA pUrNataH tyAga kara detA hai, vaha zuddha dRSTi se dekhatA hai, nirmala zraddhAnI hotA hai| asatya, anRta arthAt nAzavAna kSaNabhaMgura paryAyI bhAva aura para padArthoM kI ora nahIM dekhatA, acaitanya saMyogoM para bhI dRSTi nahIM detaa| saMsArI kisI bhI padArtha meM use ekatva aura apanatva kI mAnyatA nahIM rhtii| prazna 1- paramAtma svarUpa ke darzana kisako hote haiM? uttara - jinheM AtmAnubhUti sahita samyagjJAna huA hai tathA mithyAtva kI dRSTi chUTa gaI hai arthAt para kI tarapha dekhane kA bhAva nahIM hai| ve hamezA jJAna svarUpa ke ciMtana meM nimagna rahate haiN| vinAzIka para vastuoM aura antaraMga meM calane vAle zubhAzubha vikArI bhAvoM ko nahIM dekhate tathA zarIra Adi acaitanya para padArthoM meM bhI dRSTi nahIM lagAte aise zuddha dRSTi jJAnI ko paramAtma svarUpa ke darzana hote haiN| prazna 2- jJAnI kI dRSTi meM caitanya kaisA bhAsatA hai? uttara - jJAnI kI dRSTi meM caitanya sat svarUpa AtmA, mithyAtva, asatya, anRta, acetana se bhinna bhAsatA hai| gAthA - 18 jJAnI kI dRSTi meM apanA mamala svabhAva disTataM suddha samayaM ca, samiktaM suddha dhuvaM / nyAnaM mayaM ca saMpUranaM, mamala disTI sadA budhai // anvayArtha - (budhai) jJAnI (suddha samayaM ca) zuddha sva samaya, zuddhAtma svarUpa ko (disTataM) dekhate haiM [jo] (saMmiktaM suddha) samyaktva se zuddha (saMpUrana) paripUrNa (nyAnaM mayaM) jJAna mayI (dhurva) dhruva svabhAva hai (ca) aura (mamala) isI mamala svabhAva meM (sadA) sadaiva (disTI) upayoga lagAte haiN| artha- Atma svabhAva ke ArAdhaka jJAnI puruSa apane zuddhAtma svarUpa ko dekhate haiM, jo samyaktva se zuddha paripUrNa jJAnamayI dhruva svabhAva hai| isI mamala svabhAva meM sadaiva upayoga lagAte haiM aura zuddhAtma svarUpa kA anubhava karate haiN| svabhAva kI dRSTi hI svAnubhava kA mUla AdhAra hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 1- samyagdarzana ke liye sarvAdhika Avazyaka kyA hai? uttara - samyagdarzana prApta karane ke liye Atma svabhAva kI ruci sarvAdhika Avazyaka hai| jisako yathArtha kI ruci hotI hai, usakA jJAna alpa ho, to bhI ruci ke bala para samyagdarzana hotA hai| prazna 2- aMtara zodhana kA mArga kyA hai? uttara - jJAnI ko dravya dRSTi pragaTa ho jAtI hai| vaha dhruva tattva ke Azraya pUrvaka svarUpa sthiratA meM vRddhi karatA hai, jisase paryAya meM zuddhi pragaTa hotI jAtI hai| yathArtha dRSTi hone ke pazcAt bhI jJAnI, samyagdarzana jJAna cAritra kI nirmala paryAya jitane-jitane aMza meM pragaTa hotI hai, usako hI dharma mAnatA hai| isase samasta doSoM kA kramaza: abhAva hotA hai yahI aMtara zodhana kA mArga hai| gAthA - 19 nirdoSa samyaktva kA dhArI samyakdRSTi jJAnI lokamUTa na disTante, deva pASaMDa na disTate / anAyatana mada asTaM ca, saMkA asTa na disTate // anvayArtha - [samyakdRSTi jJAnI] (lokamUTa) loka mUr3hatA ko (na) nahIM (disTante) dekhate haiM (deva pASaMDa) deva mUr3hatA, pAkhaMDa mUr3hatA ko bhI (na) nahIM (disTate) dekhate (anAyatana) chaha anAyatana (mada asTa) ATha mada (ca) aura (saMkA asTa) zaMkAdi ATha doSoM [ko bhI] (na disTate) nahIM dekhte| artha - samyakdRSTi jJAnI loka mUr3hatA ko nahIM dekhate, deva mUr3hatA aura pAkhaMDa mUr3hatA ko bhI nahIM dekhate arthAt kisI bhI prakAra kI mithyA mAnyatA ko grahaNa nahIM karate / chaha anAyatana,ATha mada aura zaMkAdi ATha doSoM ko bhI nahIM dekhate arthAt jJAnIjana samyagdarzana ke paccIsa doSoM se rahita hote haiM aura nirmala zraddhAna sahita satya dharma kA ArAdhana karate haiN| prazna 1- jJAnI samyagdarzana ke paccIsa doSoM ke tyAgI kaise hote haiM? uttara - jaba AtmA kA jJAna, jJAna ko hI grahaNa karatA hai arthAt zuddha AtmA kA hI vedana hotA hai, taba vahA~ tInoM prakAra kI mUr3hatA-deva mUr3hatA lokamUr3hatA pAkhaNDa mUr3hatA nahIM rhtii| chaha anAyatana, ATha mada aura zaMkA Adi 8 doSa nahIM rahate, isa prakAra jJAnI ina 25 doSoM ke tyAgI hote haiN| prazna 2- samyak dRSTi jJAnI kI pariNati kaisI hotI hai? uttara - jaba AtmalInatA pragAr3ha hotI hai to samyakdRSTi ko ekamAtra jJAyaka caitanya svarUpa, zarIra se bhinna bhAsita hotA hai| bhedajJAna kI yaha nirmala pariNati niraMtara vRddhiMgata hotI jAtI hai| gAthA-20 jJAnI zuddha pada kA sAdhaka hotA hai disTataM suddha padaM sAdhaM, darasanaM mala vimuktayaM / nyAnaM mayaM suddha saMmiktaM,paMDito disTi sadA budhai // anvayArtha - (budhai) samyakdRSTi jJAnI (darasanaM mala) samyagdarzana ke doSoM se (vimuktayaM) rahita hotA hai (suddha saMmikta) samyaktva se zuddha hotA hai (suddha) zuddha (pada) pada ko (disTata) dekhatA hai
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ (sAdha) usI kI sAdhanA karatA hai aura (nyAnaM mayaM) jJAnamayI svabhAva para (paMDito) jJAnI (sadA) hamezA (disTi) dRSTi rakhatA hai| artha- AtmArthI jJAnI puruSa samyagdarzana ke doSoM se rahita hotA hai, samyaktva se zuddha hotA hai| vaha hamezA zuddha pada ko dekhatA hai, svabhAva kA zraddhAnI hotA hai, svabhAva kI hI sAdhanA - ArAdhanA karatA hai aura apane jJAnamayI cidAnaMda svabhAva para hamezA dRSTi rakhatA hai| prazna 1- jJAnI kA darzanopayoga kisa prakAra nirmala hotA hai? uttara - jJAnI samyaktva ke paccIsa doSoM se rahita nirdoSa dRSTi ke dhArI apane meM hamezA jAgrata rahate haiN| trikAla zuddha caitanya mayI nija pada ko dekhate haiN| jJAnI apane zuddha cidrUpa svabhAva kI sAdhanA karate haiM, jisase darzanopayoga samasta maloM se rahita zuddha ho jAtA hai| prazna 2- jJAnI sAdhaka kI aMtaraMga bhAvanA kaisI hotI hai? uttara - jJAnI jJAyaka svabhAva kA Azraya lekara vizeSa samAdhi sukha pragaTa karane ko utsuka rahate haiM arthAt nija paramAtma svarUpa meM ekAgra hokara usI meM lIna rahanA cAhate haiN| svarUpa meM kaba aisI sthiratA hogI ki zreNI mAr3akara kevalajJAna pragaTa hogaa| kaba aisA parama dhyAna hogA ki AtmA zAzvata rUpa se paramAnaMdamayI dhruva dhAma meM lIna ho jAyegA / jJAnI sAdhaka nirantara aisI bhAvanA bhAte haiN| gAthA-21 vedikAgra sthira hokara - deva darzana vedikA agra sthirascaiva, vedataM niragraMthaM dhuvaM / trilokaM samayaM suddha, veda vedanti paMDitA // anvayArtha - (paMDitA) samyakdRSTi jJAnI (vedikA agra) vedikA ke Age (sthirasvaiva) sthira hokara (niragraMtha) nirgrantha (dhurva) dhuva svabhAva kA (vedata) anubhava karate haiM [aura] (triloka) tInoM loka meM (samayaM suddha) jo zuddhAtmA (veda) sampUrNa jinavANI kA sAra hai [usakA] (vedanti) vedana karate haiN| artha- samyakadRSTi jJAnI vedikA ke Age sthira hokara nirgrantha dhruva svabhAva kA anubhava karate haiM aura tIna loka meM jo zuddhAtmA sampUrNa jinavANI kA sAra hai usakA vedana karate haiM, samasta saMkalpa-vikalpoM se rahita hokara niraMtara zuddhAtma svarUpa kA anubhava karate haiM yahI deva darzana hai| prazna 1- jJAnI kisa prakAra deva darzana karate haiM? uttara - apane zuddha svabhAva kI vedikA ke Age sthira hokara jJAnI, nirgrantha cidrUpa svabhAva kA anubhava karate haiN| yaha ananta catuSTayamayI dhruva svabhAva nija zuddhAtmA hI saccA deva paramAtmA hai| tInoM loka meM trikAla zuddha caitanya bhagavAna deha devAlaya meM vAsa kara rahA hai| jJAnI sAdhaka nirvikalpa hokara zuddhAtmA kI anubhUti karate haiM, yahI vastuta: sacce deva kA darzana hai| prazna 2- tAraNa taraNa caityAlaya meM vedI para jinavANI virAjamAna rahatI hai, phira deva darzana kisa prakAra hotA hai? uttara - caityAlaya meM vedikA ke sAmane sthira hokara jinavANI ke bahumAna pUrvaka Atma svarUpa ke lakSya se jaba darzana karate haiM to apane Apa netra banda ho jAte haiM aura zuddha svabhAva ke Azraya pUrvaka
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane svarUpa kA smaraNa darzana hotA hai| paramAtmA apane deha devAlaya meM virAjamAna hai, jisakI dRSTi usa para jAtI hai, usako hI nija paramAtmA ke darzana hote haiN| prazna 3- vedikA agrasthirasvaiva isa gAthA ke abhiprAya ko spaSTa kIjiye? uttara - zuddha nija svabhAva kI vedikAgra thira hoke, jJAnI anubhavate cidrUpa niragraMtha hai| yahI parama dhauvya dhAma - zuddhAtama deva jo, sadA catuSTaya mayI anAdi ananta hai // tIna loka mAMhi sva samaya zuddha hai trikAla, deha devAlaya meM hI rahatA bhagavanta hai| jJAnI anubhUti karate nija zuddhAtama kI, yahI deva darzana nizcaya tAraNa paMtha hai| gAthA- 22 jJAnI karatA hai saccI pUjA ArAdhanA uccaranaM Urdha suddhaM ca, saddha tatvaM ca bhAvanA / paMDito pUja ArAdhyaM, jina samayaM ca pUjataM // anvayArtha - (Urdha suddha) UrdhvagAmI zuddha svabhAva kI (uccarana) stuti uccAraNa karate hai (ca) aura (suddha tatvaM ca) zuddha tattva kI (bhAvanA) bhAvanA bhAte haiM [isa prakAra] (paMDito) samyakjJAnI (jina samayaM ca) jina samaya arthAt vItarAgI zuddhAtmA paramAtma svarUpa kI (pUjataM) pUjA karate hue (pUja ArAdhyaM) pUjA ArAdhanA karate haiN| artha- jJAnIjana UrdhvagAmI zuddha svabhAva kI stutiyA~ uccAraNa karate haiM, zuddha tattva kI bhAvanA bhAte haiN| isa prakAra samyagjJAnI sAdhaka jina samaya arthAt vItarAgI zuddhAtmA paramAtma svarUpa kI pUjA karate hue saccI pUjA ArAdhanA karate haiN| prazna 1- jJAnI kisa prakAra stuti pUjA ArAdhanA karate haiM ? uttara - jJAnIjana zuddha cidAnanda mayI dhruva svabhAva kI stuti uccAraNa karate haiN| hRdaya meM dhruva svabhAva kI dhAraNA ko dRr3hatA se dhAraNa kara zuddha tatva kI bhAvanA bhAte haiN| jJAnI kA pUjya ArAdhya nija zuddhAtma svarUpa hotA hai| apane vItarAga zuddhAtma deva kA cintana-manana karanA, saccA ArAdhana aura dhruva dhAma kA anubhava karanA saccI deva pUjA hai| prazna 2- samyakdRSTi jJAnI ko kisa bAta kA viveka hotA hai? uttara - samyakdRSTijJAnI nirantara nirvikalpa anubhava meM nahIM raha sakate isaliye unheM bhI bhakti Adi kA rAga AtA hai parantu jJAnI ko heya, jJeya, upAdeya, iSTa - aniSTa kA viveka hotA hai| prazna 3- ArAdhanA meM kAraNa kArya saMbaMdha kisa prakAra ghaTita hogA? uttara - jJAnI jAnatA hai ki jaisA kAraNa hotA hai vaisA hI kArya hotA hai| kAraNa (Azraya lene yogya) apanA zuddhAtma svarUpa hai usakA lakSya rakhakara ArAdhanA stuti karatA hai to kArya (paryAya) meM bhI paramAtma pada pragaTa hotA hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA - 23 jinendra kathita zuddha pUjA kA mahatva pUjataM ca jinaM uktaM, paMDito pUjato sadA / pUjataM suddha sAdhaM ca, mukti gamanaM ca kAranaM // anvayArtha-(pUjataMca) pUjA kA svarUpa (jinaM uktaM) jaisA jinendra bhagavAna ne kahA hai (paMDito) jJAnI (sadA) hamezA (pUjato) usI prakAra pUjA karatA hai (suddha sAdhaM ca) zuddha svabhAva kI sAdhanA hI (pUjata) saccI pUjA hai [jo] (mukti gamanaM ca) mukti gamana kA (kAranaM) kAraNa hai| artha - jinendra bhagavAna ne pUjA kA jaisA svarUpa kahA hai, samyagjJAnI sAdhaka bhagavAna ke batalAye anusAra hamezA zuddha pUjA karate haiM, pacahattara guNoM ke dvArA arihaMta siddha paramAtmA ke guNoM kI ArAdhanA karanA vyavahAra se pUjA hai aura zuddha svabhAva kI sAdhanA karanA nizcaya se saccI pUjA hai, yaha pUjA mukti gamana kA kAraNa hai| prazna 1- zuddha pUjA kA phala kyA hai? uttara - jinendra paramAtmA ne pUjA kA jaisA svarUpa kahA hai jJAnIjana hamezA vaisI hI zuddha pUjA arthAt svAbhAva kI sAdhanA karate haiN| zuddha pUjA se mukti kI prApta hotI hai| prazna 2- jJAnI ko paramAtmA kI vANI kA kaisA zraddhAna hotA hai? uttara - paramAtmA kI vANI ko satya dhruva zAzvata mAnate hue jJAnI yaha zraddhAna karatA hai ki AtmA trikAlI zuddha hai, para dravyoM se sarvathA bhinna hai| nija svabhAva meM lInatA hI dharma hai tathA isa lInatA meM kramottara vRddhi hI dharma kA mArga hai, yahI mokSa kA kAraNa hai| gAthA - 24 adevAdi kI pUjA saMsAra kA kAraNa hai adevaM anyAna mUTa ca, aguraM apUja pUjataM / mithyAtaM sakala jAnante, pUjA saMsAra bhAjanaM // anvayArtha - (adeva) adeva (ca) aura (aguraM) agurU [jo] (apUja) apUjya hote haiM (anyAna mUDhaM) ajJAnI mUDha jIva inakI] (pUjataM) pUjA karate haiM jJAnI] (sakala) isa sabako (mithyAtaM) mithya (jAnante) jAnate haiM (pUjA) yaha pUjA [jIva ko] (saMsAra bhAjana) saMsAra kA pAtra banAne vAlI hai| artha- adeva aura agurU jo apUjya hote haiM, ajJAnI mUDha jIva adeva aura aguruoM kI pUjA karate haiM jabaki jJAnIjana ajJAna janita mAnyatAoM aura kAryoM ko pUrNataH mithyAtva jAnate haiN| adeva aguru Adi kI pUjA jIva ko saMsAra kA pAtra banAne vAlI hai| prazna 1- ajJAnI mUDha jIva kyA karate haiM aura usakA kyA pariNAma hotA hai ? uttara - ajJAnI mUr3ha jIva devatva rahita adevoM kI tathA ajJAnI agurU jo apUjya hote haiM, unakI pUjA bhakti karate haiM aura durgati ke pAtra banate haiN| jo adevAdi kI pUjA karate haiM, unheM iSTa mAnate haiM ve ajJAnI jIva saMsAra ke pAtra banate haiM arthAt cAra gati caurAsI lAkha yoniyoM meM ananta kAla taka janma - maraNa ke duHkha bhogate haiN|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 prazna 2- "adevaM anyAna mUTaca"isa gAthA ke padyAnuvAda meM kavi bhUSaNa caMcala jI ne kyA likhA hai? uttara - deva kintu devatva hIna jo, ve adeva kahalAte haiM / vahI agurU jar3a jo gurU banakara, jhUThA jAla bichAte haiM / aise ina adeva agurU kI, pUjA hai mithyAtva mahAna / jo inakI pUjA karate ve, bhava-bhava meM phirate ajJAna || prazna 3- mithyAtva kyA hai? bheda sahita btaaiye| uttara - kudeva-adeva meM deva buddhi, kugurU-agurU meM gurU buddhi aura kudharma-adharma meM dharma buddhi honA hI mithyAtva hai| isake pA~ca bheda haiM - (1) ekAnta (2) viparIta (3) saMzaya (4) vinaya (5) ajJAna / mithyAtva jIva ko ananta saMsAra meM paribhramaNa kA kAraNa hai| para ko apanA mAnanA, para se apanA bhalA honA mAnanA, yaha to bhrama hai hI, parantu apanI eka samaya kI calane vAlI paryAya meM iSTa-aniSTapanA mAnanA bhI mithyAtva hai| (ina pA~ca bhedoM kI paribhASA - adhyAya 4 meM jaina siddhAMta pravezikA ke prazna kramAMka 314 se 318 taka dI gaI hai|) prazna 4 - ajJAnI jIva kI mAnyatA ko spaSTa kIjiye? uttara - ajJAnI saMsArI jIva moha ke kAraNa adeva, kudevAdi kI pUjA, vaMdanA bhakti karatA hai, aura saMsArI putra, parivAra Adi kI kAmanA pUrti cAhatA hai, jabaki yaha saba pratyeka jIva ko svayaM ke karmodaya anusAra prApta hote haiN| mithyAtva aura ajJAna ke kAraNa vivekahIna jIva loka mUr3hatA vaza adevAdi kI pUjA bhakti karatA hai, jisase ananta saMsAra meM ghUmatA rahatA hai| gAthA-25 zuddha pUjA kA phala tenAha pUja suddhaM ca, suddha tatva prkaaskN| paMDito vandanA pUjA, mukti gamanaM na saMsayA // anvayArtha-(tenAha) isIliye kahA hai maiMne (pUja suddhaM ca) zuddha pUjA kA svarUpa [yaha zuddha pUjA (suddha tatva) zuddha tatva kI (prakAsaka) prakAzaka hai (paMDito) jJAnI isa prakAra kI] (vandanA pUjA) vandanA pUjA karake (mukti gamana) mukti ko prApta karate haiM (na saMsayA) isameM koI saMzaya nahIM hai| artha - adevAdi kI pUjA se jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| (AcArya pravara zrImad jina tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja kahate haiM ki) isIliye maiMne zuddha pUjA kA svarUpa kahA hai / yaha zuddha pUjA zuddha tattva kA prakAza karane vAlI hai, jJAnI paMDita isa vidhi se vandanA pUjA karake mukti ko prApta karate haiM, isameM koI saMzaya nahIM hai| prazna 1- zrI jina tAraNa svAmI jI ne zuddha pUjA kA svarUpa kisa kAraNa se kahA hai? uttara - adeva Adi kI pUjA jIva ko saMsAra meM paribhramaNa karAne vAlI hai isaliye zrI jina tAraNa svAmI jI ne zuddha pUjA kA svarUpa kahA hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 2- saMsAra paribhramaNa kA kAraNa aura usase chUTane kA upAya kyA hai? uttara - deha meM Atma buddhi, para dravya meM kartRtva buddhi, viSayoM meM sukha buddhi, zubha bhAvoM meM dharma buddhi saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai| saMsAra paribhramaNa se mukta hone kA upAya zuddha pUjA hai jo zuddha tattva kI prakAzaka hai aura mukti gamana kI kAraNa hai| gAthA-26 samyakdRSTi jJAnI kI jIva mAtra ke prati dRSTi prati indraM prati pUrnasya, sukhAtmA suddha bhAvanA / suddhArtha suddha samayaM ca, prati indraM suddha disTitaM // anvayArtha - (prati indra) pratyeka AtmA (prati pUrnasya) apane meM paripUrNa hai (suddhAtmA) zuddhAtmA hai (suddha bhAvanA) aisI zuddha bhAvanA bhAte hue (suddhArtha) nizcaya se prayojanIya (suddha samayaM ca) zuddha sva samaya kA anubhava karane vAle jJAnI (prati indra) pratyeka AtmA ko (suddha disTitaM) zuddha dRSTi se dekhate hai [arthAt pratyeka AtmA ko paripUrNa paramAtma svarUpa dekhate haiN|] artha - pratyeka AtmA svabhAva se apane meM paripUrNa hai, zuddhAtmA paramAtmA hai, aisI niraMtara bhAvanA bhAte hue Atma svarUpa kA ciMtana-manana karate hue, nizcaya se prayojanIya zuddhAtma svarUpa kA anubhava karane vAle samyakdRSTi jJAnI pratyeka AtmA ko zuddha dRSTi se paramAtma svarUpa dekhate haiM, anubhava karate haiN| prazna 1- jJAnI kI jagata ke jIvoM ke prati kaisI dRSTi hotI hai? uttara - jJAnI apane AtmA ko siddha ke samAna paramAtma svarUpa jAnatA aura mAnatA hai| jaisA usane apane Apako dekhA hai, siddhAMtata: vaha usI anusAra jagata ke samasta jIvoM ko paramAtma svarUpa dekhatA hai| jJAnI jAnatA hai ki saMsArI dazA meM jIva karma saMyoga sahita hone se nAnA prakAra kI yoniyoM me janma-maraNa karatA hai phira bhI svabhAva dRSTi se pratyeka AtmA karma rahita siddha ke samAna zuddha hai| vaha pratyeka AtmA ko zuddha dRSTi se dekhatA hai| prazna 2- kyA aura koI jIva bhI zuddha dRSTi ho sakatA hai? uttara - pratyeka jIva AtmA apane ApameM paripUrNa hai, zuddhAtmA hai, jo bhavya jIva aisI zuddha bhAvanA karatA huA apane prayojanIya nija zuddhAtma svarUpa ko dekhatA hai, anubhUti karatA hai vaha jIva zuddha dRSTi ho sakatA hai| gAthA - 27 jJAnI saccI pUjA ke AcaraNa se saMyukta dAtAro dAna suddhaM ca, pUjA Acarana saMjutaM / suddha saMmikta hRdayaM jasya, asthiraM suddha bhAvanA // anvayArtha - (jasya) jisake (hRdaya) hRdaya meM (suddha saMmikta) zuddha samyaktva hai [aisA samyakdRSTi jJAnI] (dAtAro) saccA dAtAra hotA hai (dAna suddha) zuddha dAna detA hai (ca) aura (suddha bhAvanA) zuddha
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanA meM (asthira) sthira hokara (pUjA Acarana) pUjA ke AcaraNa se (saMjutaM) saMyukta rahatA hai| artha- jisa jIva ke hRdaya meM zuddha samyagdarzana pragaTa huA hai, jisane apane Atma svarUpa kA nizcaya zraddhAna kiyA hai, svAnubhUti se sampanna aisA samyakadRSTi jJAnI saccA dAtA hotA hai, zuddha dAna detA hai aura zuddha bhAvanA meM sthira hokara samyak pUjA ke AcaraNa se saMyukta rahatA hai| prazna 1- vyavahAra se dAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - samyakdRSTi zrAvaka pAtra jIvoM ko AhAra dAna, jJAna dAna, auSadhijJAna aura abhayadAna detA hai yaha vyavahAra dAna hai jo svarga Adi sadgati kI prApti karAtA hai, puNya baMdha kA kAraNa hai| prazna 2- nizcaya dAna kA kyA svarUpa hai ? uttara - jJAnI sAdhaka apanA upayoga apane svabhAva meM lagAtA hai yaha nizcaya dAna hai| prazna 3- nizcaya se AhAra dAna kyA hai? uttara - apane AtmA ko mamala svabhAva ke anubhava se saMtuSTa karanA AhAradAna hai| prazna 4- nizcaya se auSadhi dAna kyA hai? uttara - apanI AtmA ko janma-maraNa ke roga se chur3Ane ke liye bhedajJAna tattvanirNaya kI auSadhi denA auSadhidAna hai| prazna 5- nizcaya se jJAna dAna kyA hai? uttara - apane AtmA ko jJAna rUpa anubhava karanA, jJAyaka rahanA, kevalajJAna kI ora agrasara honA jJAnadAna hai| prazna 6- nizcaya se abhaya dAna kyA hai? uttara - apanI AtmA ko moha rAgAdi pariNAmoM ke nimitta se hone vAle bhaya se mukta rakhanA abhayadAna hai| prazna 7- nizcaya dAna kA kyA phala hai ? uttara - jJAnI sAdhaka nizcaya dAna detA hai| isa dAna ke prabhAva se mukti kI prApti hotI hai| gAthA-28 vaMdanA pUjA kI yathArtha vidhi suddha disTI ca disTaMte, sAdhaM nyAna mayaM dhuvaM / suddha tatvaM ca ArAdhya, vandanA pUjA vidhIyate // anvayArtha - [jJAnI] (suddha disTI) zuddha dRSTi se (disTate) dekhate haiM (nyAna marya) jJAna mayI (dhurva) dhruva svabhAva kI (sAdha) sAdhanA karate haiM (ca) aura (suddha tatvaM ca) zuddha tattva kI (ArAdhya) ArAdhanA karate haiM [yahI] (vandanA pUjA) vandanA pUjA kI (vidhIyate) yathArtha vidhi hai| artha- AtmArthI samyakdRSTi jJAnI puruSa zuddha dRSTi se apane Atma svarUpa ko dekhate haiM, arihaMta siddha paramAtmA ke samAna apane jJAnamayI dhruva svabhAva kI sAdhanA karate haiM, zuddhAtma tattva kI ArAdhanA karate haiM, yahI vandanA pUjA kI yathArtha vidhi hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 1- yathArtha pUjA vidhi ke saMbaMdha meM 28vIM gAthA meM sAra sUtra kyA hai? uttara - 1. zuddha dRSTi se nija svarUpa ko dekhnaa| 2. jJAnamayI dhruva svabhAva kI sAdhanA krnaa| 3. zuddha tattva kI ArAdhanA karanA / yathArtha pUjA kI vidhi hai| prazna 2- zuddha dRSTi kA pUjA se kyA saMbaMdha hai? uttara - jJAnI kI dRSTi apane jJAnamayI dhruva svabhAva para sthira rahatI hai| jisase jJAna kA sva-para prakAzakapanA svabhAva rUpa pariNata hokara zuddhAtma tattva kI ArAdhanA meM lIna ho jAtA hai| yahI zuddhopayoga kI sthiti hai jo vandanA pUjA kI vAstavika vidhi hai, isI se paramAtma pada pragaTa hotA hai| gAthA-29 cAra saMgha ko zaraNabhUta nija zuddhAtmA saMghasya catru saMghasya, bhAvanA suddhAtmanaM / samaya saranasya suddhasya, jina uktaM sAdhaM dhuvaM // anvayArtha - (saMghasya) zrI saMgha ke bhavya jIvo ! (suddhAtmanaM) zuddhAtmA kI (bhAvanA) bhAvanA bhAo (sAdhaM dhurva) dhruva svabhAva kI sAdhanA karo (catra) cAroM (saMghasya) saMgha ke jIvoM ko (suddhasya samaya) zuddha svarUpa maya zuddhAtmA (saranasya) zaraNa bhUta hai (jina ukta) jinendra bhagavAna kI yahI divya dezanA artha - zrI saMgha ke he bhavya jIvo ! zuddhAtma svarUpa kI niraMtara bhAvanA bhAo / avinAzI dhruva svabhAva kI sAdhanA karo, yahI sAdhya ArAdhya iSTa aura prayojanIya hai| muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikA cAroM saMgha ke jIvoM ko zuddha svarUpI zuddhAtmA hI zaraNabhUta hai, zrI jinendra bhagavAna kA yahI divya saMdeza hai| prazna 1- jinavANI meM mokSamArga kA kathana kisa prakAra kiyA gayA hai? uttara - jinavANI meM mokSamArga kA kathana do prakAra se kiyA gayA hai| akhaMDa Atma svabhAva ke avalambana se samyagdarzana, jJAna, cAritra ke bheda rUpa mokSamArga pragaTa hotA hai, vaha vyavahAra mokSamArga hai, ise upacAra se sAdhana rUpa mokSamArga kahA hai| AtmA meM vItarAga bhAva rUpa jo yathArtha mokSamArga pragaTa hotA hai vaha nizcaya mokSamArga hai, isa prakAra jinavANI meM do prakAra se mokSamArga kA kathana kiyA gayA hai| prazna 2- muni dharma kyA hai, aura cAra saMgha ke jIva kyA karate haiM? uttara - muni dharma zuddhopayoga rUpa hai / jo AtmajJAna pUrvaka svabhAva kI sAdhanA karate haiM, AtmA meM lIna hote haiM, vaha sacce sAdhu haiN| muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikA, cAroM saMgha ke jIva niraMtara zuddhAtma svarUpa kI bhAvanA bhAte haiN|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 gAthA -30 jinopadeza meM sarva tattvoM kA sAra nija zuddhAtmA sAdhaM ca sapta tatvAnaM, darva kAyA padArthaka / cetanA suddha dhuvaM niscaya, uktaMti kevalaM jina // anvayArtha - (sapta tatvAnaM) sAta tattvoM meM (darva) chaha dravyoM meM (kAyA) pA~ca astikAya meM (ca) aura (padArthaka) nau padArthoM meM (cetanA suddha) zuddha cetanA mayI (dhuvaM) dhruva svabhAva (niscaya) nizcaya se iSTa upAdeya hai (sAdha) isakI zraddhA, sAdhanA karo (kevalaM) kevalajJAnI (jina) jinendra bhagavAna kI (uktaMti) yahI divya dezanA hai| artha- kevalajJAnI zrI jinendra bhagavAna kI parama pAvana dezanA hai - sAta tattva - jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa / chaha dravya - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla / pA~ca astikAya -jIva astikAya,pudgala astikAya,dharma astikAya, adharma astikAya AkAza astikAya | nau padArtha-jIva, ajIva, Asrava, baMdha, puNya, pApa, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sattAIsa tattvoM meM eka mAtra zuddha cetanAmayI dhruva svabhAva nizcaya se sAdhanA karane yogya iSTa aura upAdeya hai, isI satsvarUpa kI niraMtara sAdhanA ArAdhanA kro| prazna 1- kevalajJAnI bhagavAna ne vastu svarUpa ke bAre meM kyA dezanA dI hai? uttara - kevalajJAnI bhagavAna ne kahA hai ki sAta tattva, chaha dravya, pA~ca astikAya, nau padArthoM meM, zuddha caitanya mayI dhruva svabhAva nija zuddhAtmA hI iSTa aura prayojanabhUta hai| prazna 2- sAta tattva, nau padArtha Adi meM Atma zraddhAna kisa prakAra karanA cAhiye? uttara - bheda jJAna pUrvaka aisA zraddhAna karanA cAhiye ki sAta tattva (jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa) meM zuddha tattva zuddhAtmA maiM jIva tattva huuN| chaha dravya (jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla) meM maiM zuddha jIva dravya huuN| paMcAstikAya (jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza) meM maiM zuddha jIvAstikAya zuddhAtmA huuN| nau padArtha (jIva, ajIva, Asrava, bandha, puNya, pApa, saMvara, nirjarA, mokSa) meM zuddha siddha pada vAlA maiM zuddhAtmA hU~, zeSa ajIvAdi tattva mujhase sarvathA bhinna haiN| prazna 3- mithyAdaSTi aura samyakadaSTi jIva kI aMtara dazA kaisI hotI hai? uttara - mithyAdRSTi - jIva ajIva ke bheda ko nahIM jaante| ve karmodaya janita avasthAoM ko apanA svarUpa jAnakara unameM tanmaya ho jAte haiN| rAgAdi bhAva, karma kRta hone para bhI unheM apane bhAva jAnakara unameM lIna rahate haiN| samyakdRSTi - jIva, ajIva, Asrava, baMdha Adi samasta avasthAoM ko jAnate dekhate haiN| rAgAdi pariNAmoM ko mAtra jAnate haiN| unake kartA nahIM hote| zubha-azubha bhAvoM ko karmodaya janita pariNAma jAnakara unameM tanmaya nahIM hote|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 4- dharma kI prApti aura Atma kalyANa kA mUla kyA hai? uttara - dharma kI prApti aura Atma kalyANa kA mUla bhedajJAna tattva nirNaya pUrvaka apane svAnubhava ko upalabdha karanA hai| Atma jJAna hI saccA jJAna hai| kisI jIva ko kSayopazama bahuta ho aura aMtara meM nija zuddhAtma svarUpa kA bodha na ho to vaha jJAna koI kAryakArI nahIM hai| jaise-cammaca sabhI vyaMjanoM meM jAtI hai parantu use svAda kisI bhI vastu kA nahIM aataa| isI prakAra kSayopazama jJAna vAle jIva kI dazA hotI hai| usake kSayopazama jJAna meM saba hone para bhI usako anubhava rUpa svAda nahIM AtA isaliye svAnubhUti hI dharma kI prApti aura Atma kalyANa kA mUla hai| gAthA -31 zuddhAtma svarUpa kI sAdhanA kI preraNA mithyA tikta tritiyaM ca, kunyAnaM triti tiktayaM / suddha bhAva suddha samayaM ca, sAdhaM bhavya lokayaM // anvayArtha- (bhavya lokayaM) he bhavya jIvo ! (tritiyaM) tIna prakAra ke (mithyA) mithyAtva ko (tikta) chor3o (triti) tIna prakAra ke (kunyAnaM) kujJAna kA (tiktayaM) tyAga karo (ca) aura (suddha bhAva) zuddha bhAva mayI (suddha samayaM) zuddha sva samaya kI (sAdhaM ca) zraddhA aura sAdhanA kro| artha- he bhavya jIvo ! mithyAtva, samyak mithyAtva, samyak prakRti mithyAtva ina tInoM prakAra ke mithyAtva ko chodd'o| kumati, kuzruta, kuavadhi tIna prakAra ke kujJAna kA tyAga karo aura zuddha bhAvamayI apane zuddhAtma svarUpa kI zraddhA aura sAdhanA kro| prazna 1- mAnava jIvana kI sArthakatA aura saphalatA kaba hai? uttara - naitikatA, uttama kula, dhanAdi saMyogoM kI prApti, niroga zarIra, dIrgha Ayu yaha sabhI zubha yoga pUrva puNya ke udaya se prApta hote haiN| uttama sarala svabhAva kA honA bhI upalabdhi hai| yaha saba zubha yoga prApta kara Atma svabhAva ko pahicAnane meM hI mAnava jIvana kI sArthakatA aura saphalatA hai| prazna 2- jina vacanoM ko svIkAra karane kA kyA mahatva hai ? uttara - sarvajJa paramAtmA ke mukhAravinda se nikalI huI vItarAga vANI paramparA se gaNadharoM va muniyoM dvArA pravAhita hotI AI hai, jo jinavANI zAstra rUpa meM guMthita hai| isa vItarAga vANI meM kathita tattvoM ke svarUpa ko jo bhavya jIva hRdayaMgama karate haiM, jina vacanoM ko svIkAra karate haiM vaha saMsAra ke duHkhoM se mukta hokara parama pada ko prApta karate haiM, yahI jina vacanoM ko svIkAra karane kA mahatva hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-32 saccI pUjA kA svarUpa aura mukti mArga etat samikta pUjasyA, pUjA pUjya samAcaret / mukti zriyaM pathaM suddha, vivahAra niscaya sAsvataM // anvayArtha - (etat) isa prakAra (saMmikta pUjasyA) samyaktva sahita kI jAne vAlI pUjA kA svarUpa kahA (pUjya samAcaret) pUjya ke samAna AcaraNa honA hI [saccI] (pUjA) pUjA hai (mukti zriyaM) mukti zrI ko prApta karane kA (pathaM suddha)zuddha patha (vivahAra niscaya) vyavahAra nizcaya se (sAsvataM) zAzvata hai| artha- Atma dRSTA parama vItarAgI AtmajJAnI saMta AcArya pravara zrImad jina tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja kahate haiM - isa prakAra samyaktva sahita kI jAne vAlI pUjA kA svarUpa varNana kiyaa| pUjya ke samAna AcaraNa honA hI saccI pUjA hai / mukti zrI ko prApta karane kA zuddha patha vyavahAra aura nizcaya se zAzvata hai| prazna 1- pUjA pUjya samAcaret kA kyA artha hai? uttara - pUjya ke samAna AcaraNa honA hI saccI pUjA hai| pUjya ke samAna hI apanA zuddhAtmA zuddha caitanya svarUpa hai / aisA jAnakara nija zuddhAtmA kI ArAdhanA karate hue pUjya ke samAna vItarAgatAmaya AcaraNa banAnA saccI pUjA hai| yahI pUjA pUjya samAcaret kA artha hai| prazna 2- bhakti aura pUjA kA kyA svarUpa hai? uttara - pUjA kA abhiprAya pUjya sama, svayaM pUjya bana jAnA hai / jo bhI apanA iSTa mAnate, usI iSTa ko pAnA hai | bhakti arthAt bhajanA-kisako bhajanA? apane svarUpa ko bhjnaa| Atma svarUpa nirmala nirvikArI-siddha paramAtmA ke samAna hai| usakI yathArtha pratIti karake usako bhajanA yahI nizcaya bhakti hai, aura yahI paramArtha stuti hai / vyavahAra se paramAtmA ke guNoM meM anurAga honA bhakti hai| nizcaya se apane dhruva tattva zuddhAtma svarUpa ke Azraya se paryAya kI azuddhi aura kamI ko dUra kara pUrNatA ko upalabdha karanA pUjA hai| vyavahAra se arihaMta siddha paramAtmA ke guNoM kI ArAdhanA karanA pUjA hai| prazna 3- jJAnI ko pUjya kA bahumAna kaisA hotA hai aura pUjA vidhi kA sAra kyA hai? uttara - gaNadhara deva kahate haiM ki he jinendra bhagavAna ! maiM Apa jaise jJAna ko prApta nahIM kara sktaa| Apake eka samaya ke jJAna meM samasta lokAloka tathA apanI bhI ananta paryAyeM jhalaka rahI haiN| kahA~ ApakA anaMta dravya paryAyoM ko jAnane vAlA agAdhajJAna aura kahA~ merA alpa jJAna? cAra jJAna kA dhArI bhI chadmastha hai| kevalajJAnI paramAtmA zuddha svarUpa meM lIna ho gaye haiN| isa prakAra pratyeka sAdhaka dravya apekSA se apane ko paramAtmA svIkAra kara lene para bhI jJAna, darzana Adi paryAyoM kI apekSA se apanI kamI ko jAnatA hai aura ise pUrA karane ke liye arihaMta siddha paramAtmA kI vANI ke anusAra apane iSTa nija zuddhAtma deva kI pUjA ArAdhanA karatA hai| jisase paramAtma pada pragaTa hotA hai| yahI jJAna mArga kI pUjA vidhi kA sAra hai|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhyAsa ke prazna - gAthA 17 se 32 prazna 1 - satya/asatya kathana cuniye| (ka) jinheM AtmAnubhUti pUrvaka samyagjJAna huA hai, unheM para kI ora dekhane kA bhAva nahIM hotaa| (kha) samyagdarzana hone ke lie Atma svabhAva kI ruci honA Avazyaka nahIM hai| (ga) samyakdRSTi jJAnI samayaktva ke 25 doSoM meM se 20 doSoM se rahita hote haiN| (gha) paMDito pUja ArAdhyaM, jina samayaM ca puujte| prazna 2- rikta sthAnoM kI pUrti kiijiye| (a) jJAnIjana zuddha cidAnaMdamayI...........kI stuti uccAraNa karate haiN| (ba) zuddha svabhAva kI sAdhanA karanA hI sccii.............hai|| (sa) deha meM Atma buddhi, para dravya meM ...............buddhi , zubha bhAvoM meM dharma buddhi saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai| (da) jisake lakSya meM zuddha samyaktva hai, aisA samyakjJAnI saccA dAtA hotA hai| prazna 3-nimnalikhita meM koI pA~ca paribhASAe~ likhiye| 1. nizcaya dAna - vyavahAra dAna (gAthA 27) / 2. mithyAdRSTi - samyakdRSTi (gAthA 30) / 3. loka mUDhatA, pAkhaMDa mUr3hatA, deva mUr3hatA (gAthA 19) / 4. jJAnI kA caitanya bhAsana (gAthA 17) / 5. jJAnI kA deva darzana (gAthA 21) / 6. zuddha dRSTi kI pUjA (gAthA 28) prazna 4 - ati laghuuttarIya prazna - (ka) aMtarazodhana kA mArga kyA hai ? (uttara svayaM likheM) (kha) jJAnI kA darzanopayoga kisa prakAra nirmala hotA hai ? (uttara svayaM likheM) (ga) jJAnI kisa prakAra deva darzana karate haiM ? (uttara svayaM likheM) (gha) jJAnI kI jagata ke jIvoM ke prati kaisI dRSTi hotI hai ? (uttara svayaM likheM) prazna 5 - laghuuttarIya prazna - (ka) dAtAro dAna suddhaM ca, pUjA Acarana saMjutaM (gAthA 27) ke AdhAra para samyakjJAnI ke dAna kA saMkSipta svarUpa batAiye / (uttara svayaM likheM) (kha) jinavANI meM mokSamArga kA kathana kisa prakAra kiyA gayA hai ? (uttara svayaM likheM) (ga) sAta tattva nau padArtha Adi meM Atma zraddhAna kisa prakAra karanA cAhiye?(uttara svayaM likheM) prazna 6-dIrgha uttarIya prazna - (ka) paMDita pUjA jI grantha ke AdhAra para samyagjJAna kA svarUpa smjhaaiye| (uttara svayaM likheM)
