Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6377 | vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa-52 kiraNa-1 janavarI-mArca 1666 1. cetana ko udbodhana 2. mUrti nirmANa aura pratiSThAyeM 3. pArzvanAtha ke jIvana se sambandhita katipaya tathya aura sampradAya bheda -DaoN jayakumAra jaina 4. ananta jijJAsAoM ke puMja jugalakizora mukhtAra -nIraja jaina 5. ko na vimuhyati zAstra-samudre -paM. javAhara lAla, bhINDara 6. upaniSadoM meM digambaratva ke ullekha -DaoN rameza candra jaina vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-110002 dUrabhASa : 3250522
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpita samAja sevI ko namana 3-9-1913 -4-2-1999 rAyabahAdura zrI harakacanda jaina pANDyA (rAMcI) vIra sevA mandira ke AjIvana sadasya rhe| isa saMsthA kI sthApanA ke samaya se hI ve isakI gatividhiyoM meM gaharI ruci rakhate the| ___ yoM to bihAra aMcala ke dharmaniSTha zrAvaka ke rUpa meM unhoMne pratiSThA prApta kI thI parantu bahuAyAmI dhArmika evaM sAmAjika kAryoM ke prati unakI samarpaNa bhAvanA ne unheM akhila bhAratIya stara para bhI AzAtIta pratiSThA dilaaii| unhoMne tIrtharAja zrI sammedazikhara jI ke mukaddamoM meM gata pAMca dazaka se bhI adhika taka digambaroM ke haka kI pairavI kuzalatApUrvaka kii| sAhU azoka kumAra jaina ne bhI zikharajI vivAda meM unake anubhavoM kA lAbha utthaayaa| hAlAMki gata kaI varSo se vaha asvastha cala rahe the kintu unake parizrama kA phala samAja ko taba milA jaba sAhU azoka kumAra jaina ke netRtva meM digambaroM ko mukaddameM meM saphalatA milii| vaise to rAyabahAdura harakacanda jI digambara jaina samAja kI sabhI zIrSastha saMsthAoM ke saMrakSaka, nyAsI va adhyakSa padoM para AsIna rahe parantu eka jAgarUka zrAvaka ke nAte unhoMne jo yogadAna samAja ko diyA vaha bhulAyA nahIM jA sktaa| unakI sevAoM ko rekhAMkita karane ke lie hI unheM "jaina ratna" kI upAdhi se vibhUSita kiyA gyaa| Aja unakA pArthiva zarIra hamAre bIca nahIM hai parantu unake dvArA samAja sevA meM sthApita "mIla ke patthara" yugoM-yugoM taka sAmAjika kAryakartAoM kA patha pradarzana karate rheNge| aisI vibhUti ko vIra sevA maMdira kI hArdika shrddhaaNjli| subhASa jaina mahAsaciva, vIra sevA maMdira 21, dariyAgaMja, naI dinI ?
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 janavarI-mArca | varSa 52 | kiraNa 1 vI.ni sa. 2525 vi sa. 2055-56 1666 cetana ko udbodhana ve koI nipaTa anArI dekhyA Atama rAma / / jina sauM milanA phera bicharanA tina sau kaisI yaarii| jina kArmoM meM dukha pAve hai tina sau prIta karArI ve koI / / 1 / / bAhira catura mUr3hatA ghara meM lAja savai prihaarii| Thaga soM neha baiga sAdhuna soM ye bAteM vistaarii|| ve koI / / 2 / / siMhaDA (piMjarA) bhItara sukha mAne, akkala sabai visaarii| jA taru Aga lagI cAro disa, baiTha rahyo' tihddaarii|| ve koI / / 3 / / hADa mAMsa loha kI thailI tAmaiM cetndhaarii| dyAnata tIna loka ko ThAkura kyoM ho rahyau bhikhaarii|| ve koI / / 4 / /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUrti nirmANa aura pratiSThAyeM pratiSThA zabda apane Apa meM bar3A rocaka hai / usameM bhI paMcakalyANaka pratiSThA / aisA saMyoga bhAgya se hI milatA hai, jisameM jinendra bhagavAna ke paMcakalyANaka to hote hI haiM- karAne vAle paMcoM kA bhI lage hAtha kalyANa ho jAtA hai / pratiSThA milatI hai so alg| Akhira kyoM na ho, jaba yaha zabda hI paMcakalyANaka hai| bar3abhAgI haiM ve loga jinake paMcakalyANaka karAne ke bhAva hote haiN| Ajakala samAja meM nita nae paMcakalyANakoM aura jinabimba pratiSThA hone ke samAcAra milate rahate haiN| atItakAla meM paMcakalyANaka karAye jAne ke pIche yaha prabalabhAva hotA thA ki isa Ayojana ke mAdhyama se devadarzana-pUjana kA pracAra hogA aura sAMsArika viSaya- kaSAyoM se kucha pravRtti haTegI, parantu aba paMcakalyANakoM kI jo rUparekhA banAyI jAtI hai aura usake Ayojana ko lekara jo pracAra-prasAra hote haiM, ve paMcakalyANakoM ke uddezyoM ko kitanA pUrA karate haiM - yaha cintanIya hai / eka ora jahA~ hamAre prAcIna tIrtha kSetra kI mUrtiyAM aura maMdira samucita rakha-rakhAva, dekhabhAla aura saMrakSaNa kI bATa joha rahe hoM, vahIM nitya nayI mUrti kI mAtra sthApanA karake svayaM ko gauravazAlI aura puNyArjaka hone kA dikhAvA pAla rahe hoM, yaha kheda kI bAta hai / itanA hI nahIM, Azcarya to taba hotA hai jaba ina paMcakalyANakoM ko vidhivat pUrNa parigraha tyAgI muni AcArya apanA pAvana sAnnidhya pradAna karate haiM aura jinake citra lemineTeDa bRhadkAya posTaroM meM chApakara unakA pracAra kiyA jAtA hai / ve posTara eka-do dina bAda pairoM tale yA kUr3edAna meM par3akara dhUla dhUsarita hote haiN| unakI isa avamAnanA se hamArI zraddhA ko pIr3A pahu~catI hai| aise lagatA hai ki hamAre pUrvaja loga AmaMtraNa patrikA meM mAtra Ayojana tithi tathA kAryakramoM kI sUcanA sahita nimantraNa dekara kitanA vivekazIla aura acchA kAma karate the / 1 AdhunikatA kI rau meM par3akara hamane nae-nae sAdhanoM ko apanA to liyA hai, parantu unakI Agama aura paramparA ke sandarbha meM kyA upayogitA yA sArthakatA hai / isa para zAyada hI hamArA dhyAna jAtA ho / abhI hameM zikhara jI kSetra para tIsa caubIsI paMcakalyANakoM kI patrikA milI hai| use hamane dhyAna se pddh'aa| vastutaH tIrthAdhirAja zAzvata tIrthakSetra zikharajI ke prati hamAre mana meM agAr3ha zraddhA hai aura usakI bhAva-vandanA se mukti kA mArga khulatA hai - aisA zAstroM meM ullekha hai / isa siddha kSetra meM tIrthakaroM ke caraNa cihna haiM, jinake darzanakara sabhI kRtakRtya
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/3 hote haiN| aise pAvana kSetra meM mUrtiyoM kI sthApanA kA kyA aucitya hai? jahA~ pUrI samAja milakara bhI 11 aMga 14 pUrva ke dhArI-pUjya zrI gautama gaNadhara kI mUrti racanA kI bAta nahIM soca sakI aura vaha kevala caraNa sthApana kara zraddhAvanata banI rahI, vahA~ tIsa-caubIsI ke sAtha-sAtha AcArya zrI vimalasAgara jI mahArAja kI pratimA kA nirmitta honA apUrva aura Azcaryajanaka kArya hai| yadi sAdhuoM kI mUrti-nirmANa kA paramparA yA Agama meM vidhAna hotA to parvata para asaMkhya koDA-kor3I muniyoM kI mUrtiyAM hotI aura vahA~ Aja tila rakhane kI bhI jagaha na hotii| viDambanA to yaha hai ki muktAtmA guruoM kI mUrtiyA~ to banI nahIM aura aba muniyoM kI mUrtiyA~ banAyI jA rahI haiN| zAyada hamAre pUrvajoM ne muniyoM kI mUrtiyA~ banAne aura unakI pratiSThA karAne kA kArya Ajakala ke Adhunika zrAvakoM ke lie rakha chor3A hogA, jise pUrA kiyA jA rahA hai| yadi yahI silasilA calatA rahA to eka samaya aisA bhI AyegA jaba pUrA pahAr3a mUrtiyoM se aTA par3A hogaa| samAdhisthala ke lokArpaNa kI sUcanA to sarvathA navIna bAta lagI jo pahale kabhI na dekhI na sunI gii| astu, jo ho jAya thor3A hai| itanA hI nahIM, janmAbhiSeka ke liye kUpana sisTama ke anusAra 100 ru. mUlya ke saubhAgyazAlI kUpana bece jAne kI yojanA banI hai| jinake kUpana nikaleMge, ve kupana to bhAgyazAlI khlaayeNge| aise meM abhiSeka se vaMcita kUpana dhArI saubhAgyazAlI kaise hoMge? kyA kUpana lATarI kA paryAya nahIM kahalAyegI? kyA isa taraha kA kUpana sisTama juA nahIM hai? samAja vicAra kare ki saubhAgyazAlI 108 hI kyoM? isake sthAna para yadi niyama gRhItA zrAvaka ko abhiSeka yogya mAnA jAtA to adhika upayukta hotA jaise rAtribhojana tyAgI, saptavyasana tyAgI, carma nirmita vastuoM kA tyAgI, mAMsAhAra tyAgI, madya tyAgI, chanA jala sevana-nitya devadarzana kA niyama lenA abhiSeka ke lie anivArya hotA to eka ora zrAvakoM meM sad AcaraNa ke prati rujhAna bar3hatA to dUsarI ora zrAvakoM aura bhAvI paMcakalyANakoM ke lie eka Adarza upasthita kiyA jA sakatA thaa| paise ke lie bolI bhI banda honI caahie| hamAre seTha bar3e dAnI haiN| sunA hai pahile eka hI seTha samasta kArya saMpanna karAtA thA-phira aba to kaI seTha milakara Ayojana karAte haiN| phira paise kI kamI kyoM? hameM vizvAsa hai ki pratiSThApakoM aura AyojakoM ne ina 720 mUrtiyoM ke niyamita pUjA-prakSAla kI samucita aura Thosa vyavasthA bhI avazya hI kI hogii| -sampAdaka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvanAtha ke jIvana se sambandhita katipaya tathya aura sampradAya bheda -DaoN. jayakumAra jaina bhAratavarSa ke dhArmika jIvana meM jina mahanIya vibhUtiyoM kA cirasthAyI prabhAva hai, unameM jaina dharma ke teIsaveM tIrthaGgara pArzvanAtha anyatama haiN| yahI kAraNa hai ki bhArata kI sabhI Arya evaM Aryetara bhASAoM meM pArzvanAtha ke jIvanacarita para bahuta likhA gayA hai| pArzvanAtha kA jIvanacarita bhagavAn mahAvIra ke samAna hI atyanta rocaka evaM ghaTanA pradhAna hai| pArzvanAtha kI aitihAsikatA aba asaMdigdha svIkAra kara lI gaI hai, ataH usakI carcA aba sAmayika pratIta nahIM ho rahI hai| digambara paramparA meM pArzvanAtha bhagavAn ke carita ke kucha sUtra sarvaprathama AcArya yativRSabha dvArA viracita prAkRta bhASA meM nibaddha tiloyapaNNatti meM daSTigocara hote haiN| yadyapi yaha karaNAnuyoga kA grantha hai| ataH isakA mukhya viSaya lokAloka vibhAga, yugaparivartana caturgati Adi kA varNana karanA hai| kintu digambara jaina vAGmaya ke zrutAMga se sambandha rakhane ke kAraNa isameM 63 zalAkA puruSoM kA bhI saMkSipta vivaraNa diyA gayA hai| tiloyapaNNatti meM pArzvanAtha ke pitA kA nAma hrayasena tathA mAtA kA nAma varmilA AyA hai|' hrayasena pracalita nAma azvasena kA hI paryAyavAcI hai| kyoMki haya kA artha azva hai aura prAcIna saMskRta evaM prAkRta sAhitya meM isa taraha ke ullekhoM kI paramparA rahI hai| digambara paramparA ke guNabhadrakRta uttarapurANa' tathA puSpadantakRta mahApurANa meM pitA kA nAma vizvasena AyA hai, jo vicAraNIya hai, kyoMki anyatra sarvatra azvasena nAma kA hI ullekha milA hai| isI prakAra tIrthakara pArzvanAtha kI mAtA kA nAma tiloyapaNNatti meM varmilA (vammilA) tathA zvetAmbara granthoM evaM uttarapurANa evaM puSpadantakRta
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/5 mahApurANa ko chor3akara zeSa digambara granthoM meM vAmA AyA hai guNabhadrakRta uttarapurANa' tathA puSpadantakRta mahApurANa meM unakI mAtA kA nAma brAhmI ullikhita huA hai| yaha bhinnatA kaise AI? isakA koI spaSTa kAraNa pratIta nahIM hotA hai| pArzvanAtha kA janma vArANasI meM huA thA tathA unakA gotra kAzyapa thA-yaha bAta sabhI ko ekamata se svIkArya hai, kintu pArzvanAtha kA vaMza kyA thA? isa viSaya meM paramparAgata bhinnatA hai| zvetAmbara paramparA unheM ikSvAku vaMza kA mAnatI hai, jabaki digambara paramparA ke anusAra bhagavAn pArzvanAtha ugravaMzIya the| tiloyapaNNatti meM kahA gayA hai ki bhagavAn pArzvanAtha kA janma pauSa kRSNA ekAdazI ke dina vizAkhA nakSatra meM huA thaa| sabhI digambara paramparA ke pArzvanAtha viSayaka sAhitya meM unakI yahI janmatithi ullikhita hai| kintu zvetAmbara paramparA ke kalpasUtra ke anusAra pArzvanAtha kA janma pauSa kRSNA dazamI kI madhyarAtri ko mAnA gayA hai| zIlAMkakRta 'caupannamahApurisacariyaM' meM bhI yahI tithi svIkArate hue vizAkhA nakSatra meM candra kA yoga hone para unakA janma kahA gayA hai| hemacandrAcAryakRta triSaSTizAlAkApuruSa carita meM tathA padmasundarasUrikRta zrIpArzvanAthacarita meM bhI pauSa kRSNA dazamI ko hI pArzvanAtha kA janma mAnA gayA hai| spaSTa hai ki yaha matavaibhinya kadAcit tithi ke kSayAkSaya yA rAtri ke madhyabhAga meM tithi kI alaga-alaga mAnyatA ke anusAra huA ho| pArzva nAma kA kAraNa batAte hue Avazyaka niyukti, kalpasUtra, hemacandrAcArya kRta triSaSTizalAkApuruSacarita tathA padmasundarakRta zrIpArzvanAthacarita meM kahA gayA hai ki unakI mAtA ne garbhakAla meM apane pAsa meM eka sarpa ko dekhA thA, ataH unakA nAma pArzva rakhA gyaa| guNabhadrAcAryakRta uttarapurANa tathA puSpadantakRta mahApurANa ke anusAra indra ne bAlaka kA nAma pArzva rakhA thaa|11 pArzva nAma rakhe jAne kA koI kAraNa nirdiSTa nahIM kiyA gayA hai| pArzvanAtha ke vivAha ke prasaMga meM paramparAgata matavaibhinya hai tiloyapaNNatti ke anusAra unhoMne kumArakAla meM hI tapa ko grahaNa kiyA thaa| arthAt unhoMne vivAha nahIM kiyaa| tiloyapaNNatti evaM digambara paramparA ke kisI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/6 bhI grantha meM pArzvanAtha ke vivAha kA ullekha nahIM hai| zvetAmbara paramparA ke prAcIna ullekha bhI bhagavAna pArzvanAtha ke vivAha ke bAdhaka haiN| yadyapi samavAyAMgasUtra meM pArzvanAtha ke vivAha kA prasaMga upasthita hI nahIM huA hai, kintu vahA~ kA yaha kathana ki unhoMne kumArAvasthA meM dIkSA dhAraNa kI thI, pArzvanAtha ke bAlayati hone kA hI sAdhaka hai| Avazyakaniyukti meM to spaSTa ullekha hai ki pArzvanAtha avivAhita rahe the| vahA~ kahA gayA hai - 'vIraM ariTThanemiM pAsa malliM ca vAsupujjaM ca ee muttUNa jiNe avasesA Asi raayaanno|| rAyakulesu vi jAyA visuddhavaMsesu khttiykulesu| na ya itthiyAbhiseA kumAravAsammi ptvinn||"17 uparyukta udAharaNa kI caturtha paMkti meM to ekadama spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki pArzvanAtha ne strI aura abhiSeka ke binA kumArAvasthA meM pravrajyA grahaNa kii| jaba zvetAmbara paramparA meM bAda meM calakara pArzvanAtha ko sAmpradAyika bheda buddhi ke kAraNa vivAhita mAnA jAne lagA to malayagiri aura haribhadra sUri ne ukta gAthAoM kA artha karate samaya 'na ya itthiyAbhiseyA' ke sthAna para 'na ya icchiyAbhiseyA' pATha parivartita kara diyA tathA yaha artha mAnA ki unhoMne abhiSeka kI icchA nahIM kii| unhoMne vivAha ke niSedha vAle prasaMga ko anya rUpa karake vivAha kA prasaMga hI nahIM rahane diyaa| aura Azcarya to taba hotA hai jaba hama dekhate haiM ki AvazyakacUrNikAra ne ina gAthAoM kI vyAkhyA karanA hI chor3a diyA hai| isa duvidhA kA prabhAva suprasiddha zvetAmbarAcArya hemacandra para bhI rhaa| triSaSTizalAkApuruSacarita meM bhagavAn vAsupUjya kA caritra likhate samaya unhoMne malli, neminAtha aura pArzvanAtha ko bhI avivAhita batalAyA hai| unhoMne likhA hai - 'malliH nemiH pArzva iti bhAvino'pi trayo jinaaH| akRtodvAhasAmrAjyAH pravrajiSyanti muktye|| zrIvIrazcaramArhannISadbhogyeNa krmnnaa| kRtodRvAho'kRtarAjyaH praviSyati setsyti||"14
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/7 ina paMktiyoM se spaSTa hai ki hemacandrAcArya ne pArzvanAtha ko akRtodvAha (avivAhita) tathA mahAvIra ko kRtodvAha (vivAhita) maanaa| kintu jaba ve hI pArzvanAtha kA caritra likhane lage to unheM sampradAya vyAmoha jAga uThA tathA unhoMne pArzvanAtha ko vivAhita mAnane kA svavadatovyAghAta prayAsa kiyaa| zIlAMka ne jarUra caupannamahApurisacariyaM meM spaSTa ullekha kiyA hai ki prasenajit rAjA ne apanI prabhAvatI nAma putrI pArzva ko dI thii| pazcAdvartI zvetAmbara granthakAra isI paramparA ko apanAte rhe| tIrthakara pArzvanAtha ne 30 varSa kI avasthA meM dIkSA grahaNa kI thii| tiloyapaNNatti ke anusAra yaha tithi mAgha zuklA ekAdazI kA pUrvAhna thii| usa samaya bhI vizAkhA nakSatra kA yoga thaa|16 guNabhradakRta uttarapurANa aura puSpadantakRta mahApurANa meM bhI yahI dIkSAtithi mAnI gaI hai| zvetAmbara paramparA ke suprasiddha AcArya hemacandra meM triSaSTizalAkApuruSacarita meM tathA padmasundara ne zrIpArzvanAtha carita meM pArzvanAtha kI dIkSAtithi pauSakRSNa ekAdazI ullikhita kI hai|10 sampUrNa zvetAmbara paramparA pArzvanAtha ke kevala jJAna kI tithi caitra kRSNA caturthI mAnatI hai| digamvara paramparA ke tiloyapaNNatti meM bhI kahA gayA hai ki dIkSA grahaNa karane ke cAra mAha pazcAt caitra kRSNA caturthI kI pUrvAhra meM vizAkhA nakSatra ke yoga meM pArzva prabhu ko kevalajJAna huaa| kintu guNabhadrakRta uttarapurANa aura puSpadantakRta mahApurANa meM pArzvanAtha bhagavAn ke kevalajJAna prApti kI tithi caitra kRSNA trayodazI kahI gaI hai| eka hI paramparA meM bhI yaha antara kaise AyA? yaha eka vicAraNIya binda hai| pArzvanAtha bhagavAn kI kula Ayu 100 varSa thI, jisameM 30 varSa unakA kumAra kAla rahA thA tathA 70 varSa dIkSita kAla rhaa| unake prathama ziSya kA nAma zvetAmbara paramparA meM Aryadatta AyA hai tathA digambara paramparA meM svayaMbhU / isI taraha prathama ziSyA kA nAma zvetAmbara paramparA meM puSpa-cUlA AyA hai, jabaki digambara paramparA meM sulocanA / digambara paramparA ke anusAra pArzvanAtha kI nirvANatithi zrAvaNa zuklA saptamI hai, jabaki zvetAmbara paramparA unakI nirvANatithi zrAvaNa zuklA aSTamI mAnatI hai| ina sampradAyagata
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/ matabhedoM ke mUla taka pahu~cane kA prayAsa apekSita hai| jaina mAnyatAnusAra pArzvanAtha ke 250 varSa bIta jAne para bhagavAn mahAvIra kA janma huA thaa| uttarapurANa meM guNabhadrAcArya ne likhA hai - 'pArzvezatIrthasantAne paJcAzat dvishtaavdke| tadabhyantavAyurmahAvIro'tra jAtavAn / / 21 vIranirvANa samvat aura IsvI san meM 527 varSa kA antara hai| tIrthakara mahAvIra kI Ayu kucha kama bahattara varSa kI thii| vahIM kahA gayA hai - ____ 'dvAsaptatisamAH kiJcidanAstAsyAyuSaH sthitiH| 22 / ataeva 527 + 72 = 566 varSa IsvI pUrva meM bhagavAn mahAvIra kA janma huA thaa| bhagavAna mahAvIra ke janma ke 250 varSa pUrva arthAt 566 + 250 = 846 varSa IsvI pUrva meM tIrthakara pArzvanAtha kA nirvANa aura usase 100 varSa pUrva arthAt 646 IsvI pUrva meM unakA janma huA thaa| isa prakAra digambarAcArya guNabhadra ke anusAra pArzvaprabhu kA janma IsvI pUrva dasavIM zatAbdI kA madhya tathA nirvANa IsvI pUrva nauvIM zatAbdI kA madhya ThaharatA hai| Avazyaka niyukti kI malayagirivRtti ke anusAra bhI lagabhaga yahI kAla nikalatA hai| pArzvanAtha kA tIrthakAla 250 varSa mAnA hai| yaha digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ko svIkArya hai| tiloyapaNNatti meM ullekha hai ki bhagavAna pArzvanAtha bAIsaveM tIrthakara neminAtha ke 84650 varSa bAda aura caubIsaveM tIrthakara mahAvIra ke 278 varSa pahale utpanna huye the| isa AdhAra para bhI uparyukta kAla samIcIna siddha hotA hai| kyoMki yaha 28 varSa kA antara mahAvIra kI 72 varSa kI Ayu se pArzvanAtha kI Ayu 100 varSa kI hone ke kAraNa hai| __esa. sI. rAyacaudharI ne likhA hai ki jaina tIrthakara pArzva kA janmakAla 877 IsvI pUrva aura nirvANa kAla 777 IsvI pUrva hai| yaha kAla mahAvIra ke nirvANa se pArzvanAtha ke nirvANa meM 250 varSa kA antara mAnane para nikalatA hai| zrI paNDita jugalakizora mukhyAra jI bhI mahAvIra ke nirvANa se 250 varSa pUrva pArzvanAtha kA nirvANa mAnate haiN|24 yataH yaha tathya suspaSTa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta, 6 nahIM hai ki yaha antara pArzvanAtha ke nirvANa aura mahAvIra ke janma ke madhya kA hai yA phira pArzvanAtha ke nirvANa aura mahAvIra ke nirvANa ke madhya kA hai| ataH ukta donoM prakAra kI mAnyatAoM kA ullekha prAyaH vidvAnoM ne kiyA hai| muni nagarAja jI ne bhI donoM ke nirvANa ke bIca 250 varSa kA antara mAnakara pArzvanAtha kA nirvANa 777 I.pU. (527 I.pU. + 250 I. pU. = 777 I.pU.) mAnA hai| unhoMne apane grantha 'Agama aura tripiTaka eka anu0' meM isakI vistAra se carcA kI hai| rIDara saMskRta vibhAga esa. DI. kaoNleja, mujaphphanagara sandarbha : tiloyapaNNatti. cauttho mahAdhiyAge, gAthA 548 uttarapurANa, 73/ mahApurANa tiloyapaNNatti, gAthA 548 uttarapurANa, 73 mahApurANa draSTavya-kalpasUtra, zIlAkakRta caupannamahApurisacariya, hemakRta, tripa0 aadi| draSTavya-guNabhadrakRta uttarapurANa eva puruSadantakRta mhaapuraann| tiloyapaNNatti, gAthA 548 draSTavya-kalpasUtra, triSaSTizalAkApuruSacarita, zrIpArzvanAthacarita aadi| uttarapurANa, 73/ tiloyapaNNatti, gAthA 584 Avazyaka niyukti (Agamodaya samiti bambaI), 221-222 pR0 136 triSaSTizalAkApuruSacarita, 103-104 draSTavya-vahI, parva ha sarga 3 tiloyapaNNatti, gAthA 666 zrIpArzvanAthacarita, paJcamasarga, zloka 62 tiloyapaNNatti, gAthA 700 uttarapurANa 73. eva mahApurANa tiloyapaNNatti, gAthA 582 uttarapurANa, 74/276 vahI, 24/280 kA uttarArddha 23 tiloyapaNNatti, gAthA 576-577 jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pR031 25. draSTavya-'Agama aura tripiTaka - eka anuzIlana 16 uttara
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ananta jijJAsAoM ke puMja jugalakizora mukhtAra -nIraja jaina bIsavIM sadI kA pahalA caraNa eka dRSTi se, jaina saMskRti ke itihAsa meM bahuta mahatvapUrNa mAnA jAyegA ki usI kAlakhaNDa meM jaina itihAsa kA nAma lene vAle vidvAnoM kA AvirbhAva huA aura isI avadhi meM jaina sAhitya ke punarudvAra kA kArya prArambha huaa| jaina Agama aura sAhitya ko yaMtroM dvArA mudrita karake prasArita karane kI paddhati bhI lagabhaga usI samayAvadhi meM prArambha huI, yadyapi isake prayAsa kucha pUrva hI prArambha ho cuke the| sattara-pacahattara sAla pahale kA vaha yuga sAmAjika paristhitiyoM ke hisAba se kucha gauravapUrNa yA mahimA-maNDita yuga kahalAne ke yogya nahIM kahA jA sktaa| Amataura para samAja meM azikSA kA aMdhakAra phaila rahA thA aura vaha barI taraha rUr3hiyoM ke zikaMjoM meM jakar3A huA samAja thaa| usa samAja meM nArI kI sthiti to atyaMta dayanIya thii| kanyA ko pAThazAlA bhejanA chaThavAM pApa mAnA jAtA thA aura "kanyA-vikraya" kI balivedI para dasa-bAraha sAla kI mAsUma lar3akiyA~, pacapana-sATha sAla taka ke bUr3he logoM ke sAtha, vivAha ke mAdhyama se AjIvana-abhizApa bhogane ke liye vivaza thiiN| aisI dayanIya paristhitiyoM ke bIca, zatAbdI ke usI prathama caraNa meM, jaina samAja, saMskRti aura sAhitya ke punarudvAra kI pRSTha-bhUmi taiyAra huI aura kucha aise udvArakoM kA prAdurbhAva huA, jinhoMne apanA sArA jIvana homakara apanI-apanI nizcita dizAoM meM, aura nizcita kSetroM meM, aise mahatvapUrNa kArya kiye jo Aja zatAbdI ke aMtima varSa meM bhI, mIla ke patthara kI taraha hamAre mArga-darzaka haiM aura preraNA-srota bhI bane hue haiN| aise mahApuruSoM meM puNyazloka kI taraha pratiSThita eka nAma thA hamAre parama AdaraNIya zrI
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/11 jugalakizora jI mukhtAra sAhaba kaa| adamya aura aparAjeya vyaktitva mukhtAra sAhaba bacapana se hI sAhasI aura atyaMta laganazIla, karmaTha vyaktitva ke dhanI the| kahA jAtA hai ki zAyara, siMha aura sapUta lIka chor3akara, apanA mArga Apa banAte hue calate haiM, isa AdhAra para kahA jA sakatA hai ki jugalakizora mukhtAra eka aise hI sapUta kA nAma thaa| saikar3oM sapUta milakara bhI jisakI barAbarI na kara pAyeM, aisA suupt| jaina itihAsa, sAhitya aura saMskRti ke bAre meM unake mana meM ananta jijJAsAeM thIM aura unhIM ke samAdhAna meM ve jIvana bhara pUrI tanmayatA, pUrI ImAnadArI tathA pUrI nispRhatA ke sAtha lage rhe| vighna-bAdhAeM kabhI unheM apane lakSya se vimukha nahIM kara paaii| asahAyapane kA ahasAsa, yA yAtrA-patha kA akelApana unheM kabhI anutsAhita nahIM kara paayaa| unake saMkalpa sadA adamya rahe aura unakA sAdA-sA vyaktitva hara hAla me aparAjeya banA rhaa| yadi hameM bahuta saMkSepa meM mukhtAra sAhaba ke jIvana-darzana ko rekhAMkita karanA ho to hama yaha kaha sakate haiM ki unakI sAdhanA eka ora nirAkAra kI ArAdharanA meM nihita thI aura dUsarI ora ve sAkAra ke upAsaka bhI the| nirAkara ArAdhya ke rUpa meM unhoMne "anekAnta" ko apanA Adarza banAyA thA aura sAkAra upAsanA ke kSetra meM svAmI samaMtabhadra unake upAsya devatA the| mujhe to lagatA hai ki bhagavAna mahAvIra svAmI ke bAda, mukhtAra sAhaba ke liye, svAmI samaMtabhadra kA hI sthAna thaa| samaMtabhadra kI carcA aura guNAnuvAda karate ve kabhI thakate nahIM the aura una pUjya AcArya ke smaraNa mAtra se unake netroM se prema ke azru pravAhita hone lagate the| apane Adarza-puruSa ke prati mukhtAra sAhaba kI isa pragalbhatA ora isa komala bhAvukatA kA sAkSAtkAra mujhe aneka bAra huA hai| usa samaya unakI bhAva-vibhoratA dekhate hI banatI thii| vaha kisI bhI prakAra kahane yA likhane batAne kI bAta nahIM hai| mukhtAra sAhaba kA kRtitva darjanoM granthoM aura saikar3oM zodhaparaka lekhoM ke rUpa meM hameM upalabdha hai, para maiM aisA samajhatA hUM ki gamaka-guru AcAryazrI samaMtabhadrasvAmI ke divyAvadAna ko jina pRSThoM para unhoMne bikherA hai, ve pRSTha
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/12 jugalakizora mukhtAra ke hRdaya kA pratibimba haiM, tathA samaMtabhadra Azrama, anekAnta-patrikA aura vIra-sevA mandira ke rUpa meM unakA mastiSka pratibimbita huA hai| anekAnta ke prathama varSa meM pravezAMka ke prathama pRSTha para unhoMne apanI jo "kAmanA" lipibaddha kI thI vaha pA~ca dohoM ke kalevara meM baMdhA huA unakA samagra jIvana-darzana hI hai - paramAgama kA bIja jo, jainAgama kA prANa, "anekAnta" satsUrya so, karo jgt-klyaann| "anekAnta" ravi-kiraNa se, tama-ajJAna vinAza, miTa mithyAtva-kurIti saba, ho sddhrm-prkaash| kunaya-kadAgraha nA rahe, rahe na mithyAcAra, teja dekha bhAgeM sabhI, dmbhii-shtth-bttmaar| sUkha jAyeM durguNa sakala, poSaNa mile apAra, sadabhAvoM kA loka meM, ho vikasita saMsAra / zodhana-mathana virodha kA, huA kare avirAma, premapage rala-mila sabhI kareM karma nisskaam| itihAsa aura saMskRti ke pracAra-prasAra ke liye unake mana meM kyA varIyatA thI isakA paricaya isI se milatA hai ki "anekAnta" ke usa pravezAMka kA pahalA lekha mukhtAra sAhaba kA vaha suprasiddha zodha lekha hai jisake AdhAra para bAda meM aneka pustakoM kA praNayana huaa| usa lekha kA zIrSaka hai - "bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya" / caubIsa pRSThoM ke isa Alekha meM unhoMne bhagavAna mahAvIra ke jIvana-rasa kI vividha dhArAoM ko adbhuta saMtulana aura apUrva sAmaMjasya ke sAtha pravAhita kiyA hai jo mukhtArajI ke lekhana-kauzala kA spaSTa pramANa hai| isa lekha meM "mahAvIra-paricaya, dezakAla kI paristhiti, mahAvIra kA uddhAra kArya, vIra-zAsana kI vizeSatAeM, mahAvIra-sandeza aura mahAvIra kA samaya Adi aneka upazIrSakoM meM bA~dhakara unhoMne apane cintana ko sunizcita AkAra pradAna kiyA hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/13 " anekAnta" ke prati mukhtAra sAhaba kI niSThA ke bAre meM hama jitanA bhI kaheMge, vaha thor3A hI hogaa| usakI pravezAMka meM mahAvIra saMbaMdhI lekha ke bAda anekAnta para vistRta sAmagrI unhoMne prakAzita kI hai / anekAnta - patrikA kA pravezAMka nizcita hI eka aisA bahumUlya aura mahatvapUrNa dastAvez2a hai jo mukhtAra sAhaba kI samagra bhAvanAoM aura saMkalpoM ko adhikRta rUpa se rUpAyita karatA hai| anekAnta: sAdhya bhI aura sAdhana bhI anekAnta vidyA para mukhtAra sAhaba ne bahuta gambhIratApUrvaka aura gaharAI se vicAra kiyA thA / yaha akAraNa nahIM thA ki unhoMne apanI patrikA kA nAma " anekAnta" rkhaa| usake pIche unake mana kI AsthA thI jo anekAnta ko jIvana-nirmANa kI saMhitA ke rUpa meM svIkAra kara rahI thI / unakI spaSTa mAnyatA thI ki - " cintana pradhAna tapasyA ne bhagavAna mahAvIra ko anekAnta dRSTi sujhaaii| unakA "satya-zodhana" kA saMkalpa pUrA huA aura unhoMne usa anekAptadRSTi kI cAbI se vaiyaktika aura samaSTigata jIvana kI vyAvahArika aura pAramArthika samasyAoM ke tAle kholakara unakA samAdhAna prApta kiyaa| unakI anekAntadRSTi kI zarte isa prakAra haiM 1. rAga aura dveSajanya saMskAroM ke vazIbhUta nahIM honA, arthAt tejasvI 2. mAdhyastha-bhAva rakhanA / jaba taka madhyasthabhAva kA pUrNa vikAsa na ho, taba taka usa lakSya kI ora dhyAna rakhakara kevala satya kI jijJAsA rakhanA / 3. kaise bhI virodhI bhAsamAna pakSa se kabhI ghabarAnA nhiiN| apane pakSa kI taraha usa pakSa para bhI AdarapUrvaka vicAra karanA aura apane pakSa para bhI virodhI pakSa kI taraha tIvra samAlocaka dRSTi rakhanA / 4. apane tathA dUsaroM ke anubhavoM meM se jo-jo aMza ThIka jaceM, cAhe ve virodhI ke hI kyoM na pratIta hoM, una sabakA viveka- prajJA se samanvaya karane kI udAratA kA abhyAsa karanA aura anubhava bar3hane para, pUrva ke samanvaya meM jahAM galatI mAlUma ho vahIM, mithyAbhimAna chor3akara sudhAra karanA aura isI krama se Age bar3hanA / - anekAnta pravezAMka pR. 21
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/14 jaina patrikAoM ke itihAsa kA vaha aisA saMkrAntikAla thA jaba "jaina hitaiSI" kA prakAzana baMda ho cukA thA aura jaina samAja meM eka acche sAhityika tathA aitihAsika patra kI AvazyakatA mahasUsa ho rahI thii| siddhAnta viSayaka patra kI AvazyakatA to usase bhI pahale se mahasUsa kI jA rahI thii| ina donoM AvazyakatAoM ko dhyAna meM rakhate hue mukhtAra sAhaba ne lagabhaga sattara sAla pahale, vikrama saMvata 1986, IsvI san 1626 meM apane samaMtabhadra Azrama se "anekAnta" patrikA kA prakAzana prArambha kiyA thaa| aneka varSoM taka unheM sampAdaka, prUpha rIDara, Dispaicara aura hisAba rakhane vAle akAuNTeNTa Adi ke sAre kAma svayaM hI karane pdd'e| anekAnta ke liye Arthika sahayoga prApta karanA bhI mukhtArajI kI prabala samasyA rhii| prathama varSa hI prApti se Devar3hA vyaya huaa| aMtima aMka meM unhoMne likhA thA- "varSa bhara kI kula AmadanI 1678/- huI aura kharca 2600/- huaa| isa prakAra pahale hI varSa 622/- kA nukasAna uThAnA pdd'aa| isa para apanI cintA jatAte hue mukhtArajI ne likhA - "anekAnta ko abhI taka kisI sahAyaka mahAnubhAva kA sahayoga, prApta nahIM hai| ...jaina samAja kA yadi acchA honA hai to jarUra kisI na kisI mahAnubhAva ke hRdaya meM isakI Thosa sahAyatA kA bhAva udita hogA, aisA merA aMtaHkaraNa kahatA hai| dekhatA hUM isa ghATe ko pUrA karane ke liye kauna udAra mahAzaya apanA hAtha bar3hAte haiM aura mujhe protsAhita karate haiN| yadi nau sajjana sau-sau rupayA bhI de deM to yaha ghATA sahaja hI pUrA ho sakatA hai|" -prathama varSa aMtima aMka, pRSTha 668 kintu jugalakizora mukhAra kI lekhanI meM bar3I zakti thii| unake abhiprAya nirmala aura samUcI digambara jaina samAja ke liye atyaMta hitakara the| unheM samAja meM samajhA gayA aura zIghra hI unake abhiyAna meM zrImAn aura dhImAna, donoM taraha ke loga bar3I saMkhyA me jur3ate cale gye| samaMtabhadra Azrama karolabAga se uThakara dariyAgaMja meM aayaa| usakA apanA bhavana banA aura "vIra-sevA mandira" kA udaya huaa| sva. bAbU choTelAlajI kalakattA, sva. sAhu zAntiprasAdajI, bra. candAbAIjI, baijanAthajI sarAvagI, zrI jugamaMdaradAsa
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/15 jaina. seTha amaracandajI kalakattA, zrI mizrIlAlajI kAlA, gajarAjajI sarAvagI, nathamalajI seThI, ratanalAlajI jhA~jharI Adi aneka mahAnubhAva ne samaya-samaya para mukhtArajI kA bhAra bttaayaa| bauddhika varga meM zrI nAthUrAma premI, buddhilAla zrAvaka aura e.ena. upAdhye unake pramukha sahAyaka rhe| bAda meM isa sUcI meM zrI yazapAlajI jaina tathA DaoN. premasAgara aura ratanalAla kaTArayA kA nAma bhI jdd'aa| vIrasevA mandira ke zodhakArya meM aura anekAnta ke sampAdana meM paM. paramAnandajI aura paM. hIrAlAlajI kA nAma bhI ullekhanIya hai| anekAnta ke purAne aMkoM ko, aura saMsthA ke prakAzanoM ko dekhakara hI Aja mukhtAra sAhaba ke yogadAna kA tathA unake saMkalpoM kA aMdAjA lagAyA jA sakatA hai| jaina sAhitya aura itihAsa ke kSetra meM unakA jo avadAna hai vaha saikar3oM sAloM taka unake yaza ko jIvita rakhane ke liye paryApta hai| -zAnti sadana, satanA-485001
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko na vimuhyati zAstra-samudre -paM. javAharalAla jaina, bhINDara prastuta sAmagrI meM jinAgama ke kula 23 prakaraNa haiN| jinheM yahA~ prakAzita kiyA jA rahA hai| isa sAmagrI kI pU. DaoN. sAhityAcArya pannAlAlajI jabalapura ne pU. tyAgIjI ke sAtha baiThakara vAcanA kI hai| vAcanA ke uparAnta kula 30 vinduoM meM se 7 vindu pRthak karake zeSa 23 binduoM ko hI yahA~ prakAzita karAyA jA rahA hai| maiM maMdabuddhi hUM, ataH pAThakoM se karabaddha nivedana hai ki jo saMzodhana ucita lage use hI grahaNa kreN| merA koI Agraha nahIM hai ki jo maiMne samIkSA likhI hai vaha satya hI ho| ___isa prastuta sAmagrI kA zIrSaka pro. DaoN. cetanaprakAzajI pATanI, jodhapura ne diyA hai| 1. zrImad rAjacandra jaina zAstramAlA se paM. phUlacandra jI dvArA sampAdita labdhisAra kSaNaNAsAra kI prastAvanA ke pR. 31 para likhA hai-"nAgapura ke senagaNa maMdira meM karmakANDa TIkA kI eka hastalikhita prati upalabdha hai| ......mUlasaMghe mahAsAdhurlakSmIcandro ytiishvrH| tasya pAdasya vIrenda vibudho vizvavedinaH / / "........ nIce likhA hai- "gommaTasAra karmakANDa kI do TIkAeM haiM-eka jJAnabhUSaNa bhaTTAraka racita aura dUsarI unake ziSya nemicandra dvArA rcit|" samIkSA-1. nAgapura ke senagaNa maMdira meM jo karmakANDa kI TIkA honI kahA gayA hai vaha vAstava meM karmakANDa kI TIkA nahIM hai, balki karmakANDa ke AdhAra para saMkalita, aise karmaprakRti (prAkRta) grantha kI TIkA hai| 2. karmakANDa kI to eka hI saMskRta TIkA hai-nemicandra rcit| 3. Upara
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/17 jo zloka he, vaha bhI truTita hai| vaha aisA honA cAhie mUlasaMghe mahAsAdhurlakSmIcandro ytiishvrH| tasya ca paTTe vIrenduvibudho vishv-vNditH|| aba isa visaMgati kA kAraNa kahA jAtA hai - 'karmaprakRti' nAmaka mUla prAkRta grantha nemicandra saiddhAntika (jo karmakANDakAra nemicandra si. cakravartI se bhinna hI koI vidvAn haiM) racita haiM jisameM kula 162 gAthAeM haiN| isakI Adya 15 gAthAeM gommaTasAra karmakANDa kI Adya 15 gAthAoM ko uThAkara jyoM kI tyoM likha dI gaI haiN| isI taraha Age bhI kaI dazaka gAthAe~ jyoM kI tyoM karmakANDa se lekara isameM nikSipta kara dI gaI haiN| isa taraha jugalakizora mukhtAra sA. ke zabdoM meM "karmaprakRti" kA adhikAMza zarIra AdyopAMta bhAgoM sahita, gommaTasAra-karmakANDa se banA hai| isa karmakANDa va karmaprakRti meM bahuta-sI gAthAoM ke sAmya tathA donoM ke kartAoM ke nAma sAmya se karmaprakRtiTIkAkAra jJAnabhUSaNa ko bhI yaha karmakANDa grantha hI lgaa| isIlie karmaprakRti kI jJAnabhUSaNa racita saMskRta TIkA ko karmakANDa kI saMskRta TIkA samajha liyA gayA hai| yaha karmaprakRti (mUla) vikrama kI 13vIM zatI meM racita (saMkalita) huA thaa| tathA isa para saMskRta TIkA 17vIM zatI meM likhI gaI hai| 2. paMcasaMgraha (jJAnapITha se prakAzita) ke pRSTha 556 para likhA hai-yadi AnupUrvI nAma karma na syAt kSetrAntaraprApti jIrvasya na syAt artha-yadi AnupUrvI nAma karma na hotA to jIva (vigrahagati meM) eka kSetra se dUsare kSetra meM nahIM jA sakatA thaa| ataH kSetra se kSetrAntara meM le jAne vAlA karma AnupUrvI hai| isa para paM. kailAzacandra si. zAstrI sA. kI samIkSA-AnupUrvI nAma karma kA jo yaha lakSaNa kiyA hai vaha digaMbara paramparA ke zAstroM meM hamAre dekhane meM nahIM aayaa| ukta lakSaNa to zvetAmbara paramparA se mela khAtA hai| (jaina sAhitya kA itihAsa 1/447) isa para punaH samIkSA : yaha kathana digambara paramparA se mela khAtA hai ataH zraddheya paM. kailAzacandra
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/18 jI kI ukta samIkSA vicAraNIya hai| dhavala pR. 6 meM likhA hai-puvvasarIraM chaMDiya sarIraMtamadyettUNa TThidajIvasya icchidagati gamaNaM kudo hodi? aannupubbiido| artha-"zaMkA-pUrva zarIra ko chor3akara, dUsare zarIra ko nahIM grahaNa karake sthita jIva kA icchita gati meM gamana kisa karma se hotA hai? samAdhAna-AnupUrvI nAmakarma se (vigraha gati meM) jIva kA icchita gati meM gamana hotA hai|" (dhavala 6 pR. 56 vIrasena svAmI) pacasaMgraha TIkA meM bhI yahI likhA hai| 3. bhaTTArakazrutasAgara sUri ne apane grantha tattvArthasUtra kI TIkA zrutasAgarI vRtti meM likhA hai ki nyAyakumudacandrodaya meM prabhAcandra ne kahA hai ki gurudatta aura pANDava Adi kA upasarga ke dvArA muktilAbha dekhA jAtA hai, ataH anapavAyu kA niyama nahIM hai| (ta. vRtti 2/53 kI vyAkhyA) paM. kailAzacandra jI si. zAstrI kI samIkSA-"prabhAcandra jI ke nyAyakumuda candra meM aisA kahIM bhI nahIM likhA hai| asala meM ukta kathana prabhAcandra ke tattvArthavRttipada-TippaNa meM hai| dekho-(sarvArthasiddhi (jJAnapITha) antapradatta tattvArtha TippaNa pR. 405) zrutasAgara jI ke sammukha prabhAcandra kA TippaNa avazya thA, satsaMkhyA Adi sUtra kI vyAkhyA meM Apane ta. TippaNa ko khUba apanAyA hai| phira bhI vismaraNa vaza hI unase ukta bhUla ho gaI jAna par3atI hai|" hamArA nivedana-isI ke anusAra zlokavArtika bhAga 5 pR. 257 (kuMthusAgara granthamAlA) Adi sthAnoM para saMzodhana karanA caahie| 4. sarvArthasiddhi (jJAnapITha) pRSTha 666 (a. 2 sUtra 5) vizeSArtha meM likhA hai-"kevala nau nokaSAya aura samyaktva prakRti ye dasa prakRtiyA~ inameM mAtra dezaghAtI spardhaka pAe jAte haiN|" ataH ina nau nokaSAyoM kA kSayopazama sambhava nahIM hai|" samIkSA-yahA~ paramazraddheya paNDita sA. bhUla gae haiN| vastutaH bAta yaha hai ki nau nokaSAya meM bhI sarvaghAtI spardhaka hote haiN| (jayadhavala 13 (155 tathA jayaghavala 5 pR. 142 tathA pR. 146 se 151) yathA-strI puruSa napuMsaka vedoM meM eka sthAnika se catuH sthAnika taka
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/16 cAroM prakAra ke spardhaka pAe jAte haiN| zeSa 6 nokaSAyoM meM dvisthAnika, tristhAnika va catusthAnika spardhaka pAe jAte haiN| isa prakAra nau nokaSAyoM meM bhI sarvaghAtI spardhaka bhI nirbAdharUpa se pAe jAte haiN| ___ svayaM paNDita jI ne apane dvArA sampAdita labdhisAra kSapaNasAra pR. 157 va 156 (rAjacandra jaina zAstramAlA) meM likhA hai-"cAra saMjvalana tathA nau-nokaSAyoM ke sarvaghAtI spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya hone se aura unhIM ke dezaghAtI spardhakoM kA udaya hone se saMyAmAsaMyama kSAyopazamika svIkAra kiyA hai|............." ataH paNDita jI ne sarvArthasiddhI meM ukta sthala para bhUla kI hai| 5. dharmaratnAkara (jIvarAja granthamAlA) meM 10/3 pR. 150 para utkRSTa tapasvI jayasena ne likhA hai pudgalArddhaparAvartAdUrdhvaM mokSagatI pumaan| trikoTAkoTImadhye hi sthApitesvaSTakarmasu / / artha-arddhapudgalaparAvartana kAla ke pazcAt (bhItara) mokSa ko prApta hone vAlA zreSTha bhavya jIva 8 (ATha) karmo kI 3 kor3I-kor3A sthiti sthApita karake ............. adhaHkaraNa karatA hai| samIkSA-yaha kathana galata hai| 7 (sAta) karmoM kI sthiti hI aMtaH koTA-koTI ke madhya sthApita kI jAtI hai| Ayu karma to kisI ke bhI 33 sAgara se adhika sattva vAlA nahIM hotaa| phira usako antaH koTAkoTI pramANa karane kA prazna hI nahIM utthtaa| phira Ayu kA isa samaya sthitikANDaka ghAta bhI nahIM hotaa| ataH prathamopazama ke abhimukha jIva Ayu binA zeSa sAta karmo kI hI sthiti prAyogyalabdhi meM hI antaH koTAkoTI sthApita kara detA hai| tIna koTAkoTI jo likhA hai vaha bhI sabhI siddhAnta zAstroM ke viparIta hai| (dekho-dhavala 6/204 labdhisAra 7, 8 tathA jayadhavala 12 pRSTha 201, 231) 6. ukta grantha meM hI Age likhA hai-AdyantarAntarAkhyena krnnenaapvrtyet|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/20 antarmuhUrtato mithyAtva bhaavaanubndhinH|| 8 / / yahA~ likhA hai ki anivRttikaraNa ke saMkhyAta bahubhAga jAne para phira antarakaraNa nAmaka karaNa karatA hai jisameM antarmuhUrta dvArA mithyAtva va anantAnubandhI kA apavartana hotA hai| samIkSA-antarakaraNa meM mAtra mithyAtva kA hI apavartana antarakaraNa hotA hai| anantAnubandhI kA antarakaraNa nahIM hotaa| yahI bAta dhavala tathA jayadhavala donoM meM tathA anyatra likhI hai yathA-ja. dha. 12/310, dhavala 6/231, jayadhavala 12/275, (kammaya. zve. pR. 260) labdhisAra gA. 84;, gA. 86 kI TIkA; labdhisAra mukhtArI TIkA pR. 83 labdhisAra (rAyacaMdra zAstramAlA) pR. 71 paM. phUlacandra jI si. zA. aadi| phira antarakaraNa kiyA ke bAda antarmuhUrta pramANa prathama sthiti kA jaba abhAva hotA hai tabhI prathamopazama samyaktva hotA hai| tatkAla nhiiN| 7. usI dharmaratnAkara meM Age zloka 14-15 meM likhA hai laghvI sthiti samastAnAmantamauhUrtikI viduH|| 14 / / jyeSThAmAdyasya tAmeva, dve SaTSaSTI tryaampi| vedakasya trayastriMzatsAgarANAM jaguH parAm / / 15 / / pUrvakoTIdvayenAmA kssaayiksyessduunikaam|| artha-tInoM samyaktvoM kA jaghanyakAla antarmuhUrta hai|| 14 / / utkRSTa sthiti prathama aupazamika samyaktva kI to pUrvokta antarmuhUrta hI hai| vedaka samyaktva kI utkRSTa sthiti do 66 = 132 sAgara hai| kSAyika samyaktva kI utkRSTa sthiti do pUrvakoTI adhika 33 sAgara se kucha kama (2 antarmuhUrta va 8 varSa se kama) hai| samIkSA-granthakAra ne vedakasamyaktva kI utkRSTa sthiti 2 chAsaTha sAgara kahI; so galata hai| vedakasamyaktva kA utkRSTa kAla siddhAnta zAstroM meM 66 sAgara hI kahA hai| (dekho-paM. ratanacandra mukhtAra vyaktitva-kRtitva pR. 353 jayadhavala 2/22; 2/118-116; dhavala 7/pR. 181 Adi) do chAsaTha sAgara taka to anantAnubandhI ke udaya rahita yA sattva rahita rahane kA kA hai; vedaka samyaktva kA kAla nhiiN| isI grantha meM nIce TippaNa bhI galata