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya tAraNa svAmI kRta graMthoM meM samyagjJAna nyAnamayaM appAnaM, nyAnaM tiloya sayala saMjuttaM / anyAna timira haranaM nyAna udesaM ca sayala vilayami // 106 artha - AtmA jJAna maya hai| jJAna tInoM loka ke samasta padArthoM ko jAnane kI sAmarthya se saMyukta hai| ajJAna aMdhakAra ko dUra karane vAlA hai| aise samyagjJAna ke pragaTa hone para samasta vikAra kSaya ho jAte haiN| (zrI jJAna samuccaya sAra jI, gAthA - 257 ) nyAnaM tiloya sAraM, nyAnaM daMsei daMsanaM maggaM / jAnadi loyapamAnaM, nyAna sahAvena suddhamappAnaM // artha 1- samyagjJAna tIna loka meM sArabhUta hai| apane zuddhAtma svarUpa, jJAna svabhAva ke Azraya pUrvaka samyagjJAna, darzana (nirvikalpa svarUpa meM lInatA) ke mArga ko darzAtA hai arthAt pragaTa karatA hai aura loka pramANa ko jAnatA hai / ( zrI jJAna samuccaya sAra jI, gAthA - 258 ) nyAnaM tatvAni vedaMte, suddha tatva prakAsakaM / suddhAtmA tiartha suddhaM, nyAnaM nyAna prayojanaM // artha - jJAna tattvoM kA vedana karatA hai, sva-para ko yathArtha jAnatA hai, zuddha tattva kA prakAzaka hai / zuddhAtmA ratnatraya mayI zuddha hai aisA jAnanA hI jJAna kA prayojana hai| ( zrI zrAvakAcAra jI, gAthA - 250 ) nyAnaM nyAna sarUvaM jAnavi picche suddhamappAnaM / appA suddhappAnaM paramappA nyAna saMjuttaM // artha - apane jJAna svarUpI zuddhAtmA ko jo jAnatA pahicAnatA hai, anubhava karatA hai vahI jJAna samyagjJAna hai / yaha jJAna AtmA ko zuddhAtmA paramAtmA jAnatA hai, svabhAva ke bodha se saMyukta rahatA hai / ( zrI jJAna samuccaya sAra jI, gAthA - 259 ) nyAna balena jIvo, appA suddhappa havei paramappA / nyAna sahAvaM jAnadi, mukti paMtha siddhi sasarUvaM // artha - samyagjJAna ke bala se jIva AtmA zuddhAtmA ko jAnatA huA paramAtmA hotA hai| samyagjJAna apane sva svarUpa jJAna svabhAva ko jAnatA hai yahI siddhi aura mukti ko prApta karane kA mArga hai| ( zrI jJAna samuccaya sAra jI, gAthA - 260) myAnena nyAnamAlaMbaM paMca dIpti prasthitaM / utpannaM kevalaM nyAnaM, suddhaM suddha disTitaM // artha- zuddha dRSTi jIva nizcaya se samyagjJAna ke dvArA jJAna svabhAva kA Alambana lekara paMca jJAna mayI jyoti svarUpa meM sthita hotA hai aura svabhAva meM lIna hone se use kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai| ( zrI zrAvakAcAra jI, gAthA - 251 )
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ pATha 1 SaT lezyA darzana lezyA kI paribhASA - 1. kaSAya se anuraMjita yoga pravRtti ko lezyA kahate haiN| 2. jisake dvArA jIva apane ko puNya-pApa se lipta karatA hai use lezyA kahate haiM / lezyA ke bheda lezyA ke mUla do bheda haiM - dravya lezyA aura bhAva lezyA tathA uttara bheda chaha haiM - kRSNa lezyA, nIla lezyA, kApota lezyA, pIta lezyA, padma lezyA aura zukla lezyA / dravya lezyA aura bhAva lezyA kA lakSaNa - zarIra ke varNa (raMga) ko dravya lezyA kahate haiM tathA jIva ke AMtarika pariNAmoM ko bhAva lezyA kahate haiN| lezyA ke chaha bheda hone kA kAraNa - kaSAya kA udaya aneka prakAra kA hotA hai, unameM tIvratama, tIvratara, tIvra, maMda, maMdatara, maMdatama kaSAya pariNAma hone se lezyA ke kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma, zukla yaha chaha bheda hote haiN| kRSNa lezyA vAle jIva ke lakSaNa 107 1. jo tIvra krodhI ho / 2. baira na chor3atA ho / 3. lar3anA jisakA svabhAva ho / 4. dharma aura dayA se rahita ho| 5. duSTa prakRti kA ho| 6. kisI ke vaza meM na AtA ho, aise pariNAmoM vAlA jIva kRSNa lezyA vAlA hotA hai / nIla lezyA vAle jIva ke lakSaNa - - 1. jo kAma karane meM maMda ho / 2. vartamAna kArya meM viveka rahita ho / 3. kalA cAturya se rahita ho / 4. pA~ca indriyoM ke viSayoM meM lampaTa ho| 5. mAnI, mAyAcArI aura AlasI ho| 6. bhIrU aura ati sone vAlA ho / 7. dUsaroM ko Thagane meM ati catura ho / 8. dhana aura dhAnya ke viSaya meM tIvra lAlasA ho| aise pariNAmoM vAlA jIva nIla lezyA vAlA hotA hai| kApota lezyA vAle jIva ke lakSaNa - 1. jo dUsaroM para krodha karatA hai aura doSa lagAtA hai / 2. zoka aura bhaya se vyApta rahatA hai / 3. dUsaroM kI niMdA karatA hai aura aneka prakAra se dUsaroM ko duHkha detA hai| 4. dUsaroM kA tiraskAra karatA hai / 5. apanI bahuta prazaMsA karatA hai aura dUsaroM para vizvAsa nahIM karatA / 6. prazaMsA karane vAle para prasanna hotA hai phira hAni-lAbha kI bhI paravAha nahIM krtaa| 7. prazaMsA stuti karane vAle para dhana luTA detA hai / 8. yuddha meM marane ke lie taiyAra rahatA hai, kArya akArya ko nahIM jAnatA, aise pariNAmoM vAlA jIva kApota lezyA vAlA hotA hai| pIta lezyA vAle jIva ke lakSaNa 1. jo kArya akArya ko aura sevya asevya ko jAnatA hai| 2. sabase samAna vyavahAra evaM prIti bhAva rakhatA hai| 3. lAbha hAni meM samabhAva rakhatA hai, saMtoSI rahatA hai| 4. karuNA bhAva yukta, komala pariNAmI hotA hai / 5. dayA dAna meM tatpara rahatA hai, aise pariNAmoM vAlA jIva pIta lezyA vAlA hotA hai| - -
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ padama lezyA vAle jIva ke lakSaNa1. jo tyAgI aura bhadra pariNAmI hotA hai| 2. jisake nirmala pariNAma rahate haiN| 3. niraMtara sat kArya karane meM tatpara rahatA hai / 4. sAdhu-gurUjanoM kI sevA pUjA meM tatpara rahatA hai / 5. aneka aparAdhoM ko kSamA kara detA hai, aise pariNAmoM vAlA jIva padma lezyA vAlA hotA hai / zukla lezyA vAle jIva ke lakSaNa1. jo pakSapAta nahIM karatA aura dharma parAyaNa hotA hai| 2.sabake sAtha samAna vyavahAra karatA hai| 3. iSTa-aniSTa viSayoM meM rAga-dveSa nahIM krtaa| 4. strI, puruSa, mitra Adi meM mohita nahIM hotaa| 5.paramAtma svarUpa kI niraMtara bhAvanA bhAtA hai, aise pariNAmoM vAlA jIva zukla lezyA vAlA hotA hai| azubha aura zubha lezyA hone kA kAraNa - chaha lezyAoM meM prathama tIna kRSNa, nIla aura kApota azubha lezyA haiM jo kramazaH tIvratama, tIvratara aura tIvra kaSAya ke udaya meM hotI haiM tathA pIta, padma aura zukla yaha tIna zubha lezyA haiM jo kramazaH maMda, maMdatara aura maMdatama kaSAya ke udaya meM hotI haiN| SaT lezyAoM ke varNa arthAt raMga1. kRSNa lezyA kA raMga kaue ke samAna kAlA hotA hai| 2. nIla lezyA kA raMga nIlakaNTha ke samAna nIlA hotA hai| 3. kApota lezyA kA raMga kabUtara ke samAna hotA hai| 4.pIta lezyA kA raMga svarNa ke samAna pIlA hotA hai| 5. padma lezyA kA raMga kamala ke samAna gulAbI hotA hai| 6.zukla lezyA kA raMga zaMkha ke samAna dhavala hotA hai| lezyAoM ko samajhane ke lie udAharaNachaha pathika (rAhagIra) kahIM jA rahe the, mArga meM unhoMne pake AmoM se ladA huA vRkSa dekhA aura Ama khAne kA vicAra karake vRkSa ke nIce pahuMce / una chaha vyaktiyoM ko chaha lezyAoM ke anusAra bhinna-bhinna vicAra mana meM uThate haiM - pahalA vyakti kRSNa lezyA vAlA vRkSa ko jar3a se kATakara girAnA cAhatA hai| dUsarA vyakti nIla lezyA vAlA bar3I zAkhAoM ko kATakara girAnA cAhatA hai| tIsarA vyakti kApota lezyA vAlA phala vAlI choTI DAliyA~ girAnA cAhatA hai| cauthA vyakti pIta lezyA vAlA DAliyA~ nahIM kATanA cAhatA balki sampUrNa phaloM ko girAnA cAhatA hai| pA~cavAM vyakti padma lezyA vAlA mAtra pake phaloM ko tor3akara khAnA cAhatA hai aura chaTavAM vyakti zukla lezyA vAlA vRkSa ko kisI bhI prakAra kI hAni pahu~cAye binA jamIna para gire hue phaloM ko khAne kA vicAra karatA hai| jisa taraha ina chaha rAhagIroM ke bhinna-bhinna pariNAma haiM, usI prakAra chaha lezyAoM se yukta nAnA jIvoM ke pariNAma aura svabhAva bhinna-bhinna hote haiN| lezyAoM se prApta hone vAlI gati1. 'kRSNAye jAi narayaM' kRSNa lezyA vAlA jIva naraka gati meM jAtA hai| 2. 'nIlAe thAvaro hoi'nIla lezyA vAlA jIva sthAvara paryAya ko prApta hotA hai| 3. kApotaye tiryaMca yoniH' kApota lezyA vAlA jIva tiryaMca gati meM jAtA hai| 4. 'pItAe mAnuSo hoI pIta lezyA vAlA jIva manuSya hotA hai| 5. 'pammAe deva loyaMmi' padma lezyA vAlA jIva deva gati meM jAtA hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 1 109 6. 'sukkAe sAsayaM ThANaM' zukla lezyA vAlA jIva zAzvata siddha pada ko prApta karatA hai| gatiyoM meM lezyA kA sAmAnya kathana sAmAnya rUpa se manuSya aura paMcendriya tiryaMca jIvoM ko chahoM lezyAeM hotI haiN| naraka gati meM azubha lezyAyeM tathA deva gati meM zubha lezyAyeM hotI haiN| isa prakAra cAroM gatiyoM ke jIvoM ko zubha-azubha lezyAyeM hotI hai| arihanta aura siddha bhagavAna kI lezyA - arihanta bhagavAna kI ekamAtra parama zukla lezyA hotI hai aura siddha bhagavAna AThoM karmoM se rahita hone se lezyA rahita hote haiN| lezyAoM ko jAnane kA prayojana - zubha azubha lezyA rUpa pariNAmoM ke dvArA puNya pApa karmoM kA baMdha hotA hai| jisase jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| Ayu ke tribhAga meM zubha-azubha lezyA rUpa bhAva hote haiM, una bhAvoM ke anusAra AgAmI gati kA baMdha hotA hai; isalie niraMtara apane bhAvoM kI saMbhAla karanA cAhie tathA ratnatraya ko dhAraNa karake karma baMdhanoM se mukta hone kA puruSArtha karanA cAhie, lezyAoM ko jAnane kA yahI prayojana hai / - prazna 2 rikta sthAnoM kI pUrti kro| - satya / asatya kathana cuniye / (ka) prazaMsA stuti karane vAle para dhana luTA dene vAlA kApota lezyA vAlA jIva hai| (kha) lAbha - hAni meM rAga - dveSa karanA pIta lezyA kA lakSaNa hai| (ga) kRSNa lezyA vAlA jIva kAle raMga kA hotA hai| (gha) pIta lezyA vAlA jIva manuSya hotA hai| prazna 3 (a) paribhASAe~ likhiye (ka) kRSNa lezyA vAlA jIva vRkSa ko jar3a se kATakara girAnA cAhatA hai / (kha) paramAtma svarUpa kI niraMtara bhAvanA bhAnAlezyA vAle jIva kA lakSaNa hai| - (ga) niraMtara satkArya karane meM tatpara jIva lezyA vAlA hotA hai / - - prazna 4 dIrgha uttarIya prazna - abhyAsa ke prazna - (ka) lezyA (kha) kRSNa lezyA (ga) pIta lezyA (gha) padma lezyA (Ga) zukla lezyA / (ba) aMtara batAiye (ka) kRSNa aura kApota lezyA ( kha ) zukla aura padma lezyA (ga) pIta aura padma lezyA / - (ka) lezyAoM ko udAharaNa dvArA smjhaaiye| (uttara svayaM likheM ) (kha) lezyAoM kA svarUpa batAte hue samajhAiye ki inheM jAnane kA kyA prayojana hai ? (uttara svayaM likheM)
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pATha-2 gyAraha pratimA paricaya prazna - pratimA kise kahate haiM? uttara - samyagdarzana sahita pariNAmoM kI vizuddhatA pUrvaka Atmonnati kI zreNiyoM para ArohaNa karane ko pratimA kahate haiN| prazna - zrAvaka ke jIvana meM pratimAoM kA kyA mahatva hai| uttara dezavirata pA~caveM guNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ yA zreNiyA~ hotI haiN| ye zreNiyA~ dhIre-dhIre kramazaH cAritra bar3hAne kI va kaSAya ghaTAne kI upayogI rItiyA~ haiN| zrAvaka inako krama se uttIrNa karatA huA muni pada ko sugamatA se dhAraNa kara sakatA hai| ye pratimAe~ saMsAra ke duHkhoM kA kSaya karane vAlI aura zuddhAtmA ko jhalakAne vAlI haiN| prazna - pratimAe~ kitanI aura kauna-kauna sI haiN| uttara - pratimAe~ gyAraha hotI haiM / 1. darzana pratimA, 2. vrata pratimA, 3. sAmAyika pratimA, 4. proSadhopavAsa pratimA, 5. sacitta tyAga pratimA, 6. anurAga bhakti pratimA, 7. brahmacarya pratimA, 8. AraMbha tyAga pratimA, 9. parigrahatyAga pratimA, 10. anumati tyAga pratimA, 11. uddiSTa tyAga prtimaa| ina pratimAoM meM kramazaH cAritra bar3hatA jAtA hai| pahalI pratimA kA cAritra dUsarI pratimA meM chUTatA nahIM hai| pahalI pratimA kA cAritra pAlate hue Age kI pratimAoM kA cAritra pAlana kiyA jAtA hai| prazna - darzana pratimA dhArI zrAvaka kise kahate haiM ? uttara - jisakA samyagdarzana nirdoSa ho, jo saMsAra zarIra bhogoM se vairAgI ho, paMca parameSThI kA ArAdhaka ho| Age ke vrata Adi padoM ko dhAraNa karane ke liye utsuka rahatA ho vaha darzana pratimAdhArI zrAvaka hai| sAra siddhAMta-nija zuddha caitanya pratimA kA darzana hI darzana pratimA hai| prazna - vrata pratimA kise kahate haiM? uttara - jo pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ina bAraha vratoM ko Atmika bhAvoM kI zuddhi pUrvaka niraticAra pAlana karatA hai vaha vrata pratimAdhArI zrAvaka kahalAtA hai| sAra siddhAMta-rAga dveSa Adi vikArI bhAvoM se virakta, svabhAva meM rata rahanA hI vrata pratimA hai| prazna - vrata kise kahate haiM? uttara - pApoM ke tyAga ko vrata kahate haiN| vrata ke do bheda haiM - 1. aNuvrata - pApoM ke eka deza tyAga ko aNuvrata kahate haiN| aNuvratI zrAvaka hotA hai| 2. mahAvrata - pApoM ke sarva deza tyAga ko mahAvrata kahate haiN| mahAvratI sAdhu hotA hai| prazna - vrata kitane aura kauna-kauna se hote haiN| uttara - vrata bAraha hote haiM - pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra shikssaavrt|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~ca aNuvrata-1. ahiMsANuvrata, 2. satyANuvrata,3. acauryANuvrata,4. brahmacaryANuvrata, 5. parigraha pramANa annuvrt| tIna guNavrata - 1. digvata, 2. dezavrata, 3. anarthadaNDa tyAga vrt| 3. cAra zikSAvrata-1. sAmAyika,2.proSadhopavAsa,3.bhogopabhoga parimANa, 4. atithi sNvibhaag| prazna - aNuvrata kise kahate haiM? uttara - hiMsA, asatya, corI, kuzIla, parigraha ina pA~ca pApoM ke ekadeza tyAga ko aNuvrata kahate haiN| prazna - ahiMsANuvrata kise kahate haiM ? uttara - saMkalpapUrvaka hiMsA na karanA arthAt saMkalpI hiMsA kA tyAga kara anya tInoM prakAra kI hiMsA se bhI yathA sAdhya bacane kA prayatna karate hue AtmA ko rAgAdi bhAvoM se bacAnA ahiMsANuvrata hai| prazna - hiMsA kitane prakAra kI hotI hai? uttara hiMsA cAra prakAra kI hotI hai| 1. saMkalpI hiMsA, 2. udyogI hiMsA, 3. ArambhI hiMsA, 4. virodhI hiNsaa| 1. saMkalpI hiMsA - saMkalpa (irAdA) pUrvaka kiyA gayA prANaghAta saMkalpI hiMsA hai| 2. udyogI hiMsA - vyApAra Adi kAryoM meM sAvadhAnI vartate hue bhI jo hiMsA hotI hai vaha udyogI hiMsA hai| ArambhI hiMsA - gRhasthI ke Arambha Adi kAryoM meM sAvadhAnI vartate hue bhI jo hiMsA hotI hai vaha ArambhI hiMsA hai| virodhI hiMsA - apane tathA apane parivAra, dharmAyatana Adi para kiye gaye AkramaNa se __ rakSA ke liye anicchA pUrvaka kI gaI hiMsA virodhI hiMsA hai| prazna - satyANuvrata kise kahate haiM ? - pramAda ke yoga se asat vacana bolanA asatya hai| isakA ekadeza tyAga satyANuvrata hai| prazna asatya kitane prakAra kA hotA hai ? uttara asatya cAra prakAra kA hotA hai| 1. sat kA apalApa / 2. asat kA udbhaavn| 3. anyathA prruupnn| 4. garhita vcn| 1. sat kA apalApa - vidyamAna padArtha ko avidyamAna kahanA sat kA apalApa hai| 2. asat kA udbhAvana - avidyamAna padArtha ko vidyamAna kahanA asat kA udbhAvana hai| 3. anyathA prarUpaNa - kucha kA kucha kahanA arthAt vastu svarUpa jaisA hai vaisA na kahakara anyathA kahanA anyathA prarUpaNa hai| jaise - hiMsA meM dharma btaanaa| 4. garhita vacana - niMdanIya, kalahakAraka, pIr3AkAraka, zAstra viruddha, hiMsA poSaka Adi vacanoM ko garhita vacana kahate haiN| prazna - acauryANuvrata kise kahate haiM? uttara - pAnI aura miTTI ke atirikta anya koI bhI vastu binA diye nahIM lenA use acauryANuvrata kahate hai| 4. uttara - a
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna - brahmacaryANuvrata kise kahate haiM ? uttara - pUrNatayA strIsevana kA tyAga brahmacarya vrata hai / jo grahastha ise dhAraNa karane meM asamartha haiM, ve svastrI meM saMtoSa karate haiM aura parastrI ramaNa ke bhAva ko sarvathA tyAga dete haiM, yaha vrata ekadeza rUpa hone se brahmacaryANuvrata kahalAtA hai| prazna - parigraha pramANa aNuvrata kise kahate haiM? uttara - apane se bhinna para padArthoM meM mamatva buddhi honA parigraha hai| yaha aMtaraMga aura bahiraMga ke bheda se do prakAra kA hotA hai| mithyAtva, krodha, mAna,mAyA,lobha, tathA hAsyAdi nau no kaSAya yaha caudaha aMtaraMga parigraha ke bheda haiN| jamIna, makAna, sonA, cAMdI, dhana, dhAnya, dAsa, dAsI, bartana, vastra Adi bAhya parigraha ke 10 bheda haiN| ina parigrahoM meM grahastha ke mithyAtva nAmaka parigraha kA pUrNarUpa se tyAga ho jAtA hai tathA bAkI aMtaraMga parigrahoM kA kaSAyAMza ke sadbhAva ke kAraNa ekadeza tyAga hotA hai| vaha bAhya parigraha kI sImA nirdhArita kara letA hai ise parigraha pramANa aNuvrata kahate haiN| prazna - guNavrata kise kahate haiM aura kitane hote haiM? uttara - jo aNuvratoM meM guNita krama se vRddhi kare use guNavrata kahate haiN| guNavrata ke tIna bheda hote haiN| 1. digvrata- sAMsArika viSaya kaSAya, pA~ca pApa, sAvadha yoga aura sUkSma pApoM kI nivRtti ke liye maraNa paryanta dasoM dizAoM meM Ane-jAne kI maryAdA kara lenA divrata hai| dezavrata-jIvana paryanta ke lie kI gaI divrata kI vizAla sImA ko ghar3I, ghaMTA, dina, saptAha, mAha Adi kAla kI maryAdA pUrvaka sImita kara lenA dezavrata hai| anarthadaMDa tyAga vrata-binA prayojana hiMsAdi pApoM meM pravRtti karanA yA usa rUpa bhAva karanA anarthadaMDa hai aura usake tyAga ko anarthadaMDa tyAga vrata kahate haiN| usake pA~ca bheda haiN| 1. apadhyAna tyAga vrata, 2. pApopadeza tyAga vrata, 3. pramAdacaryA tyAga vrata, 4. hiMsAdAna tyAga vrata, 5. duHzruti tyAga vrt| prazna - zikSAvrata kise kahate haiM aura kitane hote haiM ? uttara - jinase munivrata pAlana karane kI zikSA prApta ho use zikSAvrata kahate haiN| isake cAra bheda haiM 1. sAmAyika 2. proSadhopavAsa 3. bhogopabhoga parimANa 4. atithi sNvibhaag| prazna - sAmAyika zikSAvrata kise kahate haiM? uttara - sampUrNa para dravyoM meM rAga-dveSa ke tyAga pUrvaka samatA bhAva kA avalambana karake Atma bhAva kI prApti karanA sAmAyika hai / vratI zrAvakoM dvArA prAtaH dopahara, sAyaM kama se kama antarmuhUrta ekAnta sthAna meM sAmAyika karanA sAmAyika zikSAvrata hai| prazna - sAmAyika kI vidhi kyA hai? uttara - zrAvakoM ko tInoM samaya utkRSTa chaha ghar3I, madhyama cAra ghar3I, jaghanya do ghar3I taka pA~coM pApoM tathA Arambha parigraha tyAga karake ekAnta sthAna meM mana zuddha karake pahale pUrva dizA meM namaskAra karanA arthAt aMgoM ko bhUmi se lagAkara namana karanA phira nau bAra namaskAra maMtra kA jApa
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA, pazcAt tIna Avarta arthAt hAtha jor3a kara pradakSiNA karanA aura eka zironati arthAt hAtha jor3akara mastaka jhukAkara namana krnaa| isa prakAra cAroM dizAoM meM namana karake khaDgAsana yA padmAsana dhAraNa karake sAmAyika karanA cAhiye aura jaba sAmAyika pUrNa ho jAye taba anta bhI prArambha kI taraha nau bAra namaskAra maMtra kA jApa tIna - tIna Avarta va eka - eka zironati karanA cAhiye / yahI sAmAyika karane kI sthUla vidhi hai| sAmAyika karate samaya sAmAyika kAla meM zrAvaka bhI muni ke samAna hI hai| prazna - proSadhopavAsa zikSAvrata kise kahate haiM ? uttara - viSaya - kaSAya aura AhAra kA tyAga kara Atma svabhAva ke samIpa ThaharanA upavAsa hai| pratyeka aSTamI va caturdazI ko samasta Arambha chor3akara upavAsa karanA proSadhopavAsa hai| yaha tIna prakAra se kiyA jAtA hai| 1. uttama - saptamI ke dina dopahara ko 12 baje upavAsa dhAraNa kiyA aura navamI ke dina dopahara ko bAraha baje pAraNA kiyA, isa taraha 16 pahara hue yaha uttama upavAsa hai| 2.madhyama- saptamI ke dina saMdhyA samaya 5 baje upavAsa dhAraNa kiyA aura navamI ke dina prAtaH 7 baje pAraNA kiyA yaha 12 pahara kA madhyama upavAsa hai| 3. jaghanya - aSTamI ke dina prAtaH 7 baje upavAsa dhAraNa kiyA aura navamI ke dina prAtaH 7 baje pAraNA kiyA yaha 8 pahara kA jaghanya upavAsa hai| prazna - bhogopabhoga parimANa zikSAvrata kise kahate haiM ? uttara - prayojanabhUta sImita parigraha ke bhItara bhI kaSAya kama karake bhoga aura upabhoga kA parimANa ghaTAnA bhogopabhoga parimANa zikSAvrata hai| bhoga - jo padArtha eka bAra bhogane meM Ave use bhoga kahate haiN| jaise - bhojana, jl,aadi| upabhoga - eka hI padArtha jo bAra - bAra bhogane meM Ave use upabhoga kahate haiN| jaise - vastra, savArI, palaMga aadi| prazna - atithi saMvibhAga zikSAkta kise kahate haiM? uttara - muni, vratI zrAvaka, avratI zrAvaka ina tIna prakAra ke pAtroM ko apane bhojana meM se vidhipUrvaka dAna denA atithi saMvibhAga zikSAvrata hai| prazna - sAmAyika pratimA kise kahate haiM? uttara - samasta iSTa - aniSTa padArthoM meM rAga-dveSa bhAvoM ke tyAgapUrvaka samatA bhAva kA avalambana karake tInoM kAla meM sAmAyika karate hue kisI bhI prakAra kA upasarga aura parISaha Ane para sAmyabhAva se nahIM DiganA arthAt samatAmaya pariNAmoM meM rahanA sAmAyika pratimA hai| sAra siddhAMta - trikAlI nija bhagavAna AtmA meM saMlagna rahanA sAmAyika pratimA hai| prazna - proSadhopavAsa pratimA kise kahate haiM ? uttara - proSadha kA artha hai - parva aura upavAsa kA artha hai -nikaTa vAsa krnaa| parva ke dinoM meM pApoM ko chor3akara dharma meM vAsa karane ko proSadhopavAsa kahate haiN| zAzvata parva aSTamI aura caturdazI ke pahale aura pazcAt ke dinoM meM ekAsana pUrvaka aSTamI aura caturdazI ko upavAsa rakhakara ekAntavAsa meM rahakara, sampUrNa sAvadyayoga ko chor3akara evaM sarva indriyoM ke viSayoM se virakta hokara dharma dhyAna meM saMlagna rahanA proSadhopavAsa pratimA hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna uttara prazna uttara jo zrAvaka ekendriya jIva sahita harita vanaspati ko nahIM khAtA va kacce aprAzuka pAnI ko nahIM pItA / sUkhI, banAI huI, chinna-bhinna kI gaI va lavaNAdi se milI huI vanaspati ko tathA prAzuka garma jala ko hI grahaNa karatA hai vaha sacitta tyAga pratimAdhArI hai| sAra siddhAMta - citta ko caitanya svabhAva meM lagAnA, aMtara meM niraMtara sAvadhAna rahanA hI sacitta (tyAga) pratimA hai / anurAga bhakti pratimA kise kahate haiM ? parama bhakti va parama prema jisakA nija AtmA ke ciMtavana meM ho vahI anurAga bhakti pratimAdhArI hai| prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara prazna uttara - - II - - - - II - - | - - - 114 sAra siddhAMta rAgAdi vikAroM kA parityAga kara AtmA meM vAsa karanA proSadhopavAsa hai| sacitta tyAga pratimA kise kahate haiM ? - - sAra siddhAMta - AtmA meM paramAtmA ko dekhanA hI anurAga bhakti pratimA hai / brahmacarya pratimA kise kahate haiM ? jo zrAvaka mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA se saMpUrNa striyoM ko kabhI nahIM bhogatA vaha brahmacarya pratimAdhArI hai / sAra siddhAMta - caitanya brahma kI anubhUti sahita brahma svabhAva ke AnaMda kA bhoga karanA hI brahmacarya pratimA hai| AraMbha tyAga pratimA kise kahate haiM ? jo zrAvaka prANIghAta ke kAraNabhUta kArya, kRSi, vyApAra Adi AraMbha se virakta hotA hai vaha AraMbha tyAga pratimAdhArI hai| sAra siddhAMta zuddhAtma svarUpa ke anubhava meM niraMtara udyamI rahanA AraMbha tyAga pratimA hai| parigraha tyAga pratimA kise kahate haiM ? - jo bAharI kSetra, makAna Adi dasa prakAra ke parigraha kI mamatA ko chor3akara kucha vastra aura bartana rakhakara zeSa parigraha ko tyAga kara virakta ho jAte haiM aura parama zraddhA se AtmA ke dhyAna meM lIna rahate haiM vaha parigraha tyAga pratimAdhArI haiN| sAra siddhAMta - AtmA ke anaMtaguNoM meM rata rahanA parigraha tyAga pratimA hai / anumati tyAga pratimA kise kahate haiM ? jo zrAvaka kisI ko laukika kAryoM kI sammati nahIM detA, kevala dharmopadeza detA hai tathA svayaM Atmika bhAvoM meM rata rahatA hai vaha anumati tyAga pratimAdhArI hai| sAra siddhAMta parabhAvoM se virakti aura svabhAva meM anurakti anumati tyAga pratimA hai| uddiSTa tyAga pratimA kise kahate haiM ? jo apane nimitta se banAye hue AhAra ko grahaNa nahIM karatA hai| jo AhAra gRhasthoM ne apane kuTumba ke liye banAyA ho usI meM se bhikSA dvArA milane para letA hai vaha uddiSTa tyAga pratimAdhArI zrAvaka hai| gyArahavIM pratimA meM kSullaka ailaka aise utkRSTa zrAvaka do bheda rUpa hote haiN| - * sAra siddhAMta - rAgAdi bhAvoM ko samUla naSTa karake vItarAga bhAvoM kA vRddhiMgata honA hI uddiSTa tyAga pratimA hai|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 1 rikta sthAnoM kI pUrti kIjie / - (ka) ...............guNasthAnavartI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ yA zreNiyA~ hotI haiM / (kha) ye pratimAe~ saMsAra ke kA kSaya karane vAlI aura (ga) ina pratimAoM meM kramazaH bar3hatA jAtA hai| (gha) nija zuddha caitanya pratimA kA darzana hI ............... pratimA hai / prazna 2 sahI vikalpa cuniye / - prazna 3 sahI jor3I banAiye - - (1) pApoM ke ekadeza tyAga ko kahate haiM / (a) aNuvrata (ba) zikSAvrata (sa) zuddhavrata (da) mahAvrata / (2) gRhasthI ke kAryoM meM na cAhate hue bhI hone vAlI hiMsA ko kahate haiM / (a) saMkalpI hiMsA (ba) udyogI hiMsA ( sa ) AraMbhI hiMsA (3) apane se bhinna para padArthoM meM mamatva buddhi ko kahate haiM / (a) krodha (ba) hiMsA (sa) parigraha (da) ahiMsA / / (da) corI | - sat apalApa hiMsA meM dharma batAnA asat kA udbhAvana niMdanIya, kalahakAraka vcn| anyathA prarUpaNa avidyamAna ko vidyamAna khnaa| garhita vacana vidhamAna ko avidyamAna kahanA / - prazna 4 laghu uttarIya prazna - abhyAsa ke prazna - - - (ka) sAmAyika pratimA kyA hai ? batAiye / (uttara svayaM likheM) (kha) anurAga bhakti pratimA kise kahate haiM ? (uttara svayaM likheM) prazna 5- aMtara batAiye (ka) brahmacarya pratimA aura brahmacaryANuvrata (kha) aNuvrata, guNavrata aura zikSAvrata (ga) sAmAyika zikSAvrata aura sAmAyika pratimA / prazna 6 dIrgha uttarIya prazna - - ......jhalakAne vAlI haiM / 115 (ka) gyAraha pratimAoM ke nAma likhakara kinhIM do pratimAoM kA svarUpa samajhAiye / (uttara svayaM likheM) (kha) vrata pratimA kA svarUpa samajhAiye / (uttara svayaM likheM ) (ga) pratimA aura vrata meM kyA aMtara hai ? vistAra se smjhaaiye| (uttara svayaM likheM)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 pATha-3 mukti zrI phUlanA cali calahu na ho mukti sirI, tumha nyAna shaae| kalalaMkRta ho kamma na upajai, mamala subhAe // jina jinavara ho utto svAmI parama subhAe / muni munahu na ho bhaviyanagana tumha appa sahAe // 1 // artha - [he bhavya jIvo !] (cali calahu na ho mukti sirI) calo, mukti zrI calo (tumha) tumhAre (nyAna sahAe) jJAna svabhAva meM hI mukti hai (mamala subhAe) mamala svabhAva meM rahane se (kalalaMkRta ho) zarIra ko prApta karAne vAle (kamma) karma (na upajai) utpanna nahIM hote (jinavara ho utto svAmI) jinavara svAmI ne kahA hai ki tuma (parama) utkRSTa (jina) vItarAga (subhAe) svabhAva ke dhArI ho (bhaviyanagana) he bhavyajanoM ! (tumha) tumane abhI taka (appa sahAe) apane Atma svabhAva kA (muni munahu na ho) ciMtana manana nahIM kiyA hai [aba Atma svarUpa kA ciMtana-manana karo aura mukti zrI calo tumharI aSaya ramana rai nArI, ho nyAnI bhava bhavara vintttthii| __ mana haraSiya lo jina tArana ko, jaba saba mukti pahuMte ho nyaanii||2|| artha - (nyAnI) he jJAnI ! (aSaya ramana) akSaya svarUpa meM ramaNa karane rUpa (tumharI) tumhArI (rai nArI ho) zuddhopayogamayI pariNati (bhava bhaMvara) saMsAra rUpI bhaMvara ko (vinaTTI) vinaSTa karane vAla (mana haraSiya lo jina tArana ko) jina tAraNa [svAmI] kA mana taba harSita hogA (jaba saba mukti pahuMte ho nyAnI) jaba saba jIva jJAnI hokara mukti zrI ko prApta kreNge| so muniyo ho uttau jinu ho mamala subhaae| dhari dhariyo ho artha tiarthaha nyAna sahAe / kali kaliyo ho mamala diSTi yahu kamala subhaae| rai ramiyo ho paMca dipti yahu Ada sahAe // 3 // artha-(jinu uttau ho) jinendra paramAtmA ne kahA hai ki tuma (mamala subhAe) mamala svabhAvI ho, (so muniyo ho) isI svabhAva kA manana karo (nyAna sahAe) jJAna svabhAva ke [Azraya se] (artha tiarthaha) prayojanIya ratnatraya ko (dhari dhariyo ho) dhAraNa karo [apanI AtmA kA] (yahu kamala subhAe) yaha jJAyaka svabhAva hI (mamala) mamala svabhAva hai (diSTi) isI para dRSTi rakhane se [Atma svabhAva kI] (kali kaliyo ho) kalI- kalI khila jAtI hai| he Atman ! kamala kI taraha sadaiva jJAyaka raho] (yaha Ada sahAe) yaha Atma svabhAva (paMca dipti) paMcama dIpti [ kevalajJAna svarUpa hai (rai ramiyo ho) isI meM ramaNa kro| udi udiyo ho isTa saMjoge parama subhAe / dipi dipiyo ho parma jyoti yahu appa shaae|| lahilahiyo ho aMgadi aMgaha suddha subhaae| maiM' maiyo ho aMga sarvagaha mamala subhAe // 4 // artha-(isTa saMjoge) apane iSTa kA saMyoga karake (parama subhAe) parama svabhAva kA (udi udiyo
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho) udaya karo (yahu) yaha (dipi dipiyo ho) daidIpyamAna ho rahA hai (parma jyoti) yahI parama jyoti svarUpa (appa sahAe) Atma svabhAva hai (lahi lahiyo ho) isI ko grahaNa karo (aMgadi aMgaha) yaha sarvAMga (suddha subhAe) zuddha svabhAvI hai [jJAnI] (aMga sarvagaha) pradeza - pradeza meM sarvAMga (mamala subhAe) mamala svabhAva meM (maiM maiyo ho) tanmaya rahatA hai| rahi rahiyo ho suSyama sahiyo mamala subhAe / gahi gahiyo ho nantAnanta su gagana sahAe / ugi ugiyo ho Urdhaha suddhaha mukti subhAe / mala rahiyo ho mamala buddhi yaha Sipaka sahAe // 5 // artha - [apane] (suSyama) sUkSma arthAt svAnubhava gamya (sahiyo mamala subhAe) mamala svabhAva sahita (rahi rahiyo ho) raho (gahi gahiyo ho) isI ko grahaNa karo (su gagana sahAe) sva svarUpa AkAza ke samAna nirmala (nantAnanta) anaMtAnaMta hai (Urdhaha) zreSTha hai [aise mahimAmaya] (suddhaha mukti subhAe) zuddha mukti svabhAva kA (ugi ugiyo ho) udaya ho rahA hai (yaha) yaha (mala rahiyo ho) mala rahita (Sipaka sahAe) kSAyika svabhAva hai (mamala buddhi) jo mamala jJAna svarUpa hai| uva uvano ho, disTi deI so deva subhAe / sahakAre ho, dei anantu ju anmoya subhAe // dara darasiu ho, dei su darsana nyAna shaae| aukAsaha ho, upajai nyAnu su rayana subhAe // 6 // artha - he Atmana ! apanA UMkAramayI (deva sabhAe) deva svabhAva (uva uvano ho) udita haA hai (so disTi deI) isI para dRSTi rakho (sahakAre ho) isI kA sahakAra karo (anmoya subhAe) svabhAva kI anumodanA (dei anantu ju) anaMta catuSTaya ko dene vAlI hai [isaliye] (darsana nyAna) darzana jJAnamayI (su dei sahAe) svayaM ke deva svabhAva kA (dara darasiu ho) darzana karo (aukAsaha ho) isI meM Thaharo (su rayana subhAe) svayaM ke ratnatrayamayI svabhAva meM rahane se (upajai nyAnu) pUrNa jJAna arthAt kevalajJAna utpanna ho jaavegaa| guru guravati ho, loyAloya su mamala subhaae| guru gupita su ho, diu dInhau carana sahAe / cari cariyo ho, mamala disTi yahu appa subhaae| tava yariyo ho, sahakAre jinu sahaja subhAe // 7 // artha- [he Atman !] (guru guravati ho) sacce jJAnI vItarAgI sadguru ne batalAyA hai ki (su mamala subhAe) apanA mamala svabhAva (loyAloya) lokAloka ko jAnane vAlA hai (guru gupita su ho) aMtarAtmA gupta guru hai jisake jAgrata hone para (carana sahAe) cAritra svabhAva jo] (diTThau dInhau) dRSTi meM AyA hai (yahu appa subhAe) isI Atma svabhAva meM (mamala disTi) mamala dRSTi pUrvaka (cari cariyo ho) AcaraNa karo (sahaja jinu subhAe) sahaja jina svabhAva kA (sahakAre) sahakAra karo arthAt lIna raho (tava yariyo ho) yahI tapazcaraNa [tapa kAAcaraNa] hai|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 upa upajai ho, kammu anantu anisTa subhAe / Sipi Sipiyo ho, nyAna disTi yahu mamala sahAe / naMda naMdiyo ho, cidAnanda jinu kamala subhAe / Anandiu ho, paramananda su mukti sahAe // 8 // artha - [he Atman !] (anisTa subhAe) rAgAdi aniSTa vibhAva pariNAmoM se (kammu anantu) ananta karma (upa upajai ho) Asravita hote haiM (yahu) yaha [karma] (mamala) mamala (nyAna) jJAna (sahAe) svabhAva kI (disTi) dRSTi se (Sipi Sipiyo ho) kSaya ho jAte haiM (naMda naMdiyo ho cidAnanda) naMda AnaMda cidAnaMdamayI (jinu) aMtarAtmA (kamala subhAe) kamala arthAt jJAyaka svabhAva hai [ isI ke Azraya se] (Anandiu ho paramananda) AnaMda paramAnaMda meM lIna raho (su mukti sahAe) yahI mukti svabhAva hai| yahu jAnahu ho, bhaya vinAsu su bhavva subhAe / para parajaya ho, disTi na dei su mamala subhAe // anmoyaha ho, miliyo joti su rayana sahAe / Sipi kammu ju ho, mukti pahuMte mamala sahAe // 9 // artha - (bhavva) he bhavya ! (yahu jAnahu ho) yaha jAna lo ki (su subhAe) sva svabhAva ke Azraya se hI (bhaya vinAsu) bhayoM kA vinAza hotA hai [ jo] (para parajaya ho) para paryAyoM para (disTi na dei) dRSTi nahIM detA [yahI] (su mamala subhAe) apanA mamala svabhAva hai (anmoyaha ho) isI kI anumodanA karo [aura] (joti) jyortimaya (su rayana sahAe) apane ratna svabhAva meM (miliyo) lIna ho jAo (mamala sahAe) mamala svabhAva meM lInatA [rUpa puruSArtha] se (Sipi kammu ju ho) karma kSaya ho jAyeMge [aura] (mukti pahuMte) mukti kI prApti hogI / dipi dipiyo ho, deu laMkrita so anmoya sahAe / bhaya Sipanika ho, miliyo ramiyo bipaka subhAe // Anandiu ho, paramAnanda yahu parama subhAe / anmoyaha ho, miliyo joti su siddha subhAe // 10 // artha - [paripUrNa] (dipi dipiyo ho) daidIpyamAna prabhA se (laMkrita) alaMkRta (deu) deva (sahAe) svabhAva hai (so anmoya sahAe) vahI anumodanA karane yogya hai [aise ] (bhaya Sipanika ho) bhayoM ko kSaya karane vAle (Sipaka subhAe) kSAyika svabhAva meM (ramiyo) ramaNa karo (miliyo) lIna raho ( Anandiu ho) Ananda (paramAnanda) paramAnaMda mayI (yahu) yahI (parama subhAe) parama svabhAva (joti) jyotirmayI (su siddha subhAe) apanA siddha svabhAva hai (anmoyaha ho) isakI anumodanA karo (miliyo) isI meM lIna raho / mukti zrI phUlanA kA sArAMza mukti zrI phUlanA, AcArya pravara zrImad jina tAraNa taraNa maMDalAcArya jI mahArAja dvArA racita zrI bhaya Sipanika mamala pAhur3a jI grantha kI dUsarI phUlanA hai| isa phUlanA meM svabhAva meM ramaNa kara mukti zrI ke atIndriya AnaMda rasa meM nimagna hone ke liye preraNA pradAna kI gaI hai| mukti zrI phUlanA kA artha hai mukti zrI kA amRta rasAsvAdana karAne vAlI phUlanA /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya deva kahate haiM ki he bhavyAtmano ! mukti zrI ke AnaMda meM nimagna rho| apane jJAna ke sahAre pane jJAna svabhAva meM lInatA kA puruSArtha hI mukti zrI kA nirAkula sukha pradAna karane vAlA hai| apane svabhAva meM rahane se saMsAra ke paribhramaNa meM nimittabhUta karma utpanna nahIM hote| apane caitanya svarUpa paramAtma sattA ko grahaNa kro| isI kA ciMtana - manana kro| svabhAva meM lInatA se saMsAra kA paribhramaNa chUTa jAtA hai| paronmukhI dRSTi saMsAra kI kAraNa hai| AtmonmukhI dRSTi mokSamArga meM sAdhana hai| mana meM jo aneka prakAra kI mAnyatAoM kA zaila zikhara hai yahI baMdhana hai, saMsAra hai| saMyogoM meM rahate hue jJAnI ajJAna janita mAnyatAoM ke baMdhanoM ko jJAna ke bala se miTAtA hai tatpramANa vaha mukti zrI ke amRta rasa kA pAtra hotA hai| sacce guru ke hRdaya meM karuNA kA sAgara laharAtA rahatA hai| isaliye AcArya zrI tAraNa svAmI jI ne kahA hai ki sabhI jIva AtmajJAna ko upalabdha hoM aura mukti zrI ko prApta kareM mujhe atyaMta harSa hogaa| aisI karuNA tIrthaMkara nAma karma kI prakRti ke baMdha kA kAraNa hotI hai| atIndriya Atma svabhAva ko dhAraNa karanA, isI kA dhyAna, grahaNa, sahakAra, darzana, AcaraNa yahI saccA puruSArtha hai| aMtaraMga meM svAnubhUti hetu AcArya preraNA pradAna karate haiM ki svabhAva udita ho rahA hai, prakAzamAna anubhava meM varta rahA hai yahI naMda, AnaMda, cidAnaMdamayI paramAtma svarUpa hai| ratnatrayamayI svarUpa ko bhUlakara paryAya se yukta hone para aniSTakArI anaMta