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/21 die haiN| yathA-arddhapudgalaparAvartana sthiti kI jagaha AntarmuhUrtikI sthiti caahie| tathaiva kSAyikasya kI jagaha kSAyopazamikasya cAhie; ityaadi| 8. dharmaratnAkara pR. 187 (jIvarAja granthamAlA) meM likhA hai zreNikakSitipatiryathA vahan kSAyikaM, tadanurevatI prm| AdirAjatanujA sudarzanAt zizriyuH zivapadaM kSaNAdapi / / 24 / / artha-zreNikarAjA kSAyika samakita se, revatI utkRSTa samakita se tathA AdinAtha ke putra : usI samyaktva se-ye saba ke saba mokSa ge| samIkSA-zreNika mokSa nahIM gae ve to prathama naraka meM haiN| phira vahA~ se nikalakara hajAroM varSoM bAda AgAmI yuga meM prathama tIrthakara baneMge phira mokSa jaaeNge| (puNyAsavakathAkoza pR. 63 (rAmacandra mumukSu); mahApurANa parva 74 tathA zreNika carita) revatI to brahmasvarga meM gaI hai| ArAdhanA kathAkoza kathA 102 zloka 66-67 strI ko mokSa hotA bhI nahIM (dhavala pu. 2) eka jagaha eka lekhaka galatI kara letA hai to usakI kRti ke sahAre banane vAlI saba kRtiyoM meM galatiyA~ Agama kA rUpa dhAraNa kara liyA karatI haiN| 6. jIvakANDa (jJAnapITha) bhAga pRSTha 215 tathA 263 para likhA hai-asyAM caM dvirUpaghanadvirUpadhanAdhana dhArayozca sUcyaMgUlAdInAM vargazalAkArddhacchedarAziH notpadyate; viralanadeyakrameNa tdutptteH| artha-isa dvirUpavargadhArA meM tathA dvirUpaghanadhArA evaM dvirUpaghanAghana dhArA meM sUcyaMgula Adi kI vargazalAkA aura arddhacchedarAzi utpanna nahIM hotI kyoMki sUcyaMgala Adi viralana deya ke krama se utpanna hue haiN| samIkSA-ukta kathana; usakA bhI mUlAdhAra kannar3I TIkA tathA Age pRSTha 243 kI vRtti aura usakI bhASATIkA cintanIya hai| bAta yaha hai ki sUcyaMgula viralana deya ke krama se to utpanna huA hai, para samAna viralana va samAna deya ke krama se utpanna nahIM huA hai ataH usa dvivargarUpadhArA meM utpanna sUcyaMgula ke addhaccheda bhI usI dvirUpavargadhArA meM utpanna ho jAte haiN| (dekho dhavala 14/374 tathA 375) sUcyaMgula ke arddhaccheda dvirUpavargadhArA meM kahA~ utpanna hote haiN| aisA pUchane para usakA uttara yaha hai ki palya ke
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/22 arddhaccheda jahA~ prApta hote haiM usa vargasthAna ke Age vAle (ThIka tadanantaravartI) vargasthAna svarUpa ve sUcyaMgula ke ardhaccheda = sUcyaMgula ke arddhaccheda : aisA hogaa| yahI bAta tarka, gaNitazAstra se bhI kAya ke mAphika spaSTa hai| hA~, isa sUcyaMgula kI vargazalAkA jarUra dvirUpavargadhArA meM utpanna nahIM hotI ; jo ki gaNita yukti tathA Agama se spaSTa hai| hama vistAra bhaya se yahA~ nahIM likhate haiN| isI taraha dvirUpadhanadhArA evaM ghanAghanadhArA meM bhI ukta AdhAra se prarUpaNA karanI caahie| 10. adhyAtma rahasya (AzAdharajI) prastA. pR. 22 para jugalakizora jI mukhtAra likhate haiM- "pudgala tathA kAla dravya ananta haiN|" samIkSA-pena slipa vaza aisI truTi ho jAtI hai yA phira priTiMga misTeka ho| yahA~ aisA cAhie-pudgala dravya ananta tathA kAla asaMkhyAta haiN| AcArya zivasAgara granthamAlA se prakAzita AdipurANa (zAstrAkAra) meM pRSTha 343 (parva 10 zloka 25) meM likhA hai ki "ekendriya dvIndriya trIndriya caturindriya ora asainI paMcendriya jIva dharmA nAmaka pahalI pRthvI taka jAte haiN|" noTa--yaha galata likhA hai| ekendriya se caturindriya taka ke jIva kisI bhI naraka meM nahIM jaate| mUla meM to itanA mAtra likhA he ki "prayAnti asaMjJino dharmAtAm / " isakA artha hotA hai ki asaMjJI paMcendriya pahale naraka taka jAte haiN| yahI artha ThIka hai| jo artha chapA hai, vaha khoTA hai| (kAraNa dekho dhavala 6/457) 12. carcAsaMgraha (pR. 303) meM AhAraka zarIra indriyagocara hai ki nhiiN| isa prazna ke uttara meM zraddheya bra. rAyamalla ne likhA hai ki "AhAraka zarIra ke aMgopAMga hone se vaha indriyagocara ho, yaha merA cintana hai|" samIkSA-AhAraka zarIra sUkSma hai vaha indriyagocara nahIM hai| kahA bhI hai-appaDihayA suhumA NAma AhAra......(dhavala 14/327) anyatra bhI likhA hai-audArikasya indriyarUpalabdhiH tathA itareSAM kasmAt na bhavati iti cet ? paraM paraM sUkSmam ? (rA. vA. 2/36/21 tathA rA. vA. 5/215 dhavala 1/563 Adi) ina vAkyoM se spaSTa hai ki AhAraka zarIra sUkSma hotA hai ataH indriyoM
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/23 se nahIM dekhA jA sktaa| 13. usI grantha meM pRSTha 26 para likhA hai ki kaSAya prAbhRta jisakA dUsarA nAma mahAdhavata hai.......... samIkSA-yaha bhI ThIka nahIM hai| kaSAyapAhuDa kA dUsarA nAma mahAdhavala nahIM, jayadhavala hai| vAstava meM to kaSAya prAbhRta kI TIkA kA nAma jayadhavalA hai| jabaki mahAdhavala to mahAbandha kA dUsarA nAma hai| yaha mahAbandha yA mahAdhavala SaTkhaNDAgama kA chaThA khaNDa haiM 14. paMcAdhyAyI uttarArdha zloka 1061-62 meM likhA hai ki jitane bhI asaMjJI paMcendriya tiryaca haiM una sabhI meM bhI kevala eka napusaMka veda hI hotA hai| vahI dravyaveda hotA hai tathA vahI bhAvaveda hotA hai dUsarA veda (strIveda va puruSaveda) kabhI nahIM hotaa| mUla isa prakAra haiM paMcAkSAsajJinAM cApi tirazcAM syaannpuNsk| dravyato bhAvato'pi ca vedA nAtyaH kdaacn|| samIkSA-paM. rAjamala jI ne yaha galata likhA hai| sampUrNa digambara jaina vAGmaya meM karaNAnayoga ke granthoM meM asaMjJI paMcendriya ke tIno veda kahe haiN| yathA-paMcendriya tiryacoM meM garbhaja tathA sammUrcchana donoM hote haiN| unameM sammUrcchanoM ke to eka napuMsakaveda hI hotA hai| garbhaja asaMjJI paMcendriya ke tInoM veda hote haiN| isa taraha asaMjJI paMcendriya tiryaMcoM meM tInoM veda hote haiM pramANa-1. dhavalA 7/555 se 558 kA alpabahutva, SaTkhaNDAgama parizIlana pR. 153, mUlAcAra bhAga 2 jJAnapITha prakAzana pR. 323 gAthA 1201 TIkA, go. jI. gAthA 685, mahAdhavalA 2/304 dhavalA 2/26, dhavalA 1/346, dhavalA 4/368, sa. si. pR. 363 (jJAnapITha) go. jI. 281, go. jI. 76 aadi| 15. banArasIdAsa ne arddhakathAnaka meM padya 583 meM zAntikunthu aranAtha kA varNana zvetAmbara matAnusAra kiyA hai| ataH vaha ThIka nahIM hai| digambara sampradAya ke anusAra aranAtha kI mAtA kA nAma mitrA tathA cihna matsya honA caahie| vahA~ isase bhinna varNana hai| banArasI dAsa janmataH zvetAmbara the| kharapata gaccha ke zrAvaka the| inakI racanAoM meM bhI ukta prakAra se
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/24 zvetAmbara pana kI jhalaka milatI hai| banArasI vilAsa ke rAga asAvarI (pR. 236) meM prasannacandra RSi kA ullekha hai jo zvetAmbara the-"arddhakathAnaka / prastAvanA pR. 33 / paM. nAthUrAma premI kA lekha" 16. padmaprabhu cAlIsA-padamaprabhu cAlIsA meM cAlIsa padya paMktiyA~ haiN| bar3A acchA tathA saMkSepa meM padmaprabhu bhagavAna kA sampUrNa jIvana-darzaka stutipATha hai| isameM viziSTa rUpa se bAr3A-padamapurA ke padmaprabhu kI atizayakArI mUrti kA vRttAnta tathA mahimA varNita hai| isa cAlIsA kA pATha pratidina bhArata meM lAkhoM nara-nArI karate haiN| candrakavi ne ise banAyA hai| maiM bhI isa cAlIsA kI hRdaya se prazaMsA karatA huuN| kucha vizeSa dhyAna dene yogya sthala nimna haiMka) sAre rAjapATa ko taja karake padamaprabhu jI manohara vana meM paha~ce the tathA phira vahA~ muni dIkSA lI thii| ataH paMktiyA~ isa krama se par3hI jAnI ucita hai - sAre rAjapATa ko taja ke, tabhI manohara vana meM phuNce| kArtika sudI trayodazI bhArI, tumane munipada diikssaadhaarii|| sAra yaha hai ki ukta donoM paMktiyoM ko isI uparyukta krama se par3hA jAnA cAhie, na ki pahale "kArtika sudI"......... tathA bAda meM 'sAre rAjapATa ........... / ' mUlA nAma jATa kA lar3akA, ghara kI nIMva khodane laagaa| yaha paMkti kAvya kI dRSTi se thor3I zuddha ho jAtI to acchA rhtaa| aMtima zabda lAgA tathA lar3akA : inake uccAraNa meM jIbha Thokara khAtI hai-"jihvA jAnAti chNdaaNsi|" ga) aisI mahimA batalAte haiM, aMdhe bhI AMkheM pAte haiM tathA andhA dekhe, gUMgA gAe............ina paMktiyoM meM viSaya (andha kA dekhanA) kI punarAvRtti huI hai| gha) jo yaha likhA hai ki "kArtika sudI trayodazI bhArI tumane muni pada dIkSAdhArI" yahA~ yaha batAyA hai ki kArtika sudI terasa ko dIkSA lii| parantu padmaprabhu bhagavAna ne kArtika sudI terasa ko dIkSA nahIM
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/25 lii| unhoMne kArtika kRSNa (vIda) trayodazI ko dIkSA lI thii| isake pramANa nimna 16 grantha haiM - 1. tiloyapaNNati 4/656, 2. harivaMza 60/226-236 pR. 647, 3. mahApurANa 52, 4. jai. si. koSa 2/tIrtha prakaraNa, 5. jaina sAhitya kA prAcIna itihAsa 1/124, 6. rAja. ke jaina atizaya kSetra paricaya evaM pUjA pR. 27, 7. dharmodyota praznottara mAlA pRSTha 68, 8 jaina bhAratI pRSThaTha 252 (pU. jJAnamatIjI), 6. mahApurANa apabhraMza saMdhi-43 pRSTha 67 bhAga-3, 10. AzAdharakRta kalyANamAlA-10, 11. jaina bhUgola (bhiSIkarajI, solApura), 12. kavi vaktAvarajI kRta pUjA, 13. rAmacandra kRta pUjA, 14. padmaprabhastavanam pRSTha 4, 15 tIrthakaroM kA lekhA pRSTha 2 (zvetAmbara sUtra tathA grantha donoM meM kA. kRSNA terasa hI dIkSAtithi hai|), 16. jyotiSa zAstra ke niyamAnusAra bhI kA. kR. 13 hI ucita hai| kyoMki citrAnakSatra meM dIkSA lI thii| citrA nakSatra kA. kR. 13 ko hI par3atA hai| kArtika zukla terasa ko nahIM pdd'taa| 17. SaT prAbhRta kI TIkA (zrutasAgarI vRtti) meM darzanapAhuDa kI TIkA meM likhA hai ki "yadi kadAgrahaM na muJcanti tadA samarthairAstikairupAnadbhiraguMthaliptAbhirmukhe tAr3anIyAH, tatra pApaM naasti|" artha-yadi nAstika puruSa yuktiparaka vacanoM ko nahIM mAne to phira sakSama Astika puruSa unake mukha para TaTTI se bharA jUtA maareN| isameM kucha bhI pApa nahIM hai| samIkSA-TIkAkAra ne zabdoM ko cayana acchA nahIM kiyaa| 18. bodhapAhur3a kI TIkA meM likhA hai ki caityagRhaM SaTkAyAnAM hitaGkaraM svargamokSakArakaM bhaNitaM... / caityagRhArtha yA mRtikA khanyate sA kAyayogena upakAraM caityagRhasya kRtvA zubham upaarjyti| tena tu sA pAramparyeNa svargamokSaM lbhte| yajjalaM caityagRhasya kAryam AyAti tadvat tadapi zubhabhAga bhvti.....| artha-jina maMdira ko jinAgama meM SaTkAyika jIvoM kA hitakAraka aura mokSa ko prApta karAne vAlA kahA hai| caityagRha ke nirmANa ke lie jo miTTI khodI jAtI hai vaha kAyayoga ke dvArA caityagRha kA upakAra karake puNyakarma kA upArjana karatI hai aura usa puNyakarma ke dvArA paramparayA svargamokSa ko prApta
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/26 hotI hai| jo jala caityagRha ke kAma AtA hai vaha bhI miTTI kI taraha hI puNya ko tathA paramparA svargamokSa ko prApta hotA hai|....... samIkSA-yaha kathana jainadharma ke ekadama pratikUla hai| ataH mAnya nahIM ho sktaa| sthAvara jIva kAyayoga ke dvArA upakAra kareM aisA kartRtva rUpa pariNAma unake hotA hI nhiiN| kahA bhI hai- idam ahaM karomIti cetanA karmacetanA arthAt maiM yaha karatA hU~ aisA anubhava karma cetanA hai| tathA idaM vedaye'ham yAnI maiM ise bhogatA hU~ aisA anubhava karmaphala cetanA hai tathA eka jAnane rUpa bhAva so jJAna cetanA hai| (samayasAra 387 A. khyA., pra. sA. ta. pra. 123-24) parantu ekendriyoM ke to mAtra karmaphala cetanA hI hotI hai| hA~, trasoM ke karmaphala cetanA tathA karmacetanA bhI hotI hai| satve khalu kammaphalaM thAvarakAyA, tasA hi kdjudN| (paM. kAya 36 ) aisI sthiti meM pRthvI jala Adi jIva to mAtra karmaphala cetanA (avyakta sukha duHkhAnubhavarupa) ko hI bhogate haiN| ataH unake lie "kAya ke upakAra karake" yaha bAta socanI mithyA hai| yadi tiryaMca ekendriya gati se hI svargamokSa kI TikiTa milane laga jAe to phira kauna samyaktvAdi dharma tathA manuSyAdi paryAyoM ko cAhegA? kiMca, ananta bAra graiveyakoM ko prApta karane vAle munirAja tathA ananta bAra samavasaraNa meM jAne vAlA jIva bhI mokSa jaave| yaha niyama nahIM, to bhalA maMdira ke lie ajaina majadUroM dvArA khodI jAne vAlI miTTI ko mokSa milane kI bAta kahA~ se sahI ho sakatI hai? miTTI khodane vAlA vetanabhogI majadUra bhI jaise usI kSaNa pariNAmAnusAra puNya yA pApa donoM meM se kisI kA bhI. saMcaya karatA huA pratyakSa hI anubhava meM AtA hai| vaise hI usI kSaNa gaMtI kI prahAra se khodI jAkara, vedanA se-pIr3A se prAyaH akAlamaraNa ko prApta hokara azubha karma upArjanapUrvaka anya sthAvara, trasa paryAya ko vaha pRthvIkAyika jIva prApta hotA hai| aisI sthiti meM usa pRthvIkAyika ke lie puNyabandha, svarga tathA mokSa hone kI bAta kahanA ucita nahIM hai| isI taraha zeSa jalakAyika Adi ke lie bhI kahanA caahie| aisA bhI sambhava nahIM ki eka kA puNya anya ko laga jaae| jainadarzana meM to yaha bhI asambhava hai| (amitagati AcArya-sAmAyika pATha)
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/27 sAra-yahA~ yaha dhyAna rakhanA cAhie ki pUjya mahAvidvAn zrutasAgara sUri tathA unakI SaTprAbhRta TIkA pUjya tathA prAmANika hI hai| mAtra jo kahIM aisA azuddha sthala hai usa sthala ke prati mana meM zuddha siddhAnta dhyAna meM rakhanA caahie| yahI bAta isa lekha ke sabhI binduoM ke prati dhyAna meM rakhanI caahie| kyoMki "eka sthala meM pramANatA kA saMdeha hone para sabhI sthaloM kA apramANa mAnane meM virodha AtA hai|" (dhavalA jI 13/382) 16. sudRSTi taraMgiNi (paM. TekacandajI) pR. 84 (jaina pustaka bhavana, kalakattA-7) tathA jinavANI pracAraka kAryAlaya kalakattA ke pR. 60 tathA banArasa prakAzana ke pRSTha 137 : ina tInoM prakAzanoM meM likhA hai-jAke antarmuhUrta Ayu meM bAkI rayA aisA yatIzvara ke tIrthakara kA baMdha bhayA hoya tAke jJAna nirvANa doya hI kalyANaka ekai kAla hoy| samavasaraNAdi vibhUti prakaTa nAhIM hoy| samIkSA-yaha asambhava hai| kyoMki isa tIrthakara prakRti kI udvelanA to ho nahIM sktii| kyoMki yaha udvelanA prakRti nahIM hai| (go. ka. 415) tathA jo saMyamI tIrthakara prakRti bA~dhatA hai usake zubha yA zuddha do hI upayoga ho sakate haiM, yaha to sarvavidita hai| zubhopayoga meM pApa kA puNyarUpa saMkramaNa tathA puNyabaMdha hotA hai tathA zuddhopayoga se bhI puNya prakRti kA anubhAga to ghaTatA nahIM, sthiti bhale hI ghaTa jaao| (mo. mA. pra. pRSTha 341 sastI granthamAlA) yahI kAraNa hai ki baddha sAtA kA utkRSTa anubhAga ayoga kevalI ke anta samaya taka bhI pAyA jAtA hai| (dhavala 12/18 Adi) isI se yaha siddha huA ki baddha tIrthakara nAmaka puNya prakRti niyama se 14veM guNasthAna taka jAtI hai tathA jisa kevalI ke vaha sattvastha hogI usake udita bhI niyama se hotI hai| kyoMki go. ka. gAthA 625 (pRSTha 606) meM likhA hai ki tIrthakara sattvI sayogI ayogI ke 78, 80 va 10 ye tIna sattvasthAna hI ho sakate haiM tathA usI ke pRSTha 665 (mukhtArI sampAdana) meM spaSTa batAyA hai ki 78, 80, 10 nAmakarmIya sattvasthAna vAle ke niyama se 21, 27, 26, 30, 31 va 6 prakRtika udayasthAna hI udaya meM Ate haiM, anya nhiiN| (zeSa AvaraNa 3 para)
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ upaniSadoM meM digambaratva ke ullekha -DaoN. ramezacandra jaina AcArya jJAnasAgara mahArAja ne dayodaya campU meM digambaratva sambandhI upaniSadoM ke uddharaNa die haiM-nArada pArivrAjakopaniSad meM likhA hai ki muni do prakAra kA hotA hai| eka to vaha jo kopIna mAtra dhAraNa karatA hai dUsarA vaha jo bilkula nagna hotA hai, jo dhyAna meM tatpara rahatA hai aura yahI jJAnavAn yogI paramAtma avasthA ko prApta kara sakatA hai|' maitreyopaniSad ke tIsare adhyAya ke unnIsaveM sUtra meM bhI likhA hai ki dezakAla kI apekSA na karake maiM digambara sukhI ho rahA huuN| sanyAsopaniSad meM kahA hai saba kucha chor3akara dehamAtra ko dhAraNa karate hue digambara bana jAve, tatkAla ke paidA hue bAlaka sarIkhA nirvikAra ho jAve tathA sanyAsa lekara tatkAla ke paidA hue bAlaka sarIkhA hotA hai vahI jJAna vairAgyazAlI hotA hai| vaidika padmapurANa meM digambara sAdhu kI carcA vaidika padmapurANa meM rAjA vena kI rAjasabhA meM digambara sAdhu ke praveza kI carcA isa prakAra kI gayI haipuruSaH kshcidaayaatshchdmliNgdhrstdaa| nagnarUpo mahAkAyaH ziromuNDomahAprabhaH / / 6 / / mArjanI zikhipatrANAM kakSAyAM sahi dhArayan / gRhIte pAnapAtraM tu nAlikeramayaM kre|| 7 / / paThamAnohyAsacchAstraM vedadharma vidUSakam / yatra veno mahArAjastatrAyAtastvaronvitaH / / 8 / / sabhAyAM tasya venasya praviveza sa paapvaan| taM dRSTavA samanuprApta venaH tadA'karot / / 6 / / -padmapurANa bhUmikhaNDa-prakaraNa 37 taba koI chadma veza dhAraNa karane vAlA puruSa aayaa| vaha nagna rUpa, mahAkAya thA, usakA sira mu~DA huA thaa| vaha mahAprabhAyukta thaa| vaha apane
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/26 bagala meM mayUrapaMkha kI picchI dhAraNa kie hue thaa| vaha apane hAtha meM nAriyala kA banA kamaNDalu lie thaa| vedadharma ke dUSaka asat zAstra ko par3ha rahA thaa| vaha zIghra hI yahA~ AyA jahA~ mahArAja vena the| usa pApI ne vena kI sabhA meM praveza kiyaa| use dekhakara vena ne usakI agavAnI kii| Age yaha bhI kathana hai ki rAjA vena ne usase apanI kacha jijJAsAoM kA samAdhAna prApta kiyaa| isake phalasvarUpa rAjA vena jainadharmI ho gyaa| isase yaha bAta siddha hotI hai ki jaina sAdhu kA praveza rAjagharAnoM meM nirAbAdha hotA thA aura koI-koI rAjA loga bhI apanI zaMkAoM kA samAdhAna prApta kara jainadharma aMgIkAra kara lete the| bAlmIki rAmAyaNa meM zramaNa bAlmIki rAmAyaNa meM brAhmaNa, zramaNa aura tApasoM kA pRthaka pRthaka ullekha kiyA gayA hai| rAma ko jisa zabarI ne bera khilAe the, use bhI zramaNI kahA gayA hai| rAmAyaNa bAlakAMDa sarga 14 zlo. 22 meM dazaratha kA zramaNo ko bhojana denA likhA hai brAhmaNAH bhuJjate nityaM naathvtshcbhunyjte| tApasA bhuJjate cApi zramaNAzcaiva bhujte|| zramaNa zabda kA artha bhUSaNa TIkA meM digambara kiyA hai| paJcataMtra meM kSapaNaka kA ullekha paJcataMtra (aparIkSita kArakam) meM padmanidhi nAmaka kSapaNaka kA ullekha haa| nApita ne kSapaNakoM ko nagnakAH kahA hai| unake vihAra kA kSapaNaka vihAra ke rUpa meM ullekha huA hai| jinendra kI stuti meM yahA~ do padya kahe gae haiM jayanti te jinAyeSAM kevala jJAnazAlinAm / AjanmanaH smarotpattau mAnasenoSarAyitam / / 12 / / sA jihyA yA jinaM stauti taccitaM yajjine ratam / tAveva ca karau zlAdhyau yo tatpUjA karau krau|| 13 / / ve jina jayazIla hote haiN| kevala jJAna se viziSTa jinakA mana janma se hI kAmadeva kI utpatti ke lie USara bhUmivat bana cukA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/30 jihvA vahI hai jo jinendra bhagavAna kA stavana karatI hai| jo jinendra para anurakta rahatA hai, vahI citta kahA jAtA hai| jo hAtha jinendra pUjA karane vAle haiM, vahI hAtha prazaMsanIya haiN| jaba kSapaNaka ko nApita ne apane ghara Ane kA nimaMtraNa diyA to usane uttara diyA-bhoH zrAvaka! dharmajJo'pi kimevaM vdsi| kiM vayaM brAhmaNa smaanaaH| yat AmantraNaM krossi| vayaM tatkAla paricaryayA bhramanto bhaktibhAjaM zrAvakamAlokya tasya gRhe gcchaamH| tena kRcchrAdabhyarthitAstadagRhe prANadhAraNa mAtrAmazana kriyAM kurmaH tdgmytaam| naivaM bhUyo'pi vaacym| arthAt he zrAvaka! dharmajJa hokara bhI aisA kyoM kahate ho, kyA hama loga brAhmaNa jaise haiM, joki hameM nimaMtraNa de rahe ho, sadaiva hama loga ghUmate hue usa samaya kI upAsanA se bhaktimAn zrAvaka ko dekhakara usake ghara jAte haiM aura usake dvArA bar3e prayatnapUrvaka prArthita hokara hI usake ghara meM kevala prANAdhAraNa mAtra ke lie bhojanavidhi karate haiM, isalie jAie, phira kabhI aisA na khnaa| uparyukta caryA Aja bhI nagna digambara sAdhuoM meM pAyI jAtI hai| kiJcit lobhAkRSTa kisI digambara sAdhu ke lie yahA~ kahA gayA hai ekAkI gRhantyaktaH pANipAtro digambaraH so'pi saMvAhyate loke tRSNayA pazya kautukm|| 15 / / jIryante jIryataH kezAH dantAH jIryanti jiirytH| cakSuH zrotre ca jIryete, tRSNaikA trunnaayte|| 16 / / ekAkI, gRhatyAgI, pANipAtrI aura digambara sAdhu bhI loka meM tRSNA ke dvArA AkRSTa kara liyA jAtA hai, yaha Azcarya dekho| vRddhajana ke keza zveta ho jAte haiM, daoNta bhI jIrNa zIrNa tathA zithila ho jAte haiM, netra aura kAna bhI jIrNa ho jAte hai, kintu eka tRSNA taruNa ho jAtI hai| bANabhaTTa kI kRtiyoM meM digambara sAdhuoM kA ullekha bANabhaTTa (sAtavIM zatAbdI I. kA pUrvAddha) ne apanI kRti kAdambarI meM kSapaNakoM kA ullekha kiyA hai| zabaroM ke varNana meM ve kahate haiM kaizcitkSapaNakairivamayUrapicchadhAribhiH10
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/31 arthAt koI zabara kSapaNakoM ke samAna mayUra paMkha ko dhAraNa kie hue the| isakI TIkA meM bhAnucandragaNi kahate haiM kSapaNakairiva digambarairiva mayUrANAM barhaNAM picchAni chadAni dhArayantItyevaM zIlA dhaarinnstaiH| yahA~ kSapaNaka se tAtparya digambara muni se hai| digambara sAdhu mayUrapicchI apane sAtha rakhate haiN| harSacarita meM jainoM ke lie Arhata zabda kA prayoga kiyA hai jainaiH ArhataiH pAzupataiH paaraashaaribhiH| harSacarita pR. 136 bANa ne mayUrapiccha rakhane vAlo ko kSapaNaka aura nagnATaka kahA hai-'zikSita kSapaNaka vRttaya iva mayUrapicchacayAn uccinvantaH' harSacarita pR. 104 abhimukhamAjagAmazikhipicchalAJchano nagnATakaH-harSacarita pR. 327 yahA~ isa prakAra ke sAdhu ko 'bahalamalapaTalamalinatanuH' batalAyA hai; kyoMki digambara jaina muni snAna nahIM karate haiN| mudrArAkSasa meM kSapaNaka kA ullekha vizAkhadatta kRta mudrArAkSasa meM kSapaNaka kA ullekha kiyA gayA hai|11 yahA~ kahA gayA hai ki hamArA sahAdhyAyI induvarmA nAmaka brAhmaNa hai| vaha zukrAcArya praNIta daNDanIti aura 64 aMgoM vAle jyotiSa zAstra meM paramapravINatA ko prApta hai| kSapaNaka veza ko dhAraNa karane vAle usako maiMne nandavaMza ke vadha kI pratijJA ke pazcAt hI kusumapura lAkara nanda ke sabhI mantriyoM ke sAtha usakI mitratA karA dI thI aura vizeSataH usameM rAkSasa ko vizvAsa utpanna ho gayA hai| usase bahuta bar3e prayojana kI siddhi hogii| isase yaha tAtparya dhvanita hotA hai ki nagna sAdhuoM kA rAjasabhA Adi meM nirAbAdha praveza thA aura rAjamaMtrI taka unakA sammAna karate the| mudrArAkSasa ke paJcama aMka kA eka prakaraNa yahA~ dRSTavya hai kSapaNaka-maiM arhantoM ko praNAma karatA hU~ jo buddhi kI gambhIratA ke kAraNa saMsAra meM lokottara mArgoM se siddhi ko prApta karate haiN| siddhArthaka-bhadanta, maiM namaskAra karatA huuN| kSapaNaka-zrAvaka, dharma kI siddhi ho| zrAvaka, jAne kI taiyArI meM
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/32 kRta nizcaya ke samAna tumako dekhatA huuN| siddhArthaka-bhadanta, kaise jAnate haiM? kSapaNaka-zrAvaka! isameM jAnane kI kyA bAta hai? yaha tumhAre mArga ko batAne meM kuzala zakuna aura hAtha meM vidyamAna lekha sUcita kara rahA hai| siddhArthaka-bhadanta ne jAna liyaa| videza ko jA rahA huuN| ataH bhadanta batAiye Aja kA dina kaisA hai? kSapaNaka-zrAvaka (pahale hI) muNDita sira vAle tuma nakSatroM ko pUchate ho| siddhArthaka-bhadanta, isa samaya bhI kyA bigar3A hai? batAo, yadi jAne ke anukUla dina hogA to jaauuNgaa| kSapaNaka-zrAvaka, isa samaya malayaketu ke zivira meM jAnA anukUla nahIM hogaa| siddhArthaka-bhadanta, batAo yaha kaise? kSapaNaka-zrAvaka, suno| pahale to isa zivira meM manuSya kA binA roka-Toka ke jAnA aura AnA thaa| samprati yahA~ se kusumapura ke pAsa A jAne para kisI ko bhI mudrA se mudrita hue bAhara jAne athavA Ane ke lie anumati nahIM dI jAtI hai to yadi bhAgurAyaNa kI mudrA se mudrita ho, taba to nizcinta hokara jAo, anyathA Thaharo (kahIM aisA na ho ki) zivira ke adhikAriyoM ke dvArA hAtha paira bA~dhe hue (tuma) rAjakula meM praveza na karA die jaao| (Avega ke sAtha) siddhArthaka (kyA bhadanta) yaha nahIM jAnate haiM (ki maiM) amAtya rAkSasa ke pAsa rahane vAlA hU~, isalie binA mudrA se mudrita bhI bAhara jAte hue mujhako rokane kI kisakI zakti hai? kSapaNaka-rAkSasa ke ho athavA pizAca ke ho, kintu binA mudrA se mudrita vyakti kA yahA~ se bAhara nikalane kA koI upAya nahIM hai| siddhArthaka-zrAvaka jaao| tumhArI kAryasiddhi ho| maiM bhI bhAgurAyaNa se mudrA mA~gatA huuN| (gUr3ha Azaya hai ki maiM abhISTa prayojana ke lie mudrA ke bahAne bhAgurAyaNa ke pAsa jaauuNgaa|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/33 (isa prakAra donoM nikala gae) kSapaNaka ko kucha TIkAkAroM ne bauddha bhikSu batalAyA hai| kintu arahanta, zrAvaka tathA kSapaNaka zabda jaina paramparA se sambaddha haiN| bauddhoM ke yahA~ zrAvaka ko upAsaka kahA jAtA hai| bauddhoM ke yahA~ kahIM zrAvaka zabda AyA bhI hai to use jainoM se udhAra liyA huA hI samajhanA caahie| mahAbhArata meM kSapaNaka kA ullekha mahAbhArata ke Adiparva meM eka sthAna para zeSanAga nagna kSapaNaka veSa meM uttaMka ke kuNDala curA le jAtA hai sAdhayAmastAvadityuktvA prAtiSThatottaMkastekuNDale gRhItvA so'pazyadatha pathi nagnaM kSapaNakamAgacchantaM muhurmuhudrazyamAnadrazyamAnaM c| athottaMkaste kuNDale saMnyasya bhUmAvudakArtha prckrme| etasminnantare sa kSapaNakastvaramAraNasya apasRtaya me kuNDalegRhItvA prAdravat / / maiM yala se jAU~gA, aisA kahakara uttaMka una kuNDaloM ko lekara cala diyaa| usane rAste meM nagna kSapaNaka ko Ate dekhaa| isake pazcAt uttaMka una kuNDaloM ko pRthvI para rakhakara pAnI pIne ke lie gyaa| isa avasara para vaha kSapaNaka zIghra Akara kuNDala lekara bhAga gyaa| kusumAJjali kA ullekha kusumAJjali grantha ke racayitA apane grantha ke 16veM pRSTha para likhate haiM"nirAvaraNA iti digambarAH" arthAt vastra rahita yAnI nagna rUpa digambara hote haiN| jayanta bhaTTa kA ullekha nyAyamaJjarI grantha ke kartA jayantabhaTTa grantha ke 167veM pRSTha para likhate haiM-"kriyA tu vicitrA pratyAgamaM bhavatu nAma bhasmajaTA parigraho daMDakamaMDalugrahaNaM rakta paTa dhAraNaM vA digambaratA vA 'valamvyatAM ko'tra virodhH|" arthAt kriyA aneka prakAra kI hotI hai| zarIra meM bhasma lagAnA, zira para jaTA rakhanA athavA daNDa, kamaNDalu kA rakhanA yA lAla kapar3e kA pahananA athavA digambarapane kA (nagna rUpa kA) avalamba grahaNa karo, isameM kyA virodha hai?
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/34 taittirIya AraNyaka kA ullekha taittirIya AraNyaka ke 10veM prapiTaka ke 63veM anuvAda meM likhA hai "kathAkaupInottarAsaMgAdInAM tyAgino yathAjAtarUpadharA nirgranthA niSparigrahAH" iti saMvartazrutiH / arthAt kaMthA (ThaMDa ko dUra karane kA kapar3A), kaupIna (la~goTa) uttarAsaMga (cAdara) Adi vastroM ke tyAgI, utpanna hue bacce ke samAna nagna rUpa dhAraNa karane vAle, samasta parigraha se rahita nirgrantha sAdhu hote haiN| bhartRhari dvArA digambara sAdhu kI prazaMsA bhartRhari ne apane vairAgya zataka meM digambara sAdhu kI prazaMsA kI haiekAkI nispRhaH zAntaH pANipAtro digmbrH| kadAhaM sambhaviSyAmi krmnirmuulnkssmH|| 66 / / arthAt maiM ekAkI, nispRha, zAnta aura karmo kA nAza karane meM samartha pANipAtra (hAtha hI jisake pAtra haiM) digambara muni kaba hoU~gA? pANiH pAtraM pavitraM bhramaNa parigataM bhaikSamakSayyamannaM vistIrNaM vastramAzAdazakamamalinaM tlpmsvlpmurvii| yeSAM niHsaMgatAMgIkaraNa pariNatiH svaatmsntossinnste| dhanyAH saMnyastadainyavyatikaranikarAH karma nirmUlayanti / / vairAgyazataka-50 jinake hAtha rUpI pavitra pAtra haiM, jo sadA bhramaNa karate haiM, jinheM bhikSA meM akSaya anna milatA hai, jinake dizA rUpI lambe caur3e vastra haiM, parigrahatyAga rUpa jinakI pariNati rahatI hai, apane AtmA meM hI jinheM saMtoSa rahatA hai aura jo karmo kA nAza karate rahate haiM, aise dInatA rUpI duHkhasamUha se rahita mahAtmAoM ko dhanya hai| zayyA zailazilA gRhaM giriguhA vastraM tarUNAM tvacaH / sAraMgAH suhRdo nanu kSitirUhAM vRttiH phalaiH komlaiH| yeSAM nirjharammbupAnamucitaM ratyaiva vidyAMganA manye te paramezvarAH zirasi yairvaddho na sevaanyjliH|| vairAgyazataka-63 parvatIya zilA jinakI zayyA hai, parvata kI guphA jinakA ghara hai, vRkSoM kI chAla jinakA vastra hai, hiraNa jinake mitra haiM, vRkSoM ke komala phala jinakI
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/35 vRtti hai, jinakA jharanoM kA jala peya hai, vidyArUpI strI se jinheM rati hai tathA jinhoMne sevA rUpI aJjalI nahIM bA~dhI hai, maiM unheM paramezvara mAnatA huuN| vikrama kI sabhA ke navaratnoM meM kSapaNaka kA ullekha dhanvantarikSapaNakAmarasiMha shNkuvetaalbhttttghttkhprkaalidaasaaH| khyAto varAhamihiro nRpateH sabhAyAM ratnAni vai vararucirnava vikramasya / / 2 ___ yahA~ vikrama kI sabhA ke navaratnoM meM kSapaNaka ko ginAyA hai, kintu usakA nAma nahIM likhaa| zrI satIzacandra vidyAbhUSaNa ne inheM jainAcArya siddhasena mAnA hai| vedAntasUtra ke zAMkarabhASya kA ullekha vedAntasUtra ke zAMkara bhASya meM dvitIya adhyAya, dUsarA pAda 33veM sUtra naikasminnasaMbhavAt kI TIkA meM yoM likhA hai "nirastaH sugatasamayaH vivasanasamaya idAnIM nirsyte| sapta caiSAM padArthAH sammatA jIvAjIvAmava bandha saMvara nirjarA mokSA naam| arthAt bauddhamata kA khaNDana kiyaa| aba vastra rahita digambaroM (vivasana samaya) kA mata khaNDita kiyA jAtA hai| inake siddhAnta meM jIva, ajIva, Amrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiN| mahAbhArata meM arjuna ko kRSNa mahArAja samajhAte hue kahate haiM__ Arohatsvasthe pArtha gANDIvaM ca kare kuru| nirjitA medinI madhye nirgrantho yasya smmukhe|| arthAt he arjuna! tuma hAtha meM dhanuSa lekara ratha ke Upara car3ho; kyoMki isa pRthvI para indriyavijetA nirgrantha digambara sAdhu jinake sAmane haiM, usakI una sAdhuoM ke darzana se nizcita rUpa se vijaya hogii| -varddhamAna kAleja, bijanaura (u. pra.) 1. muniH kopInavAsAsyAnnagno vA dhyAnatatparaH / ___evaM jJAnaparo yogI brahmabhUyAya klpte|| dayodaya pR. 24 pada uddhRta 2. dezakAlavimukto'smi digmbrsukho'rmyhmityaadi| 3. dehamAtrAvaziSTo digambara aadi| jAtarUpadharo bhUtvA ityaadi| sanyasya
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/36 jAtarUpadharo bhavati sa jJAnavairAgya saMnyAsItyAdi ca / / dayodaya pR. 25 meM uddhRta 4. bAlmIki rAmAyaNa (sarga 18 pR. 28) / 5. sa cAsya kathayAmAsa zabarI dharmacAriNIma, zramaNAdharmanipuNAmabhigacchati rAghavaH / / bAlmIki rAmAyaNa 1/1/56-57 6. atha tasya svapne padmanidhiH kSapaNakarUpI kazcana gatvA provaac| pR. 6 (paJcataMtra) AtrAntare ca yathArnirdiSTaH kSapaNakaH sahasA prAdurbabhUvaH pR. 10 (vahI) 7. nUnamete sarve'pi nagnakAH zirasi daNDahatAH kAJcanamayA bhavanti / / vahI pR. 11 8. kSapaNakavihAraM gatvA jinendrasya pradakSiNatrayaM vidhaay|| vahI pR. 11, 6. vahI pR. 15 10. kAdambarI pR. 113 11. asti cAsmAkaM sahAdhyAyImitraminduzarmA nAma brAhmaNaH / sa cauzanasyAM daNDanItyAM catuH SaSTyaMga jyotiH zAstre ca paraM prAvINyamupagataH / sa mayA kSapaNakaliMgadhArI nandavaMza vadha pratijJAnantameva kusumapuramupanIya sarvanandAmAtyaiH saha sakhyaM grAhito vizeSatazca tasminrAkSasaH samutpannavizrambhaH / tenedAnIM mahatprayojanamanuSTheyaM bhvissyti|| 12. jyotirvidAbharaNa, 171, jaina sAhitya kA itihAsa pUrva pIThikA pR. 476 13. vedAnta sUtra (zAMkara bhASya 2/2/33)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ (peja 27 kA zeSa) ye saba udaya sthAna tIrthaMkara prakRti ke udaya sahita hI bana sakate haiM (dekho nakzA pR. 583) sArataH tIrthaMkara sattvI AtmA ko kevalajJAna hone para tIrthaMkara prakRti ke udaya kA abhAva asambhava hai aura udaya meM samavasaraNAdika vibhUti hotI hI hai| (dhavala 13/366) ke anusAra jassa kammassa udaeNa. ..... titthaM duvAlasaMgaM kuNadi taM titthyrNnnaam| artha- jisa karma ke udaya se 12 aMgoM kI racanA karatA hai vaha tIrthaMkara nAma hai| vaha racanA gaNadhara binA nahIM bntii| gaNadhara ke sAtha gaNa yA 12 sabhA hotI hI hai| are! tIrthaMkara prakRti kA udaya to acintya vibhUti kA kAraNa hai| yathA-yasyodayAt Arhantyam acintyavizeSa yuktam upajAyate tattIrthaMkaratvaM nAma pratipattavyam (rA. vA. 8/11/40) ataH sudRSTitaraMgiNI kA yaha vAkya ThIka nahIM hai, kyoMki tIrthakara prakRti ke udaya vAle saMyogI kevalI kA vihAra kama se kama bhI varSa pRthaktva taka pAyA jAtA hai| ataH kama se kama itane varSoM taka tIrthaMkara prakRti kA udaya niyama se rahatA hai| phalasvarUpa Ayu ke antima antarmuhUrta zeSa rahane para tIrthaMkara prakRti ke baMdha kA prArambha nahIM hotaa| pramANa- 1. paramapUjya dhavalA jI 12/464, dhavalA 15/67, SaTakhaM. pari. pRSTha 504, paMcasaMgraha pR. 373-74, saMskRta paMcasaMgraha pR. 176 TIkA, dhavalA 7/57 aadi| 20. padmanandi paMcaviMzati (jIvarAja granthamAlA) pR. 166-67 meM saMskRta TIkAkAra ne saMskRta bhI kahIM-kahIM azuddha likhI, bIca-bIca meM hindI kA bhI unhoMne sahArA liyA tathA saiddhAntika azuddhi bhI unakI TIkA meM hai| eka namUnA dekhie-samyaktva meM karaNa labdhi ke svarUpa ko likhate hue saMskRta TIkAkAra likhate haiM-"adhaHkaraNaM kim ? samyaktva ke pariNAma mithyAtva ke pariNAma samAna karai (so adhHkrnn)| dvitIya gnnsthaane| apUrNakaraNaM kim? samyaktva ke pariNAmanikI nivRtti naahiiN| dina dina car3hate jaahiiN| yaha apUrvakaraNa hai|" isa prakAra yaha saMskRta TIkA azuddha hai| 21. niyamasAra kI 53vIM gAthA kI TIkA meM padmaprabhamaladhArIdeva ne jinasUtra ke jJAtA puruSoM ko samyaktva kA antaraMga hetu kahakara mahAn
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ saiddhAntika bhUla kI hai| kyoMki jinasUtra (jinavANI) ke jJAtA puruSa samyaktva ke bahiraMga nimita hote haiM antaraMga nhiiN| yaha galatI DaoN. darabArIlAlajI koThiyA nyAyAcArya ne di. 6-16 sita. 1682 ke jainasaMdeza meM prakaTa kI thii| DaoN. darabArIlAlalI nyAyAcArya ke isa kathana se DaoN. pannAlAlajI sAhityAcArya sahamata rahe haiN| maiM bhI sahamata huuN| (kramazaH) 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 ru vArSika mUlya : 6 ru., isa aMka kA mUlya . 1 rupayA 50 paise yaha aMka svAdhyAyazAlAoM eva maMdiroM kI maoNga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra haiN| yaha Avazyaka nahI ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| saMpAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, saMpAdaka : zrI padmacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhAratabhUSaNa jaina, eDavokeTa, vIra sevA maMdira, naI dillI-2 mudraka : mAsTara priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32 Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R.No. 10591/62
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta ( patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa - 52 kiraNa - 2 apraila-jUna 1666 1. adhama kAja kari jaga bharamAvai 2. prabuddha zrAvaka . 3. kahA~ rukegA yaha silasilA 4. paMcakalyANaka mahotsava : eka punarmUlyAMkana 5. vyavahAra naya kathaMcit satya, kathaMcit asatya 6. gandhahasti mahAbhASya kA rahasya 7. ArSamArga ke mUla svarUpa kA sthitikaraNa 8. niyamasAra kA vaiziSTya 6. kyA khoyA kyA pAyA ? vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI- 110002 dUrabhASa : 3250522
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( miTai na marihaiM dhoya / jainadharma 'jina' bhagavAna dvArA Acarita aura prarUpita aparigrahI dharma hai| isake sthAyitva aura jIvanta guNa bhI inhIM guNoM para AdhArita haiN| jaba taka inake anurUpa AcaraNa rahegA, dharma-mArga kA prarUpaNa hogA aura aparigrahatva kI ora janatA kA jhukAva hogA, taba taka hI isa dharma kI prabhAvanA hogii| para, Aja aisA anubhava kiyA jA rahA hai ki ukta guNoM kI sarvathA avahelanA kara viparIta AcaraNa kiyA jA rahA hai| loga pracAra kA nAma to le rahe haiM para usa pracAra meM AcAra-pAlana aura aparigrahatva ko tAka meM rakha sva-kIrti aura parigraha bar3havArI kI cAha kAma kara rahI hai| isa Arthika yuga meM sabhI vyartha ke ADambaroM meM dhana vyaya kara, mAna-yazakIrti kI cAha mana meM rakha dharma pracAra kA DhoMga jaisA kara rahe haiN| jabaki dharma dhana se nahIM, AcAra-pAlana se hotA hai| dhana se to mAtra saMsAra bar3hAne vAlI sthAvara-jaMgama sampadA kA rakha-rakhAva mAtra hI kiyA jA sakatA hai| Aja to logoM meM nAma kI bhUkha itanI prabala ho gaI hai ki ve dhana-varSA kara apane-apanecAraNa-bhATa taiyAra karane kI hor3a meM haiM-kahIM paraskAroM ko vitaraNa kara-karAkara aura kahIM anya pralobhana dikhAkara / yadi cAraNa-bhAToM kI utpAdaka aisI hI phaikTariyA~ khulatI rahIM to vaha dina dUra nahIM, jaba loga AgamoM taka meM parivartana kara svayaM tIrthaMkaroM kI paMkti meM apanA nAma likhAyeMge aura yaha dharma hrAsa kI aisI bhayAvaha kahAnI banegI jo 'tinake mukha masi lAgahi, miTai na marihaiM dhoya' kI ukti ko caritArtha kregii| hamArI dRSTi meM aise aneka cAraNa-bhATa Aja bhI maujUda haiM jo Arthika-lAbha kI lAlasA meM apane Agama poSaka vacanoM se mukara cuke haiN| aisA AbhAsa hotA hai ki jaise kucha seThoM, tyAgI nAmadhAriyoM aura kucha tathAkathita vidvAnoM ne svapratiSThAdi lAbha meM jina-mArga taka ko dA~va para lagAne kI sAjiza jaisI kara rakhI ho / smaraNa rahe ki tInoM lokoM' kI saMpadA bhI vItarAga dharma kI rakSA nahIM kara sktii| isa dharma ko to vItarAga bhAva parama-digambaratva, Agama poSaNa aura sadAcAra Adi hI surakSita rakha skeNge|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 52 anekAnta vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 - apraila-jUna | vI.ni.saM. 2525 vi.saM. 2055-56 1666 kiraNa 2 adhama kAja kari jaga bharamAvai je jinavANI ko veci udara bharate haiN| kula lAja chor3akara adhama kAja karate haiN|| jo mokSa mahala kI UMcI nIsaranI thii| saMsAra samudra ke tArana kI taraNI thii|| jinavacana tanI AjJA sira para dharanI thii| taji vinaya dharma ko lobha agni jarate haiN| je jinavANI...... jo jinavANI ko sadA kAla aracai haiM le ATha darava soM bhAva sahita caracai hai taha saphala kamAI kA bahudhana kharacai haiM te ulTA dhana ko lUTa leta parate haiN| je jinavANI...... je jaina hitaiSI bane prema dikhlaaveN| je dhana de pothI leya jina ke guNa gaaveN|| caTakIle lekha likhAya jagata bhrmaa| bhole jana binA vicAra dAva meM aavai|| 'campA' aise jana nija parahita karate haiN|| je jinavANI......