karmoM kA Asrava baMdha hotA hai| mamala jJAna svabhAva meM rahane se karma kSaya ho jAte haiN| para paryAya para dRSTi nahIM denA hI mamala svabhAva hai| jo bhavya jIva ratna ke samAna ratnatrayamayI svarUpa kA Azraya lete haiM ve apane caitanya jyoti svarUpa meM lIna ho jAte haiM yahI mukti zrI hai| abhyAsa ke prazna prazna 1 - rikta sthAnoM kI pUrti kIjie - 1...............svabhAva meM rahane se zarIra prApta karAne vAle karma utpanna nahIM hote| 2. zuddhopayogamayI..............saMsAra rUpI bha~vara ko vinaSTa karane vAlI hai| 3. svayaM ke..............svabhAva meM rahane se pUrNa jJAna arthAt kevalajJAna utpanna hotA hai| 4. apanA mamala svabhAva..............ko jAnane vAlA hai| prazna 2 - sahI jor3I banAiye - 1. cali - udiyo ho iSTa saMjoge / 2. udi - rahiyo ho suSyama shiyo| 3. rahi - upajai ho kammu anantu aniSTa / 4. upa - calahu na ho mukti sirii| prazna3 - ati laghuuttarIya prazna - (ka) kalalaMkRta ho kamma na upajai kA kyA artha hai ? uttara - mamala svabhAva meM rahane se zarIra prApta karAne vAle karma nahIM upajate yahI isa paMkti kA artha hai| (kha) tapazraNa kyA hai ? uttara - sahaja jina svabhAva kA sahakAra karanA arthAt lIna rahanA hI tapazcaraNa hai| prazna 4 - dIrgha uttarIya prazna - mukti zrI phUlanA kA koI rucikara chaMda likhakara phUlanA kA sArAMza likhiye|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrI kamalabattIsIjI saMkSipta paricaya svarUpe caraNaM cAritraM - svarUpa meM AcaraNa karanA samyakcAritra hai / jo jJAnI puruSa saMsAra ke kAraNoM ko dUra karane ke liye udyamI hai ve karmoM ko grahaNa karane meM nimittabhUta kriyAoM kA tyAga karate hai yahI samyakcAritra kahalAtA hai| vastuta: cAritra hI dharma hai tathA moha aura kSobha arthAt rAga-dveSa se rahita vItarAga samabhAva rUpa AtmA kA hI pariNAma hai| cAritra yadyapi eka prakAra kA hai parantu usameM jIva ke aMtaraMga bhAva va bAhya tyAga donoM bAteM eka sAtha hone ke kAraNa athavA pUrva bhUmikA aura UMcI bhUmikAoM meM vikalpa va nirvikalpatA kI pradhAnatA hone ke kAraNa usakA nirUpaNa do prakAra se kiyA gayA hai - nizcaya cAritra aura vyavahAra cAritra / ina donoM prakAra ke cAritra meM jIva kI aMtaraMga virAgatA sAmyatA nizcaya cAritra hai aura bAhya vastuoM ke tyAga rUpavrata,bAhya kriyAoM meM yatnAcAra rUpa samiti tathA mana, vacana, kAya ko niyaMtrita karane rUpa gupti kA pAlana vyavahAra cAritra hai| vyavahAra cAritra ko sarAga cAritra aura nizcaya cAritra ko vItarAga cAritra bhI kahate haiN| nicalI bhUmikAoM meM vyavahAra cAritra kI pradhAnatA rahatI hai aura Upara - Upara dhyAnastha bhUmikAoM meM nizcaya cAritra kI pradhAnatA rahatI hai| mokSa prApti meM kAraNabhUta sAkSAt dvAra ke samAna atizaya mahimAmaya samyakcAritra kA varNana AcArya pravara zrI mad jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne zrI kamala battIsI jI graMtha meM kiyA hai| jina vacanoM ke zraddhAna pUrvaka kamala bhAva arthAt jJAyaka bhAva ko pragaTa karanA aura vItarAga cAritra ko dhAraNa karanA mukti ko prApta karane kA upAya hai| samyakcAritra mokSamArga meM pradhAna hai| isakI ArAdhanA karane se darzana, jJAna aura tapa yaha tInoM ArAdhanA ho jAtI haiN| samyagdarzana jJAna cAritramaya AtmA hI nizcaya se eka mokSa kA mArga hai| jo bhavya jIva apane ko Atma svabhAva meM sthita karatA hai, Atma svabhAva kA dhyAna kara usI kA niraMtara anubhava karatA hai vaha nizcita hI nitya samayasAra siddha svarUpa kA anubhava karatA hai| aise bhavya jIva samayasAra meM sthita hokara nijAtmA se bhinna anya AtmAoM, pudgaloM ko tathA dharma, adharma, AkAza, kAla ina cAra amUrtI dravyoM ko tathA unake bhAvoM ko raMca mAtra bhI sparza nahIM krte| vAstava meM yaha AtmAnubhava hI mokSamArga hai aura yogI ko yahI nirantara karanA caahiye| jahA~ zuddhAtmA kA zraddhAna hai, jJAna,dhyAna hai arthAt jahA~ zuddhAtmA kA anubhava hai, upayogapaMcendriya va mana ke viSayoM se haTakara eka nirmala AtmA meM hI tanmaya hai, vahIM yathArtha mokSamArga hai|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 gAthA -1 maMgalAcaraNa- parama deva ko namaskAra tatvaM ca parama tatvaM, paramappA parama bhAva darasIye / parama jinaM paramisTI, namAmihaM parama deva devasyA | anvayArtha -(tatva) tattva (ca) aura (parama tatva) parama tattva (paramappA) paramAtma svarUpa hai [jo] (parama bhAva) parama pAriNAmika bhAva meM (darasIye) darzita hotA hai, dikhAI detA hai, anubhava meM AtA hai [yahI] (parama jina) parama jina svabhAva (paramisTI) parama iSTa,upAdeya hai [aise] (devasyA) devoM ke (parama deva) parama deva ko (namAmihaM) maiM namaskAra karatA huuN| artha- tattva aura parama tattva paramAtma svarUpa, jo parama pAriNAmika bhAva meM svAnubhava pUrvaka darzita hotA hai, anubhava meM AtA hai, yahI paramAtma svarUpa parama jina svabhAva, parama iSTa upAdeya hai, aise devoM ke parama deva ko maiM namaskAra karatA huuN| prazna 1- tattva aura parama tattva meM kyA aMtara hai? uttara - cit sattA rUpa Atma svabhAva jo pratyeka jIva kA svarUpa hai vaha tattva hai| jina jIvoM ne apane tattva svarUpa meM lIna hokara arihaMta siddha pada pragaTa kara liyA hai vahI parama tattva hai| prazna 2- tattva aura parama tattva kI kyA mahimA hai? uttara - tattva aura paramatattva nija svarUpa hI hai| aise zuddha svarUpa meM zraddhAna jJAna pUrvaka lInatA se parama pAriNAmika bhAva kA anubhava hotA hai aura paramapada arthAt siddhatva kI prApti hotI hai| prazna 3- devoM kA deva parama deva kauna hai? uttara - arihaMta aura siddha paramAtmA deva haiM, aura unhoMne nija zuddhAtmA ke Azraya se devatva pada ko prApta kiyA hai isaliye devoM kA deva parama deva nija zuddhAtmA hai| gAthA-2 satzraddhAna aura sarala svabhAva kI mahimA jina vayanaM saddahanaM, kamalasiri kamala bhAva uvavannaM / arjika bhAva sauttaM, Irja sabhAva mukti gamanaM ca // anvayArtha-(kamalasiri) he kamala zrI ! (jina vayana) jinendra paramAtmA ke vacanoM para (sahahana) dvAna karake (kamala bhAva) kamala bhAva arthAt jJAyaka bhAva ko (uvavanna) utpanna karo, pragaTa karo (ca) aura (arjika) AryikA pada ke (bhAva sautta) bhAvoM se saMyukta hokara, bhAvoM ko jagAkara (Irja sabhAva) sarala svabhAva meM raho (mukti gamanaM) yahI mukti gamana kA upAya hai| artha - he kamala zrI! jinendra paramAtmA ke vacanoM para zraddhAna karake jala meM rahate hue bhI alipta, kamala ke samAna nirvikArI jJAyaka bhAva ko pragaTa kro| AryikA pada svayaM ke ramaNa ke bhAva jAgrata karake sarala svabhAva meM raho, yahI mukti gamana kA upAya hai|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 1- isa gAthA meM kamala zrI ko saMbodhita kiyA gayA hai, yaha kamala zrI kauna thIM? uttara - kamala zrI bhadra pariNAmoM se yukta grahastha zrAvikA thiiN| inakI Atma kalyANa ke mArga meM calane kI utkRSTa bhAvanA thii| inake hI nimitta se zrI gurU tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne yaha kamala battIsI graMtha likhaa| jaba AcArya zrI gurU tAraNa svAmI jI ne zrI saMgha kI sthApanA kI taba unake saMgha meM 7 nirgrantha munirAjoM sahita 36 AryikAyeM bhI thiiN| kamala zrI zrAvikA Age calakara kamala zrI AryikA huI aura pramukha gaNinI pada ko suzobhita kiyaa| prazna 2- AcArya zrI mad jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ne kamala zrI ko kisa prakAra saMbodhita kiyA? uttara - sadgurU tAraNa svAmI ne kahA ki he kamala zrI ! tumane vastu svarUpa jAna liyA hai, ata: jinendra paramAtmA ke vacanoM para dRr3ha zraddhAna karo aura svayaM paramAtmA bno| apanA kamala bhAva pragaTa karo, AryikA pada dhAraNa kara sarala sahaja svabhAva meM lIna raho, yahI mukti kA mArga hai| prazna 3- sAdhu pada aura vItarAgatA kaba pragaTa hotI hai? uttara - sarvotkRSTa mahimA kA bhaMDAra caitanya deva anAdi ananta parama pAriNAmika bhAva meM sthita hai isaliye- dravya dRSTi pUrvaka eka jJAyaka svabhAva ko lakSya meM lekara dhruva svabhAva kA Azraya lene se saccA sAdhu pada aura vItarAgatA pragaTa hotI hai| sahaja sarala pariNati aura jJAyaka bhAva sAdhu jIvana kI prAmANikatA hai| gAthA-3 ratna ke samAna ratnatraya svarUpa anmoyaM nyAna sahAvaM,rayana rayana sarUva vimala nyAnasya / mamalaM mamala sahAvaM, nyAnaM anmoya siddhi saMpattaM // anvayArtha - (nyAna sahAva) jJAna svabhAva kI (anmoyaM) anumodanA karo (rayana) ratna ke samAna (rayana) ratnatraya mayI (vimala nyAnasya) vimala jJAna kA dhArI (mamala) mamala (sarUva) svarUpa hai [isI] (nyAna) jJAna mayI (mamala sahAva) mamala svabhAva meM (anmoya) lIna raho [aura] (siddhi saMpatta) siddhi kI saMpatti prApta kro| artha - he Atman ! jJAna svabhAva kI anumodanA karo, ratna ke samAna ratnatrayamayI vimala jJAna kA dhArI apanA mamala Atma svarUpa hai| isI jJAnamayI mamala svabhAva meM lIna raho aura siddhi kI sampatti ko prApta kro| prazna 1- isa gAthA kA abhiprAya spaSTa kIjiye? uttara - isa gAthA meM AcArya kahate haiM ki he Atman ! apane caitanya svabhAva meM lIna rho| ratna ke samAna ujjvala daidIpyamAna ratnatrayamayI apanA vimala jJAna svarUpa hai / isI nirvikArI mamala svabhAva kI nirvikalpa anubhUti se mukti kI prApti hotI hai isaliye apane zuddha svabhAva meM lIna hokara mukti kI parama sampadA ko prApta karo, yahI parama puruSArtha hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 2- samyak cAritra mokSa kA mArga kaise hai ? uttara - prazna 3 - uttara gAthA - 4 mithyA bhAvoM ko jItane kA phala jinayati mithyAbhAvaM, anrita asatya parjAva galiyaM ca / galiyaM kunyAna subhAvaM vilaya kaMmAna tiviha joena // anvayArtha - (mithyAbhAvaM) tIna prakAra ke mithyA bhAvoM ko (jinayati) jo jItatA hai [ usakI ] (anrita) kSaNabhaMgura (asatya) asatya (parjAva ) paryAya (galiyaM) gala jAtI hai (kunyAna subhAvaM ) kujJAna bhAva [bhI] (galiyaM) gala jAtA hai (ca) aura (tiviha) tIna prakAra ke (joena) yoga kI ekatA se (kaMmAna) karma (vilaya) vilA jAte haiM, kSaya ho jAte haiN| artha - jo bhavya jIva tIna prakAra ke mithyAtva bhAva para vijaya prApta karatA hai, usakI karmodaya jati vibhAvarUpa kSaNabhaMgura asat paryAya gala jAtI hai| kuzAna bhAva bhI gala jAtA hai aura tIna prakAra ke yoga kI arthAt mana vacana kAya kI ekAgratA pUrvaka zuddhAtma svabhAva meM lIna hone se karmoM ke samUha kSaya ho jAte haiM, vilaya ho jAte haiN| prazna 1- asat paryAya, kuzAna aura karma kaise galate vilAte haiM ? uttara - prazna 2 - uttara - 123 para dravyoM se bhinna jJAyaka svabhAva ke lakSya se bArambAra bheda jJAna kA abhyAsa karane se vikalpa TUTa jAte haiN| upayoga ke gaharAI meM jAne se AtmA ke darzana hote haiN| upayoga kA dhruva tattva ke avalambana dvArA aMtara meM sthira honA samyakcAritra arthAt mokSa kA mArga hai / mamala svabhAva kA artha kyA hai ? mamala kA artha hai trikAlI zuddha dhruva svabhAva, jisameM atIta meM karma mala nahIM the, vartamAna meM nahIM haiM aura bhaviSya meM karma mala nahIM hoMge, aise parama zuddha svabhAva ko mamala kahate haiM / prazna 3 - uttara - jo jJAnI tInoM yoga kI ekAgratA kara nija svabhAva meM lIna hote haiM vahI tIna prakAra ke mithyAtva bhAva ko jItate haiM aura kSaNabhaMgura bhAvoM meM bhayabhIta nahIM hote, unakI vibhAvarUpa samasta asat paryAyeM gala jAtI haiN| kujJAna bhAva bhI gala jAtA hai aura karmoM ke samUha ke samUha vilA jAte haiM / mithyA bhAva kyA haiM ? yaha zarIra maiM hUM, yaha zarIrAdi mere haiM, maiM ina sabakA kartA hUM yahI mithyAbhAva haiM jo ajJAna dazA meM hote haiN| mithyAbhAvoM ko kaise jIteM ? jJAna mArga meM apanA Atmabala, jJAnabala sahakArI hotA hai| bhedajJAna - tattva nirNaya pUrvaka vastu svarUpa kA satzraddhAna karanA, paryAyI bhAvoM meM bhayabhIta na honA aura unheM acchA - burA nahIM mAnanA, jJAna bhAva meM sthira rahanA mithyA bhAvoM ko jItane kA upAya hai|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 gAthA-5 paryAya galane aura karma kSaya hone kA upAya naMda anaMdaM rUvaM, ceyana AnaMda parjAva galiyaM ca / nyAnena nyAna anmoya, anmoyaM nyAna kamma vipana ca // anvayArtha - (rUvaM) apanA satsvarUpa (naMda) nanda (anaMda) Ananda mayI hai (ceyana) caitanya svarUpa ke (AnaMda) AnaMda meM rahane se (parjAva) paryAya (galiya) gala jAtI hai (ca) aura (nyAnena) jJAna ke bala se (nyAna) jJAna svabhAva kI (anmoyaM) anumodanA, ciMtana manana karane se [tathA] (nyAna) jJAna svabhAva meM (anmoyaM) lIna rahane se (kamma) karma (vipanaM ca) kSaya ho jAte haiN| artha-apanA sat svarUpa naMda AnaMdamayI hai, caitanya svarUpa ke AnaMda meM AnaMdita rahane se paryAya gala jAtI hai aura jJAna ke bala se jJAna svabhAva kI anumodanA ciMtana - manana karane se tathA upayoga ke svabhAva meM lIna rahane se karma kSaya ho jAte haiN| jJAna bhAva meM rahane se paryAya galatI hai aura jJAna svabhAva meM rahane se karma kSaya ho jAte haiN| prazna 1- paryAyI bhAvoM se jIva ko bhayabhItapanA kyoM rahatA hai? uttara - jIva ne apanI sattA zakti ko nahIM pahicAnA, apanA svAbhimAna, bahumAna jAgrata nahIM kiyA, isaliye karmodaya janita paryAyI bhAvoM se bhayabhItapanA rahatA hai| prazna 2- kisa jIva kI vibhAva paryAya nirjarita ho jAtI hai? uttara - paryAya eka samaya kI hotI hai, jJAnI usase dRSTi haTAkara apane svabhAva meM rahate haiM unakI vibhAva paryAya nirjarita (kSaya) ho jAtI hai| prazna 3- isa gAthA meM rahasya pUrNa bAta kyA hai? uttara - yahA~ sadgurU ne do vizeSa sUtra diye haiM (1) apane caitanya svabhAva ke AnaMda meM rahane se paryAya gala jAtI haiN| (2) apane jJAna svabhAva meM lIna hone para karma kSaya ho jAte haiN| prazna 4- paryAya galane aura karma kSaya hone meM kyA aMtara hai? uttara - jJAnI sAdhaka svabhAva ke Azraya se apanA jJAna bala jAgrata rakhatA hai, jJAyaka rahatA hai tathA paryAyI pariNamana meM use acchA-burA nahIM lagatA, yahI paryAya kA galanA hai| trividha yoga kI ekatA pUrvaka apane svabhAva meM lIna rahane se karma nirjarita arthAt kSaya hote haiN| yahI paryAya ke galane aura karma kSaya hone meM aMtara hai| gAthA-6 dharma karma kA rahasya kamma sahAvaM vipana, utpatti Sipiya disTi sabhA / ceyana rUva saMjuttaM, galiyaM viliyaM ti kamma baMdhAnaM // anvayArtha-(kamma) karma (sahAvaM) svabhAva se (vipana) nAzavAna, kSaya hone vAle haiM (utpatti) karma kA utpanna honA aura (pipiya) kSaya honA (disTi sabhAvaM) dRSTi ke sadbhAva para nirbhara hai (ceyana
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUva saMjuttaM) caitanya svarUpa meM lIna rahane se (ti kamma) tIna prakAra (dravya, bhAva, no) ke karmoM ke (baMdhAnaM) bandhana (galiya) gala jAte haiM (viliyaM) vilA jAte haiN| artha- karma svabhAva se kSaya hone vAle haiN| karmoM kA utpanna honA aura kSaya honA arthAt karmoM kA Azrava baMdha honA aura nirjarita honA dRSTi ke sadbhAva para nirbhara hai| caitanya svarUpa meM lIna rahane se dravya karma, bhAva karma, no karma tInoM hI prakAra ke karmoM ke baMdhana gala jAte haiM, vilaya ho jAte haiN| prazna 1- karma ke baMdha aura nirjarA meM mUla kAraNa kyA hai? uttara - karma svabhAva se nAzavAna haiM arthAt karmoM kA svabhAva kSaya hone kA hai| karmoM kA utpanna honA arthAt Asrava baMdha honA aura kSaya honA, dRSTi ke sadbhAva para nirbhara hai| vibhAva paryAya para rAgAdi vikArayukta dRSTi se karmoM kA Asrava, baMdha hotA hai aura apane mamala svabhAva para dRSTi hone se karma kSaya hote haiN| apane caitanya svarUpa meM lIna rahane se dravya karma, bhAva karma, no karma tInoM prakAra ke karmoM ke baMdhana vilA jAte haiN| prazna 2- karmoM kA Asava, baMdha jIva ko kisa kAraNa se hotA hai? uttara - ajJAnI jIva acaitanya para vastuoM ko apanA mAnatA hai, isaliye rAgAdi bhAva hote haiN| jJAnAvaraNAdi dravya karma aura zarIrAdi saMyoga no karma kahalAte haiN| jIvoM ko tInoM prakAra ke karmoM kA Asrava, baMdha ajJAna ke kAraNa hotA hai| prazna 3- samyakadRSTi jJAnI ke kamoM kI nirjarA kisa prakAra hotI hai? uttara - samyakdRSTi jJAnI apane zuddha caitanya svarUpa dhruva svabhAva meM lIna rahatA hai| jisase samyagdarzana jJAna cAritra pUrvaka usake karmoM kI nirjarA hotI hai| prazna 4- kie hue karmoM kA phala kauna bhogatA hai? uttara - jisa prakArakhatamA jisa prakAra kheta meM boe hue bIjoM ke anurUpa unake phala samaya para pragaTa hote haiM usI prakAra ajJAna pUrvaka kiye hue karmoM ke phala anya paryAya meMathavA isI paryAya meM samaya para pragaTa hote haiN| jIva jaise karma karatA hai unakA phala svayaM ko hI bhoganA par3atA hai| gAthA-7 vizuddha jJAna bala kI mahimA mana subhAva saMSipanaM, saMsAre sarani bhAva vipanaM ca / nyAna balena visuddha, anmoyaM mamala mukti gamanaM ca // anvayArtha - (mana subhAva) mana kA svabhAva (saMSipana) nAzavAna, kSaya hone kA hai (ca) aura (saMsAre) cAra gati, paMca parAvartana rUpa saMsAra meM (sarani) paribhramaNa karAne vAle (bhAva) rAgAdi bhAva (vipanaM ca) bhI kSaya ho jAte haiM (visuddha) vizuddha (nyAna) samyagjJAna ke (balena) bala se (mamala) mamala svabhAva meM (anmoyaM) lIna rahanA hI (mukti gamanaM) mokSa prApti kA upAya hai| artha - mana kA svabhAva nAzavAna hai| cAra gati paMca parAvartana rUpa saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle rAgAdi vikArI bhAva bhI kSaya ho jAte haiN| apane vizuddha samyagjJAna ke bala se mamala svabhAva meM lIna raho, yahI mokSa ko prApta karane kA upAya hai|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 1- jIva ke liye baMdhana aura mukti kA mArga kyA hai? uttara - parabhAva, zarIra kI kriyA Adi meM ajJAna bhAva sahita Asakta rahanA jIva ke liye baMdhana hai| jJAna bala se anAsakta bhAva pUrvaka jJAna svabhAva meM rahanA mukti kA mArga hai| prazna 2- jJAna mArga ke puruSArtha ke aMtargata gurUdeva tAraNa svAmI kyA kahate haiM? uttara - jJAna mArga ke puruSArtha ke antargata sadagurU tAraNa svAmI kahate haiM ki mana ko zAMta nahIM karanA, svayaM zAMta honA hai| bhAva - vibhAvoM ko nahIM badalanA hai, svayaM nija svabhAva meM rahanA hai| jaise- AkAza meM bAdala dikhAI dete haiM lekina kucha hI samaya meM apane Apa vilA jAte haiN| isI prakAra mana aura saMsArI bhAva bhI nAzavAna haiN| inase dRSTi haTAkara bhedajJAna tattva nirNaya ke bala se apane zuddha svabhAva meM lIna rahanA, yahI jJAna mArga kA puruSArtha hai| prazna 3- jIva kA saMsAra meM paribhramaNa kaba samApta hotA hai? uttara - vizuddha jJAna ke bala se mamala svabhAva meM lIna hone para jIva kA saMsAra meM paribhramaNa samApta ho jAtA hai| gAthA-8 jJAnI ko utpanna tIna prakAra kA vairAgya vairAgaM tiviha uvanna, janaraMjana rAgabhAva galiyaM ca / kalaraMjana dosa vimukkaM, manaraMjana gAravena tiktaM ca // anvayArtha-jJAnI sAdhaka ko (tiviha) tIna prakAra kA (vairAga) vairAgya (uvanna) utpanna ho jAtA hai (janaraMjana) janaraMjana (rAga bhAva) rAga bhAva (galiya) gala jAtA hai (kalaraMjana) kalaraMjana (dosa) doSa se (vimukka) vimukta ho jAte haiM (ca) aura (manaraMjana) manaraMjana (gAravena) gArava kA (tiktaM ca) tyAga kara dete haiN| artha - AtmAnubhavI jJAnI sAdhaka ko tIna prakAra kA vairAgya utpanna ho jAtA hai| saMsAra se jinakI dRSTi haTa gaI hai, unakA janaraMjana rAga bhAva gala jAtA hai| jJAnI kalaraMjana doSa se vimukta ho jAte haiM, ve manaraMjana gArava ko bhI tyAga kara apane svabhAva meM lIna hone kI parama sAdhanA karate haiN| prazna 1- janaraMjana rAga kyA hai? uttara - janaraMjana rAga bhAva hai| janaraMjana kA artha hai saMsArI jIvoM ko prasanna karanA, prabhAvita karanA, raMjAyamAna krnaa| saMsAra kI tarapha dRSTi hone se janaraMjana rAga hotA hai| janaraMjana rAga ke dvArA apanI prabhAvanA, prasiddhi kI cAha aura icchA pUrti kA abhiprAya rahatA hai / isake antargata kuTumba, parivAra, samAja, saMsAra sabhI A jAte haiM yaha rAga bhAva karma baMdha kA kAraNa hai| prazna 2- kalaraMjana doSa kyA hai? uttara - zarIra ke Azraya se zarIra saMbaMdhI pariNAma honA aura zarIra meM raMjAyamAna rahanA kalaraMjana doSa hai| kalaraMjana doSa ke pariNAma durgati meM le jAne vAle haiN| prazna 3- manaraMjana gArava kyA hai? uttara - manaraMjana gArava ahaMbhAva hai| manaraMjana kA artha hai mana se rAgAdi bhAvoM meM rasa lenA, mana ke
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 saMkalpa-vikalpa rUpa pariNAmoM meM jur3anA / mana mAyA moha se grasita vicAroM kA pravAha hai, mohanIya karma kI paryAya hai| isa paryAya para dRSTi hone se ahaM bhAva bar3hatA hai| paryAya dRSTi pUrvaka zAstra kA abhyAsa vratAdi aura anya kriyAyeM karake mana ko raMjAyamAna karanA manaraMjana gArava hai| prazna 4- samyakdRSTi jJAnI ko kitane prakAra kA vairAgya utpanna hotA hai? uttara - samyakadRSTi jJAnI ko tIna prakAra kA vairAgya utpanna hotA hai| usakA janaraMjana rAga gala jAtA hai, kalaraMjana doSa aura manaraMjana gArava ko bhI vaha tyAga detA hai aura apane niraMjana nirvikAra svabhAva kI sAdhanA meM saMlagna rahatA hai| gAthAdarzana mohAMdha ke abhAva meM dikhate haiM ananta catuSTaya darsana mohaMdha vimukkaM, rAga dosaM ca viSaya galiyaM ca / mamala subhAva uvanna, naMta catusTaya disTi saMdarsa // anvayArtha - (darsana) darzana mohanIya ke (mohaMdha) mithyAtva rUpa andhakAra se (vimukka) vimukta hone para (rAga dosa) rAga-dveSa (ca) aura (viSaya) viSaya bhAva (galiyaM) gala jAte haiM (mamala subhAva) mamala svabhAva (uvanna) utpanna ho jAtA hai (ca) aura (naMta catusTaya) anaMta catuSTaya mayI [sarvajJa svabhAva] (disTi) dRSTi meM (saMdasa) dikhAI dene lagatA hai| artha - darzana mohanIya ke mithyAtva rUpa aMdhakAra kA abhAva hone para iSTa - aniSTa rUpa rAga - dveSa aura duHkhadAyI viSaya bhAva gala jAte haiM, mamala svabhAva utpanna ho jAtA hai aura apanA ananta catuSTayamayI sarvajJa svabhAva dRSTi meM dikhAI dene lagatA hai| (mohanIya karma ke bheda-prabheda adhyAya 4, zrI jaina siddhAMta pravezikA prazna kramAMka 149 se dekheN|) prazna 1- samyagdarzana kaba hotA hai? uttara - darzana mohanIya kI tIna prakRtiyA~ aura cAritra mohanIya kI anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina sAta prakRtiyoM ke upazama kSayopazama yA kSaya ke nimitta se Atma svarUpa kI anubhUti hone para samyagdarzana hotA hai| prazna 2- paramAtma svarUpa kaba dikhAI detA hai ? uttara - samyagdarzana hone para samyakdRSTi, samyagjJAna pUrvaka vastu svarUpa ko yathArtha jAnatA hai, jisase rAga - dveSa viSaya Adi svayaM chUTane lagate haiM, yahI samyakcAritra kA pragaTa honA hai| isI anubhUti meM apanA mamala svabhAva utpanna hotA hai aura anaMta catuSTaya mayI paramAtma svarUpa dikhAI detA hai| prazna 3- rAgAdi vibhAvoM ke rahate hue svabhAva dikhAI kyoM nahIM detA? uttara - vibhAva, karmodaya ke nimitta se hone vAle zubhAzubha pariNAma haiM aura svabhAva karmAdi saMyogoM se rahita AtmA kI zuddha sattA hai| anAdi kAla se jIva vibhAva bhAva meM hI ramaNa karatA rahA hai| jisa prakAra pAnI meM lahareM utpanna hone para ceharA dikhAI nahIM detA isI prakAra antara meM rAgAdi vibhAvoM ke rahate hue svabhAva dikhAI nahIM detaa|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 gAthA - 10 mahimA mayI svabhAva meM AcaraNa kI preraNA tiartha suddha disTa, paMcArtha paMca nyAna paramisTI / paMcAcAra sucaranaM, saMmattaM suddha nyAna AcaranaM // anvayArtha - (tiartha) OMkAra, hIMkAra, zrIMkAra svarUpa ratnatraya mayI (suddha) zuddha svabhAva ko (disTa) dekho (paMcArtha) pA~ca artha (paMca nyAna) pA~ca jJAna (paramisTI) pA~ca parameSThI pada ko grahaNa karo (paMcAcAra) pA~ca AcAra meM (sucarana) AcaraNa karo (saMmattaM) samyaktva se (suddha) zuddha (nyAna) jJAna svabhAva meM (Acarana) AcaraNa karo, lIna rho| artha - he Atman ! oMkAra, hRIMkAra, zrIMkAra svarUpa ratnatrayamayI zuddha svabhAva ko dekho, pA~ca artha - (utpanna artha, hitakAra artha, sahakAra artha jAna arthAt jJAna artha aura paya - pada artha) pA~ca jJAna - (matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna) pA~ca parameSThI - (arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu) pada ko grahaNa kro| pA~ca AcAra (darzanAcAra, jJAnAcAra, vIryAcAra, tapAcAra, cAritrAcAra) meM AcaraNa karo tathA samyaktva se zuddha apane jJAna svabhAva meM lIna rho| prazna 1- adhyAtma sAdhanA ke aMtargata pA~ca artha kI sAdhanA kyA hai? uttara - adhyAtma sAdhanA ke antargata pA~ca artha kA svarUpa- utpanna artha (samyagdarzana), hitakAra artha (samyagjJAna), sahakAra artha (samyakcAritra) pUrvaka jAna artha (jJAna artha arthAt kevalajJAna) sahita paya artha (pada artha) siddha pada pragaTa honA hI pA~ca artha kI sAdhanA hai| MARAHASRANA a-pitalh. SHISISTERIES RSA ayodha Tiram jakhamatA jAnI mA DHAR pAMjalIma mAna
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 2- tiartha kA kyA abhiprAya hai, AcArya zrI jina tAraNa taraNa maNDalAcArya jI mahArAja ke anusAra spaSTa kIjiye? uttara - tiartha kA Agama aura sAdhanA paraka abhiprAya - uvaM hiyaM zriyaM uvaMkAra hiyaMkAra zriyaMkAra zuddhAtma bodhaka kevalajJAna svabhAva mokSalakSmI utpanna artha hitakAra artha sahakAra artha zuddhAtmAnubhUti sva para kA nirNaya svarUpa lInatA samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritra prazna 3- AtmAnubhUti kI kyA mahimA hai? uttara - AtmAnubhUti kA prakAza hone para mithyAtva kA aMdhakAra svayaM dUra ho jAtA hai| jJAna kI kiraNeM prakAzita ho jAtI haiN| vastu svarUpa kA yathArtha bodha ho jAtA hai| para se rAga-dveSa kA abhAva, samatA bhAva kI pragaTatA aura zuddha dRSTi ho jAtI hai| gAthA-11 zuddha svabhAva hI deva gurU dharma hai darsana nyAna sucarana, devaM ca parama deva suddhaM ca / guraM ca parama guruva, dharma ca parama dharma sabhAvaM // anvayArtha - (darsana) samyagdarzana (nyAna) samyagjJAna (sucaranaM) samyakcAritra mayI (suddhaM ca) zuddha (sabhA) svabhAva (deva) deva (ca) aura (parama deva) parama deva hai (guraM) gurU (ca) aura (parama gururva) parama gurU hai (dharma) dharma (ca) aura (parama dharma) parama dharma hai| artha- samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritramayI eka akhaMDa avinAzI zuddhAtma svabhAva hI nizcaya se deva aura paramadeva hai, gurU aura parama gurU hai tathA yahI dharma aura parama dharma hai| prazna 1- zuddha nizcaya naya se jIva kA satsvarUpa kyA hai ? uttara - jIva kA zuddha caitanya svabhAva dharma hai, parama dharma hai| apane aMtarAtmA kA jAgaraNa gurU aura parama gurU hai| pUrNa zuddha svabhAvamaya ho jAnA hI deva aura parama deva hai| zuddha nizcayanaya se jIva kA satsvarUpa yahI hai; prazna 2- AtmA svayaM hI deva gurU dharma svarUpa hai phira saMsAra meM kyoM bhaTaka rahA hai? uttara - anAdi kAla se apane satsvarUpa ko bhUlA huA yaha jIva ajJAnI, mithyAdRSTi banA huA saMsAra meM bhaTaka rahA hai| prazna 3- AtmA svayaM deva gurU dharma svarUpa hai aisA mAnane se kyA lAbha hai? uttara - nija AtmA deva gurU dharma hai, parama pAriNAmika bhAva vAlA hai aisA jo svIkAra karatA hai vaha samyakadRSTi jJAnI ho jAtA hai| vaha apane svabhAva kI mahimA ke bala se zuddha svabhAva rUpa dharma
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA anubhava karatA hai| usakA aMtarAtmA sadgurU jAgrata rahatA hai, vaha vibhAva bhAva aura sampUrNa jagata kA sAkSI rahatA hai, apane svarUpa meM lIna hokara svayaM deva pada prApta karatA hai| gAthA-12 jJAna kI vRddhi aura siddhi ko pAne kA upAya jinaM ca parama jinayaM, nyAnaM paMcAmi adhiraM joyaM / nyAnena nyAna vidha, mamala subhAvena siddhi saMpattaM // anvayArtha - (jina) AtmA vItarAga jina svarUpa hai (parama jinayaM) parama jina hai (apira) akSaya, avinAzI (nyAnaM paMcAmi) paMcama jJAna, kevalajJAna svabhAva ko (joyaM) saMjoo, sAdhanA karo (kyoMki) (nyAnena ) jJAna se (nyAna) jJAna kI (vidha) vRddhi hotI hai (ca) aura (mamala subhAvena) mamala svabhAva meM rahane se (siddhi saMpatta) siddhi kI sampatti prApta hotI hai| artha- AtmA vItarAga jina svarUpa hai, parama jina hai, aise akSaya avinAzI paMcama jJAna arthAt kevalajJAna svabhAva ko saMjoo, isI kI sAdhanA karo kyoMki jJAna se jJAna kI vRddhi hotI hai aura mamala svabhAva meM rahane se siddhi kI sampatti prApta hotI hai| prazna 1- AtmA jina aura parama jina hai isakA kyA abhiprAya hai? uttara - AtmA svabhAva se vItarAga hai, parama jina arthAt arihanta sarvajJa svarUpa jinendra pada vAlA __ hai| yahA~ jina kA artha vItarAga aura parama jina kA artha parama jinendra svarUpa hai| prazna 2- paMcama jJAna ko akSara svabhAva kyoM kahA gayA hai? uttara - saMskRta vyAkaraNa meM akSara kI vyutpatti karate hue kahA gayA hai-'na kSarati iti akSara:' arthAt jisakA kabhI kSaraNa nahIM hotA use akSara kahate haiN| paMcama jJAna kevalajJAna hai yaha jJAna kabhI kSaraNa ko prApta nahIM hotaa| yaha avinAzI hai akSaya hai tathA kevalajJAna svabhAva saMsAra ke pratyeka jIva kA svabhAva hai isaliye paMcama jJAna ko akSara svabhAva kahA gayA hai| prazna 3- 'nyAnena nyAna vidha' kA kyA artha hai? uttara - samyakdRSTi jJAnI apane svabhAva kI surata dhyAna rakhatA hai, jJAnopayoga karatA hai, isa sAdhanA se jJAnI ke aMtara meM jJAna se jJAna bar3hatA hai yahI nyAnena nyAna vidhu kA artha hai| gAthA - 13 cidAnanda maya rahane se karmoM kA kSaya cidAnaMda citavana, ceyana AnaMda sahAva AnaMda / kamma mala payaDi vipana, mamala sahAvena anmoya saMjuttaM // anvayArtha - (cidAnaMda) cidAnaMda svabhAva kA (ciMtavana) ciMtavana karo (ceyana) caitanya (sahAva) svabhAva ke (AnaMda) AnaMda meM (AnaMda) AnaMdita raho (mamala sahAvena) mamala svabhAva ke Azraya raho (anmoya) isI kI anumodanA karo (saMjuttaM) isI meM lIna ho jAo [isase] (kamma mala) karma maloM kI (payaDi) prakRtiyA~ (vipana) kSaya ho jaayeNgii|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha- cidAnaMda svabhAva kA ciMtavana karo / caitanya svabhAva ke AnaMda meM arthAt jJAyaka bhAva meM Anandita rho| mamala svabhAva ke Azraya pUrvaka isI kI anumodanA karo, mamala svabhAva meM lIna rho| isa sAdhanA se karma maloM kI samasta prakRtiyA~ kSaya ho jaayeNgii| prazna 1- cidAnaMda ciMtavana kA Azaya aura lAbha likhiye / uttara - apane Atma svarUpa kA ciMtana karanA, apane jJAnAnaMda svabhAva meM AnaMdita rahanA aura apane mamala svabhAva kI sAdhanA karanA yahI cidAnaMda ciMtavanaM kA Azaya hai| isase lAbha yaha hai ki nirvikalpa svAnubhUti meM rahane se karma maloM kI samasta prakRtiyA~ kSaya ho jAtI haiN| prazna 2- zrI jinendra paramAtmA ne baMdha aura mokSa ke saMbaMdha meM kyA upadeza diyA hai ? uttara - zrI jinendra paramAtmA kA upadeza hai ki rAgI jIva karmoM se baMdhatA hai aura Atmastha vItarAgI jIva karma se chUTatA hai| mokSa pada zubha kriyAoM ke karane se prApta nahIM hotA, vaha AtmajJAna kI kalA se hI milatA hai| isaliye AtmArthI jIvoM kA kartavya hai ki ve AtmajJAna kI kalA ke bala se mukti kA puruSArtha kreN| prazna 3- samyakadRSTi jJAnI kI aMtaraMga bhAvanA kaisI hotI hai? uttara - samyakdRSTi jJAnI kI antaraMga bhAvanA hara samaya apane svarUpa meM ramaNa karane kI rahatI hai| vaha hamezA apane cidAnanda caitanya svabhAva kA cintavana karatA hai aura usI ke Ananda meM Anandita rahatA hai| gAthA - 14 para paryAya aura zalyoM se chaTane kA upAya appA paru picchanto, para parjAva salya muktAna / nyAna sahAvaM suddha, suddhaM caranasya anmoya saMjuttaM // anvayArtha -(appA) AtmA aura (paru) para padArthoM ko bhinna-bhinna (picchanto) pahicAnane se (para parjAva) para paryAyeM aura (salya) zalya (muktAna) chUTa jAtI haiM (nyAna sahAvaM) jJAna svabhAva (suddha) zuddha hai (anmoya) isakI anumodanA pUrvaka (saMjutta) lIna rahanA hI (suddhaM caranasya) zuddha samyakcAritra hai| artha-AtmA aura zarIrAdi para padArthoM ko bhinna-bhinna pahicAnane se, anubhava karane se, para paryAya aura zalyoM kA abhAva ho jAtA hai, rAgAdi bhAva kSaya ho jAte haiN| jJAna svabhAva trikAla zuddha hai aise mahimAmayI svabhAva kI anumodanA karate hue isI meM lIna raho, svabhAva meM lIna rahanA hI samyak cAritra hai| prazna 1- kyA samyakcAritra bhI baMdha kA kAraNa hai? uttara - nahIM, samyakcAritra kadApi baMdha kA kAraNa nahIM hai| sAdhaka dazA meM jIva ke cAritra guNa kI paryAya meM do aMza ho jAte haiM - rAga aMza aura vItarAga aNsh| jitanA rAga aMza hai vaha zubhAzubha bhAva rUpa hone se baMdha kA kAraNa hai aura jitanA vItarAga aMza hai vaha zuddha bhAva rUpa hone se saMvara nirjarA kA kAraNa hai|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 2- jJAnI samyakacAritra kI siddhi ke liye apane svabhAva kA kaisA bahamAna jAgrata karate uttara - nizcaya se AtmA parama tattva hai| eka hI samaya meM jAnane aura pariNamana karane ke kAraNa AtmA ko samaya kahate hai / AtmA dravya karma, bhAva karma, no karma se rahita hone se zuddha hai| svataMtra caitanya svarUpa pUrNa jJAnamaya hone se kevalI hai / manana mAtra hone se muni hai| jJAnamaya hone se jJAnI hai| svabhAva se siddha paramAtmA ke samAna ATha karma rahita aura janma,jarA,maraNa se rahita hone ke kAraNa siddha hai| jJAnI isa prakAra apane svabhAva kA bahumAna jAgrata karake zuddha svabhAva meM sthita hokara samyakcAritra kI siddhi karate haiN| prazna 3- para paryAya aura zalya Adi vibhAva kaise chUTate haiM? uttara - zarIrAdi saMyoga AtmA se bhinna haiN| ve kabhI AtmA nahIM hote aura AtmA kabhI zarIrAdi saMyoga rUpa nahIM hotaa| isa prakAra para ko para rUpa aura AtmA ko jJAtA dRSTA cidAnaMdamaya samajha kara usI meM lIna rahane se para paryAya aura zalya Adi vibhAva bhAva chUTa jAte haiN| gAthA - 15 vibhAva kA parihAra, svarUpa meM ramaNatA-samyakcAritra aba na cavanta, vikahA visanasya visaya muktaM ca / nyAna sahAva su samaya, samaya sahakAra mamala anmoyaM // anvayArtha - (su samayaM) sva samaya [zuddhAtmA] (nyAna sahAva) jJAnAnaMda svabhAvI hai (mamala) isI mamala (samaya) sva samaya ke (sahakAra) Azraya pUrvaka (anmoyaM) anumodanA karane se (ababhaM na) abrahma bhAva nahIM rahatA, chUTa jAtA hai (cavanta) cAra prakAra kI (vikahA) vikathA (visanasya) vyasana (ca) aura (visaya) viSaya