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabuddha zrAvaka -DaoN0 surezacandra jaina loka meM sabhI sAdhanA karate haiN| cAhe vaha sAdhanA yoga kI ho yA bhoga kii| jo yoga sAdhanA kara Atma-kalyANa karate haiM ve lokottara kahalAte haiM aura jo bhogopabhoga sAdhanA meM rame rahate haiM ve jisa kisI taraha samaya-yApana kara saMsAra se vidA ho jAte haiN| jaina dharma meM ativAda ko kabhI prazraya nahIM diyA gyaa| yadyapi yogI honA parama lakSya hai tathApi usameM zakti ke anusAra tyAga aura tapa karane kI preraNA kI gaI hai, ADambara jor3ane kI nhiiN| ___ Aja cAroM ora bhoga saMskRti kA bolabAlA hai| AyAtita bhoga pradhAna pAzcAtya saMskRti kA sarvatra prabhAva dRSTigata hai| pariNAma svarUpa dizAhIna amaryAdita AcAra-vicAra ke darzana AsAnI se kiye jA sakate haiN| kula va dharma kI maryAdAyeM nityaprati dhUla-dhUsarita ho rahI haiN| viSaya-vAsanA meM svacchanda bhAva se saMlagna gRhastha zrAvaka kI sthiti zocanIya to hai hI, usase bhI adhika zocanIya sthiti sAdhuvarga kI ho gaI hai| digambara paramparA meM sAdhu kA viziSTa sthAna hai| parameSThI ke rUpa meM mAnakara usakI navadhA bhaktipUrvaka ArAdhanA kI jAtI hai| AcArya samantabhadra ne sAdhucaryA ko lakSya karake spaSTa kahA hai viSayAzA vazAtIto nirArambho parigrahaH / jJAna dhyAna tapo raktaH tapasvI sa prshsyte||-rtnkrnnddshraavkaacaar viSaya AzA se dUra, Arambha parigraha se rahita jJAnadhyAna meM lIna tapasvI prasiddhi ko prApta hotA hai| sAdhu aura zrAvakoM kI AgamaniSTha caryA meM nirantara hAsa kI sthiti sarvAnugata hai| sAtha hI vartamAna meM vidhi-vidhAnoM aura sAmUhika pUjA-pAThoM kI pravRtti tejI se bar3ha rahI hai jo zubha hai, parantu jina-mandirakoM ke sthAna para isa pravRtti ne gRhastha zrAvakoM ke gharoM meM bhI sthAna lenA prArambha kara diyA hai aura jaba - zeSa AvaraNa pRSTha 4 para.....
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahA~ rukegA yaha silasilA? - pavacandra zAstrI hama kAphI arse se kahate rahe haiM ki jaina vItarAga kA dharma hai| yaha tabhI jindA raha sakatA hai jaba vyakti meM vItarAgatA ke bhAva jAgRta hote rheN| usakI rAga kriyA bhI vrata, tapa, tyAga Adi zubha meM sAdhana ho| para, Aja saba ulTA hI dekhane meM A rahA hai| vItarAga jinadharma ke netA sAMsArika sukha-suvidhAoM se sarAvora ho rahe haiN| yahA~ taka ki vidvAn aura katipaya sAdhu taka bhI isa daur3a meM zAmila ho gae haiN| eka sAdhu vidvAnoM ko sammAna meM svacitra vAlI ghar3I aura puraskAra baMTavAtA hai to dUsarA usase bhI Age nikalakara vidvAnoM ko cAraNa-bhATa banAne kI hor3a meM laga jAtA hai| yaha koI naI rIti nahIM hai| samAja meM aisI pravRtti pahale se hI jar3a jamA cukI hai| pahale isane (samAja ne) vidvAnoM ko tarasA-tarasA kara dara-dara kA bhikhArI bnaayaa| ise 15-20 rupaye taka meM sAmUhika naukara rkhaa| maratA kyA na karatA-vaha saba kucha sahana kara apanI dharmazikSA para sira dhunatA rhaa| antataH usane apane baccoM ko paNDita na banAne kA dRr3ha-nizcaya kara niyama liyA aura unheM lekcarAra, DaoNkTara, prophesara bnaayaa| taba bhI samAja ko caina na aayaa| usane inheM bhI puraskAra Adi ke pralobhanoM se apane cAraNa-bhATa banAne kI prakriyA jArI rakhI tAki ve inake guNagAna karate rheN| inheM mAlAyeM pahinAyeM Adi; Aja saba aisA cala rahA hai| aise kAryakalApoM se kauna-sA mokSamArga prazasta hotA hai| yaha to sAdhu, dhanika yA vidvAn jAnate hoNge| vidvAnoM aura sAdhuoM kI aisI dhana-lipsA isase pahale na dekhI na sunii| pahale zreSThivarga samAja kA dharmaniSTha zrAvaka hotA thA aura anya loga
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/6 unakA anukaraNa karate the, parantu aba to seTha sAdhuvarga kA munIma jaisA banakara raha gayA hai| kaba-kise-kitanA diyA jAnA hai isakA nirNaya sAdhu karatA hai aura izArA milate hI seThoM meM use pUrA karane kI hor3a AsAnI se dekhI jA sakatI hai| munIma yA vyavasthApaka jaisI sthiti ko prApta seTha picchi-kamaNDalu ke sammukha vivaza hokara 'hA~' kahane ke atirikta kucha nahIM kara pAtA aura vaha apanI thailI kA mu~ha khola detA hai| pratiphala meM use sammAna se lAda diyA jAtA hai| maMca para usake gIta gAye jAte haiM aura sAdhu ke jayakAroM se dizAyeM gUMja uThatI haiN| sAdhu una jayakAroM kI dhvani se Atma-mugdha hokara prasanna mana se AzIrvAda detA hai vaha bhI isa AzA se ki Age bhI yaha hamArA guNagAna kregaa| sammAnagRhItA ko guNAnuvAda karane ke atirikta anya mArga nahIM suujhtaa| isa prakAra sAdhu-zreSThi-vidvAn aura zrAvakoM ke bIca dhana evaM yazalipsA se paripUrNa lokeSaNA kA duzcakra cala par3A hai jisane samaya pAkara gati pakar3a lI hai tathA isa duzcakra meM digambarattva ghisa-piTakara dama tor3a rahA hai| hama kiMkartavya vimUr3ha haiM ki yaha saba kyoM ho rahA hai? jahA~ pAkSika-naiSThika zrAvaka na hoM, Thosa vidvAn na hoM vahA~ zrAvakaziromaNi, dAnavIra, samAjaratna, vidvatratna jaisI upAdhiyoM kA vitaraNa kiyA jAnA svArthasiddhi kA sAdhana nahIM hai to aura kyA hai? __ Ajakala katipaya sAdhuvarga kI pravRtti kisI se chipI nahIM hai| saba jAnate haiM ki sAdhu kA adhikAMza samaya yojanA nirmANa aura usake kriyAnvayana meM vyatIta hotA hai aura Azcarya kI bAta yaha hai ki yaha saba kucha dharma aura saMskRti ke nAma para ho rahA hai| zreSThi varga to apane dhana kA sadupayoga/durupayoga kara yazasvI hote hue samAja aura dharma kA ThekedAra bana rahA hai aura sAdhavarga AtmakalyANa ko chor3akara kAtara buddhi se sArA dhyAna apanI zakti kA tathAkathita rUpa meM sadupayoga/durupayoga kara rahA hai| yaha antahIna silasilA kahA~ thamegA isa ora kisI kA dhyAna nahIM jA rahA hai| isa gatimAna vRddhiMgata duzcakra kI pariNati nizcita hI dharma evaM saMskRti ke lie AtmaghAtI hogI kyoMki sAdhu samAja ko dizA detA hai to sudhI zrAvaka dharmAyatanoM kI rakSA tathA sthitikaraNa meM pravRtta hotA hai| jaba donoM hI svArthAndha ho jAveM to usa dharma
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/7 aura samAja kA kyA hazra hogA, isa kalpanA mAtra se hRdaya sihara uThatA hai| tIrthAdhirAja sammedazikhara kI tIsa caubIsI pratiSThA ke samaya kA jo khAkA milA hai| yadi saca hai, to jinadharmAnuyAyiyoM ke lie zarma kI bAta hai ki eka ora agnikANDa meM dama tor3ate-jhulasate va karAhate sAdharmI darzaka aura dUsarI ora AyojanoM kI pUrNatA kI llk| acchA hotA ki ravIndra jaina jaise pratiSThita saMgItajJa aise samaya meM rAga megha-malhAra cher3ate aura upasthita sAdhu-parameSThI apanI tapa sAdhanA kA prabhAva dikhAte to zAyada yaha aniSTakArI ghaTanA Tala jAtI aura lage hAtha unakI prabhAvanA meM cAra cA~da laga jaate| Akhira, ina yojanAbaddha AyojanoM kI kyA itanI hI sArthakatA raha gaI hai ki zreSThivarga apane dhana vaibhava kA pradarzana kara apanI aura digambara sAdhuoM kI pracchanna lokaiSaNA ko pUrA karane ke lie Ayojana kareM? bhale hI dharma-saMskRti kI maryAdA rahe yA na rhe| itane bar3e Ayojana meM yaha khojA jAnA cAhie ki kitane tIrthayAtriyoM ne zrAvakocita vratAdi grahaNa kiye| korI pratiSThA zUnya meM zUnya ke jor3ane kA nirarthaka prayAsa hai| vaise bhI digambara jinadharma kI prabhAvanA ADambarayukta pradarzana kI mohatAja nahIM hai| jinadharma kI prabhAvanA kA AdhAra hamezA se hI AcaraNa rahA hai| Aja bhI jinadharma yadi kucha jIvanta hai to kucha logoM ke AcaraNa ke kAraNa / atIta bhI isI kAraNa gauravAnvita rahA hai aura Age bhI AcaraNa ke AdhAra se hI jinadharma kI prabhAvanA ho skegii| Aja sabhI apane-apane AcaraNa se skhalita ho rahe haiM isIlie ADambaroM evaM vaibhava pradarzana kA Azraya liyA jA rahA hai tAki apanI-apanI kamiyoM ko chipAyA jA ske| astu, aba samaya A gayA hai ki 'ahiMsA paramodharmaH' ke sthAna para 'AcAro paramo dharmaH' ko pratiSThApita kiyA jaaye| vaise bhI hamArI saMskRti tyAga pradhAna hai usameM rAga-raMga ADambara aura bhauMDe anAvazyaka pradarzana ko sthAna na thA aura na hai| hamArA mUla aparigraha para AdhArita hai-tIrthaMkara bhI digambara (aparigrahI) hue| phira digambarattva aura aparigrahatva se viparIta-saMgrahIvRtti isa dharma ko kyoM kara bacA skegii| kahIM yaha viSavela digambarattva ko hI na le DUbe? yaha prasaMga zocanIya hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba to ceto! paMcakalyANaka mahotsava : eka punarmUlyAMkana - zrI narendra prakAza jaina apane digambara jaina samAja meM utsava priyatA dinoM-dina bar3hatI jA rahI hai| aba pahale se kaI gune adhika paMcakalyANaka mahotsava hone lage haiN| jahA~ naI mUrtiyA~ yA mandiroM kI AvazyakatA hai, vahA~ bhI aura jahA~ nahIM hai, vahA~ bhii| yoM kahane ke lie to ye dhArmika anuSThAna haiM kintu dhArmika saMskAroM ko jIvanta banAye rakhane kI preraNA inase aba zAyada hI kisI ko milatI ho| ADambara aura pradarzana bahuta bar3ha gaye haiN| eka ora to paMkhoM aura TI0vI0 saiToM se sajjita bar3hiyA aura vizAla paMDAla tathA bijalI kI bhArI jagamagAhaTa darzakoM ke citta ko AkarSita karatI hai to dUsarI ora ravIndra jaina, rAjendra jaina, anurAdhA poDavAla, anUpa jaloTA Adi ke bhajana-saMgIta evaM kauzika-nAiTa yA kavi sammelana Adi ke kAryakrama bhI bhArI bhIr3eM khIMcate haiN| adhika se adhika bhIr3eM juTAnA hI Aja kisI bhI Ayojana kI saphalatA kA mApadaNDa mAna liyA gayA hai| eka-eka mahotsava para bIsa-tIsa lAkha se lekara do-DhAI karor3a rupayoM taka ke vyaya kA kIrtimAna aba taka sthApita kiyA jA cukA hai| ___ yaha saba dekha-sunakara hameM khuzI bhI hotI hai aura raMja bhii| khuzI to isalie ki isase jaina samAja kI bar3hatI huI samRddhi kA paricaya milatA hai aura. raMja isalie ki paisA pAnI kI taraha bahAkara bhI pariNAma kucha acchA nahIM dikha rahA hai| ina samArohoM meM dhana kI camaka aura dhamAke to sunAI dete haiM kintu dharma kA hrAsa hotA huA najara AtA hai| aba samaya A gayA hai ki hama mahotsavoM kI AvazyakatA, mahattA, rUpa aura svarUpa ke bAre meM taTastha bhAva se punarmUlyAMkana kreN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/6 pratiSThAoM meM vighna-bAdhAyeM : cintA kA viSaya pichale kucha varSoM aura mahInoM meM isa taraha ke samArohoM meM kaI durghaTanAyeM huI haiN| bijalI ke zArTa sarkiTa se kaI utsavoM ke paMDAla palaka jhapakate-jhapakate rAkha ke Dhera meM tabdIla hote hue dekhe gaye haiN| sonAgiri, AgarA, jayapura Adi ke agnikANDa jyAdA purAne nahIM haiN| ganImata kevala yaha rahI hai ki agnikANDa ke samaya paMDAla meM koI kAryakrama nahIM cala rahe the, isalie dhana-hAni to huI kintu jana-hAni nhiiN| phira bhI isa taraha kI ghaTanAoM kI punarAvRtti na ho, isa para mila-baiThakara kucha vicAra to karanA hI cAhie thA, jo Aja taka nahIM kiyaa| zAyada kisI bar3I ghaTanA kA intajAra rahA hogaa| Akhira ve bhI sAmane A hI giiN| pichale dinoM bar3auta meM sampanna paMcakalyANaka mahotsava ke antima dina rathayAtrA-mArga para bijalI ke tAra uThAte samaya karaMTa A jAne se do zramika bAlakoM kI mRtyu ho gaI aura abhI hAla meM zrI sammedazikharajI ke tIsa caubIsI pratiSThA mahotsava ke paMDAla meM lagI bhayAnaka Aga se saikar3oM logoM ke zarIroM para bar3e-bar3e phaphole par3a gye| jale hue logoM meM se pandraha ko gambhIra hAlata meM giriDIha, bokAro, hajArIbAga aura kalakattA ke aspatAloM meM dAkhila karanA par3A, jinameM se aba taka cAra mautoM kI puSTi ho cukI hai| tIrthaMkara ke pitA evaM dharmaniSTha udyogapati bhAI Ara0 ke0 jaina kI pUjya mAtAjI bhI unameM se eka haiN| svayaM mAtA-pitA evaM saudharma indra-indrANI bhI Ahata hue haiN| sadame se bhI eka mRtyu huI hai, aisI sUcanA milI hai| isa ghaTanA ne deza ke lAkhoM logoM ko udvelita kara diyA hai| yadi kAryakrama cala rahA hotA to saikar3oM mauteM ho sakatI thIM, yaha tarka bhI aba kisI kI A~kha ke A~sU nahIM poMcha sktaa| kisI camatkAra kI AzA meM isa utsava ke nirvighna samApana kA bharosA apane mana meM saMjoye baiThe AyojakoM kA hRdaya bhI isa durghaTanA se cUra-cUra hokara raha gayA hai| aba bhI yadi hamane apanI utsava priya rIti-nIti kA punarAvalokana nahIM kiyA to itihAsa kabhI hameM kSamA nahIM kregaa| paMcakalyANaka mahotsava : taba aura aba pichale tIsa-paiMtIsa varSoM meM paMcakalyANaka pratiSThAoM ke svarUpa meM tejI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/10 se parivartana huye haiN| pahale jahA~ inake mAdhyama se vyakti aura vyaktisamUha ke AcAra-vicAra ko nirmala banAne para jora rahatA thA, vahA~ aba inheM melA yA pradarzanI sarIkhI bhavyatA pradAna karanA hI hamArA ekamAtra uddezya bana gayA hai| pratiSThA-pAtroM kA cayana pahale vyakti kI yogyatA ko dekhakara kiyA jAtA thA, vahA~ aba usakI Arthika sthiti dekhakara hotA hai| AyojakoM kI dRSTi kevala isa bAta para rahatI hai kauna kitanA paisA kharca kara sakatA hai| dhana ko mahimA-maMDita karane se guNoM kI upekSA huI hai aura isa kAraNa ina pratiSThAoM kI garimAoM meM nirantara girAvaTa AtI jA rahI hai| 0 gata tIna yA cAra dazakoM meM huye isa badalAva ko hama nimna binduoM ke rUpa meM rekhAMkita kara sakate haiM pahale koI eka puNyAtmA jIvana bhara kI saMcita nyAyopArjita sampatti kA sadupayoga karate huye paMcakalyANaka pratiSThA karAtA thA kintu Aja kI pratiSThAyeM candA aura boliyoM para nirbhara hokara raha gaI haiN| sva0 paM0 jagamohanalAlAjI zAstrI kA spaSTa mata thA-"cande yA boliyoM se ekatra dhana (prAyaH naM0 2 kA, jise blaika manI kahate haiM) se pratiSThA karAnA zAstravihita nahIM hai| svAtma sampatti dravyeNa apane kamAye huye dravya se pratiSThA karAnA caahiye|" 0 pahale apUrNa mandiroM kI pratiSThA nahIM hotI thI kintu Aja paMcakalyANaka pratiSThAoM ke bAda bhI mandiroM meM rAja-majadUroM kI kannI-vasUliyA~ mahInoM bAda taka calatI rahatI haiN| isase pratiSThita mUrti kA avinaya to hotA hI hai, unameM atizaya bhI nahIM A paataa| apUrNa mandira ko pUrA karane ke liye ina pratiSThAoM ke mAdhyama se dhana ikaTThA ho jAtA hai, yaha AyojakoM kA soca hai aura isI ke kAraNa ye pratiSThAyeM vyAvasAyika (dhana kamAne kI phaikTariyA~) banakara raha gaI haiN| isase inake dhArmika svarUpa ko kSati pahu~cI hai| 0 pahale pratiSThAoM meM zuddha dhule huye (prAsuka) vastroM kA upayoga kiyA jAtA thaa| kintu Aja indragaNa evaM rAjA-mahArAjA Adi kirAye ke vastra pahanakara apanA pArTa adA karate haiN| ThekedAroM se kirAye para prApta inhIM vastroM kA upayoga rAmalIlA yA ursa Adi ke samaya Ayojita nATakoM yA kavvAliyoM meM bhI hotA hai| hamArI dRSTi meM isa calana se maMca kI pavitratA bhaMga hotI hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/11 0 pahale tIrthaMkara ke mAtA-pitA kI sthApanA maMjUSA Adi meM kI jAtI thI kintu aja dhanAgama kA mukhya strota banA lene se vyakti vizeSa ko yaha pada diyA jAtA hai, jo paramparA aura Agama donoM se viruddha hai| pUjya AcArya zrI vidyAnandajI mahArAja ne to kisI jIvita prANI meM mAtA-pitA kI sthApanA to dUra, kalpanA karane taka kA niSedha kiyA hai| sva0 paM0 makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra ne bhI sAdhAraNa gRhastha ko bhagavAna kA mAtA-pitA banAne ko bhagavAna kA ghora apamAna evaM mahAn doSa mAnA hai (dekheM-Agama mArga prakAzaka : pRSTha 165-167) / vayovRddha evaM anubhavI pratiSThAcArya paM0 nAthUlAlajI zAstrI ne to isa saMdarbha meM kucha bar3e hI saTIka prazna uThAye haiM-"brahmacarya vrata lekara bhI mAtA kyA garbha meM tIrthaMkara ko lAne kA saMkalpa kara sakatI hai? mAtA ko sTeja para palaMga para sulAnA kyA ucita hai? bar3e ghara kI mahilAyeM kyA janatA ke sAmane so sakatI haiM?" (dekheM-pratiSThA pradIpa : pRSTha 21) 0 maMtra-saMskAroM se hI koI mUrti pUjya yA pratiSThata hotI hai| isIliye pahale mUrti ke Abhyantara saMskAroM jaise-guNasthAna ArohaNa, tilakadAna, aMkanyAsa, adhivAsanA nayanonmIlana, sUrimaMtra, prANapratiSThA Adi kriyAoM para pUrA-pUrA dhyAna diyA jAtA thaa| ye sampUrNa kriyAyeM sabhI pratiSTheya mUrtiyoM para alaga-alaga kiye jAne kA vidhAna hai kintu Ajakala maMcIya kAryakramoM-boliyA~, nATaka, nRtya, prahasana Adi kI bAr3ha A jAne aura inheM hI pUrA mahatva diye jAne se saMskArAropaNa ke nAma para kahIM-kahIM khAnApUrI mAtra kI jAtI hai, jo kisI bhI taraha ucita nahIM hai| vAhya kriyAyeM paMcakalyANaka mahotsava ke zarIra kI taraha haiM, jabaki AMtarika kriyAyeM usakI AtmA ke samAna haiN| AtmA yadi kRza hogI to mUrti-pratiSThA apUrNa hI mAnI jaayegii| ___paMcakalyANaka pratiSThAoM ke avamUlyana ke AdhArabhUta ina kAraNoM ko hameM avilamba dUra karanA caahiye| hamAre sAdhuvRnda, pratiSThAcAryoM evaM vidvAnoM kA yaha vizeSa dAyitva hai ki jo kriyAyeM zAstrasammata nahIM haiM, unheM protsAhana na deN| pratiSThAoM meM sAdagI AnI cAhiye / pradarzana yA dikhAve se ahaMkAra kA poSaNa to ho sakatA hai kintu manaHzanti evaM AtmalAbha prApta nahIM ho sktaa|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/12 kucha anya vicAraNIya bindu (1) hameM yaha socanA hogA ki paMcakalyANakoM meM nRtya ke nAma para DiskoTAipa uchalakUda kI koI sImA-rekhA taya honI cAhiye yA nahIM? bhagavAna ke janma aura rAjyAbhiSeka ke samaya yadi eka yA do zAstrIya nRtya hoM to nahIM khaTakate kintu jaba cAhA taba, indra-indrANiyoM kA apane-apane pUjA-sthAna se uTha-uThakara nAcane laganA avazya hI aTapaTA lagatA hai| hameM yaha bhI dekhanA hogA ki nRtyoM se bhI vairAgya-bhAva jaganA cAhiye, na ki raag-bhaav| yaha utsava rAga-raMga kA nahIM hai, yaha vItarAgatA kI ora le jAne vAlA eka pavitra yajJa hai| (2) hamAre pUjya sAdhuvRnda evaM AryikA mAtAoM ko rAtrikAlIna sAMskRtika kAryakramoM meM (eka-eka yA do-do baje taka) maMca para takhtAsIna hokara baiThanA cAhiye yA nahIM, yaha prazna bhI vicAraNIya hai| purAnI paramparA to yaha hai ki sAdhujana prAyaH dIkSA kalyANaka ke dina se hI maMca para Ate the| hamArI to vinamra prArthanA yahI hai ki gRhatyAgI pUjya gurujana svayaM hI isa para vicAra kreN| (3) indrAdi eka bhavAvatArI hote haiN| jinheM bhI indra banAyA jAye, unheM abhakSya-bhakSaNa, rAtri-bhojana evaM sapta vyasanoM kA tyAgI to jIvana bhara ke liye honA cAhiye tathA utsava ke pA~coM dina ve ekAzana kreN| (muni dIkSA ke dina to upavAsa rakhane kI salAha dI gayI hai) kintu saMhanana kI kamI ora kAladoSa se isameM aba prAyaH yaha chUTa de dI jAtI hai ki ve sAyaMkAla ukAlI aura DrAIphrUTsa le sakate haiN| isa chUTa ke bAda bhI yadi indrAdi gajayAtrA ke samaya botala se pala-pala para pAnI pIte huye dekhe jAyeM to yaha acchA nahIM lgtaa| kucha loga to luka-chipakara pAna masAlA Adi bhI sevana karate huye sune jAte haiN| ise ve AhAra meM nahIM ginte| yaha saba upahAsajanaka lagatA hai| (4) bhagavAna AdinAtha ne ikSurasa kA AhAra liyA thA aura zeSa tIrthaMkaroM ne kSIrAnna (khIra) se prathama pAraNA kiyA thA kintu Aja pUrNAhAra (SaTrasa vyaJjana) banAye aura bhagavAna kI aMjuli meM parosate huye dikhAte jAte haiN| kyA yaha tIrtha pravartaka ke anukUla hai? (5) pratiSThAcArya kA eka guNa hai usakA nirlobhI honaa| eka yogya pratiSThAcArya vidhi-vidhAna kI rAzi kA ThaharAva nahIM krtaa| yajamAna svecchA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/13 se jo bhI bheMTa karatA hai, use saMtoSapUrvaka svIkAra karanA hI ucita hai kintu kyA sarvathA aisA hI hotA hai? __(6) paMcakalyANaka kA paMDAla samavazaraNa kA pratirUpa hai| vahA~ jUte-cappaleM pahanakara praveza karanA yA paira pasArakara sonA kyA avinaya kA kAraNa nahIM hai? saMkSepa meM hama yaha kahanA cAhate haiM ki pAtroM kI yogyatA evaM artha kI vizuddhi ko hameM sarvAdhika mahatva denA caahiye| boliyA~ kama-se-kama hoM to ucita hI hogaa| jaise TI0 vI0 dhArAvAhikoM meM bIca meM Ane vAle vijJApana darzakoM kA Ananda kama karate haiM, usI prakAra boliyoM se bhI pratiSThA meM rasa-bhaMga hotA hai| pratiSThoparAMta bhI yadi saMkleza ke kAraNa upasthita hoM tathA sukha-sAtA kA anubhava na ho to ise vyasanayukta jIva aura anyAya kI kamAI kA hI phala mAnanA caahiye| jisa bhUmi para pratiSThA sampanna honI ho, usakA zodhana bhI Avazyaka hai| usa bhUmi para kUr3e-kacare ke Dhera yA haDDiyoM ke Tukar3e Adi na hoM, yaha dekha lenA caahiye| vahA~ pahale se zubha kArya sampanna hote rahe hoM aura usake Asa-pAsa kA vAtAvaraNa nirAkulatApUrNa ho to zreyaSkara hai| bhUmi kA prabhAva bhI pratiSThA-kAryoM para par3atA hI hai| sAdhu kI mUrtiyA~ : eka namra nivedana "mUrti vItarAgatA kA Adarza honA caahiye| pratiSTheya mUrti meM vyaktivizeSa kA AkAra nahIM hotaa|" -paM0 nAthUlAla zAstrI devagar3ha meM sAdhu, upAdhyAya evaM AcArya parameSThiyoM kI pratimAyeM milatI haiM kintu unameM se kisI kI bhI mukhAkRti vyaktivizeSa se nahIM miltii| una mUrtiyoM se yadi picchi-kamaNDalu kA cinha haTA deM to unakI aura deva-pratimAoM kI mukhAkRtiyoM meM adbhuta sAmya pAyA jAtA hai| Agama meM sAdhu kI tadAkAra mUrti kA niSedha kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki prAcIna AcAryoM ke caraNa-cinha to milate haiM kintu mUrtiyA~ nhiiN| jahA~ vyaktivizeSa kA AkAra hotA hai, use mUrti nahIM sTecyU kahate haiN| sTecyU kI pratiSThA aura pUjA kA vidhAna hamAre dekhane meM nahIM aayaa| hA~, kisI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/14 sArvajanika sthAna para sTecyU bhI lagAye jA sakate haiM aura unase prabhAvanA bhI ho sakatI hai kintu unakI surakSA karanA samAja kA vizeSa dAyitva hai| prAyaH dekhA jAtA hai ki rAjanetAoM ke sTecuoM para Aye dina virodhI loga upasarga karate rahate haiN| isa saMdarbha meM uddharaNa ke rUpa meM DAyarI meM saMkalita do zloka hama yahA~ prastuta karanA cAheMge edaM yugInAcAryAdiSu pUrvAcAryaguNasya satAM vIkSya tatpATukAdvayaM AcAryAdi pratiSThavat pratiSThApayet -AcArya nemicandra pratiSThApATha (adhyAya 17) AcAryAdi guNAn satAM vIkSya yathAyugam guvadiH pAdukebhaktyA tannyAsa vidhinAnyasyet ____ -paM0 AzAdhara pratiSThApATha (adhyAya 6 : zloka 36) ina donoM uddharaNoM ke anusAra Adhunika (vartamAna) AcAryAdikoM meM pUrvAcAryoM ke samAna guNoM kA avalokana kara unake caraNa yugala arthAt caraNa-pAdukA AcAryAdi kI pratiSThA ke samAna sAkSAt sthApita karanA caahiye| Aja se lagabhaga pA~ca dazaka pUrva kunthalagiri meM AcArya zrI zAntisAgarajI kI mUrti sthApanA kA prasaMga upasthita huA thA, taba jainamitra ke eka aMka meM sAdhuvizeSa kI pratimA sthApita karane ke isa prayAsa ko laukika (vyavahAra) evaM pAramArthika (Agama) dRSTi se anucita kArya kahA gayA thaa| divaMgata evaM vidyamAna sAdhuoM kI mUrtiyA~ sthApita karane kA yaha prasaMga kyA hai, isaliye Agama ke Aloka meM vijJajana isa saMdarbha meM prakAza DAleM, yaha hamArA vinamra nivedana hai| hama vidhivettA nahIM haiN| hamArI jAnakArI apUrNa ho sakatI hai| phira hamArA koI haThAgraha bhI nahIM hai| Agama-pramANa sAmane Ane para hama koI bhI bAta svIkAra karane ke liye sadA saMkalpita haiN| AzA hai, isa Alekha meM vyakta hamAre sujhAvoM para samAja gaharAI se vicAra hI nahIM karegA, balki pratiSThAoM ke bigar3ate svarUpa para aMkuza lagAne kI pahala bhI usakI ora se hogii| adhyakSa : bhA0 di0 jaina zAstri pariSad 104 naI bastI, phIrojAbAda - 283203 (u0 pra0)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAra na kathaMcit satya, kathaMcit asatya - paM0 javAharalAla, bhINDara vyavahAranaya apanI dRSTi se, apanI apekSA, apane sthAna para satya hI hai| hA~, vaha nizcaya naya kI apekSA hI asatya hai / vaha sarvathA asatya nahIM hai / saugata darzana (bauddha) kahatA hai ki nizcayanaya kI apekSA vyavahAra asatya hai tathA vahI vyavahAra vyavahAranaya kI apekSA bhI satya nahIM hai / parantu jainadarzana meM yadyapi nizcayanaya kI apekSA vyavahAranaya asatya hai tathApi vyavahAra naya kI apekSA se vyavahAranaya satya hai / vyavahAra naya guNa paryAya kRta bheda, vikAra tathA do dravyoM kA sambandha batAtA hai / yadi dravya meM ananta guNa-paryAyoM ko nakArA jAve to svayaM dravya bhI asat-zUnya ho jaaegaa| devasenAcArya kahate haiM ki ekAnta se eka (abheda) rUpa mAnane para sarvathA ekarUpatA (abheda) hone ke vizeSa bheda ( guNaparyAyakRta bheda) kA abhAva ho jAegA aura vizeSa kA abhAva hone para sAmAnya (dravya) kA bhI abhAva ho jAegA aura nirvizeSa sAmAnya gadhe ke sIMga ke samAna asat hI hotA hai| sarvathA abheda (guNa-gANI kA abheda Adi) pakSa meM guNa guNI, paryAya- paryAyI Adi sampUrNa padArtha ekarUpa ho jaaeNge| sampUrNa padArtha ke eka rUpa hone para arthakriyAkAritva kA abhAva ho jAegA aura arthakriyAkAritva ke abhAva meM dravya kA bhI abhAva ho jAegA / ataH guNaguNI Adi bheda satya haiM / yadi T sarvathA zuddha svabhAva hI satya mAnA jAe tathA vikAra ko jhUTha mAnA jAe to saMsAra kA hI abhAva ho jAegA / kiMca AtmA ko sarvathA zuddha mAnane vAle sAMkhyamata kA bhI prasaMga prApta hogA, arthAt AtmA ko zuddha hI mAnane para jainamata tathA sAMkhyamata samAna ho jaaeNge| jo aisA mAnate haiM ki saMsAra --
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/16 dazA meM bhI jIva siddha ke samAna zuddha hai tathA jIva karma se abaddha-aspRSTa hai ve sAMkhyamatAvalambI hai, jainamatAvalasbI nhiiN| ataH vikAra (rAgAdi bhAva) AtmA meM haiM, yaha bhI satya hai| yadi para dravya se sAMsArika sambadhoM ko sarvathA jhUThA mAnA lAe to "sItA rAma kI patnI thI", ityAdi kathana sarvathA jhUThe siddha ho jaaeNge| phira vaisI sthiti meM yA to sItA rAma ke sivA kisI anya kI patnI thI, aisA mAnanA par3egA (jo ki sarvazAstroM se va sarva darzanoM se viruddha hai) yA phira aisA mAnanA par3egA ki sItA kisI bhI patnI nahIM thii| para vaisI sthiti meM samyagdRSTi, antarAtmA ekadeza jina balabhadra rAma kA sItA ko DhU~r3hane ke lie vanoM meM bhaTakanA, ronA, bilakhanA, behoza honA tathA rAvaNa ke pAsa jAkara apanI sItA mA~ganA tathA manA karane para rAvaNa se yuddha kArya; ye saba kArya hAsyApada siddha hoMge-niSprayojana siddha hoNge| parantu prayojana binA to cIMTI bhI kArya nahIM krtii| phira samyagdRSTi rAma kA kArya niSprayojana kaise mAnA jA sakatA hai? ataH saMsAra avasthA meM loka meM ananta asatyoM kA lopa karake do dravyoM ke sambandha prarUpaka eka satya meM sthApita kara dene vAlA asadbhUta vyavahAra sarvathA asatya kaise kahA jA sakatA hai? kadApi nhiiN| yadi do dravya viSayaka vyavahAra sarvathA jhUTha hai to he jJAniyoM! agni se dUra kyoM bhAgate ho? para asadbhUta vyavahAra kahatA hai ki agni dravyoM ko jalAtI hai, aura agni kI pIr3A (dAha) sahI nahIM jAtI, isalie hama bhAgate haiN| do dravya viSayaka asadbhUta vyavahAra jhUTha hai to kemaca kI phalI tathA vidyut pravAha ko hama kyoM nahIM chUte? kyoM Darate haiN| yadi asadbhUta vyavahAra mithyA hotA to agni se hama dUra nahIM bhAgate, para vaisA dekhA nahIM jaataa| ataeva bhedagrAhI ho yA vikAragrAhI yA do dravyoM kA sambandhagrAhI vyavahAra naya ho; sabhI vyavahAranaya satya haiN| para vizeSa yaha hai ki samyagdarzana kA viSayabhUta AtmA to asambaddha, abheda hI hai| AtmA asambaddha abhedacidghana hai usa para dRSTi karane se samyaktva hogaa| isI taraha hameM nirvikAra honA hai, siddhavat akelA paradravya se bhinna honA hai, ataH samyagdarzana kA viSaya abheda, nirvikAra, paradravyoM se bhinna aisA 'trikAlI dhruva sAmAnya' hone se samyagdarzana ke prakaraNa meM sabhI
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/17 bhedagrAhI, vikAragrAhI tathA bhinna dravyoM se sambandhagrAhaka vyavahAra aviSaya ho jAte haiM, gauNa ho jAte haiN| hameM cUMki vikAra chor3anA hai, hameM cUMki paradravyoM ke bandhana (saMbaMdha) se mukta honA hai aura nirvikAra-mukta honA hai to phira vikAroM tathA bandhanoM (sambandhoM) ko viSaya karane vAle naya yahA~ gauNa kaise nahIM hoMge? avazya hoNge| isakA artha yaha nahIM hai ki vikAra avAstavika haiM yA do dravyoM kA saMzleSa sambandha mithyA hai| parantu vikAra tathA baMdhana, niyama se AtmA ke duHkha ke hI hetu haiM ataH adhyAtma ke prakaraNa meM, dRSTi ke prakaraNa meM abheda caitanya ghana - trikAlI dhruva sAmAnya cita hI viSaya hotA hai| vahA~ bheda gauNa; vikAra tathA sambandha heya ho jAte haiN| abhiprAya yaha hai ki nava padArthoM meM se mAtra eka nija zuddhAtmA hI upAdeya hai, nija paramAtmA ke atirikta anya kucha bhI upAdeya nahIM hai, anya sabhI rAgAdi bhAva dravyakarma tathA zarIrAdika to heya hI hai| phira vaisI sthiti meM rAgAdi bhAva, dravyakarma tathA zarIrAdika sambandha ko grahaNa karane vAlA vyavahAranaya upAdeya kaise ho sakatA hai? bhaiyA! cUMki jJAniyoM kI dRSTiyoM meM bandha-bandhana heya hai tathA mokSa upAdeya hai to phira bandha (-bhAvakarmabandha, dravyakarmandha tathA zarIrabandha) ko viSaya karane vAlA vyavahAra naya kaise upAdeya ho sakatA hai| basa isI kAraNa vyavahAra ko adhyAtma ke prakaraNa meM heya kahA hai| tathA nizcaya ko upaadey| para isakA artha yaha nahIM hai ki bandha mAtra AtmA hI upAdeya hai, aisA jJAna meM nirNaya AnA caahie| yahI samyaktva kA upAya hai| itanA vizeSa hai ki naya to jJAna ke aMza hote haiM, ataH ve heya-upAdeya nahIM hote, unakA jo viSaya hai vahI heya-upAdeya hotA hai| isa saba uparyukta kathana kA sAra yaha hai ki dRSTi (antadRSTi) ke samaya tathA AtmA meM ramaNa (zuddhopayoga) ke samaya samasta bheda, vikAra, saMbaMdhagrAhaka vyavahAra heya ho jAte haiN| vahA~ mAtra dhruva AtmA viSaya hotA hai jo abheda, asambaddha nirvikAra hotA hai| nizcaya tathA vyavahAra ye do netra haiN| eka netra calA jAe to apazakuna mAne jAte haiN| vaise eka naya ko chor3a kara zeSa eka ko hI mAnanA ucita nhiiN| dRSTi-samyagdarzana yA zuddhopayoga kI-ke samaya nizcaya kI
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/18 viSayabhUta AtmA gRhIta hotI hai| usa samaya vyavahAra gauNa ho jAtA hai, apalApa ko prApta nhiiN| jaise eka netra se dekhanA ho to dUsarA netra mUMda liyA jAtA hai, phAr3A nahIM jAtA-naSTa nahIM kiyA jaataa| rAgAdi bhAva kathaMcit nizcaya se haiM, kathaMcit vayavahAra se - jaise vyavahAra naya se jIva dravyakarmoM kA kartA hai vaise jIva rAgAdi kA kartA nahIM hai| kyoMki dravyakarma to para dravya haiM jabaki rAgAdi bhAva AtmA ke nija bhAva haiM ataH dravyakarma tathA bhAvakarma meM tAratamya dikhAne ke lie AcArya zrI kahate haiM ki rAgadveSAdi bhAva karmoM kA kartA to azuddha nizcayanaya se hai tathA dravyakarma kA kartA asadbhUta vyavahAra naya se hai| parantu azuddha nizcaya naya bhI zuddha nizcaya naya kI apekSA vyavahAra naya hI hai| kyoMki yadyapi bhAvakarma (rAgAdi) cetana haiM tathApi zuddha nizcaya naya kI apekSA ye rAgAdi bhAva acetana hI haiN| isa prakAra asadbhUta vyavahAra kI tulanA meM to rAgAdi bhAva nizcaya se jIva ke haiM tathA zuddha nizcaya kI dRSTi se ve hI rAgAdi vyavahAra se haiN| kyoMki paradravyagrAhI vyavahAra kI apekSA rAgAdi grAhaka naya nizcaya naya hai tathApi zuddha nizcaya kI apekSA vahI rAgAdi grAhaka naya vyavahAra hai| nizcaya tathA vyavahAra kathaMcit abhinna; kathaMcit bhinna - kathaMcit nizcaya naya tathA vyavahAra naya ye donoM abhinna haiM kyoMki donoM eka hI zrutajJAna se utpanna hue haiM, zrutajJAna ke bheda svarUpa haiM, donoM eka tarAjU ke do palar3oM kI taraha haiM tathA donoM jIva ke "cit" guNa svarUpa haiN| kahA bhI hai-'paudgalikaH kila zabdo dravyaM, bhAvazca ciditi jIvaguNaH', arthAt dravya naya paudgalika zabda rUpa hai tathA bhAvanaya to AtmA kA "cetanA guNa" hI hai| ataH he paNDito! nayoM ko bhinna-bhinna kahakara vivAda utpanna mata kro| isa prakAra abheda hote hue bhI kathaMcit bhinna-bhinna hai| svarUpa, nAma, viSayabhUta padArtha Adi kI dRSTi se nayoM meM bheda bhI hai| yathA nizcaya naya svAtmA ko viSaya karatA hai to vyavahAra naya parapadArtha taka ko viSaya
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/16 karatA hai| nizcaya sva para Azrita hai to vyavahAra parAzrita hai| ityAdi viSayabheda hai| naya tathA pramANa meM kathaMcit bheda, kathaMcit abheda - naya bhI jJAna-vizeSa hai aura pramANa bhI jJAna vizeSa hai| isa prakAra jJAna kI apekSA donoM meM kucha bhI bheda nahIM hai| hA~, donoM meM viSaya vizeSa kI apekSA hI bheda hai| jaise naya dravya ke anaMta guNoM meM se koI sA vivakSita aMza (guNa yA paryAya) viSaya karatA hai| parantu pramANa usa aMza ko tathA anya bhI sarva aMzoM ko aise sakala ananta guNAtmaka sampUrNa vastu ko grahaNa karatA hai, yahI bheda hai| isa prakAra pramANa jJAna tathA naya jJAna sAmAnya kI apekSA eka haiM tathA viSaya kI apekSA ye bhinna-bhinna haiN| naya jJAna jAnane vAle ke abhiprAya se sambandha rakhatA hai para pramANa jJAna jAnane vAle kA abhiprAya vizeSa na hokara jJeya kA pratibimba mAtra hai| nayajJAna meM jJAtA ke abhiprAyAnusAra vastu pratibimbita hotI hai para pramANa jJAna meM vastu jo kucha hai vaha pratibimbita hotI hai| -'syAdvAda' se sAbhAra anuttarita-prazna? pichale dinoM zikharajI meM atyanta vaibhavapUrNa tAma-jhAma ke sAtha Ayojita paMcakalyANaka pratiSThA vidhAna agnikANDa ke kAraNa khaMDita ho gyaa| sunA hai, usI vidhAna ko punaH Arambha karake nitAnta sAdagI se pUrNa kiyA gayA hai| jaba yaha pratiSThA vidhAna sAdagI se sampanna ho sakatA thA taba tAma-jhAma kyoM kiyA gayA? prazna samAdhAna ko zeSa hai ki kyA isa tAma-jhAma ke Ayojaka evaM sahayogI agnikANDa jaisI bhayAnaka trAsadI kI jimmedArI se baca sakate haiM?