Adi vikAra (mukta) chUTa jAte haiN| artha- apanA sva samaya arthAt zuddhAtmA jJAnAnaMda svabhAvI hai, isI mamala zuddhAtma svarUpa kA sahakAra karo, anumodanA karo isase abrahma bhAva chUTa jAtA hai / cAra prakAra kI vikathA - rAjakathA, corakathA, bhojanakathA aura strIkathA ina vikathAoM ke sAtha - sAtha vyasana aura viSaya vikAroM kA bhI abhAva ho jAtA hai| prazna 1- jJAnI sahaja vairAgI kaise hote haiM? uttara - jinake aMtara meM bhedajJAna rUpI kalA jAga jAtI hai| jo caitanya ke AnaMda kA vedana karate haiM aise jJAnI saMsAra zarIra bhogoM se sahaja vairAgI hote haiN| prazna 2- kisa kaSAya ke sadbhAva meM kauna sA cAritra nahIM ho sakatA? uttara - anaMtAnubaMdhI kaSAya ke sadbhAva meM svarUpAcaraNa cAritra, apratyAkhyAnAvaraNa ke sadbhAva meM deza cAritra, pratyAkhyAnAvaraNa ke sadbhAva meM sakala cAritra aura saMjvalana kaSAya ke sadbhAva meM yathAkhyAta cAritra nahIM ho sktaa| prazna 3- jJAnI kI dRSTi kahA~ rahatI hai aura usase kyA lAbha hotA hai? uttara - jJAnI kI dRSTi zuddhAtma tattva para rahatI hai phira bhI vaha jAnatA sabako hai| zuddha-azuddha paryAyoM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jina vayanaM ca sahAvaM, jiniyaM mithyAta kasAya kammAnaM / appA suddhappAnaM, paramappA mamala darsae suddhaM // anvayArtha (jina vayanaM) jina vacanoM ke anusAra (sahAvaM) svabhAva ke Azraya se (midhyAta ) mithyAtva (kasAya) kaSAya (ca) aura (kammAnaM) karmoM ko (jiniyaM) jIto (appA) maiM AtmA (suddhappAnaM) zuddhAtmA (paramappA) paramAtmA hU~ (mamala) aise mamala (suddhaM ) zuddha svabhAva kA (darsae) darzana kro| prazna 2uttara - artha - jinendra bhagavAna ke vacanoM ko svIkAra karake mamala svabhAva ke Azraya se mithyAtva kaSAya aura karmoM ko jIto maiM AtmA zuddhAtmA paramAtmA hU~, saMsAra meM sarvotkRSTa parama AnandamayI amRta rasa se paripUrNa apane zuddha svabhAva kA darzana karo arthAt svAnubhUti meM lIna raho / I prazna 1- paryAya meM zuddhatA kaise pragaTa hotI hai ? uttara prazna 3 uttara prazna 4 uttara - 133 ko jAnatA hai aura unheM jAnate hue unake svabhAva - vibhAvapane kA, sukha-duHkha rUpa vedana kA, sAdhaka bAdhakapane Adi kA use viveka rahatA hai| maiM paripUrNa zuddha jJAna svarUpI zuddhAtmA hU~ aise svabhAva para dRSTi rahatI hai, isase vibhAva pariNamana apane Apa vilA jAtA hai| - - - - gAthA - 16 paramAtma svarUpa ke darzana kI preraNA Atma svabhAva rAgAdi vibhAva se nirapekSa hai| jJAnI ko svabhAva meM pragAr3ha prIti hotI hai aura akhaMDAnaMda zuddha svabhAva ke Azraya pUrvaka paryAya meM zuddhatA pragaTa hotI hai / saccA jJAnI kauna hai ? jo grahaNa karane yogya nahIM haiM, aise para bhAva yA para dravya ko jo grahaNa nahIM karatA tathA sadA grahaNa kiyA huA jo apanA svabhAva hai usakA kabhI tyAga nahIM karatA vahI saccA jJAnI hai| samyak cAritra kA mArga kisakI samajha meM AtA hai ? samyakcAritra kA mArga sUkSma hai, vaha nikaTa bhavya jIva kI samajha meM AtA hai| cAritra kI samajha meM kyA sAvadhAnI rakhanA cAhiye ? vyavahAra cAritra kA mArga sthUla hai, vaha sahaja hI samajha meM A jAtA hai| vyavahAra cAritra sAdhana hai, sAdhya nahIM hai / bhUla yaha ho jAtI hai ki sAdhya kA lakSya na hone se sAdhana ko hI sAdhya mAna liyA jAtA hai| isameM sAvadhAna rahanA Avazyaka hai| prazna 5 - mithyAtva kaSAya karmAdi ko jItane kA mUla AdhAra kyA hai ? uttara maiM AtmA siddha svarUpI zuddhAtmA hUM, mere svabhAva meM koI bhI karma, saMyoga yA bhAva vibhAva nahIM haiM aura jagata kA trikAlavartI pariNamana kramabaddha nizcita aTala hai| yaha vastu svarUpa kA nirNaya hI mithyAtva kaSAya aura karmAdi ko jItane kA mUla AdhAra hai|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ maoNDala evaM abhyAsa ke prazna dvitIya varSa (paricaya) prazna patra - zrI kamala battIsI jI abhyAsa ke prazna - gAthA 1 se 16 zuddha spaSTa lekhana para aMka die jAveMge / samaya - 3 ghaMTA noTa: sabhI prazna hala karanA anivArya hai| prazna 1 rikta sthAnoM kI pUrti kIjie pUrNAMka 100 ( aMka 2x5 = 10) (ka) ratna ke samAna..... vimala jJAna kA dhArI mamala svarUpa hai / (kha) .....kI gaharAI meM jAne se AtmA ke darzana hote haiN| (ga) sarvotkRSTa mahimA kA bhaMDAra caitanya deva anAdi ananta parama .... bhAva meM sthita hai| (gha) jo bhavya jIva tIna prakAra ke mithyAtva bhAva ko jItatA hai, usakI karmodaya janita vibhAva rUpa kSaNabhaMgura. jAtI hai| (Ga) yaha zarIra maiM hU~, yaha zarIrAdi mere haiM, maiM ina sabakA kartA hU~ yahI................ hai / prazna 2 - satya / asatya kathana likhie - ( aMka 2x5 = 10) (ka) jJAnamArga meM Atmabala, jJAnabala sahakArI hotA hai| (kha) karma svabhAva se kSaya hone vAle haiN| (ga) paMca parAvartana rUpa saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle rAgAdi bhAva sadA bane rahate haiN| (gha) saMsArI jIvoM ko prasanna karanA janaraMjana rAga bhAva AtmahitakArI hai| (Ga) samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritramayI zuddha svabhAva hI nizcaya se deva aura paramadeva hai| prazna 3 - sahI vikalpa cunakara likhiye (ka) eka hI samaya meM jAnane aura pariNamana karane ke kAraNa AtmA ko ........ kahate haiM / - (1) zuddhAtmA (1) sarala (kha) samyakcAritra kA mArga......... hai / (ga) jo vibhAvoM ko nahIM badalatA, nija svabhAva meM rahatA hai (1) bhAva (2) parabhAva (gha) mamala svasamaya kA sahakAra karane se chUTatA hai - ( 1 ) abrahma bhAva ( 2 ) karttattva (Ga) jitanA rAga kA aMza hai vaha zubhAzubha bhAva hone se kAraNa hai(1) rAga kA prazna 4 - sahI jor3I banAiye - staMbha ka citavana AnaMda anumodanA sahakAra maiM zarIra hU~ (2) caitanya (2) kaThina svasamaya cidAnaMda svabhAva 134 mamala svabhAva jJAyaka bhAva (3) samaya (3) sUkSma ( aMka 2x5 = 10) .. gala (4) mamala (4) sthUla (2) puNya kA (3) dharma kA (4) baMdha kA staMbha- kha ( aMka 2x5 = 10) miSyAbhAva (3) vibhAva (4) abhAva (3) aprameyatva (4) prameyatva prazna 5 - ati laghu uttarIya prazna (30 zabdoM meM) ( aMka 4 x 5 = 20 ) (ka) mithyAtva kaSAya karmAdi ko jItane kA mUla AdhAra kyA hai ? (kha) paryAya meM zuddhatA kaise pragaTa hotI hai ? (gha) cAra vikathA, sAta vyasanoM ke nAma likhie| (ga) AtmA jina parama jina hai, isakA kyA abhiprAya hai ? (Ga) cidAnaMda ciMtavanaM kA Azaya kyA hai isakA kyA lAbha hai ? prazna 6 - laghu uttarIya prazna (50 zabdoM meM koI pA~ca) ( aMka 6x 5 = 30) (kha) janaraMjana rAga, kalaraMjana doSa, manaraMjana gArava ko smjhaaiye| (ka) kyA samyakcAritra bhI baMdha kA kAraNa hai ? (ga) karma ke baMdha aura nirjarA meM mUla kAraNa kyA hai ? (gha) tiartha kA abhiprAya tAraNa svAmI ke anusAra likhie / (Ga) paryAya galane aura karma kSaya hone meM kyA aMtara hai ? isa viSaya para tAraNa svAmI ne kauna se do sUtra diye haiM ? prazna 7 - dIrgha uttarIya prazna ( aMka 1x10 = 10 ) (ka) kamala battIsI kI gAthA 1 se 16 kA sArAMza likhiye / Avazyaka paMktiyA~ bhI likhiye /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-17 iSTa svarUpa meM rahane se aniSTa saMyogoM kA abhAva jina disTi isTi saMsuddha, isTaM saMjoya tikta anisttN| isTaM ca isTa rUvaM, mamala sahAvena kamma saMSipanaM // anvayArtha - (jina) [saMbodhana] he aMtarAtman !(isTi) apane iSTa (saMsuddha) parama zuddha svabhAva para (disTi) dRSTi rakho (isTa) iSTa svarUpa ko (saMjoya) saMjone se (anisTa) rAgAdi aniSTa bhAva (tikta) chUTa jAyeMge (isTa rUvaM) apanA iSTa svarUpa hI (isTaM ca) prayojanIya hai (mamala sahAvena) mamala svabhAva meM rahane se (kamma) karma (saMSipanaM) kSaya ho jAte haiN| artha- he Atman ! apanA iSTa parama zuddha svabhAva hai, isI para dRSTi rakho / apane iSTa svarUpa ko saMjone arthAt sAdhanA karane se samasta rAgAdi aniSTa bhAva chUTa jAyeMge, apanA iSTa svarUpa hI prayojanIya hai| isI mamala svabhAva meM rahane se karma kSaya ho jAte haiM, nirjarita ho jAte haiN| prazna 1- apanA iSTa kauna hai? uttara - rAgAdi bhAvoM se rahita ananta guNoM mayI nija zuddhAtmA apanA iSTa hai| prazna 2- zuddhAtmA sarvotkRSTa kaise hai ? uttara - apanA zuddhAtmA sarvotkRSTa hai kyoMki zaddhAtmA aisA dravya hai jisameM se ananta siddha paryAya pragaTa hotI haiM isaliye yaha sarvotkRSTa hai| prazna 3- zuddha dRSTi kise kahate haiM? uttara - jJAna darzana Adi ananta zaktiyoM kA piMDa sarvotkRSTa AtmA hai, jo dRSTi aisI sarvotkRSTa vastu ko svIkAra karatI hai, vaha zuddha dRSTi hai| prazna 4- iSTa svabhAva, paryAya meM pragaTa kaise hotA hai? uttara - siddha svarUpI zuddhAtmA kA dhyAna karane se, mamala svabhAva meM lIna hone se iSTa svabhAva, paryAya meM pragaTa hotA hai| prazna 5- jIva ke liye aniSTakArI kyA hai? uttara - moha rAga-dveSa Adi vibhAva pariNAma aura puNya-pApa Adi karmoM ke nimitta se jo sukhAbhAsa evaM du:kha kA vedana hotA hai yaha jIva ke liye aniSTakArI hai| gAthA - 18 svarUpa lInatA meM aMtara honA hI ajJAna anyAnaM nahu disTa, nyAna sahAvena anmoya mamalaM ca / nyAnaMtaraM na disTaM, para parjAva disTi aMtara sahasA // anvayArtha - (anyAnaM) svarUpa ke vismaraNa rUpa ajJAna ko (nahu) mata (disTa) dekho (nyAna sahAvena) jJAna svabhAva ke Azraya se (mamalaM ca) mamala svabhAva meM (anmoya) lIna raho (nyAnaMta svabhAva meM lInatA rUpa jJAnAMtara ajJAna] ko (na disTa) mata dekho abhISTa mata mAno (para parjAva) para
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 paryAya para (disTi) dRSTi jAte hI (sahasA) acAnaka usI kSaNa (aMtaraM) lInatA meM aMtara A jAtA hai| artha - Atma svabhAva ke vismaraNa rUpa ajJAna ko mata dekho, jJAyaka bhAva ke Azraya se mamala svabhAva meM lIna rho| lInatA meM vyavadhAna rUpa jJAnAntara ko bhI mata dekho, kyoMki para paryAya para dRSTi jAte hI svabhAva lInatA meM acAnaka aMtara A jAtA hai| isaliye jJAna svabhAva meM sadaiva sAvadhAna rho| prazna 1- "anyAnaM naha disTaM" isa gAthA kA abhiprAya spaSTa kIjiye? uttara - jJAna svabhAvI mamala svarUpa meM dRr3hatA pUrvaka lInatA hI isa gAthA kA abhiprAya hai| para paryAya para dRSTi jAte hI svabhAva lInatA meM vyavadhAna A jAtA hai| cAritra kI zithilatA kA kAraNa bhI yahI hai| prazna 2- ajJAna kyA hai ? uttara - upayoga (dRSTi) kA paryAyonmukhI hone para svabhAva kA vismaraNa honA hI ajJAna hai| prazna 3- jJAnAMtara kise kahate haiM? uttara - samyakadRSTi jJAnI apane svabhAva ke lakSya pUrvaka sAdhanA meM saMlagna rahatA hai| jJAna rUpa pariNata rahatA hai| parantu para paryAya para dRSTi jAte hI jJAna svabhAva kI anumodanA meM (lInatA meM) acAnaka aMtara A jAtA hai isI ko jJAnAMtara kahate haiN| gAthA-14 jJAnamayI AtmA hI zuddhAtmA paramAtmA appA appa sahAvaM, appA suddhappa vimala paramappA / parama sarUvaM rUvaM, rUvaM vigataM ca mamala nyAnasya / anvayArtha - (appA) AtmA (appa sahAva) Atma svabhAva maya hai (appA) AtmA (suddhappa) zuddhAtmA (vimala) karma mala rahita (paramappA) paramAtmA hai (ca) aura (mamala nyAnasya) mamala jJAna (rUva) svarUpa se (vigata) [vyakta] pragaTa hai [aisA] (parama) utkRSTa (rUva) rUpa hI apanA (sarUva) svarUpa hai| __artha - AtmA, Atma svabhAvamaya hai, vaha upamA rahita hai, samasta karma maloM se rahita zuddhAtmA paramAtmA hai aura apane mamala jJAna svarUpa se pragaTa hai, aisA maMgalamaya parama utkRSTa rUpa hI apanA svarUpa hai, yahI iSTa ArAdhya aura upAdeya hai, isI kI sAdhanA - ArAdhanA karane meM jIvana kI sArthakatA hai| prazna 1- AtmA Atma svabhAva maya hai isakA kyA abhiprAya hai? uttara - AtmA, Atma svabhAva maya hai arthAt svayaM - svayaM ke svabhAva meM tanmaya hai| isakI upamA para se nahIM kI jA sakatI yaha apane svabhAva se parama jJAnamayI hai| caitanya tattva jJAnamaya svayaM jJAna rUpa hai isa prakAra AtmA Atma svabhAvamaya hai| prazna 2- Atma dharma kI mahimA kyA hai ? uttara - jisa prakAra ratnoM meM zreSTha vaja nAmaka hIrA hai, bar3e vRkSoM meM uttama bAvana caMdana hai,usI prakAra dharmoM meM zreSTha ratnatrayamayI Atma dharma hai jo saMsAra ke du:khoM se chur3Akara mokSa prApta karAne vAlA hai|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA - 20 vimala svarUpa meM rahanA hI mukti mArga vimalaM ca vimala rUyaM nyAnaM vinyAna nyAna sahakAraM / jina uttaM jina vayanaM jina sahakArena mukti gamanaM ca // anvayArtha (jina uttaM) jinendra bhagavAna kahate haiM ki (vimalaM ca) karma maloM se rahita (vimala rUvaM) apanA vimala svarUpa hai (nyAnaM) jJAna pUrvaka [ isI] (vinyAna nyAna) jJAna vijJAna mayI svabhAva kA (sahakAra) sahakAra karo (jina) jina arthAt vItarAga svabhAva ke (sahakArena) sahakAra karane se hI (mukti) mukti kI ( gamanaM ca) prApti hotI hai (jina vayanaM) yahI jina vacana haiM / artha - zrI jinendra bhagavAna kahate haiM - dravya karma, bhAva karma aura no karmoM se rahita AtmA kA vimala svabhAva hai | jJAna pUrvaka apane jJAna vijJAnamayI svabhAva kA sahakAra karo, yahI jina vacana haiM / jina svabhAva ke sahakAra karane se, Atma svarUpa meM lIna rahane se mokSa kI prApti hotI hai / prazna 1 mukti kA mArga kyA hai ? uttara jinendra paramAtmA ke kahe anusAra zarIrAdi saMyoga se aura karma maloM se rahita eka akhaMDa avinAzI Atma svarUpa ko svIkAra karanA tathA zraddhAna, jJAna sahita apane svabhAva meM rahanA mukti kA mArga hai| prazna 2- sarvajJa svabhAvI AtmA kA anubhava kauna karate haiM ? uttara jo jIva karma mala aura rAgAdi bhAvoM se bhinna paramAtmA ke samAna apane jJAyaka svarUpa kA zraddhAna karate haiN| ve sarvajJa svabhAvI AtmA kA anubhava karate haiM / prazna 3- jIvana meM samatA zAMti kisa prakAra AtI hai ? - - - - 137 uttara nija svAnubhUti pUrvaka yaha tattva nirNaya svIkAra karanA ki jisa samaya jisa jIva kA jisa dravya kA jaisA jo kucha honA hai, vaha apanI tat samaya kI yogyatAnusAra ho rahA hai aura hogA, use koI TAla phera badala sakatA nahIM, isa nirNaya se jIvana meM samatA zAMti AtI hai| gAthA - 21 ahiMsA mayI AcaraNa kI preraNA kripA sahakAra vimala bhAvena / kripA saha vimala kalisTa jIvAnaM // SaTkAI jIvAnaM, satvaM jIva samabhAvaM anvayArtha - [samyadRSTi jJAnI] (vimala bhAvena) vimala bhAva ke ( sahakAra ) sahakAra pUrvaka (SaTkAI) chaha kAya ke (jIvAnaM) jIvoM para (kripA) dayA bhAva rakhatA hai (satvaM jIva) prANI mAtra ke prati (samabhAva) samabhAva rakhatA hai aura (saha vimala) vimala bhAva sahita (kalisTa) duHkhI (jIvAnaM ) jIvoM para (kripA) karuNA se otaprota rahatA hai / artha samyadRSTi jJAnI vimala svabhAva ke sahakAra pUrvaka SaTkAyika arthAt chaha kAya ke jIvoM para dayA bhAva rakhatA hai| prANI mAtra ke prati usake hRdaya meM samabhAva hotA hai aura vimala bhAva sahita duHkhI jIvoM ke prati vaha karuNA se otaprota rahatA hai|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 prazna 1- samyakdRSTi jJAnI kI bhAvanA kaisI hotI hai ? uttara - samyakdRSTi jJAnI chaha kAya ke jIvoM para dayA bhAva rakhatA hai| usake aMtaraMga meM sabake prati maitrI bhAva hotA hai| saba jIvoM ko sama bhAva se dekhatA hai| kisI ke prati U~ca-nIca kA bheda bhAva nahIM rakhatA; kyoMki usakI dRSTi apane dravya svabhAva para rahatI hai| dIna - du:khI jIvoM para usake hRdaya meM karuNA hotI hai| kisI jIva ko koI kaSTa na ho, aisI bhAvanA rahatI hai| prazna 2- samyakdRSTi vratI zrAvaka kauna-kauna sI bhAvanAyeM bhAtA hai? uttara - samyakdRSTi vratI zrAvaka maitrI, pramoda, kAruNya, mAdhyastha bhAvanA bhAtA hai| prazna 3- maitrI Adi bhAvanAoM kA kyA svarUpa hai? uttara - maitrI- dUsare jIvoM ko du:kha na dene kI bhAvanA ko maitrI bhAvanA kahate haiN| pramoda-guNIjanoM ke prati harSa pUrvaka antaraMga bhakti pragaTa hone ko pramoda bhAvanA kahate haiN| kAruNya - du:khI jIvoM ko dekhakara unake prati karuNA bhAva hone ko kAruNya bhAvanA kahate haiN| mAdhyastha-jo jIva tattvArtha zraddhAna se rahita haiM aura tattva kA upadeza jinheM acchA nahIM lagatA aise jIvoM ke prati taTastha rahane ko mAdhyastha bhAvanA kahate haiN| gAthA-22 mamala svabhAva kI dRSTi se karma kSaya ekAMta vipriya na disTaM, madhyasthaM vimala suddha sabhAvaM / suddha sahAvaM uttaM, mamala disTI ca kamma saMvipanaM // anvayArtha-(ekAMta) ekAMta (vipriya) viparIta bhAva ko (na disTa) nahIM dekhatA, vaha (madhyastha) madhyastha rahakara (vimala) vimala (suddha sabhAvaM) zuddha svabhAva meM rahatA hai (ca) aura (suddha sahAvaM) jo zuddha svabhAva (uttaM) kahA hai (mamala) isI mamala svabhAva para (disTI) dRSTi rakhane se (kamma) karma (saMSipana) kSaya ho jAte haiN| artha - AtmArthI jJAnI sAdhaka ekAMta aura viparIta bhAva para zraddhAna nahIM karatA, vaha madhyastha rahakara vimala zuddha svabhAva meM rahatA hai aura zrI jinendra bhagavAna ne AtmA kA jo zuddha svabhAva kahA hai, isI mamala svabhAva para dRSTi rakhane se usake karma kSaya ho jAte haiM, vastutaH svabhAva sAdhanA hI mukti kA mArga hai| prazna 1- nizcaya aura vyavahAra naya kA kyA svarUpa hai? uttara - jo abheda ke Azraya se hotA hai use nizcaya naya kahate haiN| jo bheda ke Azraya se hotA hai use vyavahAra naya kahate haiN| prazna 2- nayoM ko ekAMta se grahaNa karane vAlA kauna hotA hai? uttara - nizcaya naya ko ekAnta se grahaNa karane vAlA nizcayAbhAsI mithyAdRSTi hai / vyavahAra naya ko ekAnta pakSa se mAnane vAlA vyavahArAbhAsI mithyAdRSTi hai| donoM ko eka sA upAdeya mAnane vAlA ubhayAbhAsI mithyAdRSTi hai| prazna 3- jJAnI kauna se naya ko grahaNa karatA hai ? uttara - jJAnI vastu svarUpa ko jAnatA hai| vaha nizcaya naya ke viSayabhUta zuddhAtma tattva kI ArAdhanA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 karatA hai| jJAnI kI dRSTi yathArtha hotI hai isaliye vaha ekAMta pakSa se nahIM nizcaya naya ko grahaNa karatA hai aura na ekAMta hI pUrvaka vyavahAra naya ko mAnatA hai / vaha nayAtIta samabhAva meM apane svabhAva ko dekhatA hai| prazna 4- jIva aura karmabaMdha ke saMbaMdha meM nayoM kA kyA kathana hai? uttara - jIva karma se baMdhA huA hai tathA sparzita hai yaha vyavahAra naya kA kathana hai| jIva karma se abaddha aura asparzita hai aisA zuddha naya kA kathana hai| prazna 5- naya pakSa ko kisa prakAra samajhanA cAhiye aura nayAtIta svabhAva kI prApti kaise hotI hai? uttara - vyavahAra naya kahatA hai ki jIva karma se baMdhA huA hai jabaki nizcaya naya kahatA hai ki jIva karma se baMdhA huA nahIM hai| yaha donoM naya pakSa haiN| koI jIva baMdha pakSa ko yA koI jIva abaMdha pakSa ko grahaNa karatA hai vaha vikalpa ko hI grahaNa karatA hai| koI jIva donoM pakSoM ko mAnatA hai vaha bhI vikalpa ko grahaNa karatA hai parantu bheda aura vikalpoM ko chor3akara jo jIva pakSAtIta ho jAtA hai vaha nayAtIta zuddhAtmA ko prApta karatA hai| isa vidhi se nayAtIta svabhAva kI prApti hotI hai| gAthA -23 svabhAva kA virodha karanA hiMsA hai satvaM kilisTa jIvA, anmoyaM sahakAra duggae gamanaM / je viroha sabhAvaM, saMsAre sarani duSya vIryamI // anvayArtha-(jIvA) jo jIva (satva) prANiyoM ko (kilisTa) du:khI karate haiM [aura unake duHkhoM ko acchA mAnakara jo usakI ] (anmoyaM) anumodanA (sahakAra) sahakAra karate haiM, unakA (duggae) durgati meM (gamana) gamana hotA hai (je) jo jIva (sabhAva) svabhAva kA (viroha) virodha karate haiM; ve (saMsAre) saMsAra meM (sarani) paribhramaNa, janma - maraNa ke (duSya) du:khoM kA (vIyaMmI) bIja bote haiN| artha- jo jIva kisI bhI prANI ko duHkha dete haiM aura usakI anumodanA sahakAra karate haiM unakA durgati meM gamana hotA hai| jo jIva svabhAva kA virodha karate haiM arthAt saMsArI vyavahAra aura rAga ko dharma mAnate haiM athavA jIva dayA kA pAlana nahIM karate, ve saMsAra meM janma - maraNa ke duHkhoM kA bIjAropaNa karate haiN| prazna 1- hiMsA kitane prakAra kI hotI hai? uttara - hiMsA do prakAra kI hotI hai - 1. dravya hiMsA 2. bhAva hiNsaa| 1. dravya hiMsA- kisI bhI prANI ke prANoM kA ghAta karanA, duHkha denA dravya hiMsA hai| 2. bhAva hiMsA - rAga - dveSa Adi ke bhAvoM kA utpanna honA bhAva hiMsA hai| prazna 2- koI bhI jIva dUsare jIvoM ko pIr3A kyoM pahu~cAtA hai? uttara - ajJAnI jIva Atma svarUpa ko nahIM jaantaa| mAtra apane sukha bhoga kI suvidhAoM ko prApta
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anvayArtha - (su samayaM ) sva samaya [ zuddhAtmA] (nyAna) jJAna (sahAva) svabhAvI hai (mamala) isI mamala (nyAna) jJAna svabhAva kI (anmoyaM) anumodanA (sahakAra) sahakAra karo (nyAnaM) jJAna hai vaha apanA hI (mamalaM) mamala (nyAna sarUvaM) jJAna svarUpa hai (anmoya) isameM lIna hone se (siddhi) siddhi kI (saMpattaM) sampatti prApta hotI hai| karane meM tallIna rahatA hai, isameM use hiMsA - ahiMsA kA viveka nahIM rahatA aura apanI svArtha pUrNa kriyAoM ko pUrNa karane meM dUsare jIvoM ko pIr3A pahu~cAtA hai| artha - sva samaya arthAt apanA zuddhAtma svarUpa jJAna svabhAvI hai / isa mamala jJAna svabhAva kI anumodanA karo, jJAna hai vaha apanA hI mamala jJAna svarUpa hai isameM lIna hone se duHkhoM se nirvRtti, Ananda paramAnanda kI upalabdhi, karmoM kA kSaya aura siddhi kI sampatti prApta hotI hai| prazna 1- samyak cAritra kise kahate haiM ? uttara 1. - - 2. 3. 4. gAthA - 24 samyak cAritra se siddhi kI prApti nyAna sahAva su samayaM, anmoyaM mamala nyAna sahakAraM / nyAnaM nyAna sarUvaM mamalaM anmoya siddhi saMpattaM // 5. pApa kriyA nirvRtiH cAritram pApa kriyAoM se nivRtti ko cAritra kahate haiN| jisase ahita kA nivAraNa aura hita kI prApti ho usako cAritra kahate haiN| arthAt satpuruSa jisakA AcaraNa karate haiM usako cAritra kahate haiM jisake sAmAyika Adi pA~ca bheda haiN| 140 - jo jAnatA hai vaha jJAna hai aura jo dekhatA hai vaha darzana hai| jJAna aura darzana kI ekatA ko samyakcAritra kahate haiN| prazna 2 samyak cAritra ke kitane bheda haiM? uttara samyakcAritra ke do bheda haiM- vyavahAra samyakcAritra aura nizcaya samyakcAritra / prazna 3 - vyavahAra samyak cAritra kise kahate haiM ? uttara svarUpe caraNaM cAritraM sva samaya pravRttirityartha: svarUpa meM AcaraNa karanA cAritra hai, svasamaya meM pravRtti karanA hI dharma hai| - prazna 4 - nizcaya samyak cAritra kise kahate haiM ? uttara - azubha kriyAoM se nivRtta hokara vrata, samiti, gupti Adi zubha upayoga meM pravRtta hone ko vyavahAra samyakcAritra kahate haiN| ise sarAga cAritra bhI kahA jAtA hai| saMsAra ke kAraNoM kA abhAva karane ke liye bAhya aura abhyaMtara kriyAoM kA nirodha kara Atma svarUpa meM lIna honA nizcaya samyakcAritra hai| ise vItarAga cAritra bhI kahate haiN| vizeSa samyakcAritra se saMsAra kA abhAva aura siddhi mukti kI prApti hotI hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA - 25 iSTa kI anumodanA se karmoM para vijaya isTaM ca parama isTa, isTaM anmoya vigata anisTa / para parjAvaM viliyaM, nyAna sahAvena kamma jiniyaM ca // anvayArtha (isTa) jJAna svabhAva iSTa (ca) aura (parama isTa) parama iSTa hai (isTa) iSTa jJAna svabhAva kI (anmoyaM) anumodanA karane se (anisTa) aniSTa rAgAdi bhAva (vigata) chUTa jAyeMge (para parjA) para paryAyeM (viliyaM) vilA jAyeMgI (ca) aura (nyAna sahAvena) jJAna svabhAva meM rahane se (kamma) karmoM para (jiniyaM) vijaya prApta hogI / artha - trikAla eka rUpa rahane vAlI AtmasattA jJAna svabhAva iSTa aura parama iSTa hai| apane isa jJAna svabhAva kI anumodanA karane se aniSTa rAgAdi vikArI bhAva chUTa jAte haiM, para paryAyeM vilaya ho jAtI haiM aura jJAna svabhAva meM rahane se karmoM para vijaya prApta hotI hai| prazna 2 uttara 141 uttara prazna 1- "isTaM ca parama isTaM" isa gAthA meM AcArya zrI tAraNa svAmI jI kyA preraNA de rahe haiM ? jJAna svabhAvI nija zuddhAtmA iSTa aura parama iSTa hai| apane iSTa, caitanya maya zuddhAtma svarUpa kA Azraya kro| isase aniSTakArI samasta rAgAdi vikAra chUTa jAyeMge, para paryAyeM vilA jAyeMgI / apane jJAna svabhAva meM rahakara karmoM ko jIto zrI gurUdeva isa gAthA meM yahI pAvana preraNA de rahe haiM / - mokSamArga kyA hai aura sAdhaka jIva isa mArga meM kisa prakAra Age bar3hate haiM ? vyavahAra ratnatraya sAdhana hai, nizcaya ratnatraya sAdhya hai / sAdhaka jIva prArambha se aMta taka nizcaya kI mukhyatA rakhakara vyavahAra ko gauNa karate jAte haiN| isase sAdhaka dazA meM nizcaya kI mukhyatA ke bala se zuddhatA kI vRddhi hotI hai, azuddhatA dUra hotI jAtI hai| isa prakAra nizcaya kI mukhyatA rUpa svabhAva ke Azraya se sAdhaka jIva isa mArga meM Age bar3hate haiM isaliye nizcaya ratnatraya kI sAdhanA hI yathArtha mokSamArga hai| gAthA - 26 jinendra paramAtmA ke hitakArI vacana jina vayanaM suddha suddha, anmoyaM mamala suddha sahakAraM / mamalaM mamala sarUvaM, jaM rayanaM rayana sarUva saMmiliyaM // anvayArtha - (mamalaM) trikAla zuddha hai vaha apanA (mamala sarUvaM ) mamala svarUpa hai (jina) jinendra bhagavAna ke ( vayanaM) vacana haiM [ ki] (suddha) nizcaya se (suddhaM) zuddha svabhAva hai (mamala) yahI mamala svarUpa hai (anmoyaM) isakI anumodanA karane (sahakAra) isI meM lIna rahane se (jaM) jo ( rayanaM) ratna ke samAna (suddha) zuddha (rayana sarUva) ratnatraya svarUpa hai [ vaha] (saMmiliyaM) mila jAyegA, pragaTa ho jAyegA / artha - mamala hai, vaha apanA trikAla zuddha mamala svarUpa hai| zrI jinendra bhagavAna ke divya vacanoM meM pAvana saMdeza prasphuTita huA hai - AtmA kA nizcaya se karma rahita siddha svabhAva hai, yahI apanA zuddha mamala
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarUpa hai, isakI anumodanA karane se, isI meM lIna rahane se ratna ke samAna ratnatrayamayI siddha svarUpa pragaTa ho jAtA hai| prazna 1- caturgati rUpa du:kha se mukta hone kA jinendra bhagavAna ne kyA upAya batAyA hai? uttara - jinendra bhagavAna ne kahA hai ki sahaja jJAna aura Ananda Adi ananta guNa samRddhi se paripUrNa zuddhAtma tattva kA lakSya karake dravya dRSTi ko pragaTa karanA caturgati rUpa saMsAra ke du:khoM se mukta hone kA upAya hai| prazna 2- jinavANI meM mukti mArga aura siddha pada kI prApti kA kyA upadeza hai? uttara - Atma svarUpa jJAnamaya hai, vaha zarIrAdi rUpa nahIM hai, aisA dRr3ha zraddhAna jJAna karake, mamala svabhAva kA bAra-bAra ciMtana-manana krnaa| para parajaya ho disTi na dei, su mamala subhAe' para paryAya para dRSTi na denA hI mamala svabhAva hai| 'appA appammi rao' AtmA-AtmA meM lIna ho jAye,yahI mukti mArga hai| isI se kevalajJAna pragaTa hotA hai aura siddha pada kI prApti hotI hai| prazna 3- aMtara meM jJAna aura Ananda kisa prakAra pragaTa hotA hai? uttara - siddha paramAtmA ke samAna sabhI AtmAoM kA svabhAva jJAnAnandamayI hai| aisA nirAvalambI jJAna aura sukha svabhAva rUpa maiM hU~ / aisA lakSya meM lene para jIva kA upayoga atIndriya hotA hai aura usakI paryAya meM jJAna aura Ananda pragaTa ho jAtA hai| gAthA-27 svabhAva meM lInatA se zreSTha guNoM kI utpatti sesTaM ca guna uvanna, nesTa sahakAra kamma saMSipana / sesTaM ca isTa kamalaM, kamalasiri kamala bhAva mamalaM ca // anvayArtha - [saMsAra meM] (sesTa) sarvazreSTha (ca) aura (isTa) iSTa, prayojanIya (kamala) kamala svabhAva hai isakI sAdhanA se] (sesTa guna) zreSTha guNa (uvanna) utpanna ho jAte haiM (ca) aura (sesTa) zreSTha svabhAva kA (sahakAra) sahakAra karane se (kamma) karma (saMSipanaM) kSaya ho jAte haiM [isaliye (kamalasiri) he kamala zrI ! (mamalaM ca) mamala svabhAva ke Azraya se (kamala bhAva) kamala bhAva jAgrata kro| artha- saMsAra meM sarvotkRSTa prayojanIya apanA kamala svabhAva hai, isakI sAdhanA se sAdhaka ke jIvana meM zreSTha guNa utpanna ho jAte haiM aura zreSTha svabhAva kA sahakAra karane se karma kSaya ho jAte haiM, nirjarita ho jAte hai, isaliye he kamala zrI ! mamala svabhAva ke Azraya se kamala bhAva jAgrata kro| prazna 1- sAdhanA se kauna-kauna se guNa pragaTa hote haiM, aura kamalazrI ko zrI gurU ne kyA preraNA dI hai? uttara - kamala zrI ko preraNA dete hue zrI gurU mahArAja ne kahA hai ki sarvotkRSTa, parama iSTa apanA mamala svabhAva hai| isakI sAdhanA karane se zreSTha guNa, paMca parameSThI pada, dazalakSaNa dharma, ratnatraya, ananta catuSTaya Adi ananta guNa pragaTa hote haiM, karma kSaya ho jAte haiM isaliye he kamala zrI ! apanA jJAyaka vItarAga bhAva jAgrata kro|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 2- svAnubhava hone para bhI cAritra meM malinatA kisa kAraNa se hotI hai? uttara - bhedajJAna pUrvaka nija kA Azraya lene para jo Atma dharma pragaTa hotA hai, vaha anubhava prakAza hai| usa samaya cAritra guNa kI mizra dazA hone para AMzika nirmalatA va AMzika malinatA hotI hai| usa malinatA meM karma kA udaya nimitta mAtra hai vastuta: vaha svayaM ke puruSArtha kI kamajorI ke kAraNa hotI hai| gAthA-28 mahimA maya haiM jina vacana jina vayanaM sahakAraM, mithyA kunyAna salya tiktaM c| vigataM visaya kasAyaM,nyAnaM anmoya kamma galiyaM ca // anvayArtha-(jina) jinendra bhagavAna ke (vayana) vacana (sahakAra) [svIkAra karane se (mithyA) mithyAtva (kunyAna) kujJAna (ca) aura (salya) zalya (tikta) chUTa jAtI haiM (visaya) viSaya (ca) aura (kasAyaM) kaSAyoM kA (vigataM) abhAva ho jAtA hai (nyAnaM) jJAna svabhAva meM (anmoya) lIna hone se (kamma) karma (galiya) gala jAte haiN| artha - parama vItarAgI paramAtmA zrI jinendra bhagavAna ke vacana svIkAra karane se mithyAtva, kujJAna aura zalyoM kA abhAva ho jAtA hai| viSaya - kaSAya kahA~ cale jAte haiM, DhUMDhane se bhI milate nahIM haiN| jJAna svabhAva meM lIna hone se anAdikAlIna samasta karma kSaya ho jAte haiN| prazna 1- jina vacana rUpa jinavANI kI kyA vizeSatA hai ? uttara - arihaMta paramAtmA kI divya dhvani se AI huI vANI ko jinavANI kahate hai| maMdira vidhi meM jinavANI ko zrI kahA gayA hai aura usake pA~ca vizeSaNa batalAye gaye haiM -'zrI kahiye zobhanIka, maMgalIka, jaya jayavaMta, kalyANakArI, mahAsukhakArI' isa prakAra jinavANI pA~ca vizeSaNoM se yukta mahimAmaya hai| prazna 2- jJAnI ko samyakacAritra hotA hai yA karanA par3atA hai? uttara - samyagdarzana pUrvaka samyagjJAna hotA hai aura samyagjJAna pUrvaka samyakcAritra hotA hai| jIva kI pAtratA aura puruSArtha ke anusAra samyakcAritra svayameva hotA hai, karanA nahIM pdd'taa| jaise-bIja bone ke bAda usameM aMkura, pattI, phala-phUla apane Apa lagate haiM, lagAnA nahIM pdd'te| isI prakAra mokSa mArga meM samyakadRSTi jJAnI ko samyakcAritra svayameva hotA hai| prazna 3- jJAnI kI pahicAna kyA hai? uttara - jJAnI samatA zAMti meM jJAyaka rahatA hai| tat samaya kI yogyatAnusAra sArA pariNamana calatA hai, isase vaha bhramita bhayabhIta nahIM hotA hai, na use koI cAhanA-kAmanA hotI hai, hara dazA meM hara samaya Ananda meM rahatA hai, yaha jJAnI kI pahicAna hai|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 gAthA-29 SaT kamala kI sAdhanA se karma kSaya kamalaM kamala sahAvaM, SaT kamalaM tiartha mamala AnaMdaM / darsana nyAna sarUvaM, caranaM anmoya kamma saMSipanaM // anvayArtha - (kamala) kamala ke samAna [AtmA kA jJAyaka] (kamala sahAvaM) kamala svabhAva hai (SaT kamalaM) SaT kamala ke dvArA (tiartha) ratnatraya mayI [AtmA ke] (mamala) mamala svabhAva ke (AnaMda) AnaMda meM raho (darsana) samyagdarzana (nyAna) samyagjJAna (carana) samyakcAritra mayI (sarUva) svarUpa meM (anmoya) lIna hone se (kamma) karma (saMSipana) kSaya ho jAte haiN| artha - kamala ke samAna apanA jJAyaka vItarAga svabhAva hai / SaTkamala kI sAdhanA ke mAdhyama se ratnatrayamayI mamala svabhAva ke AnaMda meM Anandita rho| samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritramayI svarUpa meM lIna hone se karma nirjarita ho jAte haiM, kSaya ho jAte haiM aura mukti kI anaMta AnaMdamayI saMpatti prApta ho jAtI hai| prazna 1- kamala svabhAvI AtmA kI kyA vizeSatA hai ? uttara - AtmA, kamala svabhAva arthAt jJAyaka svabhAva hai / jaise - kamala pAnI aura kIcar3a meM rahatA huA bhI kIcar3a pAnI se nirlipta nyArA rahatA hai, usI prakAra AtmA, zarIrAdi karmoM se nirlipta rahatA hai| yahI kamala svabhAvI AtmA kI vizeSatA hai| prazna 2- dhyAna agni kI kyA vizeSatA hai ? uttara - jaise bahuta samaya se ikaTThe hue IMdhana ko vAyu se uddIpta Aga tatkAla jalA detI hai, vaise hI dhyAna rUpI agni anaMta karma rUpI IMdhana ko kSaNa bhara meM bhasma kara detI hai| yahI dhyAna agni kI vizeSatA hai| prazna 3- AtmA Ananda kI anubhUti meM kaise DUbatA hai ? uttara jaise pUrNamAsI ke pUrNa candramA ke yoga se samudra meM jvAra AtA hai, usI prakAra siddha svarUpI pUrNa zuddhAtma svarUpa ko sthiratA pUrvaka nihArane se antara meM cetanA uchalatI hai, cAritra sukha aura vIrya pragaTa hotA hai| usa dazA meM ananta guNoM mayI AtmA apUrva Ananda kI anubhUti meM DUbatA hai| prazna 4- SaT kamala kI sAdhanA kA abhyAsa kaise karanA cAhiye? uttara - gupta kamala, nAbhi kamala, hRdaya kamala, kaMTha kamala, mukha kamala aura viMda kamala yaha chaha kamala hote haiN| chattIsa arka meM se pratyeka kamala kI (citra meM darzAyI gaI paMkhur3iyoM kI saMkhyA ke anusAra) paMkhur3iyoM meM arka sthita karake dhyAna karanA cAhiye, yaha SaT kamala kI sAdhanA hai| ___
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA-30 jJAna vijJAnamayI svabhAva meM rahane kI preraNA saMsAra sarani nahu disTaM, nahu disTaM samala parjAva sabhAvaM / nyAnaM kamala sahAvaM, nyAnaM vinyAna kamala anmoyaM // anvayArtha - [he kamala zrI] (saMsAra) saMsAra ke (sarani) paribhramaNa ko (nahu disTa) mata dekho (samala) rAgAdi rUpa vikArI (parjAva sabhAva) paryAya,vibhAva pariNamana (nahu disTa) ko bhI mata dekho (kamala) kamala (sahAvaM) svabhAva (nyAnaM) jJAnamayI hai (nyAnaM vinyAna) jJAna vijJAna sahita (kamala) jJAyaka svabhAva kI (anmoyaM) anumodanA kro| artha- he kamala zrI ! saMsAra ke paribhramaNa ko mata dekho, rAgAdi rUpa jo vikArI paryAya arthAt karmodaya janita vibhAva pariNamana hai, isako bhI mata dekho, apanA kamala svabhAva jJAnamayI hai| jJAna vijJAna sahita jJAyaka svabhAva kI anumodanA karo, svabhAva ke Azraya se hI Atma kalyANa hotA hai| prazna 1- "saMsAra sarani nahu disTaM" isa gAthA kA kyA Azaya hai ? uttara - jJAna svabhAva kA Azraya karane se rAgAdi vikArI bhAva utpanna nahIM hote, azuddha paryAya kA abhAva ho jAtA hai tathA saMsAra paribhramaNa chUTa jAtA hai| prazna 2- rAga-dveSa ko miTAne kA kyA upAya hai? uttara - rAga - dveSa ko miTAne ke liye niraMtara yaha vicAra karanA cAhiye ki apane na cAhane para bhI anukUlatA-pratikUlatA AtI hai, saMyoga-viyoga hotA hai, kyoMki anukUlatA-pratikUlatA, saMyoga-viyoga, hAni-lAbha,jIvana-maraNa yaha saba pUrva karma udayAnusAra hote haiM, isaliye inheM acchA - burA nahIM mAnanA, apanA Atma svarUpa ina sabase bhinna hai| yaha nirNaya karanA hI rAga - dveSa ko miTAne kA upAya hai| gAthA-31 jinendra bhagavAna kA kalyANakArI divya saMdeza jina uttaM saddahana, saddahana appa suddhappa mamalaM ca / parama bhAva upalabdhaM, parama sahAvena kamma vilayaMti // anvayArtha - (jina) jinendra bhagavAna ke (uttaM) kahe hue vacanoM para (saddahana) zraddhAna karo [ki] (appa) maiM AtmA (mamala) mamala svabhAvI (saddhappa) zuddhAtmA haM (sahahana) aise zraddhAna se (parama bhAva parama pAriNAmika bhAva (upalabdha) upalabdha hotA hai (ca) aura (parama) parama, zreSTha, utkRSTa (sahAvena) svabhAva meM rahane se (kamma) karma (vilayaMti) vilA jAte haiM / artha - vItarAgI paramAtmA kevalajJAnI zrI jinendra bhagavAna ke kahe hue vacanoM para zraddhAna karo ki maiM AtmA svabhAva se mamala svabhAvI zuddhAtmA paramAtmA huuN| aise yathArtha zraddhAna se parama bhAva upalabdha hotA hai aura apane parama pAriNAmika mamala svabhAva meM rahane se karma vilIna ho jAte haiM, yahI mukti kA mArga hai|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 1- "jina uttaM saddahana' kA kyA artha hai? uttara - jinendra bhagavAna ne kahA hai ki tIna kAla aura tIna loka meM zuddha nizcaya naya se maiM AtmA zuddhAtmA paramAtmA huuN| aisA zraddhAna karo yahI 'jina uttaM saddahanaM' kA artha hai| prazna 2- jIva ke bhAva kitane prakAra ke hote haiM aura unakA phala kyA hotA hai ? uttara - jIva ke bhAva do prakAra ke hote haiM - zuddha bhAva aura azuddha bhaav| inameM azuddha bhAva ke do bheda haiM - zubha bhAva aura azubha bhaav| inakA phala isa prakAra hai - zubha bhAva aura zubha kriyA se puNya karma kA baMdha hotA hai, isase svargAdi sadgati prApta hotI hai| azubha bhAva aura azubha kriyA se pApa karma kA baMdha hotA hai, jo durgati kA kAraNa hai| zuddha bhAva dharma hai isase pUrva baddha karma kSaya ho jAte haiN| prazna 3- vItarAgatA aura usakA phala kyA hai? uttara - mokSa kA kAraNa rAga-dveSa moha se rahita sama bhAva arthAt vItarAgatA hai| vItarAgatA zuddhAtmA ke lakSya pUrvaka hotI hai| vItarAgatA pUrvaka hone vAlA samyakcAritra mukti kA mArga hai| vItarAgatA se saMvara aura nirjarA hotI hai| prazna 4- sAdhaka dvandAtIta kisa prakAra hotA hai? uttara - sAdhaka kA sambandha dhruva svabhAva ke sAtha rahatA hai, prati kSaNa parivartanazIla paryAya ke sAtha nahIM, isaliye vaha samatA meM rahatA hai| vaha kramabaddha pariNamana para aTala rahatA hai ataH aMtaraMga meM vikalpa nahIM hote| sAdhaka ke aMtara meM aisI samatA AnA hI dvandAtIta honA hai| gAthA-32 jina vacanoM ko svIkAra karane se mukti gamana jina disTi utta suddha, jinayati kammAna tiviha joena / nyAnaM anmoya vinyAnaM, mamala sarUvaM ca mukti gamanaM ca // anvayArtha -(jina) jinendra bhagavAna (utta) kahate haiM ki (suddha) jo jJAnI zuddha (disTi) dRSTi sahita haiM vaha (tiviha) tIna prakAra ke (joena) yoga kI ekatA se (kammAna) karmoM ko (jinayati) jIta lete haiM (ca) aura (nyAnaM) jJAna (vinyAnaM) vijJAna mayI (mamala sarUvaM) mamala svarUpa meM (anmoya) lIna hokara (mukti) mukti ko (gamanaM ca) prApta karate haiN| artha- parama pada meM sthita zrI jinendra paramAtmA kA kalyANakArI divya saMdeza hai - jo samyakjJAnI sAdhaka zuddha dRSTi sahita haiM, AtmA ke zraddhAna jJAna kI nirmalatA ko jinhoMne prApta kara liyA hai, ve tIna prakAra ke yoga kI ekatA se karmoM ko jIta lete haiM aura jJAna vijJAnamayI mamala svabhAva meM lIna hokara ananta sukha svarUpa avinAzI mukti ko prApta karate haiN| prazna 1- mukti ko prApta karane kA adhikArI kauna hai ? uttara - jinendra paramAtmA ke vacanoM ko svIkAra kara jo bhavya jIva samyagdarzana samyagjJAna pUrvaka apane jJAnAnaMda svabhAva kA satat anubhava karatA hai, aisA samyakdRSTi jJAna bhAva meM rahatA huA karmoM kI nirjarA kara mukti ko prApta karane kA adhikArI hotA hai|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 2- vartamAna meM mukti kyA hai? uttara - ajJAna janita mAnyatAoM ko jJAna bala se dUra kara AtmA ko svabhAva se akartA - abhoktA aura AnaMda svarUpa jAnanA / maiM AtmA paramAtmA hI hU~ aise dRr3ha nizcaya zraddhAna sahita apane mamala svabhAva meM rahanA vartamAna meM mukti hai| prazna 3- baMdha aura mokSa kA AdhAra kyA hai? uttara - rAga aura dveSa se kI gaI pravRtti se jIva ko karma kA baMdha hotA hai| prayojanabhUta tattvoM ke sacce zraddhAna pUrvaka kI gaI rAga-dveSa kI nivRtti se mokSa hotA hai| yahI baMdha aura mokSa kA AdhAra hai| prazna 4- AtmAnubhava ke amRta rasa kI kyA mahimA hai? uttara - AtmAnubhava ke amRta rasa kI advitIya mahimA hai| aMtara meM isakA anubhava hone para vItarAgatA, zukla dhyAna, zreNI ArohaNa, ghAtiyA karmoM kA kSaya, arihaMta pada aura aMta meM siddha pada kI prApti hotI hai| AcArya tAraNa svAmI kRta graMthoM meM samyakcAritra nyAnaM dasana samma, sama bhAvanA havadi cAritaM / caranaM pi suddha caranaM, duvihi caranaM muneyavvA // artha-zuddha AcaraNa ko cAritra kahate haiN| samyagdarzana samyagjJAna sahita jo sama bhAvanA (vItarAga pariNati) hotI hai isako samyakcAritra kahate haiN| samyakcAritra ko do prakAra kA jAnanA caahiye| (zrI jJAna samuccaya sAra jI, gAthA - 262) sammatta carana paThama, saMjama caranapi hoi dutiyaM ca / sammatta carana suddha, pacchAdo saMjamaM caranaM // artha- pahalA samyaktvAcaraNa cAritra hai aura dUsarA saMyamAcaraNa cAritra hai| samyaktvAcaraNa cAritra se zuddha hone ke pazcAt saMyamAcaraNa cAritra pragaTa hotA hai| (zrI jJAna samuccaya sAra jI, gAthA - 263) AcaranaM sthirI bhUtaM, suddha tatva tiarthaka / urvakAraM ca vedaMte, tisTate sAsvata dhurva // artha - jJAnI jana OMkAra svarUpa zuddhAtma tattva kA anubhava karate haiM, zAzvata dhruva svabhAva meM tiSTate haiM aura ratnatraya mayI zuddha tattva meM sthira hote haiM yahI samyakcAritra hai| (zrI zrAvakAcAra jI, gAthA - 253)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 maoNDala evaM abhyAsa ke dvitIya varSa (paricaya) prazna prazna patra - zrI kamala battIsI samaya-3 ghaMTA abhyAsa ke prazna - gAthA 17 se 32 pUrNAMka - 100 noTa : sabhI prazna hala karanA anivArya hai| zuddha spaSTa lekhana para aMka die jaaveNge| prazna 1 - rikta sthAnoM kI pUrti kIjie - (aMka 2 x 5 = 10) (ka) ........se rahita anaMta guNoMmayI nija zuddhAtmA apanA iSTa hai| (kha) AtmA, Atma svabhAvamaya hai, vaha........rahita hai| (ga) samyakdRSTi jJAnI ekAMta aura........bhAva ko nahIM dekhtaa| (gha) jJAnI........naya ke viSayabhUta zuddhAtma tattva kI ArAdhanA karatA hai| (Ga) jina disTi istti........| prazna 2 -satya/asatya kathana likhie - (aMka 2 x 5= 10) (ka) tIna loka, tIna kAla meM zuddha nizcaya naya se maiM AtmA zuddhAtmA paramAtmA huuN| (kha) parama sahAvena kamma vilyNti| (ga) rAga - dveSa pUrvaka kI gaI pravRtti se jIva ko karma baMdha hotA hai| (gha) samyagdarzana, samyagjJAna sahita jo sama bhAvanA hotI hai isako samyakcAritra kahate haiN| (Ga) appA appa sahAvaM, appa suddhappa vimala prmppaa| prazna 3- sahI vikalpa cunakara likhiye - (aMka 245=10) (ka) jo prANiyoM ko duHkhI karate haiM unakA gamana hotA hai -(1) sugati (2) durgati (3) naraka (4) svarga (kha) sajjana jisakA AcaraNa karate haiM use kahate haiM- (1) cAritra (2) jJAna (3) dhyAna (4) sadAcAra (ga) zobhanIka, maMgalIka, jaya jayavaMta Adi kalyANakArI vizeSaNa haiM-(1) deva (2) jinavANI (3) dharma (4) guru (Ga) mokSa kA AdhAra hai (1) tatva zraddhAna (2) puNya kArya (3) dayA dAna (4) sadkArya (gha) jina uttaM jina vayanaM, jina sahakArena (1) kalisTa jIvAnaM (2) mukti gamanaMca (3) kamma saMSipanaM (4) duSya vIyaMmI prazna 4 - sahI jor3I banAiye - staMbha-ka staMbha - kha (aMka 245= 10) mokSa rAga dveSa rUpapravRtti mamala svabhAva jJAna svarUpa nyAna sarUva rAga dveSa se nivRtti baMdha ajJAna svabhAva kA vismaraNa jJAyaka svabhAva prazna 5- ati laghu uttarIya prazna (30 zabdoM meM) (aMka 445= 20) (ka) mithyAtva kaSAya karmAdi ko jItane kA mUla AdhAra kyA hai? (kha) samyakcAritra kise kahate haiM ? (ga) nayoM ko ekAMta se grahaNa karane vAlA kauna hotA hai ? (gha) Atmadharma kI kyA mahimA hai? (Ga) jIva ke lie aniSTakArI kyA hai? prazna 6 - laghu uttarIya prazna (50 zabdoM meM koI pA~ca) (aMka 6x 5= 30) (ka) samyagdRSTi kauna sI bhAvanAe~ bhAtA hai? unakA kyA svarUpa hai ? (gha) maitrI Adi bhAvanAoM kA svarUpa likhie| (kha) "anyAnaM nahu disTaM" gAthA kA kyA abhiprAya hai? (ga) samyakcAritra ke bheda smjhaaiye| (Ga) naya pakSa ko kisa prakAra samajhanA caahie| athavA nayAtIta svabhAva kI prApti kaise hotI hai ? prazna 7- dIrgha uttarIya prazna (aMka 1x10=10) (ka) gAthA 17 se 32 kA saMkSipta bhAvArtha likhiye / athavA zrI kamala battIsI jI grantha ke AdhAra para samyakacAritra para eka nibaMdha likhiye|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 granthakAra: saMkSipta jIvana paricaya bhArata ke itihAsa meM aneka mahApuruSa avatarita hue haiM, jinhoMne janasAmAnya ke mana-mastiSka para apane ujjvala caritra aura Adarza jIvana kI amiTa chApa chor3I hai| paNDita zrI gopAladAsa jI varaiyA unhIM meM se eka haiN| unake balidAna, tyAga aura sevAoM kI lambI pheharista (sUcI) hai,jo deza aura samAja ke prati unake ullekhanIya yogadAna kI gavAhI detI hai| yahI kAraNa hai ki jaina samAja ko Aja bhI una para nAja hai, gaurava hai| bAlaka gopAladAsa kA janma bhAratadeza ke uttarapradeza prAnta ke AgarA zahara meM san 1867 arthAt vikrama saMvata 1923 caitra kRSNa dvAdazI ke dina varaiyA jAtija aura echiyA gotraja lAlA lakSmaNadAsa jaina ke parivAra meM huA thaa| rAjasthAna ke ajamera zahara meM unakA paricaya eka jaina sadgRhastha, svAdhyAyI zrI mohanalAla jaina kI preraNA se jaina sAhitya se huaa| tabhI se unake jIvana meM eka bar3A parivartana huA aura unakI jainadharma ke prati AsthA vRddhiGgata hotI gyii| Apane apanI apratima pratibhA ke bala para, binA gurugama ke jainadarzana ke anekoM granthoM kA adhyayana aura unake rahasyoM ko hRdayaGgama kiyaa| yadyapi paJcAdhyAyI Adi kucha granthoM ko par3hane meM unhoMne paM. zrI baladevadAsa AgarA kA sahayoga liyA thA tathApi adhikAMza granthoM kA adhyayana unhoMne svayameva kiyaa| saMskRta evaM arddhamAgadhI bhASA ke prati upekSAbhAva dekhakara unheM atyanta pIr3A kA anubhava huA aura unhoMne murainA (madhyapradeza) meM eka jaina saMskRta vidyAlaya kI sthApanA kii| jaina sAhitya ke adhyayana hetu unhoMne zrI bhAratavarSIya digambara jaina parIkSAlaya kI sthApanA bhI kI aura niHsvArtha bhAvanA se unhoMne zikSA, sAhitya aura sAMskRtika cetanA ko jAgRta karane meM apanI mahatI bhUmikA kA nirvAha kiyA / pUrNa manoyoga se jainadharma aura darzana kI prabhAvanA hetu dezabhara meM svAdhyAya kI pravRtti calAkara pracAra-prasAra kiyaa| unakI buddhimattA aura dharma ke prati rujhAna ko dekhakara jaina samAja ne unheM aneka upAdhiyoM se sammAnita kiyaa| jaise - syAdvAdavAridhi, vAdIgajakesarI, nyAyavAcaspati aadi| zrI gopAladAsajI ne apane sAhityika jIvana kI zuruAta jainamitra nAmaka pAkSika patrikA se kI, jo Aja bhI bhArata ke sUrata nAmaka zahara se prakAzita hotI hai| paM. gopAladAsajI ne jainadarzana ke saiddhAMtika viSayoM ko samAhita karate hue aneka racanAyeM likhIM, inameM bhI unhoMne aneka saiddhAMtika viSayoM kA samAveza atyanta, sahaja, sarala zailI meM kiyaa| unakI pramukha pustakoM meM zrI jaina siddhAnta pravezikA aura zrI jaina siddhAnta darpaNa haiN| Apane bahucarcita suzIlA upanyAsa bhI tatkAlIna navayuvakoM meM cetanA jAgRta karane ke uddezya se likhA thA, jo ki dharma vimukha ho rahe the| inake alAvA bhI Apake dvArA likhita kucha lekha haiN| jaise- jaina jAgaraphI, jaina siddhAMta sArvadharma, unnati, Atmahita (bhASaNa) sRSTikartRtvamImAMsA Adi / unakI sarvatomukhI saphalatA kA mUlazreya niHsvArtha sevA bhAvanA ko hI jAtA hai| unhoMne murainA sthita saMskRta vidyAlaya ke jarUratamanda chAtroM ko chAtravRtti pradAnakara samAjasevA ke kSetra meM apanA amUlya yogadAna diyaa| unhoMne kabhI bhI apane laukika svArtha ke lie dhArmika kArya nahIM kiye / dhArmika dRSTi se bhI Apa ujjvala cAritra ke dhAraka the, paMcANuvratoM kA pAlana dRr3hatA se karate the|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 Apane apanA sampUrNa jIvana prANImAtra ke hita ke lie vyatIta kiyA aura vyApAra ke kSetra meM bhI unhoMne pUrNa ImAnadArI kA paricaya diyaa| __ eka bAra jaba murainA ke bAjAra meM Aga laga gayI to dUsare vyApAriyoM kI taraha unheM bhI bar3A Arthika nukasAna huaa| sabake vyApAra kA bImA thaa| yadyapi aneka vyApAriyoM ne bImA kampanI se apane mAla se bahuta jyAdA rAzi vasUla kI tathApigopAladAsajI ne mAtra apane nukasAna kI rakama ko hI bImA kampanI ke sAmane prastuta kiyaa| paM. gopAladAsajI apane jIvana meM choTI-choTI bAtoM para bhI dhyAna dete the| eka bAra unakI patnI ne unako binA batAye vidyAlaya ke bar3haI se apane baccoM ke lie kucha khilaune banavA liye, jise banAne meM use mAtra do ghaNTe kA samaya lgaa| jaba gopAladAsajI ko yaha patA calA to ve kAphI nArAja hue aura utane kAma kI rAzi vidyAlaya ke khAte meM jamA karA dii| jaba anya logoM ne unase pUchA ki Apane itanI choTI sI rAzi kI cintA kyoM kI to unhoMne kahA ki pApa kA prArambha choTe pApa se hI hotA hai, vahI Age jAkara bar3e pApa kA rUpa dhAraNa karatA hai| aisI aneka ghaTanAyeM unake jIvana meM ghaTita huIM, jo unake 'sAdA jIvana, ucca vicAra' kI sUkti ko cAritArtha karatI haiN| unake kArya unake ujjavala vicAroM ke darpaNa the| ve eka ImAnadAra, dhArmika aura nyAyapriya vyakti the| unakA dehAvasAna mAtra 51 varSa kI alpAyu meM san 1917 arthAt vi. saM. 1973 caitra vadI paMcamI ke dina unakI karmasthalI murainA meM huaa| zrI jaina siddhAnta pravezikA : saMkSipta paricaya sarvaprathama guruvarya svargIya zrI paM. gopAladAsa varaiyAjI ne 'zrI jaina siddhAnta darpaNa' nAmaka eka svatantra kRti kI racanA kii| yadyapi yaha unakI sarvaprathama kRti hai, tathApi isameM unakI adbhuta praur3hatA kA paricaya milatA hai, isa kRti ke saMbaMdha meM paM. zrI phUlacaMda siddhAntazAstrI ke vicAra dRSTavya haiM - "yadyapi jaina siddhAMta kA rahasya pragaTa karane vAle zrI kundakundAcArya ke samAna mahAna AcAryoM ke banAye hue bar3e- bar3e aneka grantha aba bhI maujUda haiM, para unakA asalI jJAna prApta karanA asambhava nahIM to duHsAdhya avazya hai; isalie jisa taraha sucatura loga jahA~ para ki sUrya kA prakAza nahIM pahu~ca sakatA, vahA~ para bhI bar3e-bar3e camakIle darpaNa Adi padArthoM ke dvArA rozanI pahu~cAkara apanA kAma calAte haiM, usI taraha jaTila jaina siddhAntoM ke pUrNa prakAza ko kisI taraha ina jIvoM ke hRdaya mandira meM pahu~cAne ke lie 'jaina siddhAnta darpaNa' kI AvazyakatA hai| zAyada Apane aise pahaladAra darpaNa bhI dekhe hoMge, jinake dvArA ulaTa - pherakara dekhane se bhinna-bhinna padArthoM kA pratibhAsa hotA hai, usI taraha isa 'jaina siddhAnta darpaNa' ke bhinna-bhinna adhikAroM dvArA siddhAMta viSayaka bhinna-bhinna padArthoM kA jJAna prApta kiyA jA skegaa|" isI prakAra jinAgama meM praveza karane ke uddezya se unhoMne bAlAvabodhinI'zrI jaina siddhAMta pravezikA' kI racanA kii| yadyapi paravartI cintakoM ko yaha racanA bhI kliSTa jAna par3I to unhoMne ise AdhAra banAkara laghu jaina siddhAnta pravezikA kI racanA kii| yaha sampUrNa racanA 671 praznottaroM meM nibaddha hai| isa racanA ko pA~ca pramukha adhyAyoM meM vibhakta kiyA gayA hai| yadyapi unhoMne adhyAyoM kA nAmakaraNa nahIM kiyA hai| lekina unhoMne adhyAyoM ko unakI viSaya vastu
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 ke AdhAra para hI vibhAjita kiyA hai| sampAdaka ne ina adhyAyoM ko dravya-guNa-paryAya, karma kA svarUpa,jIva kI khoja, mukti ke sopAna aura adhigama ke upAya nAmaka zIrSakoM se ullikhita kiyA hai - prathama adhyAya : dravya - guNa - paryAya isa adhyAya meM dravya - guNa - paryAya kA sAmAnya svarUpa, unake bheda-prabheda Adi kA vistAra se varNana prazna kramAMka 1 se 134 taka kiyA gayA hai| isake antargata sAmAnyaguNa, vizeSaguNa, pudgalaskandha, pA~ca zarIra, utpAda - vyaya - dhrauvya, loka- aloka, astikAya, anujIvI-pratijIvI guNa, cAra abhAva 'zraddhA jJAna cAritra' jJAna -darzana - sukha - vIrya Adi viSayoM kA bhI yathA sambhava varNana kiyA gayA hai| dvitIya adhyAya : karma kA svarUpa isa adhyAya meM saMsArI jIva ke sAtha sambaddha karmoM kA svarUpa prazna kramAMka 135 se 341 taka kula 207 praznottaroM ke dvArA kiyA gayA hai| isake antargata cAra prakAra ke karmabandha, unake bheda-prabheda, 148 prakAra ke karma, jIvavipAkI Adi karma, unake bheda, ghAti-aghAti karma, sarvaghAti - dezaghAtikarma, pApa-puNyakarma Adi, sAgara, palya Adi kAla, karmoM kI udaya, udIraNA Adi avasthAe~, niSeka sparddhaka, vargaNA, varga, avibhAga praticcheda, samayaprabaddha, guNahAni Adi jaina gaNitIya viSaya, Asrava aura usake bheda, Asrava ke kAraNa-mithyAtva -avirati-pramAda-kaSAya yoga tathA unake dvArA hone vAle bandha, upAdAna - nimittakAraNa Adi viSayoM kA varNana kiyA gayA hai| (zeSa adhyAya AgAmI varSa meM) guruvarya paNDita zrI gopAladAsa varaiyA dArA racita zrI jaina siddhAMta pravezikA (maMgalAcaraNa - upajAti chanda) natvA jinendra gata sarva doSa, sarvajJa devaM hita darzakaM ca / zrI jaina siddhAMta pravezike yaM, viracyate svalpa dhiyAM hitAya // artha - maiM (gata sarva doSa) sarvadoSoM se rahita vItarAgI (sarvajJa deva) sarvajJadeva (ca) aura (hita darzaka) parama hitopadezI - aise (jinendra) jinendra paramAtmA ko (natvA) namaskAra karake (svalpa dhiyAM hitAya) alpabuddhi ke dhAraka jIvoM ke hita ke lie (iyaM) yaha (zrI jaina siddhAMta pravezikA) zrI jaina siddhAMta pravezikA (viracyate) likhatA huuN| vizeSArtha - yahA~ granthakAra ne maMgalAcaraNa karate hue jinendra paramAtmA ke tIna guNa-vItarAgI, sarvajJa aura hitopadezI kA smaraNa karate hue unheM namaskAra kiyA hai tathA grantha likhane kI pratijJA karate hue ve likhate haiM ki maiMne yaha zrI jaina siddhAMta pravezikA, atyanta alpabuddhi ke dhAraka jIvoM ko dhyAna meM rakhakara banAI hai arthAt vizeSa buddhimAnajana ise par3hakara kisI prakAra kA visaMvAda na kareM - aisI prArthanA bhI isameM sammilita hai arthAt isase unakI vinamratA kA paricaya bhI milatA hai|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya dravya-guNa- paryAya (dohA) dravya - guNa - paryAya kA, jo nita hove jJAna / zIghra mile samyaktva pada, pAve pada nirvANa || 1.1 dravya aura guNa prazna 001- dravya kise kahate haiM? uttara - guNoM ke samUha ko dravya kahate haiN| (prazna - vizva kise kahate haiM? uttara - chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiN|) (-laghu jaina siddhAMta pravezikA, prazna 1) prazna 002- guNa kise kahate haiM? uttara - jo dravya ke sampUrNa bhAgoM aura usakI sarva avasthAoM meM rahate haiM unheM guNa kahate haiN| prazna 003 - guNa ke kitane bheda haiM? uttara - guNa ke do bheda haiM - sAmAnya aura vizeSa / dravya sAmAnya guNa jisa zakti ke kApa ya meM artha abakA kabhI bAdhita ho kiyA kAziva prabAra jisa zakti ke kAraNa pa eka sA nahIM rahatA va kisI na kisI samayapanA jJAna kA viya kAma rahanA jIva dvanya-jJAna, varzana puNala-mparzA, rasa, gaMdha, varNa dharma-atihetutva adharma-sthiti hetutva AvAmAprazna 004 - sAmAnyaguNa kise kahate haiM? uttara - jo saba dravyoM meM samAnarUpa se rahate haiM unheM sAmAnyaguNa kahate haiN| prazna 005- vizeSaguNa kise kahate haiM ? uttara - jo saba dravyoM meM na rahakara apane-apane dravya meM rahate haiM unheM vizeSaguNa kahate haiN| prazna 006- sAmAnyaguNa kitane haiM? uttara - sAmAnyaguNa aneka haiM, lekina unameM chaha mukhya haiN| jaise-astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurulaghutva aura pradezatva guNa / prazna 007- astitvaguNa kise kahate haiM? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya kA kabhI nAza nahIM hotA hai use astitvaguNa kahate haiN| prazna 008- vastutvaguNa kise kahate haiM? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya meM arthakriyA hotI hai use vastutvaguNa kahate haiN| jaise-ghar3e kI arthakriyA jala dhAraNa karanA hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 009- dravyatvaguNa kise kahate haiM ? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya sarvadA eka-sA nahIM rahatA aura jisakI paryAyeM (dazAe~) hamezA badalatI rahatI haiM use dravyatvaguNa kahate haiN| prazna 010- prameyatvaguNa kise kahate haiM? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya kisI na kisI ke jJAna kA viSaya hotA hai use prameyatvaguNa kahate haiN| prazna 011- agurulaghutvaguNa kise kahate haiM? uttara jisa zakti ke kAraNa dravya meM dravyapanA kAyama rahatA hai arthAt eka dravya dUsare dravyarUpa nahIM pariNamatA aura eka guNa dUsare guNarUpa nahIM pariNamatA aura dravya meM rahane vAle ananta guNa bikhara kara alaga-alaga nahIM hote haiM use agurulaghutvaguNa kahate haiN| prazna 012 - pradezatvaguNa kise kahate haiM ? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya kA koI na koI AkAra avazya hotA hai use pradezatvaguNa kahate haiN| 1.2 dravyoM ke bheda evaM svarUpa prazna 013 - dravyoM ke kitane bheda haiM? uttara - dravyoM ke chaha bheda haiM - jIva , pudgala, dharma , adharma, AkAza aura kAladravya / jIva pugAla dharma adharma AkAza bahirAtmA aMtarAtmA paramAtmA paramAmu skandha lokAkAkSa alokAkAkSa nizcayakAla AhAravargaNA taijasavarmaNA bhASAvargaNA manomarmaNA kArmANavaNA prazna 014 - jIvadravya kise kahate haiM ? uttara - jisameM cetanA Adi guNa pAye jAte haiM use jIvadravya kahate haiN| prazna 015- pudgaladravya kise kahate haiM? uttara - jisameM sparza, rasa, gandha, varNa Adi guNa pAye jAte haiM use pudgaladravya kahate haiN| prazna 016- pudgala ke kitane bheda haiM? uttara - pudgala ke do bheda haiM - paramANu aura skandha / prazna 017- paramANu kise kahate haiM? uttara jisakA dUsarA vibhAga nahIM ho sakatA -aise sabase sUkSma pudgala ko paramANu kahate haiM,yahI vAstava meM pudgaladravya hai| prazna 018- skandha kise kahate haiM? uttara - aneka paramANuoM ke bandha (samUha) ko skandha kahate haiN| (aneka arthAt do yA do se adhika)
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 019- bandha kise kahate haiM ? uttara aneka vastuoM meM ekapane kA jJAna karAne vAle sambandha vizeSa ko bandha kahate haiM / prazna 020- skandha ke kitane bheda haiM? uttara skandha ke AhAravargaNA, taijasavargaNA, bhASAvargaNA, mano vargaNA, kArmANa vargaNA Adi 23 bheda haiN| AhAravargaNA kise kahate haiM ? prazna 021 uttara - - prazna 022 uttara prazna 023 uttara - - prazna 024uttara - prazna 025uttara - - uttara prazna 028 jo pudgala skaMdha, tejasa zarIrarUpa pariNamita hote haiM, unheM taijasa vargaNA kahate haiN| , ( prazna taijasa zarIra kise kahate haiM ? uttara- audArika aura vaikriyika zarIra ko kAnti denevAle zarIra ko taijasa zarIra kahate haiN|) la. jai. si. pra. pra. 1 prazna 026- bhASAvargaNA kise kahate haiM ? - - uttara jo pudgalaskandha, zabdarUpa pariNamita hote haiM, unheM bhASAvargaNA kahate haiM / prazna 027- manovargaNA kise kahate haiM ? jo pudgalaskandha, dravya manarUpa pariNamita hote haiM, unheM manovargaNA kahate haiN| kArmaNavargaNA kise kahate haiM? uttara jo pudgalaskandha, kArmaNa zarIrarUpa pariNamate haiM, unheM kArmaNavargaNA kahate haiN| prazna 029- kArmaNa zarIra kise kahate haiM ? jJAnAvaraNAdi aSTa karmoM ke samUha ko kArmaNa zarIra kahate haiN| uttara prazna 030- taijasa aura kArmaNa zarIra kisake hote haiM ? uttara - jo pudgalaskandha yA vargaNA, audArika, vaikriyika aura AhAraka ina tIna zarIrarUpa tathA zvAsocchvAsarUpa pariNamita hote haiM unheM AhAravargaNA kahate haiN| audArika zarIra kise kahate haiM ? manuSya aura tiyaMca ke sthUla zarIra ko audArika zarIra kahate haiN| vaikriyika zarIra kise kahate haiM ? - 154 - jo choTe - bar3e, eka - aneka, pRthak - apRthak Adi vicitra kriyAoM ko kara sakatA hai aise deva aura nArakiyoM ke zarIra ko vaikriyika zarIra kahate haiN| AhAraka zarIra kise kahate haiM ? chaTaveM guNasthAnavartI muni ko tattvoM ke sambandha meM koI zaMkA hone para kevalI yA zrutakevalI ke pAsa jAne ke lie mastaka meM se jo eka hAtha kA svaccha, sapheda, saptadhAturahita puruSAkAra putalA nikalatA hai use AhAraka zarIra kahate haiN| taijasavargaNA kise kahate haiM ? , - tejasa aura kArmaNa zarIra sabhI saMsArI jIvoM ko hote haiM / ( prazna eka jIva ke eka sAtha kitane zarIra ho sakate haiM ? uttara- eka jIva ke ekasAtha kama se kama do aura adhika se adhika cAra zarIra ho sakate haiN| vigrahagati meM taijasa aura kArmaNa, manuSya aura tiryaMca ke audArika, taijasa aura kArmaNa, devoM aura nArakiyoM ke vaikriyaka, taijasa aura kArmaNa; tathA AhAraka RddhidhArI muni ke audArika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra hote haiM / ) (- laghu jaina siddhAMta pravezikA, prazna 35)
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 prazna 031- dharmadravya kise kahate haiM? uttara - jo svayaM gatirUpa se pariNamita jIva aura pudgaloM ko gamana karane (calane) meM sahakArI ho athavA nimitta ho use dharmadravya kahate haiN| jaise - machalI ke gamana meM jl| prazna 032 - adharmadravya kise kahate haiM? uttara - jo gatipUrvaka svayaM sthitirUpa se pariNamita jIva aura pudgaloM ko rukane (Thaharane) meM sahakArI athavA nimitta ho, use adharmadravya kahate haiN| jaise - pathika ko Thaharane meM vRkSa kI chaayaa| prazna 033 - AkAza dravya kise kahate haiM? uttara jo jIvAdi pA~ca dravyoM ko rahane ke lie sthAna detA hai, use AkAzadravya kahate haiN| jaise- manuSyoM ko rahane ke lie ghara, makAna aadi| prazna 034- kAladravya kise kahate haiM? uttara - jo jIvAdi samasta dravyoM ke pariNamana meM sahakArI athavA nimitta hotA hai, use kAladravya kahate haiN| jaise - kumhAra ke cAka ko ghUmane meM lohe kI kiilii| prazna 035- kAla ke kitane bheda haiM? uttara - kAla ke do bheda haiM -nizcayakAla aura vyvhaarkaal| prazna 036- nizcayakAla kise kahate haiM? uttara - kAladravya ko nizcayakAla kahate haiN| prazna 037- vyavahAra kAla kise kahate haiM ? uttara - kAladravya kI pala, ghar3I, dina, mAha, varSa Adi paryAyoM ko vyavahArakAla kahate haiN| 1.3 paryAya prazna 038- paryAya kise kahate haiM? uttara - guNoM ke pariNamana (vikAra yA kArya) ko paryAya kahate haiN| prazna 039- paryAya ke kitane bheda haiM? uttara - paryAya ke do bheda haiM - vyaMjanaparyAya aura arthpryaay| prazna 040- vyaMjanaparyAya kise kahate haiM? uttara - pradezatvaguNa ke pariNamana (vikAra yA kArya) ko vyaMjanaparyAya kahate haiN| prazna 041- vyaMjanaparyAya ke kitane bheda haiM? uttara - vyaMjanaparyAya ke do bheda haiM - svabhAva vyaMjanaparyAya aura vibhAva vyaMjanaparyAya / prazna 042- svabhAva vyaMjanaparyAya kise kahate haiM? uttara - anya ke nimitta binA jo vyaMjanaparyAya hotI hai, use svabhAva vyaMjanaparyAya kahate haiN| jaise-jIva kI siddha paryAya / prazna 043- vibhAva vyaMjanaparyAya kise kahate haiM ? uttara anya ke nimitta sahita jo vyaMjanaparyAya hotI hai, use vibhAva vyaMjanaparyAya kahate haiN| jaise - jIva kI nara, nArakAdi paryAya /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 anya vyaMjana paryAya pravezava guNa ke vikAra ko vyaMjana parvAya kahate haiN| anya jaise. | PER artha paryAya pradezatva guNa ke alAvA anya guNoM ke vikAra ko artha parvAya kahate haiN| prazna 044 - arthaparyAya kise kahate haiM ? uttara - pradezatvaguNa ke alAvA anya samasta guNoM ke pariNamana (vikAra yA kArya) ko arthaparyAya kahate haiM? prazna 045- arthaparyAya ke kitane bheda hai? uttara - arthaparyAya ke do bheda haiM - svabhAva arthaparyAya aura vibhAva arthpryaay| prazna 046 - svabhAva arthaparyAya kise kahate haiM? uttara - anya ke nimitta binA jo arthaparyAya hotI hai use svabhAva arthaparyAya kahate haiN| jaise-jIva kA kevljnyaan| prazna 047- vibhAva arthaparyAya kise kahate haiM? uttara anya ke nimittasahita jo arthaparyAya hotI hai use vibhAva arthaparyAya kahate haiN| jaise - jIva ke rAga-dveSa aadi| (prazna - kisa-kisa dravya meM kauna - kauna sI paryAyeM hotI haiM ? uttara - jIva aura pudgaladravya meM svabhAva arthaparyAya, vibhAva arthaparyAya, svabhAva vyaMjanaparyAya aura vibhAva vyaMjanaparyAya, isa prakAra cAroM paryAyeM hotI haiN| dharma, adharma, AkAza aura kAladravya meM svabhAva arthaparyAya aura svabhAva vyaMjanaparyAya-isa taraha kevala do paryAyeM hotI haiN|)(- laghu jaina siddhAMta pravezikA, prazna 68) 1.4 utpAda - vyaya-dhauvya prazna 048 - utpAda kise kahate haiM ? uttara - dravya meM navIna paryAya kI prApti (utpatti) ko utpAda kahate haiN|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 049- vyaya kise kahate haiM? uttara - dravya meM pUrva paryAya ke tyAga (vinAza) ko vyaya kahate haiN| prazna 050- dhauvya kise kahate haiM? uttara - pratyabhijJAna kI kAraNabhUta dravya kI kisI avasthA kI nityatA ko dhrauvya kahate haiN| 1.5 dravyoM ke vizeSaguNa prazna 051- pratyeka dravya ke vizeSaguNa kauna-kauna se haiM? uttara jIvadravya meM cetanA, samyaktva, cAritra, sukha, kriyAvatI zakti ityAdi / pudgaladravya meM sparza, rasa, gandha, varNa kriyAvatIzakti aadi| dharmadravya meM gatihetutva aadi| adharmadravya meM sthitihetutva aadi| AkAzadravya meM avagAhanahetutva Adi aura kAla dravya meM pariNamana hetutva Adi vizeSa guNa haiN| (jIva aura pudgala meM kriyAvatIzakti nAma kA guNa nitya hai, usake kAraNa apanI- apanI yogyatAnusAra kabhI kSetrAntararUpa paryAya hotI hai, kabhI sthira rahanerUpa paryAya hotI hai| koI dravya (jIva yA pudgala) eka-dUsare ko gamana yA sthiratA nahIM karA sakate, donoM dravya apanI-apanI kriyAvatIzakti kI usa samaya kI yogyatA ke anusAra svataH gamana karate haiM yA sthira hote haiN|) (- laghu jaina siddhAMta pravezikA, prazna 16 kI pAda -TippaNI) 1.6 loka aura aloka prazna 052- AkAza ke kitane bheda haiM? uttara - AkAza eka akhaNDa dravya hai| prazna 053- AkAza kahA~ para hai? uttara - AkAza sarvavyApI hai| prazna 054- lokAkAza kise kahate haiM? uttara - AkAza meM jahA~ taka jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla - ye pA~ca dravya rahate haiM, use lokAkAza kahate haiN| prazna 055- alokAkAza kise kahate haiM ? - loka se bAhara ke AkAza ko alokAkAza kahate haiN| prazna 056- loka kI moTAI, U~cAI aura caur3AI kitanI hai? uttara loka kI moTAI, uttara aura dakSiNa dizA meM saba jagaha sAta rAjU hai / caur3AI pUrva aura pazcima dizA meM sabase nIce sAta rAjU hai| Upara krama se ghaTakara sAta rAjU kI U~cAI para caur3AI eka rAjU hai| phira krama se bar3hakara sAr3he dasa rAjU kI U~cAI para pA~ca rAjU caur3AI hai| phira krama se ghaTakara caudaha rAjU kI U~cAI para punaH eka rAjU caur3AI hai| loka kI U~cAI Urdhva aura adho dizA meM caudaha rAjU hai| (loka kI racanA kamara para donoM tarapha hAtha rakhakara khar3e hue manuSya ke samAna mAnI gayI hai athavA nIce eka ulTI arddhamRdaMga usake Upara eka pUrNa mRdaMga rakhane para jaisI AkRti banatI hai, usake samAna hai| loka kA pramANa 343 ghana rAjU hai| yaha sampUrNa loka tIna prakAra ke vAtavalaya se veSTita hai - 1. ghanodadhivAtavalaya, 2. ghanavAtavalaya aura 3. tanuvAtavalaya / ye tInoM vAtavalaya sAmAnyatayA 20-20 hajAra yojana pramANa moTAI vAle haiN| yaha uttara