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ gandhahasti mahAbhASya kA rahasya - pro0 udayacandra jaina, sarvadarzanAcArya aisA kahA yA sunA jAtA hai ki AcArya samantabhadra ne tattvArthasUtra para 'gandhahasti' nAmaka mahAbhASya kI racanA kI thI / kintu Azcarya kI bAta hai ki dvitIya zatAbdI meM nirmita isa mahAn grantha kA Ajataka kisI ko darzana nahIM huaa| abhI taka na to kisI vidvAn ne usako dekhA hai aura na usake kisI vAkya yA zabda ko 'taduktaM gandhahasti mahAbhASye' likhakara uddhRta kiyA hai| aisA pratIta hotA hai ki 10vIM zatAbdI ke bAda ke jina vidvAnoM ne gandhahasti mahAbhASya ke viSaya meM jo kucha zabda likhe haiM ve janazruti ke AdhAra para hI likhe haiM, kisI prAmANika AdhAra para nahIM / akalaMkadeva ne tattvArthasUtra para 'tattvArthavArtika' kI racanA kI tathA vidyAnanda svAmI ne isI para 'tattvArthazloka vArtika' kI racanA kI / parantu yahA~ dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki ina mahAn AcAryoM ko gandhahasti mahAbhASya kI gandha taka nahIM milii| isakA kAraNa kyA hai? mahAn anveSaka aura cintaka AcArya paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne svalikhita 'svAmI samantabhadra' nAmaka pustaka meM pRSTha 212 se 243 taka gandhahastimahAbhASya ke viSaya meM bahuta hI sUkSma vicAra kiyA hai| saMbhavataH utanA gaMbhIra vicAra anya kisI vidvAn ne nahIM kiyaa| isake phalasvarUpa ve kevala isa niSkarSa para pahu~ce the ki AcArya samantabhadra racita mahAbhASya nAmaka koI grantha avazya rahA hai / parantu usake astitva ke viSaya meM ve koI Thosa pramANa upasthita nahIM kara ske| isI prakAra mahAn vicAraka zrImAn DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA ne bhI lagabhaga 50 varSa pUrva gandhahasti mahAbhASya ke
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 21 viSaya meM gahana vicAra karate hue kucha lekha likhe the tathA ve apane prathama lekha meM hI isa niSkarSa para pahu~ce the ki gandhahasti mahAbhASya kalpanAmAtra hai| aura unakA yaha niSkarSa Aja bhI badalA nahIM hai| unhoMne nyAyadIpikA kI prastAvanA meM bhI isa viSaya para vizeSa vicAra kiyA hai / parantu unake niSkarSa meM koI parivartana nahIM huA / prAmANika jAnakArI ke anusAra kula 8 vidvAnoM ne AcArya samantabhadra ke mahAbhASya kA ullekha kiyA hai| ve haiM - cAmuNDarAya, laghu samantabhadra, abhayacandra sUri, dharmabhUSaNayati, hastimalla, accapArya, paM0 baMzIdhara zAstrI aura eka ajJAta vidvAn / ye sabhI vidvAn 10vIM zatAbdI ke bAda ke haiN| inameM se kevala 5 vidvAnoM ne mahAbhASya ke sAtha 'gandhahasti' zabda kA prayoga kiyA hai, zeSa tIna ne nahIM / cAmuNDarAya, abhayacandra sUri aura dharmabhUSaNa yati gandhahasta zabda ke binA kevala mahAbhASya kA ullekha kiyA hai / jina vidvAnoM ne AcArya samantabhadra ke mahAbhASya kA ullekha kiyA hai ve prAyaH sabhI ullekha 12vIM zatAbdI ke bAda ke haiN| kevala eka ullekha aisA hai jo 11vIM zatAbdI kA hai / vaha ullekha vizvaprasiddha gommaTezvara bAhubalI kI mUrti ke nirmAtA cAmuNDarAya kA hai / cAmuNDarAya ne 'triSaSTilakSaNa mahApurANa' kI kannar3a bhASA meM racanA kI thii| usakA eka padya isa prakAra hai - (1) "abhimatamAgire tattvArthabhASyamaM tarkazAstramaM bareduvaco / vibhadinilegeseda samantabhadra deva rasamAnare barumolare / / " isa padya meM samantabhadra ke nAma ke sAtha tattvArthabhASyamaM aura tarkazAstramaM ye do zabda Aye haiM / isakA matalaba yaha hai ki AcArya samantabhadra ne tattvArthabhASya kI racanA kI thI tathA vaha tarkazAstra kA grantha hai / parantu ukta padya meM na to gandhahasti zabda kA ullekha hai aura na mahAbhASya kA / ukta padya se yaha bhI jJAta nahIM hotA hai ki cAmuNDarAya ne mahAbhASya ko dekhA thaa| adhika saMbhAvanA yahI hai ki unhoMne janazruti ke AdhAra para hI aisA likhA hogA / ( 2 ) laghu samantabhadra ne aSTasahastrI kI viSamapada tAtparyaTIkA ke nAma se TippaNa likhe haiM aura unhoMne prathama TippaNa meM likhA hai "iha khalu purA sUtrakRmaharSINAM mahimAnamAtmasAt kurvadbhirumAsvAmipAdairAcArya
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/22 varAsUtritasya tattvArthAdhigamasya mosazAstrasya gandhahastyAkhyaM mahAbhASyamupanivaghnantaH syAdvAdaviyAguravaH zrI svAmI smntbhdraacaaryaaH|" (3) zAkaTAyana vyAkaraNaM ke TIkAkAra zrI abhayacandra sUri ne upajJAte sUtra kI TIkA meM likhA hai ___ "ArhataM pravacanaM sAmantabhadraM mhaabhaassym|" ityaadi| (4) dharmabhUSaNayati ne nyAyadIpikA meM likhA hai___ "taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAtmamImAMsA prstaave|" (5) jainasiddhAnta bhavana ArA meM eka apUrNa tAr3apatrIya grantha hai| yaha tattvArthasUtra kI koI TIkA hai| isake lekhaka kA nAma jJAta nahIM ho sakA hai| isake lekhaka vidvAn ne maMgalAcaraNa karate hue likhA hai___tattvArthavyAkhyAnaSaNNavatisahasragandhahasti mahAbhASyavidhAyaka devAgama kavIzvara syAdvAdavidyAdhipati samantabhadrAya nmH|" ityAdi / (6) kavi hastimalla ne 'vikrAnta kaurava' nATaka kI prazasti meM likhA hai___ "tattvArthasUtra vyAkhyAnagandhahasti prvrtkH| svAmI samantabhadro'bhUdU devaagmnideshkH||" (7) zrI accapArya ne 'jinendra kalyANAbhyudaya' nAmaka grantha kI prazasti meM likhA hai "tattvArthasUtra vyAkhyAnagandhahasti vidhaaykH| svAmI samantabhadro'bhUdU devAgama kavIzvaraH / / " (8) zrI paM0 baMzIdhara zAstrI ne svasampAdita aSTasahastrI kI bhUmikA meM samantabhadrAcArya kA paricaya dete hue likhA hai "bhagavatA samantabhadreNa gandhahastimahAbhASyanAmAnaM tattvArthopari TIkAgrantha caturazItisahasrAnuSTubhUmAtraM viracayatA" ityaadi| ina 8 ullekhoM meM sabase prAcIna ullekha cAmuNDarAya (11vIM zatAbdI) kA hai aura sabase navIna ullekha zrI paM0 baMzIdhara jI zAstrI (20vIM zatAbdI) kA hai| kyA AptamImAMsA gandhahastimahAbhASya kA aMga hai? kucha vidvAn AptamImAMsA ko gandhahastimahAbhASya kA prathama prastAva
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/23 yA prakaraNa mAnate haiN| yadi aisA hai to AcArya samantabhadra ko AptamImAMsA ke anta meM aisA likha denA cAhie thA-'iti gandhahastimahAbhASye prathamaH prastAvaH smaaptH|' yadi ve aisA likha dete to isa viSaya meM sArA sandeha samApta ho jAtA aura yaha nizcita ho jAtA ki AcArya samantabhadra dvArA racita gandhahastimahAbhASya avazya rahA hai| parantu AcArya samantabhadra ne aisA koI saMketa nahIM diyA hai| pratyuta AptamImAMsA kI antima kArikA itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAm / smygmithyopdeshaarthvishessprtipttye|| 114 / / se yahI jJAta hotA hai ki yaha kRti gandhahastimahAbhASya kA aMga na hokara eka svatantra grantha hai| gandhahasti zabda kA artha kyA hai? __ maiMne kaI vidvAnoM se gandhahasti zabda kA artha puuchaa| kintu koI bhI vidvAn isake artha ko batalAne meM samartha nahIM huaa| isakA matalaba yahI hai ki gandhahasti zabda nirarthaka (artharahita) hai| nAmanikSepa ke anusAra kisI vyakti kA nAma 'gandhahasti' rakhA jA sakatA hai| jaise kisI vyakti kA nAma 'hAthIsiMha' rakha diyA jAtA hai to isameM kucha bhI anucita nahIM hai| kintu kisI zAstra ko kisI vizeSa kAraNa ke binA 'gandhahasti' kahanA ucita pratIta nahIM hotA hai| kyA gandhahasti zabda kA prayoga tIrthaMkara ke lie hotA hai? eka viziSTa vidvAn ne likhA hai ki gandhahasti zabda kA prayoga tIrthaMkara ke lie bhI hotA hai| unakA yaha kathana samajha meM nahIM aayaa| 'jinasahasranAma stotra' meM bhagavAn ke 1008 nAma batalAye gaye haiN| ina 1008 nAmoM meM bhI 'gandhahasti' nAma nahIM hai| ina nAmoM meM pratyeka nAma kA eka nizcita artha hai| aisA koI nAma nahIM hai jisakA koI artha na ho| yadi gandhahasti zabda tIrthaMkara ke lie prayukta hotA hai to usakA koI artha avazya honA caahie| kisI vizeSa artha ke binA tIrthaMkara ke lie gandhahasti zabda kA prayoga karanA ThIka pratIta nahIM hotA hai| yadi koI vyakti kahatA hai ki 'gandhahasti pArzvanAtha' samavazaraNa meM virAjamAna haiM to
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/24 usakA aisA kahanA yuktisaMgata nahIM lagatA hai| mahAbhASya ke gandhahasti nAmakaraNa kA kAraNa kyA hai? mAna liyA jAya ki AcArya samantabhadra ne tattvArthasUtra para mahAbhASya likhA thA, kintu yahA~ jijJAsA yaha hai ki usakA nAma gandhahasti kaise pdd'aa| gandhahasti zabda samantabhadra kA upanAma yA vizeSaNa bhI nahIM thA / yadi aisA hotA to unake dvArA likhe gaye mahAbhASya ko gandhahasti mahAbhASya kahA jA sakatA thaa| parantu kisI bhI grantha meM samantabhadra ke sAtha gandhahasti zabda kA prayoga nahIM milatA hai| kisI ne bhI kisI bhI grantha meM 'gandhahasti samantabhadra' aisA nahIM likhA hai| ataH isa viSaya meM do bAteM vizeSarUpa se anveSaNIya haiM (1) 10vIM zatAbdI taka kisI bhI vidvAn ko gandhahastimahAbhASya kA patA kyoM nahIM calA? (2) tathA isa mahAbhASya kA nAma gandhahasti kyoM huA? ukta donoM bAtoM kA sahI samAdhAna kyA hai yaha merI samajha meM nahIM A rahA hai| yadi koI viziSTa vidvAn ukta bAtoM kA prAmANika samAdhAna prastuta kara sakeM to bahuta acchA rhegaa| yahA~ eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki yadi gandhahasti mahAbhASya nahIM thA to usakI janazruti kaise pracalita huI? ye sArI bAteM bahuta hI rahasyapUrNa haiM aura inakA koI bhI yuktisaMgata samAdhAna dRSTigocara nahIM ho rahA hai| gandhahastimahAbhASya kA parimANa kitanA thA? jina 8 vidvAnoM ne gandhahastimahAbhASya kA ullekha kiyA hai unameM se kevala do vidvAnoM ne usake parimANa ke viSaya meM likhA hai| eka vidvAn ne likhA hai ki gandhahastimahAbhASya 84 hajAra zloka pramANa thA tathA dUsare vidvAn ne likhA hai ki yaha 96 hajAra zloka pramANa thaa| inameM se kise pramANa mAnA jaay| jaba kisI ne gandhahastimahAbhASya ko dekhA hI nahIM hai taba usake parimANa ke viSaya meM kucha likhane ko kalpanA hI kahA jA sakatA hai| use 84 hajAra athavA 96 hajAra zloka pramANa hone kA prAcIna AdhAra kyA hai, ise jAnane kA maiMne prayatla kiyA kintu isameM mujhe saphalatA nahIM milii| ataH usake 84 hajAra yA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/25 96 hajAra zloka pramANa hone kA koI prAmANika AdhAra nahIM hai| aisA pratIta hotA hai ki mahAbhASya ke mahattva ko bar3hAne ke lie jisa vidvAn ko jitanI adhika saMkhyA samajha meM AI usane utanI adhika saMkhyA likha dii| kyA gandhahastimahAbhASya videza meM hai? kucha logoM kI aisA mAnyatA hai ki gandhahastimahAbhASya videza meM pahu~ca gayA hai| abhI gandhahastimahAbhASya ke videza meM hone kI eka navIna sUcanA jJAta huI hai| yaha sUcanA khyAtiprApta digambara jaina muni paramapUjya zrI sudhAsAgarajI mahArAja ne AptamImAMsA kA paricaya dete hue eka pustaka (AcArya vidyAsAgarajI mahArAja ke padyAnuvAda saMgraha) meM isa prakAra dI hai __ "gandhahastimahAbhASya jarmanI meM kisI jagaha jamIna ke andara ratnapiTAre meM surakSita rakhA huA hai|" parantu unhoMne yaha nahIM likhA ki unheM aisI sUcanA kisI pratyakSadarzI puruSa ne jarmanI se Akara dI hai athavA anya kisI srota se prApta huI hai| maiM samajhatA hU~ ki unhoMne jo kucha likhA hai usakA koI prAmANika AdhAra avazya hogaa| ataH jaina samAja ke prabhAvazAlI netAoM tathA udyogapatiyoM kA kartavya hai ki ve surakSita rakhane vAle vyakti ko yatheSTa artharAzi dekara gandhahastimahAbhASya ko jarmanI se vApasa lAne kA pUrNa prayatna avazya kreN| jaba vaha jarmanI meM surakSita rakhA huA hai taba use vahA~ se vApasa lAnA asaMbhava nahIM hai| kyA kisI dArzanika grantha meM gandhahasti zabda kA ullekha hai? yahA~ yaha ullekhanIya hai ki digambara paramparA ke kisI bhI dArzanika grantha meM gandhahasti zabda dRSTigocara nahIM hotA hai| isake virIta zvetAmbara paramparA ke dArzanika grantha 'syAdvAdamaMjarI' meM do bAra gandhahasti zabda kA ullekha upalabdha hotA hai| tathAhi - (1) "yadyapi avayavapradezayoH gandhahastyAdiSu bhedo'sti tathApi nAtra suukssmekssikaacintyaa|"-pRsstth 98 (2) "vizeSArthinA nayAnAM nAmAnvarthavizeSalakSaNAkSepaparihArAdicarcastu
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/26 bhASya- mahodadhigandhahastiTIkAnyAyAvatAradigranthebhyo niriikssnniiyH|"-pRsstth 320 inameM se pahale ullekha meM grantha kA nAma kevala 'gandhahasti' AyA hai, parantu dUsare ullekha meM grantha kA pUrA nAma 'bhASyamahodadhigandhahasti TIkA' likhA hai| yahA~ dhyAna dene yogya vizeSa bAta yaha hai ki tattvArthAdhigamabhASya para 18 hajAra zloka pramANa 'bRhadvRtti' likhane vAle siddhasenagaNi kA 'gandhahasti' vizeSaNa thaa| ve AcArya bhAsvAmI ke ziSya the aura unheM 'gandhahasti siddhasenagaNi' kahA jAtA thaa| unakA samaya 8vIM zatAbdI hai| unhoMne tattvArthAdhigamabhASya para jo bRhadvRtti likhI use syAdvAdamaMjarI meM 'bhASyamahodadhi' arthAt mahAbhASya kahA gayA hai| tattvArthAdhigamabhASya para likhe jAne ke kAraNa usake mahAbhASya hone meM koI sandeha nahIM hai| isIlie to use bhASyamahodadhi kahA gayA hai| tathA usI ko 'gandhahasti TIkA' bhI kahA gayA hai| kyoMki vaha TIkA 'gandhahasti' nAmaka sAdhu ke dvArA likhI gaI hai| 'bhASyamahodadhigandhahastiTIkA' isa pada ke nIce TippaNI meM likhA hai "gandhahasti siddhasenagaNiviracitA tattvArthAdhigamabhASyabRhavRttiH / tadeva bhASyamahodadhiH, tadeva gandhahasti ttiikaa|" isa prakaraNa se yaha siddha hotA hai ki zvetAmbara sAhitya meM gandhahastimahAbhASya kA sadbhAva hai, kintu digambara sAhitya meM gandhahastimahAbhASya thA yA nahIM, yaha eka rahasya hI banA huA hai| saMbhava hai ki 'anekAnta jJAna mandira zodha saMsthAna' bInA (ma0 pra0) ke saMsthApaka zrImAn bra0 saMdIpajI jaina sarala dvArA gandhahastimahAbhASya kI khoja ke lie ghoSita 266666 rupayoM ke puraskAra kI vipula rAzi isa rahasya para par3e hue AvaraNa ko uThAne meM samartha ho ske| hama saba ko isa viSaya meM unakI saphalatA ke lie zrImajjinendradeva se kAmanA karanA caahie| jainaM jayatu shaasnm| - 22 bI, ravIndrapurI, vArANasI-5
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyika cintana ArSamArga ke mUla svarUpa kA sthitikaraNa -zivacaranalAla jaina bha0 mahAvIra ke zAsana ke anusAra hI A0 kundakunda svAmI ne kahA hai ki, ekko jiNassa rUvaM vidayaM ukkiTTha sAvayANaM tu| avaraTThiyANa taiyaM cauttha puNa liMgadaMsaNa Natthi / / aSTapAhur3a eka jinendra bhagavAna kA yathAjAta jJAnarUpa, arthAt muni kA rUpa, dUsarA utkRSTa zrAvaka (kSullaka, ailaka, kSullikA) kA rUpa aura tIsarA AryikA kA rUpa ye tIna liMga hI darzanIya haiN| cauthA koI liMga vandanIya nahIM hai| ___jJAtavya hai ki ina tInoM veSoM ke sAtha mayUra picchikA jIvadayA pAlanArtha athavA saMyamopakaraNa rUpa meM hotI hai yaha sarvapramukha bAhya cinha hai jisake dvArA hama zrAvakagaNa darzana karate haiM, vaiyAvRtya karate haiN| yaha mArga hI ArSamArga kahalAtA hai| yaha saMgha vyavasthA anavarata calI A rahI hai| ___ A0 bhadrabAhu antima zrutakevalI ke samaya ghaTita durbhikSa ke samaya zvetAmbara mata kA prAdurbhAva huA jisane ArSamArga se viruddha zveta-paTa ke sAtha, kaMbala, Una kI pIchI ke sAtha hI muni avasthA kI anArSa ghoSaNA kii| mUlasaMgha digambara jaina saMgha ke antargata zramaNa kI yathArtha rUpa meM rakSA karate hue agraNI maharSiyoM ne adyAvadhi ArSamArga ko hama taka pahu~cAyA hai| aba se lagabhaga sAta sau varSa pUrva muslima sAmrAjya kI sthApanA huii| unheM nagnaveSa sahya nahIM thaa| dharmAndhatA ke kAraNa maMdiroM va nagna mUrtiyoM kA vidhvaMsa kiyA jAne lgaa| yathAjAta veSadhArI muniyoM ke bihAra para roka
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/28 lagAI gii| mUrtiyoM ke sAtha hI apAra zAstra bhaMDAroM ko bhI naSTa kiyA gyaa| mandiroM meM yathocita samaya aura vidhi ke anusAra pUjA pATha meM bhI samasyA khar3I hone lgii| yathocita ArSa mArga kA pAlana asaMbhava ho gyaa| nagna sAdhuoM kA vihAra asaMbhava ho gyaa| usa samaya dharma para AI huI Apatti ke nivAraNArtha tathA sthiti kA pAlanArtha zrAvakoM ne sAdhuoM se vahirgamana ke vihAra ke samaya vastrAcchAdana kI prArthanA kii| sAdhu adhikAMza meM dharma pAlana kI asaMbhavatA dekhakara samAdhi ko sannaddha hue the, kintu sabhI ke Agraha para apavAda rUpa meM vastra dhAraNa (geruA vastra) svIkAra kara liyaa| tAki dharma to jIvita rahe kucha vikata veza hI kyoM na ho| Age carcA yaha nirdhArita kI gaI ki sAdhu kI pUrva kI bhA~ti hI nagna dIkSA, maTha mandiroM meM yathAsaMbhava athavA guptarUpa meM nagna rUpa se avasthiti, AhAra ke samaya vastrAcchAdana, zAstroM kI surakSA, lekhana kArya, paThana-pAThana para vizeSa dhyAna, gurukula vyavasthA sahita sAmAyika Adi Avazyaka paaln| sAtha hI prabhAvazAlI logoM rAjA, maMtrI, dhanADhya evaM zikSita varga evaM Ama janatA ko bhI prabhAvita karane hetu atizaya prabhAvakArI veSa khaDAU~, cA~dI kI picchikA (mayUra piccha) siMhAsana, caMvara, pAlakI savArI, maThAdhIza sthiti ko nirmita kiyA gyaa| yaMtra, maMtra, taMtra dvArA camatkArI prabhAva dikhAkara di0 jaina dharma kI prabhAvanA tathA kAla meM vivazatA vaza apanAye gaye veSa dvArA kI jAne lgii| isI pariNati ko bhaTTAraka paramparA kahA gyaa| inhIM ko muni, AcArya Adi se sambodhita kiyA gyaa| yadyapi pUrva meM vikRti ko AdhAra svarUpa mAnakara yogyakAla meM use chor3akara bhadrabAhu svAmI ke mUla saMgha ko punaH svIkAra karane kA lakSya rakhA gayA thaa| parantu kaI zatAbdiyoM kI lIka bana jAne ke kAraNa evaM pada vyAmoha, khyAti, pUjA, nAma ke kAraNa isa paramparA ko bhI kucha bhaTTArakagaNa apanAye rahe haiN| uttara bhArata meM bhI sthAna-sthAna para jaise gvAliyara, dillI, mathurA, zaurIpura meM bhaTTArakoM kI gaddiyAM bhI prAyaH sarvatra thii| dakSiNa bhArata meM to jainadharma kA DaMkA inhIM bhaTTArakoM dvArA bajAyA jAtA thaa| ina bhaTTArakoM kA nirgrantha paramparA (sudhAraveza meM), zAstra bhaMDAra evaM vRddhi, mandira Adi ko surakSita rakhane meM samAja para mahAn upakAra hai| unakA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/26 yogadAna bhulAyA nahIM jA sktaa| ina bhaTTArakoM meM bar3e vidvAna, prabhAvanAkArI, lekhaka Adi hue haiN| jinake nAma sahasroM kI saMkhyA meM prApta haiN| samaya ke sAtha hI muslima zAsana ke bAda se bhaTTArakoM kI gaddiyA~ samApta hone lagI thiiN| Aja bhArata meM kevala 6-7 gaddiyA~ hI zeSa haiN| A0 zAntisAgara jI mahArAja ne pUrNarUpa se Agamokta munirUpa ko svIkAra kara vizeSa rUpa se zramaNa paraMparA ko cAlU kiyA hai| aba samaya kI AvazyakatA hai ki bhaTTAraka varga mUlasaMgha kI prabhAvanA hetu usa samaya kI AvazyakatA rUpa dhAraNa kie ayogya veSa kA parityAga kara janatA ko zuddha mArgadarzana kreN| picchI ko dekhakara hI sAmAnya janatA bheSa ko svIkAra karatI haiN| picchikA dhAraNa karane kA adhikAra uparokta tIna-muni, AryikA, kSullaka ko hI hai| ataH picchikA ke usa adhikAra ko svayaM na leN| anya bhI ArSamArga ke viruddha jo kriyAkalApa haiM ve bhI tyAjya haiN| bar3e harSa kI bAta hai ki kucha bhaTTArakoM ne savArI kA tyAga kiyA hai| samaya kI mAMga hai ki isa ArSamArga kI rakSA hetu bhaTTArakIya sthiti ke sthAna para ArSamArga mUlasaMgha kI prabhAvanA hetu avilamba kadama uThAyA jaaye| bhaTTAraka varga kA yaha kadama ati prazaMsanIya hogaa| ve jisa rUpa ko bhI (muni-kSullaka) cAhe aMgIkAra kre| cAhe brahmacArI yA gurukula AcArya ke rUpa ko svIkAreM-prazasta hogaa| vizeSa ke lie sAdhu varga se mArgadarzana prApta kara sakate haiN| unakA svAgata hI hogaa| ____ ArSamArga kI mUla rUpa meM surakSA sabhI ke lie karaNIya hai| isa samaya sthiti anukUla hai| yathokta saMgha caryA meM bAdhA nahIM hai| Aja bhArata meM lagabhaga 500 picchikAdhArI darzanIya veSa meM vicaraNa kara rahe haiN| bhaTTArakoM kA hamAre hRdaya meM sammAna hai aura ve yadi ArSamArga ke mUla svarUpa ko sahayoga pradAna kareMge to jana-jana ke badhAI ke pAtra hoNge| unakI vizeSa pratIti jaina samAja kregaa| ThIka bhI hai veza sambandhI bhramAtmaka sthiti ke tyAga se hI prema, saMgaThana, ArSamArga kA yathokta rUpa prakaTa hoMge aura vaha harSa kA viSaya hogaa| - mainapurI