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 / kahA~ hai? E ] alokAlAza ke madhya meM a AkAra kaisA hai? puruSAkAra athavA DeDha mujhamAkAra ghanaphala kitanA hai ? 343 ghanarAjU (14 guNita cha guNita 3.7) uMcAI kitanI hai ? | sarvatra caudaha rAjU laMbAI kitanI hai ? PN sarvatra sAta rAjU | uttara-dakSiNa caur3AI kitanI hai? pUrva-pazcima zrIsata 3.rAjU- tala meM madhya meM valokanA mAtra rUpara +ausata loka tIna bhAgoM meM vibhAjita hai - 1. adholoka, 2. madhyaloka aura 3. Urdhvaloka / sampUrNa loka ke bAhara dazoM dizAoM meM ananta alokAkAza hai| (- jainendra siddhAMta koza, bhAga 3, pRSTha 438 ke AdhAra para) prazna 057- dharmadravya aura adharmadravya khaNDarUpa haiM athavA akhaNDarUpa tathA inakA sthAna kahA~hai? uttara - dharmadravya aura adharmadravya donoM eka-eka akhaNDa dravya haiM aura donoM hI samasta lokAkAza meM vyApta haiN| prazna 058- pradeza kise kahate haiM? uttara AkAza ke jitane bhAga meM eka pudgala paramANu vyApta hotA hai use pradeza kahate haiN| (prazna - kisa dravya meM kitane pradeza haiM? uttara - eka jIva, dharma aura adharma dravya ke asaMkhyAta pradeza haiN| AkAza ke anaMta pradeza haiN| pudagala skandha ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta - isa taraha tInoM prakAra ke pradeza haiN| kAladravya aura pudgalaparamANu ekapradezI (-laghu jaina siddhAMta pravezikA, prazna 55) prazna 059- kAladravya kitane haiM aura kahA~ hai? uttara - lokAkAza ke jitane pradeza haiM, utane hI kAladravya haiM arthAt loka pramANa asaMkhyAta haiM kyoMki lokAkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka kAladravya (kAlANu) sthita hai| prazna 060- pudgaladravya kitane haiM aura unakA sthAna kahA~ hai ? uttara - pudgaladravya anantAnanta haiM aura ve bhI samasta lokAkAza meM bhare hue haiN| prazna 061- jIvadravya kitane aura kahA~ haiM? uttara - jIvadravya ananta haiM aura ve samasta lokAkAza meM bhare hue haiN|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 prazna 062- pratyeka jIva kitanA bar3A hai? uttara - pratyeka jIva, pradezoM kI saMkhyA apekSA lokAkAza ke barAbara hai, parantu saMkoca-vistAra ke kAraNa vaha apane zarIra ke pramANa hai aura muktajIva antima zarIra pramANa hai| prazna 063 - lokAkAza ke barAbara kauna sA jIva hai ? uttara - mokSa jAne se pahale kevalI samudghAta karane vAlA jIva lokAkAza ke barAbara hotA hai| prazna 064- samudghAta kise kahate haiM? uttara - mUla zarIra ko chor3e binA jIva ke pradezoM kA zarIra se bAhara nikalanA samudghAta hai| 1.7 astikAya prazna 065- astikAya kise kahate haiM? uttara - bahupradezI dravya ko astikAya kahate haiN| prazna 066- astikAya ke kitane bheda haiM ? uttara - astikAya ke pA~ca bheda haiM -jIva, pudgala,dharma, adharma aura aakaash| ina pA~coM dravyoM ko paMcAstikAya kahate haiN| kAladravya bahupradezI nahIM haiM isalie vaha astikAya nahIM hai| prazna 067- pudgala paramANu bhI eka pradezI hai to vaha astikAya kaise huA? uttara pudgala paramANu eka pradezI hone para bhI zakti kI apekSA se astikAya hai arthAt vaha skandharUpa hokara bahupradezI ho jAtA hai isalie upacAra se use bhI astikAya kahA hai| 1.8 anujIvI aura pratijIvI guNa prazna 068 - anujIvI guNa kise kahate haiM ? uttara - vastu ke bhAvasvarUpa guNoM ko anujIvI guNa kahate haiN| jaise- samyaktva, cAritra, sukha, cetanA, sparza, rasa, gaMdha, varNa aadi| prazna 069- pratijIvI guNa kise kahate haiM? uttara - vastu ke abhAvasvarUpa dharma ko pratijIvI guNa kahate haiN| jaise - nAstitva, amUrtatva, acetanatva aadi| 1.8.1 cAra abhAva prazna 070- abhAva kise kahate haiM? uttara - eka padArtha kI dUsare padArtha meM nAsti (avidyamAnatA) ko abhAva kahate haiN| prazna 071- abhAva ke kitane bheda haiM? uttara - abhAva ke cAra bheda haiM - prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva aura atyaMtAbhAva / prazna 072- prAgabhAva kise kahate haiM? uttara - vartamAna paryAya kA pUrva paryAya meM abhAva prAgabhAva hai| prazna 073- pradhvaMsAbhAva kise kahate haiM? - vartamAna paryAya kA AgAmI paryAya meM abhAva pradhvaMsAbhAva hai|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 074- anyonyAbhAva kise kahate haiM? uttara eka pudgaladravya kI vartamAna paryAya meM dUsare pudagaladravya kI vartamAna paryAya ke abhAva ko anyonyAbhAva kahate haiN| (samayasAra graMtha ke hindI TIkAkAra paNDita jayacandajI chAbar3A kRta AptamImAMsA vacanikA, zloka 11 kI TIkA meM likhA hai -'anya svabhAvarUpa vastu taiM apane svabhAva kA bhinnapanA, yAkU itaretarAbhAva kahie' arthAt anya svabhAvarUpa vastu se apane svabhAva kA bhinnapanA - isako itaretarAbhAva kahate haiN| itaretarAbhAva kA dUsarA nAma anyonyAbhAva hai|) (-jainendra siddhAMta koza, bhAga 1, pRSTha 128 ke AdhAra para) prazna 075- atyaMtAbhAva kise kahate haiM ? uttara eka dravya meM dUsare dravya kA jo abhAva hotA hai, use atyaMtAbhAva kahate haiN| (prazna - ina cAra abhAvoM ko samajhane se kyA lAbha hai ? uttara - (1) prAgabhAva ko samajhane se yaha lAbha hai ki kisI jIva ne yadi anAdikAla se ajJAna -mithyAtvAdi doSa kiye hoM, dharma kabhI nahIM kiyA ho to bhI vaha jIva navIna puruSArtha se dharma prApta kara sakatA hai, kyoMki vartamAna paryAya kA pUrva paryAya meM abhAva hai| (2) pradhvaMsAbhAva ko samajhane se yaha lAbha hai ki yadi kisI jIva ne vartamAna avasthA meM dharma na kiyA ho to bhI vaha jIva usa adharma dazA kA turanta abhAva karake navIna puruSArtha se dharma prApta kara sakatA hai| (3) anyonyAbhAva ko samajhane se yaha lAbha hai ki eka pudgaladravya kI paryAya, dUsare pudgala kI paryAyoM kA kucha bhI nahIM kara sakatI hai arthAt eka-dUsare ko madada, sahAyatA, asara yA preraNAdi kucha bhI nahIM kara sktii| (4) atyantAbhAva ko samajhane se yaha lAbha hai ki pratyeka dravya meM dUsare dravya kA abhAva hone se koI dravya,anya dravya kI paryAyoM meM kucha bhI nahIM karatA arthAt sahAyatA, asara, madada yA preraNA ityAdi kucha bhI nahIM kara sktaa| zAstra meM jo kucha anya meM karane-karAne Adi kA kathana hai, vaha ghI ke ghar3e ke samAna mAtra vyavahAra kA kathana hai, satyArtha nahIM hai| cAra abhAvoM ke sambandha meM aisI samajha karane se svasanmukhatA kA puruSArtha hotA hai yahI saccA lAbha hai|) (-laghu jaina siddhAMta pravezikA, prazna 123) 1.8.2 jIva ke anujIvI guNa prazna 076 - jIva ke anujIvI guNa kauna se hai? uttara - cetanA, samyaktva, cAritra, sukha, vIrya, bhavyatva, abhavyatva ,jIvatva, vaibhAvika, kartRtva, bhoktRtva Adi ananta guNa anujIvI guNa haiN| 1.8.3 jIva ke pratijIvI guNa prazna 077 - jIva ke pratijIvI guNa kauna se haiM ? uttara - avyAbAdha, avagAha, agurulaghu, sUkSmatva, nAstitva Adi ananta guNa pratijIvI guNa haiN| 1.8.4 jIva ke anujIvI guNoM kA vistRta vivecana prazna 078- cetanA kise kahate haiM? uttara - jisameM padArthoM kA pratibhAsa hotA hai, use cetanA kahate haiN| prazna 079- cetanA ke kitane bheda haiM? uttara - cetanA ke do bheda haiM - darzanacetanA aura jnyaancetnaa| prazna 080- darzanacetanA kise kahate haiM ? uttara - jisameM mahAsattA (sAmAnya) kA pratibhAsa (nirAkAra jhalaka yA avabhAsana) hotA hai, use darzana cetanA kahate haiN|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ jI 5 to 14625 ke patijIvI guNa prazna 081- mahAsattA kise kahate haiM ? uttara prazna 082uttara - - prazna 083uttara prazna 084 uttara - - anujIvI guNa - 1-001 anyAbAdha cAritra - pAcaraNa UUU avagAha cetakhA prazna 085 - jJAnacetanA ke kitane bheda haiM ? uttara sukha abhacyata dravya prANa rasa vejacAritra sakala cakSu apakSa avadhi kevala varNana karmAna varzana varzana samasta padArthoM ke astitva ko grahaNa karane vAlI sattA ko mahAsattA kahate haiM / jJAnacetanA kise kahate haiM ? avAntarasattA - viziSTa - vizeSa padArtha ko viSaya karane vAlI cetanA ko jJAna cetanA kahate haiN| 161 avAntarasattA kise kahate haiM ? kisI vivakSita padArtha kI sattA ko avAntarasattA kahate haiM / darzanacetanA ke kitane bheda haiM ? darzanacetanA ke cAra bheda haiM cakSudarzana, acakSudarzana avadhidarzana aura kevaladarzana / - ( prazna - darzanacetanA kaba utpanna hotI hai ? uttara darzanacetanA chadmastha jIvoM ko jJAna ke pahale aura kevalajJAniyoM ko jJAna ke sAtha-sAtha utpanna hotI hai|) ( laghu jaina siddhAMta pravezikA, prazna 82 ) - jJAnacetanA ke pA~ca bheda haiM matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 prazna 086- matijJAna kise kahate haiM? uttara - indriya aura mana kI sahAyatA se jo jJAna hotA hai use matijJAna kahate haiN| prazna 087- matijJAna ke kitane bheda haiM? uttara - matijJAna ke do bheda haiM- sAMvyavahArika pratyakSa aura prokss| (vyavahArika dRSTi se jo matijJAna indriya aura mana ke dvArA sAkSAt hotA hai, vaha sAMvyavahArika pratyakSa matijJAna kahalAtA hai tathA jo matijJAna sAMvyavahArika pratyakSa yA dhAraNA ke bAda hotA hai, vaha parokSa matijJAna kahalAtA (-parIkSAmukha Adi nyAyagranthoM ke AdhAra para) prazna 088- parokSa matijJAna ke kitane bheda haiM ? uttara - parokSa matijJAna ke cAra bheda haiM - smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumaan| prazna 089- matijJAna ke anya prakAra se kitane bheda haiM? uttara - anya prakAra se matijJAna ke cAra bheda haiM - avagraha, IhA, avAya aura dhaarnnaa| prazna 090- avagraha kise kahate haiM? uttara - indriya aura padArtha kA yathAyogya sambandha hone ke bAda utpanna hue sAmAnya pratibhAsarUpa darzana ke pazcAt avAntara sattA sahita vizeSa vastu ko grahaNa karane vAle vizeSa jJAna ko avagraha kahate haiN| jaise - yaha manuSya hai| prazna 091- IhA kise kahate haiM? uttara avagraha se jAne hue padArtha kI vizeSatA ke viSaya meM utpanna hue saMzaya ko dUra karane vAle icchA rUpa jJAna ko IhA kahate haiN| jaise - ye ThAkuradAsajI honA cAhie? yaha jJAna bhI itanA kamajora hai ki yadi kisI padArtha kI IhA hokara chUTa jAye; usakA nizcaya na ho to usake viSaya meM kAlAntara meM saMzaya aura vismaraNa ho jAtA hai| prazna 092- avAya kise kahate haiM? uttara - IhA se jAne hue padArtha meM 'yaha vahI hai, anya nahIM hai'- aise nizcayAtmaka jJAna ko avAya kahate haiN| jaise - ye ThAkuradAsajI hI haiM, anya nahIM haiN| avAya se jAne hue padArtha meM saMzaya to nahIM hotA kintu vismaraNa ho sakatA hai| prazna 093- dhAraNA kise kahate haiM? uttara - jisa jJAna se jAne hue padArthoM meM kAlAntara meM saMzaya tathA vismaraNa nahIM hotA hai use dhAraNA kahate haiN| matijJAna ke bheda avagraha avAya svarUpa sarvaprathama jAnanA icchA-abhilASA nirNaya kAlAMtara meM saMkSaya-vimmaraNa ho jAtA hai | saMzaya to nahIM, para vismaraNa
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 prazna 094 - matijJAna ke viSayabhUta padArthoM ke kitane bheda haiM? uttara - matijJAna ke viSayabhUta padArthoM ke do bheda haiM - vyakta aura avykt| prazna 095- kyA avagrahAdi jJAna donoM hI prakAra ke padArthoM kA hotA hai? uttara - vyakta padArthoM ke avagrahAdi cAroM hI jJAna hote haiM parantu avyakta padArthoM kA sirpha avagraha hI hotA hai kyoMki avagraha ke bhI do bheda haiM - arthAvagraha aura vyNjnaavgrh| prazna 096 - arthAvagraha kise kahate haiM? uttara - vyakta padArthoM ke avagraha ko arthAvagraha kahate haiN| prazna 097- vyaMjanAvagraha kise kahate haiM? uttara - avyakta padArthoM ke avagraha ko vyaMjanAvagraha kahate haiN| prazna 098 - arthAvagraha kI taraha vyaMjanAvagraha bhI kyA sabhI indriyoM aura mana dvArA hotA hai? uttara - nahIM, vyaMjanAvagraha cakSu aura mana ko chor3akara zeSa saba indriyoM dvArA hotA hai| prazna 099 - vyakta aura avyakta padArthoM ke kitane bheda haiM ? uttara vyakta aura avyakta padArthoM ke bAraha- bAraha bheda chaha jor3oM meM haiM - bahu, eka, bahuvidha, ekavidha, kSipra, akSipra, aniHsRta, niHsRta, anukta, ukta, dhruva aura adhruva / (bahu - bahuta yA aneka padArtha / eka - alpa yA eka padArtha / bahuvidha - bahuta prakAra ke padArtha / ekavidha - eka prakAra ke pdaarth| kSipra - teja gativAle padArtha / akSipra - manda gativAle padArtha / aniHsRta - AMzika dikhanevAle padArtha / niHsRta - pUrNa dikhanevAle padArtha / anukta - avarNita yA akathita padArtha / ukta - varNita yA kathita padArtha / dhruva - sthira padArtha / adhruva - asthira pdaarth|) (- tatvArthasUtra 1/16 kI TIkA ke AdhAra para) prazna 100- zrutajJAna kise kahate haiM? uttara - matijJAna se jAne hue padArtha ke sambandha se kisI dUsare padArtha ke jJAna ko zrutajJAna kahate haiN| jaise -'ghaTa' zabda sunane ke bAda utpanna huA kambu - grIvA Adi AkArarUpa ghaTa kA jJAna / (avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna kI paribhASAyeM - adhyAya 1, pATha - 3 ratnatraya meM dI gaI haiN|) prazna 101- darzana kaba hotA hai? uttara - alpajJa jIvoM ko jJAna ke pahale darzana hotA hai kyoMki binA darzana ke jJAna nahIM hotA parantu sarvajJadeva ko kevalajJAna aura kevaladarzana sAtha - sAtha hote haiN| prazna 102- cakSudarzana kise kahate haiM? uttara - cakSu sambandhI matijJAna se pahale hone vAle sAmAnya pratibhAsa yA sAmAnya avalokana ko cakSudarzana kahate haiN| prazna 103- acakSudarzana kise kahate haiM? uttara - cakSu ke alAvA anya indriyoM aura mana sambandhI matijJAna se pahale hone vAle sAmAnya avalokana ko acakSudarzana kahate haiN| prazna 104 - avadhidarzana kise kahate haiM ? uttara - avadhijJAna se pahale hone vAle sAmAnya avalokana ko avadhidarzana kahate haiM / prazna 105- kevaladarzana kise kahate haiM? uttara - kevalajJAna ke sAtha-sAtha hone vAle sAmAnya avalokana ko kevaladarzana kahate haiN|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 106- samyaktvaguNa kise kahate haiM ? uttara - jisa guNa ke pragaTa hone para apane zuddha AtmA kA pratibhAsa hotA hai use samyaktvaguNa kahate haiN| (samyaktvaguNa kA paryAyavAcI zraddhAguNa hai| samyagdarzana aura mithyAdarzana usakI kramazaH svabhAva vibhAva paryAyeM haiN| samyagdarzana ke aneka lakSaNa haiM, unameM cAra mukhya haiM - (1) AtmA kA zraddhAna, (2) sva-para kA zraddhAna, (3) jIvAdi tattvoM kA zraddhAna tathA (4) sacce deva - zAstra - guru kA zraddhAna / darzanamoha kI tIna aura cAritramoha kI anantAnubandhI kodha-mAna-mAyA-lobha milAkara kula sAta prakRtiyoM ke upazama - kSaya - kSayopazama se samyagdarzana pragaTa hotA hai| samyagdarzana ke alaga-alaga apekSAoM se aneka prakAra ke bheda batAye gaye haiN| utpatti kI apekSA do bheda haiM - nisargaja aura adhigmj| nayoM kI apekSA do bheda haiM - nizcaya samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzana / rAga ke sadbhAva aura abhAva kI apekSA sarAga samyagdarzana aura vItarAga samyagdarzana karma kI apekSA tIna bheda haiM upazama samyagdarzana, kSayopazama samyagdarzana aura kSAyika samyagdarzana aadi|) prazna 107- cAritra kise kahate haiM? uttara - bAhya aura Abhyantara kriyA ke nirodha se honevAlI AtmA kI vizeSa zuddhi ko cAritra kahate haiN| (aise pariNAmoM ko svarUpa sthiratA, nizcalatA, vItarAgatA, sAmya, dharma aura cAritra kahate haiM / jaba AtmA ke cAritraguNa kI zuddhaparyAya utpanna hotI hai taba bAhya aura AbhyantarakriyA kA yathAsambhava nirodha ho jAtA hai|) (- laghu jaina siddhAMta pravezikA, prazna 94) prazna 108- bAhya kriyA kise kahate haiM? uttara hiMsA karanA, jhUTha bolanA, corI karanA, kuzIla sevana karanA aura parigraha saMcaya karanA Adi ko bAhya kriyA kahate hai| (yahA~ mukhyarUpa se bAhya azubhakriyAoM kA ullekha kiyA hai, kyoMki zubha-kriyAoM ko vyavahAranaya se dezacAritra aura sakalacAritra ke rUpa meM mAnA jAtA hai; nizcayacAritra meM to zubha aura azubha donoM kriyAoM kA niSedha ho jAtA hai|) prazna 109- Abhyantara kriyA kise kahate haiM ? uttara - yoga aura kaSAya ko Abhyantara kriyA kahate haiN| prazna 110- yoga kise kahate haiM? uttara - mana - vacana-kAya ke nimitta se AtmA ke pradezoM ke caMcala hone ko yoga kahate haiN| prazna 111- kaSAya kise kahate haiM? uttara - krodha - mAna-mAyA - lobharUpa AtmA ke vibhAva pariNAmoM ko kaSAya kahate haiN| prazna 112- guNa sthAna apekSA se cAritra ke kitane bheda hai? uttara - guNa sthAna apekSA se cAritra ke cAra bheda haiM - svarUpAcaraNacAritra, dezacAritra, sakalacAritra aura yathAkhyAta caaritr| prazna 113- svarUpAcaraNacAritra kise kahate haiM? uttara zuddhAtmAnubhavana se avinAbhAvI vizeSa cAritra ko svarUpAcaraNacAritra kahate haiN| (samyaktva se avinAbhAvI hone ke kAraNa ise vyavahAra se samyaktvAcaraNacAritra bhI kahate haiN| yaha cauthe guNasthAna se hI anantAnubandhI kaSAya ke abhAva meM pragaTa hotA hai| isake sadbhAva meM aSTa agoM kA pAlana; ATha zaMkAdi doSa, ATha mada, chaha anAyatana aura tIna mUr3hatAoM kA tyAga hotA hai| jIva ke bhAva prazama, saMvega, anukampA aura Astikya se yukta hote haiN|) (- aSTapAhur3a cAritrapAhuDa ke AdhAra para )
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 cArikha ko prazna 114- dezacAritra kise kahate haiM? uttara - zrAvaka ke vratoM (aNuvratoM) ko dezacAritra kahate haiN| (nizcaya samyagdarzanasahita anantAnubandhI tathA apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ke abhAvapUrvaka AtmA meM cAritra kI AMzika zuddhi pragaTa hotI hai, vaha nizcaya dezacAritra hai| isa AMzika zuddhi ke sAtha zrAvakadazA meM vratAdirUpa zubhabhAva hote haiN| vahA~ zuddha (nizcaya) dezacAritra se dharma hotA hai aura vyavahAra vratAdika se zubhabandha hotA hai| nizcayacAritra ke binA saccA vyavahAracAritra bhI nahIM ho sktaa|) (- laghu jaina siddhAMta pravezikA, prazna 98) prazna 115- sakalacAritra kise kahate haiM? uttara muniyoM ke vratoM (mahAvratoM) ko sakalacAritra kahate haiN| (nizcaya samyagdarzanasahita cAritraguNa kI zuddhi kI vRddhi hone se (anantAnubandhI Adi tIna kaSAyoM ke abhAva pUrvaka) AtmA meM utpanna hone vAlI (bhAvaliMgI munipada ke yogya) vizeSa zuddhi ko sakalacAritra kahate haiN| munipada meM 28 mUlaguNa Adi ke zubhabhAva hote haiM, use vyavahAra sakalacAritra kahate haiN| nizcayacAritra AtmAzrita hone se mokSamArga hai, dharma hai aura vyavahAracAritra parAzrita hone se bandhabhAva hai, mokSamArga nhiiN|) prazna 116- yathAkhyAtacAritra kise kahate haiM? uttara - kaSAyoM ke sarvathA abhAva se (prAdurbhUta) hone vAlI AtmA kI zuddhi vizeSa ko yathAkhyAta cAritra kahate haiN| prazna 117- sukha kise kahate haiM? uttara - AlhAda rUpa AtmA ke pariNAma vizeSa ko sukha kahate haiN| prazna 118- vIrya kise kahate haiM? uttara - AtmA kI zakti yA bala ko vIrya kahate haiN| (vIryaguNa kI paryAya ko vIrya yA puruSArtha kahate haiN|) prazna 119- bhavyatvaguNa kise kahate haiM? uttara - jisa zakti ke kAraNa AtmA meM samyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa hone kI yogyatA hotI hai use bhavyatvaguNa kahate haiN| prazna 120- abhavyatvaguNa kise kahate haiM? uttara - jisa zakti ke kAraNa AtmA meM samyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa hone kI yogyatA nahIM hotI hai use abhavyatvaguNa kahate haiN| prazna 121- jIvatvaguNa kise kahate haiM ? uttara - jisa zakti ke kAraNa AtmA prANa dhAraNa karatA hai use jIvatvaguNa kahate haiN| (jisa zakti ke kAraNa AtmA caitanyamAtra bhAvaprANa ko dhAraNa karatA hai, use jIvatvazakti kahate haiN|) (- samayasAra pariziSTa, 47 zakti) prazna 122- prANa kise kahate haiM? uttara jinake saMyoga se jIva jIvana avasthA aura viyoga se maraNa avasthA ko prApta hotA hai unheM prANa kahate haiN| prazna 123- prANa ke kitane bheda hai? uttara - prANa ke do bheda haiM - dravyaprANa aura bhaavpraann| prazna 124- dravyaprANa ke kitane bheda haiM? uttara - dravyaprANa ke dasa bheda haiM - manabala, vacanabala, kAyabala, sparzana indriya, rasanA indriya,
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 ghrANa indriya, cakSu indriya, karNa indriya, zvAsocchvAsa aura Ayu / prazna 125- bhAvaprANa kise kahate haiM ? uttara - AtmA kI jisa zakti ke nimitta se indriyAdika apane kArya meM pravartate haiM use bhAvaprANa kahate haiN| prazna 126 - kisa jIva ke kitane prANa hote haiM? uttara - ekendriya jIva ke cAra prANa - sparzana indriya, kAyabala, zvAsocchvAsa aura aayu| dvIndriya jIva ke chaha prANa - pUrvokta cAra - rasanA indriya aura vacanabala / trIndriya jIva ke sAta prANa - pUrvokta chaha aura ghrANa indriya / caturindriya jIva ke ATha prANa - pUrvokta sAta aura eka cakSu indriya / asainI paMcendriya jIva ke nau prANa - pUrvokta ATha aura eka karNa indriya / sainI paMcendriya jIva ke daza prANa - pUrvokta nau aura eka mnbl| prazna 127- bhAvaprANa ke kitane bheda haiM? uttara - bhAvaprANa ke do bheda haiM - bhAvendriya aura bhaavbl| prazna 128- bhAvendriya ke kitane bheda hai? uttara - bhAvendriya ke pA~ca bheda haiM - sparzana, rasanA, ghrANa,cakSu aura krnn| prazna 129- bhAvabala ke kitane bheda haiM ? uttara - bhAvabala ke tIna bheda haiM - manabala, vacanabala aura kaaybl| prazna 130- vaibhAvikaguNa kise kahate haiM? uttara - jisa zakti ke nimitta se dUsare dravya se sambandha hone para AtmA meM vibhAva pariNati hotI hai use vaibhAvikaguNa kahate haiN| (yaha vaibhAvikaguNa jIva aura pudgala - ina do dravyoM meM hI hotA hai| zeSa cAra dravyoM meM yaha guNa nahIM hotaa| muktajIvoM meM isa guNa kI zuddha svAbhAvika paryAya pragaTa ho jAtI hai|) (-laghu jaina siddhAMta pravezikA, prazna 112 kI pAda-TippaNI) 1.8.5 jIva ke pratijIvI guNoM kA vivecana prazna 131- avyAbAdha pratijIvI guNa kise kahate haiM ? uttara - sAtA aura asAtArUpa AkulatA (vedanIyakarma) ke abhAva ko avyAbAdha pratijIvI guNa kahate haiN| prazna 132- avagAha pratijIvI guNa kise kahate haiM? uttara - parataMtratA (Ayukarma) ke abhAva ko avagAha pratijIvI guNa kahate haiN| prazna 133 - agurulaghutva pratijIvI guNa kise kahate haiM? uttara - uccatA aura nIcatA (gotrakarma) ke abhAva ko agurulaghutva pratijIvI guNa kahate haiN| prazna 134 - sUkSmatva pratijIvI guNa kise kahate haiM? uttara - indriyoM ke viSayarUpa sthUlatA (nAmakarma) ke abhAva ko sUkSmatva pratijIvI guNa kahate haiN| // iti prathamo'dhyAyaH samAptaH //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 prazna maoNDala evaM abhyAsa ke dvitIya varSa (paricaya) prazna patra - zrI jaina siddhAMta pravezikA samaya -3 ghaMTA adhyAya - 4 (a) dravya-guNa- paryAya pUrNAMka - 100 noTa : sabhI prazna hala karanA anivArya hai| zuddha spaSTa lekhana para aMka die jaaveNge| prazna 1- satya/asatya kathana cunakara likhie (aMka 245= 10) (ka) avagraha se jAne hue padArtha vizeSa ke viSaya meM utpanna hue saMzaya ko dUra karane vAle icchA rUpa jJAna ko IhA kahate haiN| (kha) vyakta aura avyakta padArthoM ke bAraha - bAraha bheda chaha jor3oM meM haiN| (ga) yoga aura kaSAya ko bAhya kriyA kahate haiN| (gha) AlhAda rUpa AtmA ke pariNAma vizeSa ko sukha kahate haiN| (Ga) uccatA aura nIcatA (gotrakarma) ke abhAva ko sUkSmatva pratijIvI guNa kahate haiN| prazna 2 - rikta sthAnoM kI pUrti kIjie (aMka 2 x 5= 10) (ka) chaha dravyoM ke samUha ko.............kahate haiN| (kha) jo saba dravyoM meM samAna rUpa se rahate haiM unheM........kahate haiN| (ga) aneka.............ke baMdha ko skandha kahate haiN| (gha) jo pudgala skandha, taijasa zarIra rUpa pariNamita hote haiM, unheM...............kahate haiN| (Ga) dravya meM navIna paryAya kI prApti ko.............kahate haiN| prazna 3- sahI vikalpa cunakara likhiye - (aMka 245=10) (ka) gati hetuttva vizeSa guNa...........dravya kA hai- (1) dharma (2) adharma (3) kAla (4) pudgala (kha) AkAza................hai- (1) sarvavyApI (2) nIlA (3) brahmA (4) gagana (ga) mokSa jAne ke pahale kevalI samudghAta karane vAlA jIva.............ke barAbara hotA hai| (1) zarIra (2) AkAza(3) lokAkAza (4) AryakhaMDa (gha) vartamAna paryAya kA AgAmI paryAya meM abhAva.......hai - (1) prAgabhAva (2) pradhvaMsAbhAva (3) anyonyAbhAva (4) atyaMtAbhAva (Ga) kisI vivakSita padArtha kI sattA ko...........kahate haiM - (1) mahAsattA (2) avAMtara sattA (3)rAjasattA (4)janasattA prazna 4 - sahI jor3I banAiye - staMbha - ka staMbha-kha (aMka 245=10) vaibhAvika guNa astikAya bahupradezI AkAza asaMkhyAta pradeza kArmaNa anaMta pradeza jIva, dharma, adharma dravya aSTa karmoM kA samUha jIva prazna 5 - atilaghu uttarIya prazna (30 zabdoM meM koI pA~ca) (aMka 4 x 5 = 20) (ka) agurulaghutva guNa kise kahate haiM ? (kha) AhAraka zarIra kise kahate haiM ? (ga) bhavyatva aura abhayatva guNa kise kahate haiM? (gha) pratijIvI guNa ke bhedoM kI paribhASA likhiye| (Ga) prANa ke kitane bheda haiM ? bhedoM kI paribhASA likhiye| (athavA) kinhIM do dravyoM kI paribhASA likhiye| prazna 6 - laghu uttarIya prazna (50 zabdoM meM koI pA~ca) (aMka 645= 30) (1) paryAya ke bheda cArTa sahita smjhaaiye| (2) skaMdha ke bhedoM kA nirUpaNa kiijiye| (3) loka kI moTAI, U~cAI aura caur3AI kitanI hotI hai? (4) abhAvoM ko samajhane se lAbha btaaiye| (5) kinhIM cAra kI paribhASA likhiye - avAya, cakSudarzana, vaikriyaka zarIra, utpAda-vyaya-dhrauvya, smudghaat| (6) anujIvI-pratijIvI guNoM kA cArTa banAkara nAma likhiye| prazna 7 - koI eka prazna hala kreN| (200 zabdoM meM) (aMka 1x10 = 10) (ka) jIva ke anujIvI-pratijIvI guNoM kA vistRta vivecana kiijiye| (kha) dravya ke sAmAnya vizeSa guNoM para saMkSipta nibaMdha likhiye| (ga) dravya aura guNa para vistRta TippaNI likhiye|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 135 - jIva ke kitane bheda haiM ? uttara jIva ke do bheda haiM- saMsArI aura mukta / prazna 136- saMsArI jIva kise kahate haiM ? uttara karmasahita jIva ko saMsArI jIva kahate haiM / - uttara prazna 138 uttara - prazna 137 - mukta jIva kise kahate haiM ? - - - - dvitIya adhyAya karma kA svarUpa (dohA) karmasvarUpa ko jAnakara, akarma svabhAva pahicAna | akartRtva ko bhogakara, bhaye siddha bhagavAna || prazna 139- karma bandha ke kitane bheda haiM ? - / uttara karmabandha ke cAra bheda haiM prakRtibandha, pradezabandha sthitibandha aura anubhAgabandha / prazna 140 - cAra prakAra ke karma bandha ke kAraNa kyA haiM ? uttara yoga se prakRti aura pradezabandha hote haiM tathA kaSAya se sthiti aura anubhAga bandha hote haiN| ( mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pA~ca karma bandha ke kAraNa haiM / ) ( tatvArthasUtra 8/1) - - karmarahita jIva ko mukta jIva kahate haiN| karma kise kahate haiM ? prazna 143 uttara prazna 141- prakRtibandha kise kahate haiM ? uttara - jIva ke rAga-dveSAdi pariNAmoM ke nimitta se jo kArmaNa vargaNArUpa pudgala skandha jIva ke sAtha bandha ko prApta hote haiM unheM karma kahate haiN| (kaSAyasahita jIva, karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, vaha karma bandha kahalAtA hai|) ( tatvArthasUtra 8 / 2) prazna 142 prakRtibandha yA karma ke kitane bheda haiM ? uttara 2.1 prakRtibandha 168 mohAdi janaka tathA jJAnAdi ghAtaka usa usa svabhAva vAle kArmaNa pudgala skandhoM kA AtmA se sambandha honA prakRtibandha kahalAtA hai| prakRtibandha yA karma ke ATha bheda haiM - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAyakarma karma aura prakRti ekArthavAcI haiM / jJAnAvaraNa karma kise kahate haiM ? karma AtmA ke jJAnaguNa ko ghAtatA hai use jJAnAvaraNa karma kahate haiM /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 prazna 144- jJAnAvaraNa karma ke kitane bheda haiM? uttara - jJAnAvaraNakarma ke pA~ca bheda haiM - matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyayajJAnAvaraNa aura kevala jJAnAvaraNa karma / prazna 145- darzanAvaraNa karma kise kahate haiM? uttara - jo karma AtmA ke darzanaguNa ko ghAtatA hai use darzanAvaraNa kahate haiN| (tattvajJAna Adi ke sambandha meM pradoSa, niva, mAtsarya, antarAya, AsAdana, upaghAta Adi bhAva jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke Asrava haiM arthAt jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma kA bandha hotA hai|)( tatvArthasUtra 6/10) darzanAvaraNa 4AvaraNa ca acama avadhi siddhA1.bakAvaTa ko dUra karane ke lie 2.gamana karate hue rukanA, baiThanA, giravA pacalA .dhokAzrama, mada se utppA 2.netramukha uvADe hue sonA,ayanA nidrA-vikra 1.bIvaparamIda 2. netroM ko na ubAipAnA pracalA-pracalA .sa-2,baiThe-2 calate-2 punaH-3 .muba se lAra AnA, hAtha paira calA prazna 146- darzanAvaraNa karma ke kitane bheda haiM? uttara - darzanAvaraNa karma ke nau bheda haiM - cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhi darzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnagRddhi karma / prazna 147 - vedanIya karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke phala meM jIva ko bAhya sukha - duHkha kI vedanA hotI hai arthAta jo karma nimitta rUpa se AtmA ke avyAbAdhaguNa ko ghAtatA hai use vedanIya karma kahate haiN| prazna 148- vedanIya karma ke kitane bheda haiM? uttara - vedanIya karma ke do bheda haiM - sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya krm| (saMsArI jIvoM aura vratiyoM ke prati kramazaH anukampA, dAna aura sarAgasaMyama Adi rUpa yoga, sahanazIlatA, zauca Adi bhAvoM se sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai|) (- tatvArthasUtra 6/1) (duHkha, zoka, tApa, cIkhanA, vilApa karanA Adi bhAvoM se asAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai|) (- tatvArthasUtra 6/11) prazna 149- mohanIya karma kise kahate haiM ? uttara - jo karma AtmA ke samyaktva aura cAritraguNa ko ghAtatA hai use mohanIya karma kahate haiN| prazna 150- mohanIya karma ke kitane bheda haiM? uttara - mohanIya karma ke do bheda haiM - darzanamohanIya aura cAritramohanIya karma /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 prazna 151- darzanamohanIya karma kise kahate haiM? uttara - jo karma AtmA ke samyaktva guNa ko ghAtatA hai, use darzanamohanIya karma kahate haiN| (kevalI ,zruta ,saMgha , deva Adi kA avarNavAda karane se darzanamohanIya karma kA bandha hotA hai|) (- tatvArthasUtra 6/13) prazna 152- darzanamohanIya karma ke kitane bheda haiM? uttara - darzanamohanIya karma ke tIna bheda hai- mithyAtva, samyamithyAtva aura samyakprakRti karma / prazna 153- mithyAtva karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se jIva ko atattvazraddhAna hotA hai use mithyAtva karma kahate haiN| prazna 154 - samyamithyAtva karma kise kahate haiM ? uttara - jisa karma ke udaya se jIva ko mizrita pariNAma hotA hai arthAta jo pariNAma na to samyaktvarUpa hotA hai aura na mithyAtva rUpa hotA hai, use samyamithyAtva karma kahate haiM / prazna 155- samyakprakRti mithyAtva kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se samyaktvaguNa kA samUla ghAta to nahIM hotA, parantu cala, mala, agAr3ha Adi doSa utpanna hote haiM use samyakprakRti mithyAtva kahate haiN| prazna 156- cAritramohanIya karma kise kahate haiM? uttara - jo karma AtmA ke cAritraguNa ko ghAtatA hai use cAritramohanIya karma kahate haiN| (kaSAya ke udaya se tIvra pariNAma hone para cAritramohanIya karma kA bandha hotA hai|) (-tatvArthasUtra 6/14) prazna 157 - cAritramohanIya karma ke kitane bheda haiM? uttara - cAritramohanIya karma ke do bheda haiM - kaSAyavedanIya aura nokaSAyavedanIya karma / (yahA~ vedanIya zabda se yaha nahIM samajhanA cAhie ki yaha vedanIya karma kA bheda hai, balki yahA~ cAritramohanIya karma ke hI do bhedoM ke nAma kaSAyavedanIya aura nokaSAya vedanIya haiM arthAt jisa karma ke udaya se jIva kaSAya kA vedana karatA hai vaha kaSAyavedanIya hai tathA jisa karma ke udaya se jIva nokaSAya kA vedana karatA hai vaha nokaSAyavedanIya hai| ye cAritramohanIya karma ke bheda haiN|) (-dhavalA 13/5,5,94 359) prazna 158- kaSAyavedanIya ke kitane bheda hai? uttara - kaSAyavedanIya ke solaha bheda haiM - anantAnubandhI krodha, anantAnubandhI mAna, anantAnubandhI mAyA, anantAnubandhI lobha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha, apratyAkhyAnAvaraNa mAna, apratyAkhyAnAvaraNa mAyA aura apratyAkhyAnAvaraNa lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, pratyAkhyAnAvaraNa mAna, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA, pratyAkhyAnAvaraNa lobha tathA saMjvalana krodha, saMjvalana mAna, saMjvalana mAyA aura saMjvalana lobha / prazna 159- nokaSAyavedanIya ke kitane bheda haiM ? uttara nokaSAyavedanIya ke nau bheda haiM - hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura npuNskved| prazna 160-anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha kinheM kahate haiM? uttara - jo karma AtmA ke svarUpAcaraNacAritra pariNAma ko ghAtate haiM unheM anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha kahate haiN|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 161- apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha kinheM kahate haiM ? uttara - prazna 162- pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha kinheM kahate haiM ? uttara - - prazna 163 saMjvalana krodha mAna mAyA lobha aura nokaSAya kinheM kahate haiM? uttara - - prazna 165uttara - prazna 164 Ayukarma kise kahate haiM ? uttara jo karma AtmA ke dezacAritra pariNAma ko ghAtate haiM unheM apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha kahate haiN| - prazna 167 - uttara jo karma AtmA ke sakalacAritra pariNAma ko ghAtate haiM unheM pratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna mAyA lobha kahate haiN| - 171 jo karma AtmA ke yathAkhyAtacAritra pariNAma ko ghAtate haiM unheM saMjvalana krodha mAna mAyA lobha aura nokaSAya kahate haiN| prazna 166 - nAma karma kise kahate haiM ? uttara (yadyapi saMjvalana kaSAya aura nokaSAya meM antara hai tathApi donoM kA abhAva sAtha-sAtha hotA hai tathA yathAkhyAta cAritra ko ghAtane kI apekSA donoM meM samAnatA hai ataH inheM sAtha-sAtha liyA gayA hai|) jo karma AtmA ko naraka, tiryaMca, manuSya aura deva ke zarIra meM rokakara rakhatA hai use Ayukarma kahate haiM arthAt Ayukarma AtmA ke avagAhanaguNa ko ghAtatA hai / Ayukarma ke kitane bheda haiM ? Ayukarma ke cAra bheda haiM narakAyu, tiyaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu / ( bahuta Arambha aura bahuta parigraha ke bhAva se narakAyu kA bandha hotA hai|) (-tatvArthasUtra 6/15) (mAyA yA chalakapaTa ke bhAva se tiryaMcAyu kA bandha hotA hai|) ( tatvArthasUtra 6/16) (alpa Arambha aura alpa parigraha ke bhAva tathA svAbhAvika sarala pariNAma se manuSyAyu kA bandha hotA hai / ) ( - tatvArthasUtra 6 / 17 -18 ) (sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, samyagdarzana, akAmanirjarA aura bAlatapa ke bhAva se devAyu kA bandha hotA hai / ) (- tatvArthasUtra 6 / 20 - 21 ) jo karma jIva ko gati Adi aneka prakAra se pariNamAtA hai athavA zarIrAdika banAtA hai, use nAma karma kahate haiM arthAt nAmakarma AtmA ke sUkSmatvaguNa ko ghAtatA hai| (nAmakarma ke mukhyataH do bheda haiM- zubhanAmakarma aura azubhanAmakarma / mana-vacana-kAya ke yogoM meM kuTilatA aura visaMvAdana ke bhAva se azubhanAmakarma kA bandha hotA hai tathA inase viparItabhAva se zubhanAmakarma kA bandha hotA hai|) ( tatvArthasUtra 6/22-23) nAma karma ke kitane bheda haiM ? nAma karma ke tirAnave (93) bheda haiM - cAra gati ( naraka, tiryaMca, manuSya aura deva), pA~ca jAti (ekendriya dvIndriya trIndriya, caturindriya aura paMcendriya), pA~ca zarIra ( audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa), tIna aMgopAMga (audArika, vaikriyika aura AhAraka), eka nirmANa, pA~ca bandhana (audArika, vaikriyika, AhAraka taijasa aura kArmaNa), pA~ca saMghAta (audArika, vaikriyika, AhAraka taijasa aura kArmaNa) chaha saMsthAna (samacaturasra, nyagrodhaparimaNDala, svAti, kubjaka, vAmana aura huNDaka) chaha saMhanana (vajavRSabhanArAca, vajranArAca, nArAca, arddhanArAca, kIlaka, asaMprAptAspATikA) pA~ca varNa ( kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura sapheda), do gandha (sugandha aura durgandha), pA~ca rasa
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 (khaTTA, mIThA, kaDuA, caraparA aura kaSAyalA), ATha sparza (halakA, bhArI, kaThora, narama rUkhA, cikanA, ThaNDA, garama), cAra AnupUrvya (naraka, tiryaMca, manuSya aura deva), eka agurulaghu, eka upaghAta, eka paraghAta, eka Atapa, eka udyota, do vihAyogati (prazasta aura aprazasta), eka ucchavAsa, eka trasa, eka sthAvara, eka bAdara, eka sUkSma, eka paryApta, eka aparyApta, eka pratyeka, eka sAdhAraNa, eka sthira, eka asthira, eka zubha, eka azubha, eka subhaga, eka durbhaga, eka susvara, eka duHsvara, eka Adeya, eka anAdeya, eka yaza: kIrti, eka ayazaH kIrti aura eka tIrthaMkara nAmakarma / prazna 168- gati nAma karma kise kahate haiM? uttara - jo karma jIva kA AkAra nArakI, tiryaMca, manuSya aura deva ke samAna banAtA hai use gati nAma karma kahate haiN| prazna 169- jAti kise kahate hai? uttara - avyabhicArI sadRzatA ke kAraNa ekarUpatA dhAraNa karane vAle vizeSa ko jAti kahate haiM arthAt jAti ke dvArA sadRza dharmavAle padArthoM kA grahaNa hotA hai | prazna 170- jAti nAma karma kise kahate haiM ? uttara jisa karma ke udaya se jIva ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya hotA hai use jAti nAma karma kahate haiN| prazna 171- zarIra nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se jIva ke sAtha audArika Adi zarIra kI racanA hotI hai use zarIra nAma karma kahate haiN| prazna 172- aMgopAMga nAma karma kise kahate haiM ? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra ke hAtha paira Adi aMga evaM nAsikA Adi upAMga banate haiM unheM aMgopAMga nAma karma kahate haiN| prazna 173- nirmANa nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra ke aMgopAMgoM kI ThIka-ThIka racanA hotI hai use nirmANa nAma karma kahate haiN| prazna 174 - bandhana nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se audArika Adi zarIroM ke paramANu paraspara sambandha ko prApta hote haiM use bandhana nAma karma kahate haiN| prazna 175- saMghAta nAma karma kise kahate haiM? uttara jisa karma ke udaya se audArika Adi zarIroM ke paramANu chidrarahita ekatA ko prApta hote haiM use saMghAta nAma karma kahate haiN| prazna 176- saMsthAna nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra kI AkRti banatI hai use saMsthAna nAma karma kahate haiN| prazna 177- samacaturasa saMsthAna kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra kI AkRti kuzala zilpakAra ke dvArA banAyI gayI
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ samacaturasa karIra Upara nIce madhya meM sama zAma ho prazna 178uttara - - vajavRSabha - - - prazna 183 uttara prazna 179 - svAti saMsthAna kise kahate haiM ? uttara vyazodha - vaTa vRkSavat nAbhi ke nIce ke aMga choTe evaM Upara ke bar3e hoM vaja ke hAi baiThana va kIliyA~ svAti prazna 180 kubjaka saMsthAna kise kahate haiM ? uttara jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra kubar3A hotA hai use kubjaka saMsthAna kahate haiN| prazna 181- vAmana saMsthAna kise kahate haiM ? uttara jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra baunA hotA hai use vAmana saMsthAna kahate haiM / prazna 182- huNDaka saMsthAna kise kahate haiM ? uttara jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra ke aMgopAMga viSama AkRtivAle huNDa ke samAna hote haiM arthAt kisI khAsa AkRtivAle nahIM hote haiM use huNDaka saMsthAna kahate haiN| saMhanana nAma karma kise kahate haiM ? jisa karma ke udaya se zarIra kI haDDiyoM kA bandhana vizeSa hotA hai use saMhanana nAma karma kahate haiM / saMhanana saMsthAna | sarpa kI bA~bIt Upara ke aMga choTe evaM nIce ke kar3e hoM vrajanArAca sundara mUrti ke samAna Upara, nIce tathA bIca meM samabhAga yA samAnupAta meM hotI hai use samacaturasra saMsthAna kahate haiN| nyagrodhaparimaNDala saMsthAna kise kahate haiM ? baja ke hAr3a va kIlI ho jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra vaTavRkSa kI taraha hotA hai arthAt jisake nAbhi se nIce ke aMga patale aura choTe aura usake Upara ke aMga moTe aura bar3e hote hai use nyagrodhaparimaNDala saMsthAna kahate haiN| kujaka kubar3A zarIra ho jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra zAlmalivRkSa ke samAna hotA hai arthAt jisake nAbhi ke nIce ke aMga moTe aura bar3e aura usake Upara ke aMga patale aura choTe hote haiM use svAti saMsthAna kahate haiN| bArAca baja rahita kIlita haDDiyoM kI sandhi ho 173 arddhanArAca | haDDiyoM kI sabdhi arddha kIlita ho
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 prazna 184- vajavRSabhanArAca saMhanana kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM vajramaya haDDiyA~, vajramaya veSTana aura vaz2amaya kIliyA~ hotI haiN| use vajavRSabhanArAca saMhanana kahate haiN| prazna 185- vajanArAca saMhanana kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM vajamaya haDDiyA~ aura vajamaya kIliyA~ hotI haiM parantu veSTana vaz2amaya nahIM hote use vajanArAca saMhanana kahate haiN| prazna 186- nArAca saMhanana kise kahate haiM? - jisa karma ke udaya se zarIra meM vaz2amaya vizeSaNa se rahita haDDiyA~, veSTana aura kIliyA~ hotI hai use nArAca saMhanana kahate haiN| prazna 187- arddhanArAca saMhanana kise kahate haiM? uttara jisa karma ke udaya se zarIra meM haDDiyoM kI sandhiyA~ arddhakIlita hotI haiM use ardhanArAca saMhanana kahate haiN| prazna 188- kIlaka saMhanana kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM haDDiyA~ paraspara kIlita hotI haiM use kIlaka saMhanana uttara kahate haiN| prazna 189- asamprAptAsRpATikA saMhanana kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM haDDiyA~ mAtra mA~sa, snAyu Adi se lapeTakara saMghaTita hotI haiN| paraspara kIlita nahIM hotI, use asamprAptAsRpATikA saMhanana kahate haiN| prazna 190- varNa nAma karma kise kahate haiM ? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM raMga hotA hai use varNa nAma karma kahate haiN| prazna 191- gandha nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM gandha hotI hai use gandha nAma karma kahate haiN| prazna 192- rasa nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM rasa hotA hai use rasa nAma karma kahate haiN| prazna 193- sparza nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM sparza hotA hai use sparza nAma karma kahate haiN| prazna 194 - AnupUrvI nAma karma kise kahate haiM ? uttara jisa karma ke udaya se vigrahagati meM AtmA ke pradezoM kA AkAra pUrva zarIra ke AkAra kA rahatA hai use AnupUrvI nAma karma kahate haiN| (vigraha gati kI paribhASA - prazna kra. 238 dekheM) (jisa karma ke udaya se jIva kA icchita gati meM gamana hotA hai use AnupUrvI nAma karma kahate haiN|) (-dhavalA 6/1,9,28/56) prazna 195- agurulaghu nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra lohe ke gole ke samAna bhArI aura AkavRkSa ke phUla ke samAna halakA nahIM hotA hai use agurulaghu nAma karma kahate haiN|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 prazna 196- upaghAta nAma karma kise kahate haiM ? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM apanA hI ghAta karane vAle aMgopAMga hote haiM use upaghAta nAma karma kahate haiN| prazna 197- paraghAta nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM dUsare kA ghAta karanevAle aMgopAMga hote haiM use paraghAta nAma karma kahate haiN| prazna 198- Atapa nAma karma kise kahate haiM ? uttara jisa karma ke udaya se zarIra meM sUrya ke samAna Atapa (uSNatA) kI prApti hotI hai use Atapa nAma karma kahate haiN| prazna 199- udyota nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM udyota hotA hai use udyota nAma karma kahate haiN| prazna 200- vihAyogati nAma karma kise kahate haiM ? uttara - jisa karma ke udaya se jIvoM kA AkAza meM gamana hotA hai use vihAyogati nAma karma kahate haiN| vihAyogati karma ke prazasta aura aprazasta aise do bheda hote haiN| prazna 201- ucchvAsa nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra meM zvAsocchvAsa hotA hai use ucchvAsa nAma karma kahate haiN| prazna 202- trasa nAma karma kise kahate haiM? uttara jisa karma ke udaya se dvIndriya Adi paryAyoM meM janma hotA hai use trasa nAma karma kahate haiN| (jisa karma ke udaya se jIva kA gamana-Agamana bhAva hotA hai use trasa nAma karma kahate haiN|) (-dhavalA 13/5,5,101/365) prazna 203- sthAvara nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati paryAya meM janma hotA hai use sthAvara nAma karma kahate haiN| (jisa karma ke udaya se jIva sthAvarapane ko prApta hotA hai use sthAvaranAmakarma kahate haiM)(dhavalA 6/1,9.1,28/61) prazna 204- paryApti athavA paryApta nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisake karma ke udaya se apane-apane yogya AhAra Adi paryAptiyA~ pUrNa hotI haiM athavA jisa karma ke udaya se jIva paryApta hotA hai use paryApti athavA paryApta nAma karma kahate haiN| prazna 205- paryApti kise kahate haiM? uttara - AhAravargaNA, bhASAvargaNA aura manovargaNA ke paramANuoM ko AhAra, zarIra, indriya AdirUpa pariNamita karAne kI jIva kI zakti kI pUrNatA ko paryApti kahate haiN| prazna 206- paryAptiyoM ke kitane bheda haiM ? uttara - paryAptiyoM ke chaha bheda haiM - 1. AhAraparyApti - AhAravargaNA ke paramANuoM ko khala aura rasabhAgarUpa pariNamita karAne meM kAraNabhUta jIva kI zakti kI pUrNatA ko AhAraparyApti kahate haiN|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 2.zarIraparyApti-jina paramANuoM ko khalabhAgarUpa pariNamita kiyA thA, unase haDDI Adi kaThina avayavarUpa aura jinako rasabhAgarUpa pariNamita kiyA thA, unase rudhira Adi dravarUpa pariNamita karAne meM kAraNabhUta jIva kI zakti kI pUrNatA ko zarIraparyApti kahate haiN| 3. indriyaparyApti - AhAravargaNA ke paramANuoM ko indriya ke AkArarUpa paraNimita karAne tathA indriya dvArA viSaya-grahaNa karane meM kAraNabhUta jIva kI zakti kI pUrNatA ko indriyaparyApti kahate haiN| 4.zvAsocchavAsaparyApti-AhAravargaNA ke paramANuoM ko zvAsocchavAsarUpapariNamita karAne meM kAraNabhUta jIva kI zakti kI pUrNatA ko zvAsocchavAsa paryApti kahate haiN| 5. bhASAparyApti- bhASAvargaNA ke paramANuoM ko vacanarUpa pariNamita karAne meM kAraNabhUta jIva kI zakti kI pUrNatA ko bhASAparyApti kahate haiN| 6.manaHparyApti - manovargaNA ke paramANuoM ko hRdaya sthAna meM ATha pA~khurI ke kamalAkAra manarUpa pariNamita karAne meM tathA usake dvArA yathAvat vicAra karane meM kAraNabhUta jIva kI zakti kI pUrNatA ko manaHparyApti kahate haiN| ekendriya jIvoM meM bhASA aura mana ke binA cAra paryAptiyA~ hotI haiN| dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya jIvoM meM mana ke binA pA~ca paryAptiyA~ hotI haiN| saMjJI paMcendriya jIvoM meM sabhI chaha paryAptiyA~ hotI haiN| ina saba paryAptiyoM ke pUrNa hone kA kAla antarmuhUrta hai, vahA~ eka-eka paryApti ke pUrNa hone kA kAla bhI antarmuhUrta hai aura sabakA milakara bhI antarmuhUrta hai| tathA eka se dUsare kA, dUsare se tIsare kA, isI taraha chaTavIM paryApti pahale taka kA kAla, krama se bar3A-bar3A antarmuhUrta hai| apane-apane yogya paryAptiyoM kA prArambha to eka sAtha hotA hai kintu pUrNatA krama se hotI hai| jaba taka kisI jIva kI zarIra-paryApti pUrNa to na ho lekina niyama se pUrNa hone vAlI ho, taba taka usa jIva ko nirvRtyaparyAptaka kahate haiN| jisakI zarIra paryApti pUrNa ho use paryAptaka kahate haiN| prazna 207- aparyApti, aparyApta athavA labdhyaparyApta nAma karma kise kahate haiM? uttara jisa karma ke udaya se jIva eka bhI paryApti pUrNa na karake, zvAsa ke aThArahaveM bhAgapramANa antarmuhUrta kAla meM hI maraNa ko prApta hote haiM use aparyApti, aparyApta athavA labdhyaparyApta nAma karma kahate haiN| prazna 208- pratyeka nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se eka zarIra kA eka hI jIva svAmI ho use pratyeka nAmakarma kahate haiN| prazna 209- sAdhAraNa nAmakarma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se eka zarIra ke aneka jIva svAmI hoM use sAdhAraNa nAmakarma kahate haiN| prazna 210 (a)- sthira nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra ke dhAtu aura upadhAtu apane-apane sthAna para rahate haiM use sthira nAma karma kahate haiN|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 prazna 210 (ba)- asthira nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra ke dhAtu aura upadhAtu apane - apane sthAna para nahIM rahate haiM, use asthira nAma karma kahate haiN| prazna 211- zubha nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra ke avayava sundara (zobhana) hote haiM use zubha nAmakarma kahate haiN| prazna 212- azubha nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se zarIra ke avayava asundara (azobhana) hote haiM use azubha nAma karma kahate haiN| prazna 213- subhaga nAma karma kise kahate haiM ? uttara - jisa karma ke udaya se dUsare jIva apane se (mujhase) prIti karate haiM use subhaga nAma karma kahate haiN| prazna 214- durbhaga nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se dUsare jIva apane se (mujhase) aprIti karate haiM use durbhaga nAma karma kahate haiN| prazna 215- susvara nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se svara acchA hotA hai use susvara nAma karma kahate haiN| prazna 216- duHsvara nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se svara acchA nahIM hotA hai use duHsvara nAma karma kahate haiN| prazna 217- Adeya nAma karma kise kahate haiM ? uttara - jisa karma ke udaya se kAntimAna zarIra utpanna hotA hai use Adeya nAma karma kahate haiN| prazna 218- anAdeya nAma karma kise kahate haiM? uttara jisa karma ke udaya se kAntimAna zarIra nahIM hotA hai use anAdeya nAma karma kahate haiN| (athavA jisa karma ke udaya se saMsArI jIvoM ke bahumAnyatA utpanna hotI hai use Adeya nAmakarma kahate haiN| usase viparIta bhAva ko utpanna karane vAlA anAdeya nAmakarma hai|) (-dhavalA 6/1,9.1,28/65) prazna 219- yaza-kIrti nAma karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma udaya se saMsAra meM jIva kI prazaMsA hotI hai use yazaHkIrti nAmakarma kahate haiN| prazna 220- ayazaHkIrti nAma karma kise kahate haiM? uttara jisa karma ke udaya se saMsAra meM jIva kI prazaMsA nahIM hotI hai use ayazaHkIrti nAma karma kahate haiN| prazna 221 tIrthaMkara nAma karma kise kahate haiM? uttara jisa karma ke udaya se tIrthaMkara pada prApta hotA hai use tIrthaMkara nAma karma kahate haiN| darzanavizuddhi, vinaya sampannatA,zIla aura vratoM kA niraticAra pAlana, abhIkSNa jJAnopayoga, saMvega,zakti ke anusAra tyAga,zakti ke anusAra tapa, sAdhu samAdhi, vaiyAvRtya, arhad bhakti, AcArya bhakti, upAdhyAya bhakti, pravacana bhakti, AvazyakoM kA dRr3hatA se pAlana, mArga prabhAvanA aura pravacana vAtsalya ina solahakAraNa bhAvanAoM ko vizeSatayA bhAne se
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tIrthaMkara nAma karma kA bandha hotA hai, yaha prakRti eka bAra baMdhanA zuru hone para nirantara baMdhatI rahatI hai| (- tatvArthasUtra 6/24) jo dharmatIrtha arthAt mokSamArga kA upadeza dete haiM, samavazaraNa Adi vibhUtiyoM se sahita hote haiM aura jinake tIrthaMkara nAmakarma kA udaya hotA hai unheM tIrthaMkara kahate haiN| bharata aura airAvatakSetra ke caturthakAla meM 24 tIrthaMkara hote haiM tathA videhakSetra meM sadAkAla kama se kama 20 aura adhika se adhika 160 tIrthaMkara hote haiN| vartamAna caubIsI ke ajitanAtha tIrthaMkara ke samaya eka sAtha 170 tIrthaMkara hue the arthAt DhAIdvIpa meM kula pA~ca bharatakSetra,pA~ca airAvatakSetra aura pA~ca videhakSetroM ke 160 nagaroM meM sabhI jagaha eka-eka tIrthaMkara the| bharata aura airAvatakSetra ke tIrthaMkara pA~ca kalyANaka vAle hI hote haiM, jabaki videhakSetra ke tIrthaMkara do, tIna yA pA~ca kalyANaka vAle hote haiN| bharata - airAvatakSetra ke tIrthaMkaroM ke cAra ananta catuSTaya ke sAtha 42 bAhya guNa hote haiN| pratyeka tIrthaMkara kA zAsana calatA hai ataH ye Apta bhI kahalAte haiN| tIrthaMkara janma se hI tIna jJAna ke dhArI hote haiN| Agama ko bhI tIrtha kahA jAtA hai, usake mUlagranthakartA tIrthaMkara bhagavAna hI kahalAte haiN| tIrthaMkaroM ko (muni avasthA meM) AhAra to hotA hai, parantu nihAra nahIM hotA; unake dAr3hI - mUcha nahIM hotI, parantu sira para bAla hote haiN| (unake bAla aura nakha bar3hate nahIM haiM) unakA zarIra nigodiyA jIvoM se rahita hotA hai| eka sthAna para do tIrthaMkara eka sAtha kabhI nahIM hote| (-jainendra siddhAMta koza , bhAga 2,pRSTha 373) prazna 222- gotra karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se ucca, nIca gotra yA kula kA vyavahAra hotA hai use gotrakarma kahate haiN| prazna 223- gotra karma ke kitane bheda haiM? uttara - gotra karma ke do bheda haiM - ucca gotra aura nIca gotra karma / prazna 224- ucca gotra karma kise kahate haiM? uttara jisa karma ke udaya se lokamAnya gotra yA kula meM janma hotA hai use ucca gotra karma kahate haiN| (dUsare kI prazaMsA aura apanI nindA, dUsare ke guNoM ko pragaTa karane aura apane guNoM ko chipAne ke bhAvoM se tathA vinamratA aura mada ke abhAva se ucca gotrakarma kA bandha hotA hai|) (- tatvArthasUtra 6/26) prazna 225- nIca gotra karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se lokanindya gotra yA kula meM janma hotA hai use nIca gotra karma kahate haiN| (dUsaroM kI nindA aura apanI prazaMsA, dUsare ke vidyamAna guNoM ko chipAne aura apane apragaTa guNoM ko pragaTa karane ke bhAvoM se nIca gotra karma kA bandha hotA hai|) (- tatvArthasUtra 6/27) prazna 226- antarAya karma kise kahate haiM? uttara - jisa karma ke udaya se dAna Adi meM vighna hotA hai use antarAya karma kahate haiN| (dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighna karane ke bhAva se antarAya karma kA bandha hotA hai|)(t.suu. 6/25) prazna 227 - antarAya karma ke kitane bheda haiM ? uttara antarAya karma ke pA~ca bheda haiM - dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya krm|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 228 - puNya karma kise kahate haiM ? uttara jisa karma ke udaya se jIva ko iSTa vastu kI prApti hotI hai use puNya karma kahate haiM / prazna 229 - pApa karma kise kahate haiM ? - uttara jisa karma ke udaya se jIva ko aniSTa vastu kI prApti hotI hai use pApa karma kahate haiM / prazna 230 ghAti karma kise kahate haiM ? uttara jo karma, jIva ke jJAna Adi anujIvI guNoM ko ghAtate haiM unheM ghAti karma kahate haiM / prazna 231 - aghAti karma kise kahate haiM ? - - uttara jo karma, jIva ke jJAna Adi anujIvI guNoM ko nahIM ghAtate haiM unheM aghAti karma kahate haiM / prazna 232- sarvaghAti karma kise kahate haiM ? uttara - - prazna 233 - dezaghAti karma kise kahate haiM ? prazna 240 uttara prazna 241 uttara uttara jo karma, jIva ke anujIvI guNoM ko ekadeza ghAtate haiM unheM dezaghAti karma kahate haiM / prazna 234- jIva vipAkI karma kise kahate haiM ? jina karmoM kA phala jIva meM hotA hai unheM jIva vipAkI karma kahate haiN| - uttara prazna 235 - pudgala vipAkI karma kise kahate haiM ? uttara - - jina karmoM kA phala paudgalika zarIra Adi meM hotA hai unheM pudgala vipAkI karma kahate haiN| bhava vipAkI karma kise kahate haiM ? prazna 236 uttara jina karmoM ke phala se jIva naraka Adi bhavoM meM rukatA hai unheM bhava vipAkI karma kahate haiN| prazna 237 kSetra vipAkI karma kise kahate haiM ? uttara jina karmoM ke phala se vigrahagati meM jIva kA AkAra pUrva bhava ke samAna banA rahatA hai unheM kSetra vipAkI karma kahate haiM / vigrahagati kise kahate haiM ? - - prazna 238uttara - jo karma, jIva ke anujIvI guNoM ko pUrNatayA ghAtate haiM unheM sarvaghAti karma kahate haiN| karma yA prakRti ekArthavAcI haiM jaise sarvaghAti karma yA sarvaghAtiprakRti | 179 prazna 239 - ghAti karma kI prAkRtiyA~ kitanI aura kauna kauna sI haiM ? uttara - - - eka zarIra ko chor3akara dUsarA zarIra grahaNa karane ke lie jIva kA jo gamana hotA hai use vigrahagati kahate haiN| * ghAti karma kI saiMtAlIsa prakRtiyA~ haiM jJAnAvaraNa- 5, darzanAvaraNa-9, mohanIya- 28 aura antarAya - 5 = kula 47 ghAti karma / aghAti karma kI prakRtiyA~ kitanI aura kauna kauna sI haiM ? - - - - aghAti karma eka sau eka prakRtiyA~ haiM vedanIya 2, Ayu-4, nAma 93 aura gotra - 2 / sarvaghAti prakRtiyA~ kitanI aura kauna-kauna sI haiM ? sarvaghAti karma prakRtiyA~ ikkIsa haiM - jJAnAvaraNa- 1, (kevalajJAnAvaraNa), darzanAvaraNa6 (kevaladarzanAvaraNa 1 aura nidrA Adi 5), mohanIya - 14 ( anantAnubandhI-4, apratyAkhyAnAvaraNa-4 pratyAkhyAnAvaraNa-4 mithyAtva 1 aura samyak mithyAtva - 1 ) /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 242- dezaghAti prakRtiyA~ kitanI aura kauna-kauna sI haiM ? uttara - dezaghAtikarma yA prakRtiyA~ chabbIsa haiM - jJAnAvaraNa-4 (matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa aura manaHparyaya jJAnAvaraNa), darzanAvaraNa-3 (cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa aura avadhidarzanAvaraNa ), mohanIya- 14 (saMjvalana-4, nokaSAya 9,samyaktva prakRti-1), antraay-5| prazna 243 - kSetra vipAkI prakRtiyA~ kitanI aura kauna-kauna sI haiM ? uttara - kSetra vipAkI karma yA prakRtiyA~ cAra haiM - naraka gatyAnupUrvI, tiryak gatyAnupUrvI, manuSya gatyAnupUrvI aura deva gatyAnupUrvI / prazna 244 - bhava vipAkI prakRtiyA~ kitanI aura kauna-kauna sI haiM? uttara - bhava vipAkI karma yA prakRtiyA~ cAra haiM - narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu / prazna 245- jIva vipAkI prakRtiyA~ kitanI aura kauna-kauna sI haiM? uttara jIva vipAkI karma yA prakRtiyA~ aThahattara haiM - sabhI ghAtikarma-47, gotrakarma-2, vedanIyakarma-2 aura nAmakarma-27 (tIrthaMkara prakRti-1, ucchavAsa-1, bAdara-1, sUkSma-1, paryApti-1, aparyApti-1, susvara-1, duHsvara-1, Adeya-1, anAdeya -1, yazaHkIrti-1, ayazaHkIrti -1, trasa-1, sthAvara-1, subhaga-1, durbhaga-1, vihaayogti-2,gti-4,jaati-5)| prazna 246- pudgala vipAkI prakRtiyA~ kitanI aura kauna-kauna sI haiM ? uttara padagala vipAkI karma yA prakRtiyA~ bAsaTha haiM - kula 148 prakatiyoM meM se kSetra vipAkI-4, bhava vipAkI-4,jIva vipAkI-78 - isa prakAra saba milAkara 86 prakRtiyA~ ghaTAne para, zeSa 62 prakRtiyA~ pudgala vipAkI haiN| pudgala vipAkI prakRtiyA~ sirpha nAmakarma meM hI haiN| nAmakarma kI kula 93 prakRtiyoM meM jIva vipAkI -27 aura kSetra vipAkI-4 (kula-31) ghaTAne para zeSa 62 prakRtiyA~ pudgala vipAkI haiM, jo isa prakAra haiM - zarIra-5, bandhana-5, saMghAta-5, saMsthAna-6, saMhanana - 6, AMgopAMga-3, varNa-5, gandha-2, rasa-5, sparza-8, agurulaghu-1, upaghAta-1, paraghAta-1, Atapa-1, udyota-1, nirmANa-1, pratyeka-1, sAdhAraNa-1, sthira-1, asthira-1,zubha-1 aura ashubh-1|| prazna 247- pApa prakRtiyA~ kitanI aura kauna-kauna sI haiM ? uttara pApa prakRtiyA~ sau haiM - ghAti karma kI sabhI-47, asAtAvedanIya-1,nIca gotra-1, narakAyu-1 aura nAmakarma-50 (narakagati-1, narakagatyAnupUrvI-1,tiryaMcagati - 1, tiryaggatyAnupUrvI-1, zurU kI jAti-4, anta ke saMsthAna-5, anta ke saMhanana-5, aprazastasparza-8, aprazastarasa-5,aprazastagandha-2,aprazastavarNa-5,upaghAta 1, aprazasta vihAyogati-1, sthAvara-1, sUkSma-1, aparyApta-1, anAdeya-1, ayazaHkIrti-1, azubha-1, durbhaga-1, duHsvara-1, asthira-1 aura saadhaarnn-1)| prazna 248 - puNya prakRtiyA~ kitanI aura kauna-kauna sI hai? uttara - puNya prakRtiyA~ ar3asaTha haiN| karma kI samasta prakRtiyA~ 148 haiM, unameM nAmakarma kI sparza
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 Adi 20 prakRtiyA~ puNya aura pApa donoM meM ginI jAtI haiM, kyoMki bIsoM hI sparzAdi kisI ko iSTa, kisI ko aniSTa hotI haiM; isalie kula prakRtiyA~ 168 huI, inameM se 100 pApa prakRtiyA~ ghaTAne para 68 puNya prakRtiyA~ zeSa rahatI haiM - sAtA vedanIya-1, ucca gotra-1, narakAyu ke atirikta Ayu-3, manuSyagati-1, manuSyagatyAnupUrvI -1, devagati-1, devagatyAnupUrvI-1, zarIra-5, bandhana-5, saMghAta-5, paMcendriya jAti-1, samacaturasrasaMsthAna-1, vajavRSabhanArAcasaMhanana-1, aMgopAMga-3, prazastasparza -8, prazastarasa-5, prazastagandha-2, prazastavarNa-5, prazastavihAyogati-1, agurulaghu-1, paraghAta-1, ucchavAsa-1, udyota-1, Atapa-1, trasa-1, bAdara-1, paryApta-1, pratyeka-1, sthira-1, zubha-1, subhaga-1, susvara-1, nirmANa-1, Adeya-1, yazaHkIrti-1, aura tiirthNkrprkRti-1| 2.2 sthitibandha prazna 249- sthitibandha kise kahate haiM? uttara - karmoM ke AtmA ke sAtha rahane kI kAla maryAdA ko sthitibandha kahate haiN| (yoga ke nimitta se karmasvarUpa se pariNata pudgalaskandhoM kA kaSAya ke nimitta se jIva ke sAtha ekasvarUpa hokara rahane ke kAla ko sthitibandha kahate haiN|)(- dhavalA, 6/1,9.6,2/146) prazna 250- AThoM koM kI utkRSTa sthiti kitanI-kitanI hai? uttara - AThoM karmoM kI utkRSTa sthiti isa prakAra hai - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya karma kI tIsa-tIsa kor3A-kor3I sAgara / mohanIyakarma kI sattara kor3A-kor3I sAgara / nAma aura gotrakarma kI bIsa-bIsa kor3A-kor3I sAgara aura Ayukarma kI tetIsa saagr| prazna 251- AThoM koM kI jaghanya sthiti kitanI-kitanI hai? uttara - AThoM karmoM kI jaghanya sthiti isa prakAra hai- vedanIya kI bAraha muhUrta, nAma tathA gotra kI ATha-ATha muhUrta aura zeSa samasta karmoM kI antarmuhUrta / prazna 252- eka kor3Akor3I kise kahate haiM ? uttara - eka karor3a ko eka karor3a se guNA karane para jo saMkhyA prApta hotI hai use eka kor3Akor3I kahate haiN| prazna 253- sAgara kise kahate haiM? uttara - daza kor3Akor3I addhA palyoM kA eka sAgara hotA hai| prazna 254- addhA palya kise kahate haiM ? uttara - do hajAra koza gahare, do hajAra koza lambe aura itane hI caur3e gaDDhe meM, kaiMcI se jisakA dUsarA bhAga na ho sake - aise uttama bhogabhUmi ke sAta dina taka kI Ayu ke meMr3he ke bacce ke bAloM ko ThasAThasa bhrnaa| usameM jitane bAla samAyeM, unameM se eka-eka bAla ko sau-sau varSa bAda nikAlanA / jitane samaya meM vaha gaDDhA khAlI ho jAye, utane samaya ko eka vyavahAra palya kahate haiN|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 eka vyavahAra palya se asaMkhyAta gunA bar3A eka uddhAra palya hotA hai tathA eka uddhAra palya se asaMkhyAta gunA bar3A eka addhA palya hotA hai| prazna 255- muharta kise kahate haiM? uttara - ar3atAlIsa miniTa kA eka muhUrta hotA hai| prazna 256 - antarmuhUrta kise kahate haiM ? uttara - AvalI se Upara aura muhUrta se eka samaya kama taka kAla ko antarmuhUrta kahate haiN| prazna 257- AvalI kise kahate haiM? uttara - eka ucchvAsa meM saMkhyAta AvalI hotI haiN| prazna 258- ucchavAsa kAla kise kahate haiM? uttara - nIrogI puruSa kI nAr3I ke eka bAra calane ke kAla ko ucchvAsa kAla kahate haiN| prazna 259- eka muhUrta meM kitane ucchvAsa hote haiM ? uttara - eka muhUrta meM tIna hajAra sAta sau tihattara (3773) ucchvAsa hote haiN| 2.3 anubhAgabandha, 2.4 pradezabandha prazna 260- anubhAgabandha kise kahate haiM? uttara - karmoM kI phala denerUpa hInAdhika zakti ko anubhAgabandha kahate haiN| prazna 261- pradezabandha kise kahate haiM? uttara - baMdhane vAle karmoM ke paramANuoM ke parimANa ko pradezabandha kahate haiN| 2.5 karmoM kI vibhinna avasthAe~ prazna 262 - udaya kise kahate haiM ? uttara - sthiti ke anusAra karma ke phala dene ko udaya kahate haiN| prazna 263- udIraNA kise kahate haiM? uttara - sthiti pUrNa hone ke pUrva hI karma ke phala dene ko udIraNA kahate haiN| prazna 264- upazama kise kahate haiM? uttara - dravya-kSetra-kAla-bhAva ke nimitta se karma kI zakti kA pragaTa nahIM honA upazama kahalAtA hai| prazna 265- upazama ke kitane bheda haiM? uttara - upazama ke do bheda haiM - antarakaraNarUpa upazama aura sadavasthArUpa upazama / prazna 266- antarakaraNarUpa upazama kise kahate haiM? uttara - AgAmI kAla meM udaya Ane yogya karma paramANuoM ko Age-pIche udaya Ane yogya hone ko antarakaraNarUpa upazama kahate haiM / prazna 267- sadavasthArUpa upazama kise kahate haiM? uttara vartamAna avasthA ko chor3akara AgAmI kAla meM udaya Ane vAle karmoM ke sattA meM rahane ko sadavasthArUpa upazama kahate haiM /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 prazna 268- kSaya kise kahate haiM? uttara - karma kI Atyantika nivRtti ko kSaya kahate haiN| prazna 269- kSayopazama kise kahate haiM? uttara - kisI karma ke vartamAna niSeka meM sarvaghAti sparddhakoM kA udayAbhAvI kSaya tathA dezaghAti sparddhakoM kA udaya aura AgAmI kAla meM udaya Ane vAle karma ke niSakoM kA sadavasthArUpa upazama, aisI usa karma kI avasthA ko kSayopazama kahate haiN| prazna 270- niSeka kise kahate haiM? uttara - eka samaya meM karma ke jitane paramANu udaya meM Ate haiM una sabake samUha ko niSeka kahate haiN| prazna 271- sparddhaka kise kahate haiM ? uttara - aneka prakAra kI anubhAga zakti se yukta kArmaNa vargaNAoM ke samUha ko sparddhaka kahate prazna 272- vargaNA kise kahate haiM? uttara - vargoM ke samUha ko vargaNA kahate haiN| prazna 273 - varga kise kahate haiM? uttara - samAna avibhAga praticchedoM ke dhAraka pratyeka karma paramANu ko varga kahate haiN| prazna 274 - avibhAga praticcheda kise kahate haiM? uttara - zakti ke avibhAgI aMza ko avibhAga praticcheda kahate haiN| prazna 275- isa prakaraNa meM 'zakti' zabda se kauna - sI zakti iSTa hai? uttara - yahA~ zakti zabda se karmoM kI anubhAgarUpa arthAt phala dene kI zakti iSTa hai| prazna 276 - udayAbhAvI kSaya kise kahate haiM ? uttara - binA phala diye AtmA se karma kA sambandha chUTanA udayAbhAvI kSaya kahalAtA hai| prazna 277- utkarSaNa kise kahate haiM? uttara - karmoM kI sthiti evaM anubhAga kA bar3hanA utkarSaNa kahalAtA hai| prazna 278- apakarSaNa kise kahate haiM? uttara - karmoM kI sthiti evaM anubhAga kA ghaTanA apakarSaNa kahalAtA hai| prazna 279- saMkramaNa kise kahate haiM? uttara - kisI karma kA sajAtIya eka bheda se dUsare bhedarUpa ho jAnA saMkramaNa kahalAtA hai| (prazna - nidhatta kise kahate haiM ?) uttara - jo karma udayAvalI meM Ane tathA anya prakRtirUpa saMkramaNa hone ke yogya nahIM hotA hai use nidhatta kahate haiN| (utkarSaNa aura apakarSaNa ho sakatA hai|) prazna - nikAcita kise kahate haiM? uttara - jo karma udayAvalI meM Ane, anya prakRtirUpa saMkramaNa hone tathA utkarSaNa- apakarSaNa karane ke yogya nahIM hotA hai use nikAcita kahate haiN|) (- gommaTasAra karmakANDa, jIvatatva pradIpikA, 440) prazna 280- samayaprabaddha kise kahate haiM? uttara - eka samaya meM jitane karma paramANu aura nokarma paramANu baMdhate haiM una sabako samayaprabaddha kahate haiN|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 281 - guNa hAni kise kahate haiM ? uttara prazna 282 uttara - - prazna 283 uttara - - - - guNAkArarUpa hIna hIna dravya (paramANu) jisameM pAye jAte haiM, use guNa-hAni kahate haiN| jaise kisI jIva ne eka samaya meM 6300 ( tresaTha sau ) paramANuoM ke samUha rUpa samaya prabaddha kA baMdha kiyA aura usameM 48 samaya kI sthiti par3I, usameM guNa-hAniyoM ke samUharUpa nAnA guNa - hAni kI saMkhyA chaha hai- usameM se prathama guNa - hAni ke paramANu 3200, dUsarI ke 1600, tIsarI ke 800, cauthI ke 400 pA~cavIM ke 200, chaThavIM ke 100 haiM / yahA~ uttarottara guNa-hAniyoM meM guNAkArarUpa hIna-hIna paramANu ( dravya) pAye jAte haiM isaliye isako guNa-hAni kahate haiN| , guNa hAni AyAma kise kahate haiM ? prazna 284 - anyonyAbhyasta rAzi kise kahate haiM ? uttara - - - eka guNa hAni ke samayoM ko guNa hAni AyAma kahate haiN| jaise - Upara die hue dRSTAMta meM 48 samaya kI sthiti meM guNa hAni kI saMkhyA 6 hai 48 meM 6 bhAga dene se pratyeka guNa hAni kA parimANa 8 AyA hai| yahI guNa hAni AyAma kahalAtA hai| nAnA guNa hAni kise kahate haiM ? prazna 285- antima guNa hAni ke dravya kA parimANa kisa prakAra se nikalatA hai ? uttara hAniyoM ke samUha ko nAnA guNa hAni kahate haiN| jaise - Upara ke dRSTAMta meM ATha-ATha samaya kI chaha guNa - hAni hai| isa chaha kI saMkhyA ko nAnA guNa - hAni kA parimANa jAnanA caahie| samaya prabaddha meM eka kama anyonyAbhyasta rAzi kA bhAga dene para antima guNa hAni ke dravya kA parimANa nikalatA hai jaise 6300 meM eka kama 64 arthAt 64 1= 63 kA bhAga dene se 100 kI saMkhyA milatI hai, yahI antima guNa hAni kA dravya hai / nikalatA hai ? uttara prazna 286 anya guNa hAniyoM ke dravya kA parimANa kisa prakAra antima guNa hAni ke dravya ko prathama guNa hAni paryanta dUnA dUnA karane se anya guNa hAniyoM ke dravya kA parimANa nikalatA hai| jaise- 200, 400, 800, 1600, 3200 prazna 287 - pratyeka guNa hAni meM prathamAdi samayoM ke dravya kA parimANa kisa prakAra hotA hai ? uttara niSekahAra ke caya se guNA karane para pratyeka guNa hAni ke prathama samaya kA dravya nikalatA hai aura prathama samaya ke dravya meM se eka-eka caya ghaTAne se uttarottara samayoM ke dravya kA parimANa nikalatA hai| jaise- niSekahAra 16 ko caya 32 se guNA karane para prathama guNahAni ke prathama samaya kA dravya 512 hotA hai aura 512 meM se eka-eka caya arthAt battIsa ghaTAne 184 nAnA guNa hAni kI saMkhyA ke barAbara 02 kI saMkhyA rakhakara unakA paraspara guNAkAra karane se jo guNana phala prApta hotA hai use anyonyAbhyasta rAzi kahate haiN| jaise - Upara ke dRSTAMta meM nAnA guNa hAni kI saMkhyA 6 hai ataH 6 bAra 2 kI saMkhyA rakhakara unakA paraspara guNA karane se arthAt 2 2 2 2 x 2 x 2 = 64 kI saMkhyA prApta hotI hai use hI anyonyAbhyasta rAzi kA parimANa jAnanA cAhie athavA isa prakAra bhI jAnanA cAhiye - anyonyAbhyasta rAzi = 2 nAnAguNa-hAni | jaise - 64 = 26 - - -
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 se dUsare samaya ke dravya kA parimANa 480, tIsare kA 448, cauthe kA 416, pAMcave kA 384,chaThaveM kA 352, sAtaveMkA 320 aura AThaveM kA 288 nikalatA hai| isI prakAra dvitIyAdi guNa hAniyoM meM bhI prathamAdi samayoM ke dravya kA parimANa nikAla lenA caahie| prazna 288- niSekahAra kise kahate haiM? uttara - guNa hAni AyAma se dugune parimANa ko niSekahAra kahate haiN| jaise- Upara ke dRSTAnta meM guNa hAni AyAma 8 se dugane 16 ko niSekahAra kahate haiN| prazna 289- caya kise kahate haiM? - zreNI - vyavahAra gaNita meM samAna hAni yA samAna vRddhi ke parimANa ko caya kahate haiN| prazna 290- isa prakaraNa meM guNa hAni ke caya kA parimANa nikAlane kI kyA rIti hai? uttara niSekahAra meM eka adhika guNa hAni AyAma kA parimANa jor3akara AdhA karane se jo labdha Ave, usako guNa hAni AyAma se guNA kreN| isa prakAra guNA karane se jo guNanaphala hotA hai, usakA bhAga vivakSita guNa hAni ke dravya meM dene se vivakSita guNa hAni ke caya kA parimANa nikalatA hai| jaise - niSekahAra 16 meM eka adhika guNa hAni AyAma 9 jor3ane se 25 hue| paccIsa ke Adhe 12.5 ko guNa - hAni AyAma 8 se guNAkAra karane se 100 hote haiN| isa 100 kA bhAga vivakSita prathama guNahAni ke dravya 3200 meM dene se prathama guNa hAni saMbaMdhI caya 32 aayaa| isI prakAra dvitIya guNa hAni ke caya kA parimANa 16, tRtIya kA 8, caturtha kA 4, paMcama kA 2 aura antima kA 1 jAnanA caahie| prazna 291- anubhAga kI racanA kA krama kyA hai? uttara - dravya kI apekSA se jo racanA Upara batAyI gayI hai, usameM pratyeka guNa-hAni ke prathamAdi samaya sambadhI dravya samUha ko vargaNA kahate haiM aura una vargaNAoM meM jo paramANu haiM, unako varga kahate haiM, prazna 287 ke udAharaNa ke anusAra prathama guNahAni ke prathama vargaNA meM jo 512 varga haiM unameM anubhAgazakti ke avibhAga-praticcheda samAna haiM aura ve dvitIyAdi vargaNAoM ke vargoM ke avibhAga - praticchedoM kI apekSA sabase nyUna arthAt jaghanya haiN| dvitIyAdi vargaNA ke vargoM meM eka-eka avibhAga-praticcheda kI adhikatA ke krama meM jisa vargaNA paryanta eka - eka avibhAga - praticcheda bar3hate haiM, vahA~ taka kI vargaNAoM ke samUha kA nAma eka sparddhaka hai aura jisa vargaNA ke vargoM meM yugapat aneka avibhAga praticchedoM kI vRddhi hokara prathama vargaNA ke vargoM ke avibhAga-praticchadoM kI saMkhyA se duganI saMkhyA ho jAtI hai, vahA~ se dUsare sparddhaka kA prAraMbha samajhanA caahie| isa hI prakAra jina - jina vargaNAoM ke vargoM meM prathama vargaNA ke vargoM ke avibhAga-praticchedoM kI saMkhyA se tigune,caugune Adi avibhAga-praticcheda hote haiM vahA~ se tIsare, cauthe Adi sparddhakoM kA prArambha samajhanA caahie| isa prakAra eka guNa-hAni meM aneka sparddhaka hote haiN|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 2.6 Asava prazna 292- Asrava kise kahate haiM? uttara - bandha ke kAraNa ko Asrava kahate haiN| prazna 293- Asrava ke kitane bheda haiM ? uttara - Asrava ke cAra bheda haiM - 1 - dravya bandha kA nimitta kAraNa, 2 - dravyabandha kA upAdAna kAraNa, 3 - bhAvabandha kA nimitta kAraNa aura 4 - bhAvabandha kA upAdAna kaarnn| (prazna kra.311 bhI dekheM) prazna 294 - kAraNa kise kahate haiM? uttara - kArya kI utpAdaka sAmagrI ko kAraNa kahate haiN| prazna 295- kAraNa ke kitane bheda haiM? uttara - kAraNa ke do bheda haiM - samarthakAraNa aura asmrthkaarnn| prazna 296- samarthakAraNa kise kahate haiM? uttara - pratibandha ke abhAvasahita sahakArI samasta sAmagriyoM ke sadbhAva ko samarthakAraNa kahate haiN| samarthakAraNa ke hone para anantara samaya meM kArya kI utpatti niyama se hotI hai| prazna 297- asamarthakAraNa kise kahate haiM ? uttara bhinna-bhinna pratyeka sAmagrI ko asamarthakAraNa kahate haiN| asamarthakAraNa kAryotpatti kA niyAmaka nahIM hai| prazna 298- sahakArI sAmagrI ke kitane bheda haiM? uttara sahakArI sAmagrI ke do bheda haiM - nimittakAraNa aura upaadaankaarnn| (upAdAna nijazakti hai, jiya ko mUla svabhAva / hai nimitta parayoga taiM, banyo anAdi banAva // ) (-upAdAna-nimitta saMvAda, bhaiyA bhagavatIdAsa, chanda 3) prazna 299- nimittakAraNa kise kahate haiM? uttara - jo padArtha svayaM kAryarUpa nahIM pariNamatA hai kintu kArya kI utpatti meM sahAyaka hotA hai, use nimittakAraNa kahate haiN| jaise- ghaTa kI utpatti meM kumbhakAra, daNDa, cakra aadi| (jo padArtha svayaM to kAryarUpa meM nahIM pariNamatA, parantu kArya kI utpatti meM anukUla hone kA Aropa jisa para AtA hai use nimitta kAraNa kahate haiN| jaise - ghaTa kI utpatti meM kumbhakAra, daNDa, cakra aadi|) (-laghu jaina siddhAnta pravezikA, prazna 141) prazna 300- upAdAna kAraNa kise kahate haiM? uttara jo padArtha svayaM kAryarUpa pariNamatA hai use upAdAnakAraNa kahate haiN| jaise - ghaTa kI utpatti meM mittttii| anAdikAla se dravya meM jo paryAyoM kA pravAha calA A rahA hai, usameM anantara pUrvakSaNavartI paryAya upAdAnakAraNa hai aura anantara uttarakSaNavartI paryAya kArya hai| (pUrva pariNAmasahita dravya kAraNarUpa hai aura uttarapariNAmasahita dravya kAryarUpa hai - aisA niyama hai|) (-kArtikeyAnuprekSA, 222)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara - 5 187 prazna 301- dravyabandha kise kahate haiM? uttara - kArmaNa skandharUpa pudgaladravya kA AtmA ke sAtha eka kSetrAvagAharUpa sambandha hone ko dravyabandha kahate haiN| prazna 302- bhAvabandha kise kahate haiM? uttara - AtmA ke yoga - kaSAyarUpa bhAvoM ko bhAvabandha kahate haiN| prazna 303 - dravyabandha kA nimitta kAraNa kyA hai? uttara - AtmA ke yoga - kaSAyarUpa bhAva dravyabandha ke nimitta kAraNa haiN| prazna 304 - dravyabandha kA upAdAnakAraNa kyA hai? uttara - bandha hone ke pUrvakSaNa meM bandha hone ke sanmukha kArmaNa skandha ko dravyabandha kA upAdAna kAraNa kahate haiN| prazna 305- bhAvabandha kA nimitta kAraNa kyA hai ? - udaya tathA udIraNA avasthA ko prApta pUrvabaddhakarma bhAvabandha kA nimitta kAraNa hai| prazna 306- bhAvabandha kA upAdAna kAraNa kyA hai? uttara bhAvabandha ke vivakSita samaya se anantara pUrvakSaNavartI yoga - kaSAyarUpa AtmA kI paryAya vizeSa ko bhAvabandha kA upAdAna kAraNa kahate haiN| prazna 307- bhAvAsava kise kahate haiM ? uttara dravyabandha ke nimitta kAraNa athavA bhAvabandha ke upAdAna kAraNa ko bhAvAnava kahate haiN| (jIva kI zubhAzubhabhAvamaya vikArI avasthA ko bhAvAsava kahate haiN|) prazna 308- dravyAsava kise kahate haiM? uttara - dravyabandha ke upAdAnakAraNa athavA bhAvabandha ke nimittakAraNa ko dravyAsrava kahate haiN| (jIva kI zubhAzubhabhAvamaya vikArI avasthA ke samaya karmayogya navIna rajakaNoM kA svayaM - svataH AtmA ke sAtha ekakSetrAvagAharUpa AnA dravyAsrava hai|) (-laghu jaina siddhAnta pravezikA, prazna 125) prazna 309- prakRtibandha aura anubhAga bandha meM kyA bheda hai? uttara pratyeka prakRti ke bhinna-bhinna upAdAna zaktiyukta aneka bhedarUpa kArmaNa-skandha kA AtmA se sambandha honA prakRtibandha kahalAtA hai aura una hI skandhoM meM tAratamyarUpa (nyUnAdhikarUpa) phaladAna zakti ko anubhAgabandha kahate haiN| prazna 310- samasta prakRtiyoM ke bandha kA kAraNa sAmAnyatayA yoga hai yA usameM kucha vizeSatA kahate haiN| va hai|) mAnya navIna rajakaNoM kA svayaM uttara jisa prakAra bhinna-bhinna upAdAna zaktiyukta nAnA prakAra ke bhojanoM ko manuSya, hasta dvArA vizeSa icchApUrvaka grahaNa karatA hai aura vizeSa icchA ke abhAva meM udara - pUraNa karane ke liye bhojana-sAmAnya kA grahaNa karatA hai, usa hI prakAra yaha jIva vizeSa kaSAya ke abhAva meM yogamAtra se kevala sAtA vedanIyarUpa karma ko grahaNa karatA hai, parantu vaha yoga yadi kisI kaSAya-vizeSa se anuraMjita ho to anya-anya prakRtiyoM kA bhI baMdha karatA hai| prazna 311- prakRtibandha ke kAraNa kI apekSA se Asava ke kitane bheda hai? uttara - prakRtibandha ke kAraNa pA~ca haiM - mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 (yahA~ mAtra prakRtibandha kA kAraNa kahA gayA hai, parantu ina pA~ca pratyayoM ko cAroM prakAra ke bandha kA kAraNa samajhanA caahie|) (prazna kramAMka 293 bhI dekheM) prazna 312- mithyAtva kise kahate haiM? uttara - mithyAtvaprakRti ke udaya se adeva meM devabuddhi,atattva meM tattvabuddhi, adharma meM dharmabuddhi ityAdi viparIta abhiniveza (ulTI mAnyatA) rUpa jIva ke pariNAma ko mithyAtva kahate haiN| (prayojanabhUta jIvAdi sAta tattvoM ke anyathA zraddhAna ko mithyAtva kahate haiM / mithyAtva do prakAra kA hai - agRhIta aura gRhiit| anAdikAla se jIva kI zarIrAdi para padArthoM meM ekatvabuddhi agRhIta mithyAdarzana hai tathA kuguru, kudeva aura kudharma ke nimitta se jo anAdikAlIna mithyAtva kA poSaNa karanA gRhIta mithyAdarzana hai|) (-chahaDhAlA, dUsarI DhAla) prazna 313- mithyAtva ke kitane bheda haiM? uttara - mithyAtva ke pA~ca bheda haiM- ekAnta mithyAtva, viparIta mithyAtva, saMzaya mithyAtva, ajJAna mithyAtva aura vinaya mithyAtva / prazna 314- ekAnta mithyAtva kise kahate haiM? uttara ananta dharmayukta dharmI ke saMbaMdha meM 'yaha aisA hI hai, anyathA nahIM' ityAdirUpa ekAnta abhiniveza (abhiprAya) ko ekAnta mithyAtva kahate haiN| jaise - bauddha matAvalambI padArtha ko sarvathA kSaNika mAnate haiN| prazna 315- viparIta mithyAtva kise kahate haiM? uttara - 'sagrantha nirgrantha hai' arthAt vastradhArI sAdhu hote haiM yA 'kevalIgrAsAhArI (kavalAhArI) haiM' ityAdi ruci yA zraddhA ko viparIta mithyAtva kahate haiN| prazna 316- saMzaya mithyAtva kise kahate haiM ? uttara - 'dharma kA lakSaNa ahiMsA hai yA nahIM' ityAdi rUpa se sandeha yukta zraddhA ko saMzaya mithyAtva kahate haiN| prazna 317- ajJAna mithyAtva kise kahate haiM? uttara - jahA~ hitAhita ke viveka kA kucha bhI sadbhAva nahIM hotA hai aisI zraddhA ko ajJAna mithyAtva kahate haiN| jaise- pazuvadha meM dharma maannaa| prazna 318- vinaya mithyAtva kise kahate haiM ? uttara - samasta devoM aura samasta matoM ko samAna mAnane rUpa zraddhA ko vinaya mithyAtva kahate haiN| prazna 319- avirati kise kahate haiM? uttara - hiMsA Adi pApoM tathA indriya mana ke viSayoM meM pravRtti ko avirati kahate haiN| prazna 320- avirati ke kitane bheda haiM ? uttara - avirati ke tIna bheda haiM- 1. anantAnubaMdhI kaSAya udaya janita avirti| 2. apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya udayajanita avirati / 3. pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya udayajanita avirati / (anya apekSA se avirati ke bAraha bheda haiM - SaTkAya ke jIvoM kI hiMsA kA tyAga na karanA aura pA~ca indriyoM aura mana ke viSaya meM pravRtti krnaa|) (laghu jaina siddhAMta pravesikA, prazna 159)
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 prazna 321- pramAda kise kahate haiM? uttara - saMjvalanakaSAya aura nokaSAya ke tIvra udaya se niraticAra cAritra pAlane meM anutsAha tathA svarUpa kI asAvadhAnI ko pramAda kahate haiN| (pramAda kI isa paribhASA meM chaTaveM guNa sthAna ke pramAda ko hI pramAda kahA gayA hai, jabaki pahale guNasthAna se chaTaveM guNasthAna taka pramAda kI sattA hotI hai lekina yahA~ pahale se lekara pA~caveM guNasthAna taka ke pramAda ko una-una guNasthAnoM ke yogya mithyAtva aura avirati bhAvoM meM aMtarbhAva kiyA gayA hai|) prazna 322- pramAda ke kitane bheda haiM ? uttara - pramAda ke pandraha bheda haiM - cAra vikathA (strIkathA, rAjakathA, cora kathA, bhojanakathA), cAra kaSAya (saMjvalana kaSAya ke tIvrodayajanita krodha, mAna, mAyA, lobha), pA~ca indriyoM ke viSaya, eka nidrA aura eka sneha / pramAda ke bheda cAra vikathA cArakaSAya paMceMdriya viSaya maMtrI rAja cora bhojana ko mAna mAyA lobha mparzana rasanA yA prazna 323- kaSAya kise kahate haiM? uttara - saMjvalanakaSAya aura nokaSAya ke maMda udaya meM prAdurbhUta AtmA ke pariNAma vizeSa ko kaSAya kahate haiN| (kaSAya kI isa paribhASA meM mithyAtva, avirati, pramAda ke bAda jo kaSAya bacatI hai use hI kaSAya kahA gayA hai| jabaki mithyAtva, avirati aura pramAda ke sAtha bhI kaSAya hotI hai, parantu yahA~ unake sAtha rahane vAlI kaSAya ko mithyAtva, avirati aura pramAda ke aMtargata meM zAmila kiyA gayA hai|) prazna 324- yoga kise kahate haiM? uttara - manovargaNA vacanavargaNA aura kAyavargaNA (AhAra vargaNA tathA kArmANa vargaNA) ke avalaMbana se karma, nokarma ko grahaNa karane kI zakti vizeSa ko yoga kahate haiN| prazna 325- yoga ke kitane bheda hai? uttara - yoga ke pandraha bheda haiM - cAra manoyoga (satya manoyoga, asatya manoyoga, ubhaya manoyoga, anubhaya manoyoga), cAra vacanayoga (satya vacanayoga, asatya vacanayoga, ubhaya vacanayoga, anubhaya vacanayoga) aura sAta kAya yoga (audArika, audArika mizra, vaikriyaka, vaikriyaka mizra, AhAraka, AhAraka mizra aura kArmANa kaayyog)| prazna 326- mithyAtva kI pradhAnatA se kitanI aura kina-kina prakRtiyoM kA baMdha hotA hai? uttara mithyAtva kI pradhAnatA se solaha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai - mithyAtva, huNDaka saMsthAna, napuMsakaveda, narakagati, narakagatyAnupUrvI, narakAyu, asaMprAptAsRpATikA saMhanana, cAra jAti (ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya), sthAvara, Atapa, sUkSma, aparyApta aura saadhaarnn|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna 327- anantAnabaMdhI kaSAyodayajanita avirati kI pradhAnatA se kitanI aura kina-kina prakRtiyoM kA baMdha hotA hai? uttara anantAnubaMdhI kaSAyodayajanita avirati kI pradhAnatA se paccIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai - anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalApracalA, durbhaga, duHsvara, anAdeya, aprazasta vihAyogati, strIveda, nIcagotra, tiryaMcagati, tiryaMca gatyAnupUrvI, tiryaMcAyu, udyota, cAra saMsthAna (nyagrodha parimaNDala, svAti, kubjaka aura vAmana), cAra saMhanana (vajanArAca, nArAca, ardhanArAca aura kiilit)| prazna 328- apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyodayajanita avirati kI pradhAnatA se kitanI aura kina-kina prakRtiyoM kA baMdha hotA hai? uttara apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyodayajanita avirati kI pradhAnatA se daza prakRtiyoM kA baMdha hotA hai - apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI, manuSyAyu, audArika zarIra, audArika AGgopAGga aura vajavRSabhanArAca sNhnn| prazna 329- pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya udaya janita avirati kI pradhAnatA se kitanI aura kina-kina prakRtiyoM kA baMdha hotA hai? uttara - pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyodayajanita avirati kI pradhAnatA se cAra prakRtiyoM kA baMdha hotA hai - pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / prazna 330- pramAda kI pradhAnatA se kitanI aura kina-kina prakRtiyoM kA baMdha hotA hai? uttara pramAda kI pradhAnatA se chaha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai - asthira, azubha, asAtA vedanIya, ayazaHkIrti, arati aura shok| prazna 331- kaSAya kI pradhAnatA se kitanI aura kina-kina prakRtiyoM kA baMdha hotA hai? uttara - kaSAya kI pradhAnatA se aTThAvana prakRtiyoM kA baMdha hotA hai - devAyu, nidrA, pracalA, tIrthaMkara, nirmANa, prazasta vihAyogati, paJcendriya jAti, taijasa zarIra, kArmANa zarIra, AhAraka zarIra, AhAraka AGgopAGga, samacaturasra saMsthAna, vaikriyaka zarIra, vaikriyaka AGgopAGga, devagati, deva gatyAnupUrvI, rUpa, rasa, gandha, sparza, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, hAsya, rati, jugupsA, bhaya, puruSaveda, saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyaya jJAnAvaraNa, kevalajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, vIryAntarAya, yazaskIrti aura ucca gotra / prazna 332- yoga kI pradhAnatA se kisa prakRti kA baMdha hotA hai? uttara - yoga kI pradhAnatA se eka sAtA vedanIya prakRti kA baMdha hotA hai| prazna 333 - karma prakRtiyoM kI saMkhyA 148 hai, parantu unameM kevala 120 prakRtiyoM ke hI kAraNa batAye gaye haiM, so 28 prakRtiyoM kA kyA hotA hai? uttara bandha yogya 120 prakRtiyoM meM bIsa sparzAdi kI jagaha mukhya cAra kA grahaNa kiyA gayA hai, isa kAraNa 16 to ye prakRtiyA~ kama ho jAtI haiN| pA~ca zarIroM ke pA~ca bandhana tathA pA~ca nA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMghAta kA grahaNa bhI nahIM kiyA jAtA, isa kAraNa 10 prakRtiyA~ ye bhI kama ho jAtI haiN| samyamithyAtva tathA samyakprakRti mithyAtva ina 2 prakRtiyoM kA bhI bandha nahIM hotA hai; kyoMki samyakdRSTi jIva pUrvabaddha mithyAtva prakRti ke tIna khaNDa karatA hai, taba ina 2 prakRtiyoM kA prAdurbhAva hotA hai| isa kAraNa 2 prakRtiyA~ ye bhI kama ho jAtI haiN| isa prakAra 28 prakRtiyA~ kama karake bandha yogya 120 prakRtiyA~ mAnI gaIM haiN| prazna 334- dravyAsava ke kitane bheda haiM ? uttara - dravyAsrava ke do bheda haiM - sAmparAyika Asrava aura IryApatha Asrava / prazna 335- sAmparAyika Asrava kise kahate haiM? uttara - jIva ke kaSAya bhAvoM ke nimitta se jo karma prakRtiyA~ AtmA meM kucha kAla taka ke liye sthitibaMdha ko prApta hotI haiM unake Asrava ko sAmparAyika Asrava kahate haiN| prazna 336 - IryApatha Asrava kise kahate haiM ? uttara - jIva meM mAtra yoga ke nimitta jina karma paramANuoM kA bandha, udaya aura nirjarA eka hI samaya meM hotI hai unake Asrava ko IryApatha Asrava kahate haiN| prazna 337- ina donoM AsavoM ke svAmI kauna-kauna hai? uttara - sAmparAyika Asrava kA svAmI kaSAyasahita jIva aura IryApatha Asrava kA svAmI kaSAya rahita jIva hotA hai| prazna 338 - puNyAsava aura pApAsava kA kAraNa kyA hai? uttara - zubhayoga se puNyAsrava aura azubhayoga se pApAsrava hotA hai| prazna 339- zubhayoga aura azubhayoga kise kahate haiM? uttara - zubha pariNAma se utpanna yoga ko zubha yoga aura azubha pariNAma se utpanna yoga ko azubha yoga kahate haiN| prazna 340- jisa samaya jIva ko zubhayoga hotA hai, usa samaya pApa prakRtiyoM kA Asrava hotA hai yA nahIM? uttara - jisa samaya jIva ko zubhayoga hotA hai usa samaya bhI pApa prakRtiyoM kA Asrava hotA hai| prazna 341- yadi zubhayoga ke samaya bhI pApAsava hotA hai to zubhayoga pApAsava kA kAraNa ThaharA? uttara - zubhayoga, pApAsava kA kAraNa nahIM hai kyoMki jisa samaya jIva meM zubhayoga hotA hai, usa samaya puNyaprakRtiyoM meM sthiti anubhAga adhika hotA hai aura pApa prakRtiyoM meM kama; isI prakAra jaba azubhayoga hotA hai taba pApaprakRtiyoM meM sthiti anubhAga adhika par3atA hai aura puNyaprakRtiyoM meM kama / tattvArthasUtra graMtha ke chaThaveM adhyAya meM jJAnAvaraNAdi prakRtiyoM ke Asrava ke kAraNa jo pradoSa, niva, Adi kahe gaye haiM, usakA abhiprAya hai ki una bhAvoM se una-una prakRtiyoM me sthiti anubhAga adhika- adhika par3ate haiM; anyathA jojJAnAvaraNAdi pApaprakRtiyoM kA Asrava dasaveM guNasthAna taka siddhAnta zAstra meM kahA hai, usase virodha AtA hai athavA vahA~ zubhayoga ke abhAva kA prasaGga AtA hai kyoMki zubhayoga dasaveM guNasthAna se pahale-pahale hI hotA hai| // iti dvitIyo'dhyAyaH samAptaH //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 maoNDala evaM abhyAsa ke dvitIya varSa (paricaya) prazna prazna patra-zrI jaina siddhAMta pravezikA samaya-3 ghaMTA adhyAya-4 (ba) karma kA svarUpa pUrNAMka - 100 noTa : sabhI prazna hala karanA anivArya hai| zuddha spaSTa lekhana para aMka die jaaveNge| prazna 1- rikta sthAnoM kI pUrti kIjie (aMka 245=10) (ka) karma sahita jIva ko.................kahate haiN| (kha) cAra gati.................kA bheda hai| (ga) yoga se prakRti aura pradeza baMdha hote haiM aura kaSAya sa............ aura.................baMdha hote haiN| (gha) jo karma AtmA ke.................aura.................guNa ko ghAtatA hai use mohanIya karma kahate haiN| (Ga) jisa karma ke udaya se dvIndriya Adi paryAyoM meM janma hotA hai use.................kahate haiN| prazna 2 -satya/asatya kathana likhie (aMka 245=10) (ka) jisa karma ke udaya se avayava asundara hote haiM vaha zubha nAmakarma hai| (kha) jisa karma ke udaya se jIva ko aniSTa vastu kI prApti hotI hai vaha pApa karma hai| (ga) AvalI se Upara aura muhUrta se eka samaya kama taka kAla ko aMtarmuhUrta kahate haiN| (gha) eka muhUrta meM 3373 ucchvAsa hote haiN| (Ga) binA phala diye AtmA se karma kA saMbaMdha chUTanA udayAbhAvI nAza hai| prazna 3- sahI vikalpa cunakara likhiye (aMka 245=10) (ka) guNa hAniyoM ke samUha ko.........kahate haiM -(1) karma nAza (2) udaya (3) nAnAguNa hAni (4) hAni (kha) zreNI vyavahAra gaNita meM samAna hAni yA samAna vRddhi ke pariNAma ko........kahate haiM (1) karma (2) guNa hAni (3) caya (4) niSekahAra (ga) baMdha ke kAraNa ko..........kahate haiM- (1) dravya (2) pudgala (3) karma (4) Asrava (gha) kAraNa use kahate haiM jo (1) kArya ke pahale ho (2) kArya ke bAda (3) kArya kI utpAdaka sAmagrI (4) kArya ke hone ke sAmagrI (Ga) AtmA ke yoga kaSAya rUpa bhAvoM ke nimitta kAraNa ko kahate haiM -(1) baMdha(2) dravya baMdha(3) bhAva baMdha(4) Asava prazna 4 - sahI jor3I banAiye - staMbha-ka staMbha - kha (aMka 245=10) karma kI AtyaMtika nivRtti | darzanamohanIya kevalI, zruta, saMgha, deva kA avarNavAda cAritra mohanIya Adeya-anAdeya saMsthAna nAmakarma zarIrAkRti kSaya kaSAya kA vedana nAmakarma prazna 5 - ati laghu uttarIya prazna (30 zabdoM meM koI pA~ca) (aMka 4-520) (ka) upAdAna kAraNa kise kahate haiM? (kha) prakRti baMdha aura anubhAga baMdha meM kyA aMtara hai ? (ga) pramAda ke kitane bheda haiM? cArTa bnaaiye| (gha) yoga ke kitane bheda haiM? cArTa bnaaiye| (Ga) ATha karmoM kI utkRSTa sthiti kitanI-kitanI hai ? likhiye| (athavA) darzanAvaraNa karma kise kahate haiM ? usake kitane bheda haiM? nAma likhiye| prazna 6 - laghu uttarIya prazna (50 zabdoM meM koI pA~ca) (aMka 645= 30) (1) karma kise kahate haiM? karma baMdha ke kitane bheda haiM? unakI paribhASAe~ likhiye| (2) prakRti baMdha yA karma ke ATha bhedoM kI paribhASAe~ likhiye| (3) kinhIM cAra nAmakarmoM kI paribhASAe~ likhiye| (4) udaya, udIraNA, upazama kyA hai ? upazama ko bheda sahita smjhaaiye| (5) addhApalya kise kahate haiM? (6) mithyAtva kise kahate haiM ? mithyAtva ke kitane bheda haiM? nAma sahita paribhASA likhiye| prazna 7 - kisI eka viSaya para saMkSipta TippaNI likhiye| (aMka 1x10=10) (ka) Asrava (kha) nAmakarma kI prakRtiyA~ (ga) prakRti evaM pradeza baMdha (gha) sthiti evaM anubhAga baMdhA
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ maoNDala, zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya dvitIya varSa (paricaya) prathama prazna patra - vaMdanA prazna patra samaya -3 ghaMTA pUrNAMka - 100 noTa : sabhI prazna hala karanA anivArya hai| zuddha spaSTa lekhana para aMka die jaaveNge| prazna 1 - rikta sthAnoM kI pUrti kIjie - (aMka 245=10) (ka) svasamaya zuddhAtmA ............. se pramANa hai| (kha) daMsana dharaMna ca............. gamanaM c| (ga) ............. kI 96 hajAra rAniyA~ hotI haiN| (gha) kalpakAla kA prAraMbha ............. se hotA hai| (Ga) mokSamArga kA mUla ............. hai|| prazna 2 - satya/asatya kathana cunakara likhie (aMka 245=10) (ka) jIva apane caitanya svarUpa ko yAdakara tIvra moha ke kAraNa duHkha ko bhogatA hai| (kha) avasarpiNI kAla ke tIsare suSamA-duHSamA kAla ko jaghanya bhogabhUmi kA kAla kahate haiN| (ga) jJAnamArga kI sAdhanA apekSA samyagdarzana ke sAta bheda hai| (gha) guna Ayarana dhamma AyaranaM, AyarananyAna paya parama pry| (Ga) laukAMtika deva bAla brahmacArI, eka bhavAvatArI, chaTaveM brahmasvarga ke nivAsI hote haiN| prazna 3 - sahI jor3I banAiye - staMbha-ka staMbha-kha (aMka 245=10) NamokAra kI virAdhanA suSamA suSamA utkRSTa bhogabhUmi samyagdarzana svapara bhedajJAna saccA dharma karuNA dayA kI pradhAnatA manuSya viveka pUrvaka nirNaya subhauma prazna 4 - sahI vikalpa cunakara likhiye - (aMka 245=10) (ka) vastu svarUpa kA bodha karAne vAlI vidhi hai - (1) pUjA vidhi (2) sAdhanA (3) maMdira vidhi (4) darzana (kha) svabhAva ke Azraya se 24 parigraha kA tyAga hai- (1) uttama tapa (2) uttama AMkicanya (3) saMyama (4) tyAga (ga) jIva ke-------meM vicitratA hotI hai - (1) bhAva (2) pariNAma (3) guNa (4) jAti (gha) jinameM janma jarA Adi doSa nahIM hote- (1) sacce deva (2) sadguru (3) zAstra (4) sUtra (Ga) NamokAra maMtra ko maMdira vidhi meM kahA hai- (1) maMgala (2) aparAjitamaMtra (3) maMgalakArI (4) maMtra prazna 5- kinhIM pA~ca praznoM ke uttara lagabhaga 30 zabdoM meM likhiye (aMka 445= 20) (1) SaTkAla cakra kA nAmakaraNa kiijie| (2) sUtra kise kahate haiM? (3) siddhAMta graMtha kise kahate haiM? (4) zalAkA puruSa kise kahate haiM? (5) abalabalI kA kyA artha hai ? (6) samyagjJAna ke bheda likhakara batAiye ki isakI kyA AvazyakatA hai? prazna 6 - kinhIM pA~ca praznoM ke uttara lagabhaga 50 zabdoM meM dIjiye - (aMka 645=30) (1) samavazaraNa kI racanA kA varNana maMdira vidhi ke anusAra btaaiye| (2) karaNAnuyoga kI apekSA samyagdarzana ke bheda likhie| (3) zalAkA puruSa jaisI utkRSTa padavI pAkara bhI jIva naraka kyoM cale jAte haiM ? (4) huMDAvasarpiNI kAla kI koI chai: vizeSatAe~ likhie? (5) pramANa gAthAoM kA kyA abhiprAya hai? (6) videha kSetra ke tIrthaMkaroM ke nAma likhie| prazna 7 - kisI eka prazna kA uttara lagabhaga 200 zabdoM meM likhiye (aMka 1x10=10) SaTkAla varNana athavA rtntry|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ patra maoNDala, zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya prazna dvitIya varSa (paricaya) dvitIya prazna patra - ArAdhanA samaya -3 ghaMTA pUrNAMka- 100 noTa : sabhI prazna hala karanA anivArya hai| zuddha spaSTa lekhana para aMka die jaaveNge| prazna 1- rikta sthAnoM kI pUrti kIjie - (aMka 2 x 5 = 10) (ka) jJAna mArga ke pathika nizcaya se............. ko hI saccA deva mAnate hai| (kha) jaba Atmadarzana ho sahI, phira............. se kAma kyaa| (ga) jJAnIjana zuddha cidAnaMdamayI............. kI stuti uccAraNa karate haiN| (gha) ............. avirata samyagdRSTi ke lie kahA gayA hai| (Ga) hitakAra artha kA bIjAkSara maMtra ............. hai| prazna 2 - satya/asatya kathana cunakara likhie - (aMka 245=10) (ka) paMDito pUja ArAdhyaM jina samayaM ca puujte| (kha) cAra mahAvrata, cAra samiti, pA~ca gupti hotI haiN| (ga) tribhaMgIsAra karaNAnuyoga kA graMtha hai| (gha) ATha karmoM se rahita AtmA pUrNa zuddha siddha hai| (Ga) jJAnI vibhAva meM kabhI ekatva rUpa pariNamana nahIM krte| prazna 3 - sahI jor3I banAiye - staMbha-ka staMbha - kha (aMka 2 x 5=10) prakSAlana saMsAra se chUTane kI bhAvanA AbhUSaNa svayaM kA doSa kahakara prAyazcita lenA saMvega sadguru ke sadguNoM kA smaraNa gardA ajJAna, mithyA mAnyatA upAsanA ratnatraya, samatA, dhruvatA prazna 4 - sahI vikalpa cunakara likhiye - (aMka 2 x 5= 10) (ka) zuddha bhAva meM sthira honA hI--hai- (1) jJAna vijJAna (2) jJAna snAna (3) prakSAlitaM (4) AbharaNaM (kha) AtmAnubhUti kI bar3hatI huI avasthAeM hai-(1) padavI (2) parameSThI (3) guNa sthAna (4)paMcArtha (ga) jJAna sarovara--se bharA hai- (1) jala (2) mala (3) mithyAtva (4) samyaktva (gha) dhruvadhAma kA ciMtana-manana kahalAtA hai- (1) zarIra (2) saMyama (3) nizcaya tapa (4) vya. svAdhyAya (Ga) mahApuruSa kula hote haiM - (1) 167 (2) 168 (3) 169 (4) 170 prazna 5- kinhIM pA~ca praznoM ke uttara lagabhaga 30 zabdoM meM likhiye (aMka 4x 5= 20) (1) upadeza zuddha sAra graMtha kI viSaya vastu kA paricaya diijiye| (2) paMDita kI kyA paribhASA hai? (3) paMcArtha ko spaSTa kiijie| (eka-vAkya meM) (4) nirveda, upazama kI paribhASA likhie| (5) aMtarazodhana kA mArga kyA hai? (6) jJAnI kisa prakAra devadarzana karate haiM ? prazna 6 - kinhIM pA~ca praznoM ke uttara lagabhaga 50 zabdoM meM dIjiye - (aMka 645=30) (1) dAtAro dAna suddhaM ca, pUjA Acarana saMjutaM ke AdhAra para samyakjJAnI ke dAna kA saMkSipta paricaya diijie| (2) TippaNI likhie-jJAnI kA prakSAlana evaM vstr| (3) kisI eka mata kA paricaya dIjie (pATha ke AdhAra para) (4) padavI ke nAma likhakara kinhIM do padavI kA svarUpa smjhaaiye| (5) mUlaguNa kise kahate haiM? nAma sahita varNana kiijie| (6) puruSArthI sAdhaka ko karma kI prabalatA kyoM nahIM hotI? prazna 7- kisI eka prazna kA uttara lagabhaga 200 zabdoM meM likhiye - (aMka 1x10=10) (a) adhyAtma ArAdhanA ke AdhAra para pUjA vidhi kA paricaya diijie| (ba) sAta tatva nau padArtha meM Atma zraddhAna kisa prakAra karanA caahie| athavA paMDita pUjA jI graMtha ke AdhAra para samyagjJAna kA svarUpa smjhaaiye|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 maoNDala, zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya prazna dvitIya varSa (paricaya) 4.patra tRtIya prazna patra - sAdhanA samaya -3 ghaMTA pUrNAMka - 100 noTa : sabhI prazna hala karanA anivArya hai| zuddha spaSTa lekhana para aMka die jaaveNge| prazna 1 - rikta sthAnoM kI pUrti kIjie - (aMka 245=10) (ka) paramAtma svarUpa kI niraMtara bhAvanA bhAnA............. lezyA vAle jIva kA lakSaNa hai| (kha) nija zuddha caitanya pratimA kA darzana hI............. pratimA hai| (ga) gRhasthI ke kArya meM na cAhate hue hone vAlI hiMsA ko................ kahate haiN| (gha) zaddhopayogamayI............. saMsAra rUpI bhaMvara ko vinaSTa karane vAlI hai| (Ga) apanA mamala svabhAva............. ko jAnane vAlA hai| prazna 2- satya/asatya kathana cunakara likhie (aMka 245=10) (ka) karma svabhAva se kSaya hone vAle haiN| (kha) saMsArI jIvoM ko prasanna karanA janaraMjana rAgabhAva AtmahitakArI hai| (ga) parama sahAvena kamma vilyNti| (gha) appA appa sahAvaM, appa suddhappa vimala prmppaa| (Ga) tIna kAla meM zuddha nizcaya naya se maiM AtmAzuddhAtmA paramAtmA huuN| prazna 3 - sahI jor3I banAiye - staMbha-ka staMbha-kha (aMka 245= 10) sat apalApa rAga-dveSa se nivRtti asat kA udbhAvana vidyamAna ko avidyamAna mAnanA anyathA prarupaNa hiMsA meM dharma batAnA garhita vacana avidyamAna ko vidyamAna kahanA mokSa niMdanIya kalahakAraka vacana prazna 4 - sahI vikalpa cunakara likhiye (aMka 245= 10) (ka) eka hI samaya meM jAnane aura pariNamana karane ke kAraNa AtmA ko--kahate haiM (1) zuddhAtmA (2) caitanya (3) samaya (4) mamala (kha) pApoM ke ekadeza tyAga ko kahate haiM- (1) aNuvrata (2) zikSAvrata (3) zuddhavrata (4) mahAvrata (ga) apane se bhinna para padArthoM meM mamatva buddhi hai-(1) krodha (2) hiMsA (3) parigraha (4) corI (gha) zobhanIka maMgalIka vizeSatA kisakI haiM- (1) zAstra (2) jinavANI (3) dharma (4) guru (Ga) zuddhAtmabodhaka utpanna artha kA pratIka hai - (1) OM (2) hI (3) zrIM (4) arha prazna 5 - kinhIM pA~ca praznoM ke uttara lagabhaga 30 zabdoM meM likhiye - (aMka 445-20) (1) paryAya meM zuddhatA kaise pragaTa hotI hai? (2) kamala svabhAvI AtmA kI kyA vizeSatA hai? (3) Atmadharma kI kyA mahimA hai? (4) anurAga bhakti pratimA kise kahate haiM? (5) karmAdi ko jItane kA mUla AdhAra kyA hai? (6) kalalaMkRta ho kamma na upaje kA kyA artha hai ? prazna 6 - kinhIM pA~ca praznoM ke uttara lagabhaga 50 zabdoM meM dIjiye (aMka 645= 30) (1) aNuvrata, guNavrata, zikSAvrata meM aMtara btaaiye| (2) kRSNa aura kApota lezyA meM aMtara btaaiye| (3) sAmAyika zikSAvrata aura sAmAyika pratimA meM aMtara btaaiye| (4) samyakcAritra ke bheda smjhaaiye| (5) samyagdRSTi kauna sI bhAvanAe bhAtA hai, unakA svarUpa kyA hai ? (6) karma ke baMdha aura nirjarA meM mUla kAraNa kyA hai? prazna 7 - kisI eka prazna kA uttara lagabhaga 200 zabdoM meM likhiye - (aMka 1x10=10) (a) zrI kamala battIsI jI graMtha kA sArAMza likhie athavA gyAraha pratimA kA svarUpa smjhaaiye|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ maoNDala, zrI tAraNa taraNa mukta mahAvidyAlaya dvitIya varSa (paricaya) / caturtha prazna patra - jaina siddhAMta pravezikA prazna patra samaya -3 ghaMTA pUrNAMka- 100 noTa : sabhI prazna hala karanA anivArya hai| zuddha spaSTa lekhana para aMka die jaaveNge| prazna 1- rikta sthAnoM kI pUrti kIjie - (aMka 2 x 5=10) (ka) chaha dravyoM ke samUha ko ............. kahate haiN| (kha) aneka ............. ke baMdha ko skandha kahate haiN| (ga) karma sahita jIva ko............. kahate haiN| (gha) cAra gati kA ............. bheda hai| (Ga) jisa karma ke udaya se dvIndriya Adi paryAyoM meM janma hotA hai, use ............. kahate haiN| prazna 2 - satya/asatya kathana cunakara likhie - (aMka 245=10) (ka) jisa karma ke udaya se avayava sundara hote haiM vaha zubha nAmakarma hai| (kha) jisa karma ke udaya se jIva ko aniSTa vastu kI prApti hotI hai vaha pApa karma hai| (ga) eka muhUrta meM tIna hajAra tIna sau tihattara ucchavAsa hote haiN| (gha) yoga aura kaSAya ko bAhya kriyA kahate haiN| (Ga) uccatA aura nIcatA (gotrakarma) ke abhAva ko sUkSmatva pratijIvI guNa kahate haiN| prazna 3- sahI jor3I banAiye - staMbha-ka staMbha-kha (aMka 245=10) karma kI AtyaMtika nivRtti darzanamohanIya kevalI, zruta, saMgha, deva kA avarNavAda cAritra mohanIya Adeya anAdeya saMsthAna nAmakarma zarIrAkRti kSaya kaSAya kA vedana nAmakarma prazna 4 - sahI vikalpa cunakara likhiye - (aMka 2x 5 = 10) (ka) gati hetutva vizeSa guNa kisa dravya kA hai-(1) dharma (2) adharma (3) kAla (4) pudgala (kha) guNa hAniyoM ke samUha ko kahate haiM- (1) karmanAza (2) udaya (3) nAnAguNa (4) hAni (ga) baMdha ke kAraNa ko kahate haiM- (1) dravya (2) pudgala (3) karma (4) Asava (gha) mokSa jAne ke pahale kevalI samudghAta karane vAlA jIva kisake barAbara hotA hai - (1)zarIra (2) loka (3) aloka (4) alokAkAza (Ga) zreNI vyavahAra gaNita meM samAna hAni yA samAna vRddhi ke pariNAma ko -- kahate haiM(1) karma (2) guNahAni (3) caya (4) niSekahAra prazna 5 - kinhIM pA~ca praznoM ke uttara lagabhaga 30 zabdoM meM likhiye (aMka 445= 20) (1) upAdAna kAraNa kise kahate haiM ? (2) prakRti baMdha aura anubhAga baMdha meM kyA aMtara hai? (3) pramAda ke kitane bheda haiM-cArTa bnaaiye| (4) ATha karmoM kI utkRSTa sthiti kitanI-kitanI hai ? (5) agurulaghutva guNa kise kahate haiM? (6) bhavyatva aura abhavyatva guNa kise kahate haiM? prazna 6 - kinhIM pA~ca praznoM ke uttara lagabhaga 50 zabdoM meM dIjiye - (aMka 645= 30) (1) karma kise kahate haiM ? karma baMdha ke kitane bheda haiM unakI paribhASAe~ likhie| (2) paryAya ke bheda cArTa sahita smjhaaiye| (3) udaya, udIraNA, upazama kyA hai ? upazama ko bheda sahita smjhaaiye| (4) abhAvoM ko samajhane se lAbha btaaiye| (5) kinhIM cAra nAma karmoM kI paribhASAe~ likhie| (6) kinhIM cAra kI paribhASA likhie-avAya, cakSudarzana, vaikriyaka zarIra, utpAda-vyaya-dhrauvya, samudghAta prazna 7 - kisI eka prazna kA uttara lagabhaga 200 zabdoM meM likhiye (aMka 1x10= 10) (a) jIva ke anujIvI-pratijIvI guNoM kA vistRta vivecana kiijie| (ba) karma kA svarUpa (baMdha aura Asrava)