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasAra kA vaiziSTya - DaoN0 RSabhacandra jaina 'phaujadAra ' kundakunda ke niyamasAra kI katipaya maulika vizeSatAoM ko nimnAMkita rUpa meM dekhA jA sakatA hai- 1. zruta-: kundakunda ne svayaM niyamasAra ko "zruta" nAma dekara ise kevaliyoM aura zrutakevaliyoM dvArA upadezita kahA hai| saMskRta TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva ne ise "paramAgama, paramezvara zAstra aura " bhAgavata zAstra" kahA hai tathA isake adhyayana kA phala zAzvata sukha (nirvANa ) batAyA hai| 2. niyama -: "NiyameNa ya jaM kajjaM taM niyamaM NANadaMsaNacaritaM / " (gA. 3) arthAt niyama se karane yogya kArya niyama hai, vaha darzana, jJAna vaha, darzana aura cAritra hai| yahAM niyama ko mokSa kA upAya yA mokSamArga aura usakA phala nirvANa batAyA gayA hai| jainAgamoM tathA saMskRta ke pAramparika grantha meM anyatra kahIM bhI isa artha meM "niyama" zabda kA prayoga upalabdha nahIM hai| isase spaSTa hai ki AcArya kundakunda kA yaha viziSTa prayoga hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa mokSamArga vyavahAranaya se niyama kahA gayA hai| zubhAzubha rUpa vacana tathA rAga Adi bhAvoM ko nivAraNa karake AtmA kA dhyAna karanA, niyama se niyama hai arthAt nizcaya se niyama hai| 3. tattvArtha -: niyamasAra meM vividha guNoM aura paryAyoM se saMyukta jIva, pudgalakAya, dharma, adharma, AkAza ora kAla ina chaha dravyoM ko tattvArtha kahA gayA hai / yahA~ tattvArtha yA dravya ko paribhASita nahIM kiyA gayA hai| Age " jIvAdi davvANaM" tathA "ede chaddavvANi" zabdoM kA prayoga avazya huA hai| chaha dravyoM meM se kAla ko chor3akara zeSa pA~ca dravya kAyavAn tathA bahupradezI hone
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/31 se astikAya kahe gaye haiN| kAla dravya kAyavAn nahIM hone se tathA eka pradezI hone se astikAya nahIM hai| pravacanasAra ke jJeyAdhikAra kI pahalI gAthA meM artha (padAtha) ko dravyamaya kahA gayA hai| paMcAstikAsaMgraha meM eka sau do gAthAoM meM pAMca astikAyoM aura chaha dravyoM kA vivecana huA hai| vahIM 10 3vIM gAthA meM kahA gayA hai ki jo pravacana ke sArabhUta paMcAstikAya saMgraha ko jAnakara rAgadveSa ko chor3atA hai, vaha saMsAra ke duHkhoM se chuTakArA pA letA hai| 104vIM gAthA meM pAMca astikAyoM aura chaha dravyoM ke lie (aTTha) zabda kA prayoga huA hai| 160vIM gAthA meM dharmAdi kA zraddhAna vyavahAra samyaktva kahA gayA hai| niyamasAra meM dravyoM ko tattvArtha kahe jAne se jJAta hotA hai ki paMcAstikAya aura SaDdravya ko tattvArtha mAnane kI prAcIna paramparA rahI hai, jise kundakunda ne yathAvat surakSita rakhA kintu unake samaya taka sAta tattvoM yA nau padArtho kI mAnyatA bhI vikasita ho cukI thI, isalie unhoMne paMcAstikAyasaMgraha meM inakA bhI samAveza kara diyaa| ___ 4. jJAna-darzana kA svabhAva-vibhAva kathana-: jIva upayogamaya hotA hai| upayoga jJAna aura darzana ke bheda se do prakAra kA hai| jJAnopayoga svabhAva aura vibhAva ke bheda se do prakAra kA hotA hai| atIndriya aura asahAya kevalajJAna svabhAvajJAna kahA gayA hai| tAtparyavRttikAra ne isake bhI do bheda kiye haiM-kArya svabhAvajJAna aura kAraNa svbhaavjnyaan| samasta prakAra se nirmala kevalajJAna kAryasvabhAva jJAna hai aura parama pAriNAmika bhAva meM sthita tIna kAla sambandhI upAdhi rahita AtmA kA sahaja jJAna kAraNasvabhAva jJAna kahalAtA hai| punaH vibhAva jJAna bhI saMjJAna aura ajJAna (mithyAjJAna) rUpa do prakAra kA hotA hai| saMjJAna ke mati, zruta, avadhi aura manaHparyayajJAna ye cAra bheda tathA ajJAna ke kumati, kuzruta aura kuavadhi ye tIna bheda hote haiN| isa prakAra jJAnopayoga ke ATha bheda hue| darzanopayoga ke bhI svabhAva aura vibhAva-do bheda hote haiN| indriyoM kI sahAyatA se rahita asahAya kevaladarzana svabhAva darzanopayoga hai| TIkAkAra ne isake bhI kAraNa svabhAva darzana aura kArya svabhAva darzana ye do bheda
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 32 kiye haiM / cakSu, acakSu aura avadhi darzana ye tIna vibhAvadarzanopayoga ke bheda haiN| isa prakAra darzanopayoga ke cAra bheda hue / 5. svabhAva-vibhAvaparyAya-: paryAya ke do bheda haiM- svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya / karmoM kI upAdhi se rahita jo paryAya hai, vaha svabhAva paryAya hai / tAtparyavRttikAra ne isake kAraNa zuddha paryAya aura kAryazuddha paryAya ye do bheda batAye haiN| vibhAva-paryAya ke mUlataH cAra bheda haiM- nara, nAraka, tiryaMca aura deva / punaH inake kramazaH do, sAta, caudaha aura cAra bheda kahe gaye haiM / 6. kAraNa kArya paramANu-: paramANu kA lakSaNa kahate hue kundakunda ne kahA hai ki jo svayaM hI Adi, madhya aura anta hai, indriyoM dvArA grAhya nahIM hai tathA avibhAgI hai, vaha paramANu jaano| usake kAraNa aura kArya paramANu rUpa do prakAra haiN| jo paramANu pRthvI, jala, teja aura vAyu ina cAra dhAtuoM kA hetu hai, vaha kAraNa paramANu hai / jo skandhoM ke avasAna se utpanna hotA hai, vaha kArya paramANu hai| yahA~ paramANu ke svabhAvaguNa aura vibhAvaguNa, svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya tathA nizcaya aura vyavahAra naya se pudgala dravyatva kahe gaye haiM / 7. heya aura upAdeya-: niyamasAra meM kundakunda ne samyagjJAna ke lie " saNNANaM" zabda kA prayoga kiyA hai| unhoMne saMzaya, vimoha aura vibhrama rahita tathA heya aura upAdeya tattvoM ke jJAna ko samyagjJAna batAyA hai / ve kahate haiM ki jIva ke svabhAva sthAna, mAnApamAnabhAva sthAna, harSabhAva sthAna aharSabhAva sthAna, sthitibandha sthAna, prakRtibandha sthAna, audayikabhAva sthAna, upazamasvabhAva sthAna, caturgati bhramaNa, janma, jarA, maraNa, roga, zoka, kula, yoni, jIvasthAna, mArgaNAsthAna, varNa, rasa, gandha, sparza, strI, puruSa, napuMkAdi paryAyeM, saMsthAna aura saMhanana nahIM hai / vyavahAranaya kI dRSTi se ukta sabhI bhAva jIva ke mAne gaye haiM, kintu yathArtha meM ye saba paradravya haiM, isalie heya / tyAjya kahe gaye haiM / nizcaya naya se jIvAtmA nirdaNDa, nirdvanda, nirmama, niSkala, nirAlamba, nIrAga, nirmUr3ha, nirdoSa, nirbhaya, nirgrantha, niHzalya, samasta doSa rahita, niSkAma, niSkrodha, nirmAna, nirmada, rUpa-rasa gaMdharahita, avyakta, cetanA guNavAlA, azabda, kisI liMga dvArA agrAhya aura kisI bhI AkAra dvArA anirdizya hotA hai| aise zuddha jIva yA Atmatattva ko upAdeya kahA gayA hai| ukta heya
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/33 aura upAdeya tattvoM kA saMzaya, vimoha tathA vibhrama rahita jJAna, samyagjJAna kahalAtA hai| 8. AlocanA ke cAra bheda-: kundakunda kahate haiM ki karma aura nokarma rahita tathA vibhAvaguNoM aura paryAyoM se bhinna apanI AtmA kA dhyAna karanA AlocanA hai| Agama meM usake Alocana, Aluchana, avikRtikaraNa aura bhAvazuddhi ye cAra bheda kahe gaye haiN| AlocanA kA aisA vibhAjana anyatra upalabdha nahIM hai| 9. SaDAvazyakaH prAcIna paramparA-: Avazyaka zramaNa kI dinacaryA ke pramukha aMga haiN| digambara aura zvetAmbara donoM hI paramparAoM meM sAmAyika, caturviMzati stava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna tathA kAyotsarga se chaha Avazyaka mAnya haiN| kintu niyamasAra meM pratikramaNa, pratyAkhyAna, AlocanA, prAyazcitta, paramasamAdhi aura bhakti ina chaha kA isI krama se vivecana kiyA gayA hai| vahA~ inake sAtha Avazyaka zabda kA prayoga nahIM hai| kintu pratikramaNAdi kA kathana karane ke bAda aThAraha gAthAoM meM nizcaya Avazyaka kA svarUpa kahA gayA hai| vahIM Avazyaka zabda bhI aneka bAra prayukta huA hai| pratikramaNa meM atIta kAlIna doSoM kA nirAkaraNa kiyA jAtA hai| anAgata doSoM ke parihAra ke lie pratyAkhyAna hotA hai| vartamAna doSoM kI AlocanA kI jAtI hai| ukta tInoM AvazyakoM meM vicArita doSoM ke zodhana ke lie prAyAzcita grahaNa kiyA jAtA hai| prAyazcita tapazcaraNa svarUpa hotA hai| isameM hI kAyotsarga bhI samAhita hai| isa prakAra doSamukta hone ke bAda paramasamAdhi aura bhakti hotI hai| inameM sAmAyika aura dhyAna hI pramukha kriyAeM haiN| yaha AvazyakoM kI prAcIna paramparA hai, jise kundakunda ne niyamasAra meM surakSita rakhA hai| yahA~ yaha spaSTa hai ki kundakunda ke samaya taka AvazyakoM kI prAcIna paramparA pracalita thI, jise bAda meM saMzodhita karake navIna paramparA ko vikasita kiyA gyaa| 10. antarAtmA-bahirAtmA tathA avaza-anyavazazramaNa-: jo zramaNa Avazyaka se yukta, jalparahita aura dharma aura zukladhyAna meM pariNata hotA hai, vaha antarAtmA hai| jo zramaNa Avazyaka se hIna jalpa sahita aura dhyAna
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/34 vihIna hotA hai, vaha avaza kahalAtA hai aura usI avaza zramaNa ke hI Avazyaka karma hotA hai| jo zramaNa azubha bhAvoM meM, zubha bhAvoM meM aura dravyaguNa-paryAya meM citta ko lagAtA hai, vaha anyavaza hotA hai| usake Avazyaka karma nahIM hotaa| zramaNa ke ye bheda sarvaprathama niyamasAra meM batalAye gaye haiN| isa prasaMga meM pazcAtvartI granthakAroM ne kundakunda kA hI anukaraNa kiyA hai| 11. jJAna, darzana tathA AtmA kA svapara prakAzakatva-: niyamasAra meM jJAna, darzana aura AtmA kI ekatA tathA inake spaparaprakAzakatva kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| isI sandarbha meM kahA gayA hai ki jJAna AtmA ke binA nahIM rahatA aura AtmA ke binA nahIM rhtaa| isa kAni se usa cintana ke saMketa milate haiM, jisameM jJAna ko AtmA se bhinana mAnA gayA hai| isI taraha kahIM jJAna ko mAtra para prakAzaka mAnA gayA hai| yahAM kundakunda ne jJAna, darzana aura AtmA ke svapara-prakAzakatva kA tarkapUrNa vivecana kiyA hai, jo uttaravartI dArzanikoM ko cintana ke lie Adarza rUpa meM upalabdha huaa| 12. jJAna aura darzana yugapat hote haiM-: niyamasAra meM kahA gayA hai ki kevalI ke jJAna aura darzana sUrya ke prakAza aura tApa kI taraha yugapat (ekasAtha) hote hai| yaha kathana sarvaprathama kundakunda ne kiyA hai, jise bAda ke sabhI dArzanikoM ne apanAyA hai| ___13. sarvajJatA-: niyamasAra meM jainadarzana kI sarvajJatA viSayaka yaha avadhAraNA atyanta spaSTa rUpa se vyakta huI hai ki kevalI sarvajJa vyavahAra se samasta lokAloka ko jAnatA hai, kintu nizcaya se vaha apane ko hI jAnatA hai| sarvajJatA viSaya vicAra kaI dRSTiyoM se mahatvapUrNa rahA hai| niyamasAra meM isakA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| 14.nizcaya aura vyavahAranaya-: AcArya kundakunda ke granthoM meM nizcaya aura vyavahAranaya kA paryApta ullekha huA hai, kintu unhoMne nizcaya naya tathA vyavahAranaya ko paribhASita nahIM kiyA hai| unhoMne yaha avazya batAyA hai, yaha nizcayanaya kA kathana hai aura yaha vyavahAranaya kaa| kundakunda se pUrva kisI granthakAra ne nayoM ko nizcaya aura vyavahAra nAma nahIM diyaa| kundakunda ke
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/35 granthoM meM nizcayanaya dravyArthika naya ke samAna tathA vyavahAranaya paryAyArthika naya ke samAna hai| ve nizcayanaya ko paramArtha, zuddha aura bhUtArtha kahate haiN| vyavahAranaya ko abhUtArtha aura azuddha batalAte haiN| kundakunda ke TIkAkAroM evaM uttaravartI anya granthakAroM ne ukta navoM ke aneka bheda-prabheda kiye haiN| 15. nirvANa kahA~ haiM?-: niyamasAra meM nirvANa ke sandarbha meM kahA gayA hai ki kevalI kI Ayu kA kSaya hone se zeSa prakRtiyoM kA sampUrNa nAza ho jAtA hai| pazcAt ve zIghra eka samaya mAtra meM nirvANa ko prApta karate haiN| ve janama, jarA aura maraNa rahita, parama, ATha karmarahita, zuddha, jJAnAdi cAra svabhAva vAle, akSaya, avinAzI, acchedya, avyAbAdha, atIndriya, anupama, puNya-pApa rahita, punarAgamana rahita, nitya, acala aura nirAlaMba ho jAte haiN| jahA~ duHkha, sukha pIr3A, bAdhA, maraNa, janma, indriyA~, upasarga, moha, vismaya, nidrA, tRSA, kSudhA, karma, nokarma, cintA, AtaM, raudra, dharma aura zukla . dhyAna nahIM hai, vahIM nirvANa hai| nirvANa kA itanA spaSTa vivecana kundakunda se pUrva kahIM upalabdha nahIM hai| isa prakAra hama kaha sakate haiM ki aneka dRSTiyoM se kundakundakRta niyamasAra kA vizeSa mahatva hai kyoMki unake granthoM meM jinavANI kI mUla virAsata surakSita hai| -prAkRta zodha saMsthAna, vaizAlI
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA khoyA kyA pAyA? - DaoN. surezacandra jaina Ajakala dhArmika AyojanoM-vidhi-vidhAnoM, sammelanoM kI sUcanAoM se jaina patra-patrikAyeM aTe hue haiM aura dharmaparAyaNe nAmadhArI samAja ke loga bhI tana mana dhana se isa hor3a meM zAmila haiN| yoM to dhArmika Ayojana kucha samaya ke lie zAnti kA vedana karAne meM samartha ho sakate haiM parantu adhikAMza mAtra rasma adAyagI yA pradarzana ke nimitta mAtra siddha hote rahe haiN| udAharaNa ke taura para pichale varSa hastinApura meM eka akhila bhAratIya stara kA kulapati-vidvat sammelana kA Ayojana bhArI tAmajhAma aura pracura dhana vyaya karake Ayojita huA thA, jisameM purajora koziza karane ke bAvajUda kucha hI gaNamAnya kulapati sammilita hue the| rAjanItika railiyoM ke samAna hI sAmAjikoM kI bhIr3a kA prabandha huA thA aura phalazruti yaha huI thI ki sabhI vizvavidyAlayoM meM jainaceyara sthApita kI jaay| usa para pratikriyA vyakta karate hue eka kulapati mahodaya ne yahA~ taka kaha diyA thA ki mAtra itane ke lie yaha tAmajhAma anAvazyaka aura niSprayojana hI hai| jainaceyara ke lie to vaidhAnika zAsakIya prakriyA apanAyI jAnI cAhie thii| ukta pratikriyA samasAmayika thI, phira yaha bhI gauratalava hai ki jina vizvavidyAlaya meM jainaceyara sthApita haiM vahA~ kyA ho rahA hai? vastutaH jainadharma darzana ke adhyayana ke prati samAja meM kabhI joza nahIM jAgA pariNAma svarUpa na to chAtra milate haiM aura na hI jainaceyara kI sthApanA kA vAstavika lAbha hI samAja ko mila pAyA hai| niyukta vyakti yadvA-tadvA nirvAha kara rahe haiN| yaha to ganImata hai ki unakA vitta-poSaNa rAjakoSa
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/37 se hotA hai anyathA vahA~ bhI kaba kA tAlA par3a cukA hotaa| samAja kA yaha saubhAgya thA ki pUjya gaNezaprasAda jI varNI ke anathaka prayAsoM se aneka jaina saMsthAoM kI sthApanA huI aura vahA~ se zatAdhika vidvAnoM kI zRMkhalA samAja ko milI parantu usakA samucita upayoga nahIM huA aura una adhyetA manISI vidvAnoM ne samAja kI upekSA se pIr3ita hokara apanI saMtAnoM va ziSyoM ko usa ora prerita nahIM kiyaa| Aja jo bhI isa kSetra meM haiM ve apanI Arthika vivazatA yA yaza aura AkAMkSA ke nimitta haiM / yahI sthiti zodha saMsthAnoM aura zodhapIThoM kI hai / yadyapi unakI sthApanA ke pIche hamAre guruoM kI preraNA se samAja meM vizeSa lalaka pAyI jAtI hai, parantu sthApita zodha saMsthAna upayukta saMsAdhanoM ke abhAva meM dama tor3a rahe haiM yA niSkriya haiM / mAtra saMsthAgata DhAMcA khar3A kara dene se uddezya kI prApti kyoM kara sambhava ho sakegI isa ora kabhI gambhIra cintana kI AvazyakatA nahIM samajhI gaI / honA to yaha cAhie thA ki zodha saMsthAna ke liye upayukta saMsAdhana juTAye jAte aura unase nikalane vAle zodhArthiyoM ko samucita rojagAra kI vyavasthA kI jAtI / kitane Azcarya kI bAta hai ki 2500veM nirvANotsava ke samaya se hI eka jaina vizvavidyAlaya kI sthApanA kI carcA kI jAtI rahI hai aura isa nimitta sonAgira tIrthakSetra para siMharatha paMcakalyANaka jaise bRhad Ayojana kara akUta dhana saMgraha bhI kiyA gayA parantu Aja taka jaina vizvavidyAlaya kI sattA dekhane meM nahIM aaii| hA~, kabhI-kabhAra kucha hajAra rupayoM kA Ayavyayaka " eka patrikA meM dekhane meM A jAtA hai| vizvavidyAlaya to dUra, hama kisI eka aise sakSama zikSaNa saMsthAna kI bhI sthApanA aura saMcAlana meM viphala rahe haiM jisake mAdhyama se jainadharma darzana ke niSNAta vidvAn taiyAra hote aura samAja unheM yugAnurUpa rojagAra kI vyavasthA karatA / bhagavAna mahAvIra nirvANotsava ke samaya se samAja meM eka nayI pravRtti ne jar3a jamAyI hai| dhArmika prabhAvanA ke bahAne ratha pravartana ke mAdhyama se samAja kA dohana kiyA jAtA rahA hai| isa samaya sAre deza meM RSabhadeva
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/38 samavasaraNa ratha vihAra ke mAdhyama se dharma prabhAvanA ho rahI hai| sAtha hI bhArI dhana saMgraha kA upakrama bhI / usake samApana hetu phira eka vRhad Ayojana kI rUparekhA vanegI aura picchi- kamaNDalu kI oTa meM mUka hokara samAja apane dhana kA sadupayoga hote dekhakara Atmamugdha hogI / ' aisA ho cukA hai jaba zrI mahAvIra jI meM bhUgarbha se prApta jinabimba kA sahasrAbdi mahotsava manAyA gayA / caturthakAla kI AsthAgata mAnyatA ko dhatA batalAte hue purAtattvavidoM dvArA eka hajAra varSa jitanI prAcInatA para muhara lagavAyI gaI aura bhArI tAmajhAma ke sAtha Ayojana kI rUparekhA banI / lAkhoM yAtriyoM kA anumAna kara tambuoM kI vyavasthA kI gii| vI. AI. pI. koTe meM AvAsIya kamaroM ko ArakSita kiyA gyaa| phira bhI Ayojana ke samaya adhikAMza tambU khAlI hI par3e rahe / bhArI niyamita aMzadAtAoM kI upekSA karate hue alparAzi dAtAroM ko abhiSeka kA avasara diyA gyaa| Azcarya kI bAta hai ki zrI mahAvIra jI jaisA kSetra jo svayaM meM itanA sAtizayI hai ki vahA~ binA yAcanA ke hI dhana varSA hotI rahatI hai / hamezA mele jaisA mAhaula rahatA hai phira sahasrAbdi ke bahAne I rAzi niyatakara abhiSeka kI anumati kI yojanA kyoM kara nirmitta huI ? sunA to yaha bhI gayA hai ki mAnastambha sthita jinabimba ke prakSAla ke liye bhI rAzi nirdhArita karane kI yojanA thI use eka sakSama sAmAjika kAryakarttA ke prabala virodha para sthagita karanA pdd'aa| rAziyoM ke AdhAra se abhiSeka kI anumati denA kisa Agama ke anusAra hai? isakI khoja honI caahiye| jaina samAja zrI mahAvIra jI ke prati hamezA udAra rahA hai vahA~ kA koI bhI kArya dhanAbhAva ke kAraNa kabhI nahIM rukaa| Ayojana kI jo kameTI kabhI dAna kI yAcanA nahIM karatI thI isa avasara para use abhiSeka ke kalaza becane kI yAcanA karanI pdd'ii| hA~, eka upalabdhi to yaha huI ki itane bar3e Ayojana aura vaibhava kI cakAcauMdha se prabhAvita hokara vahA~ ke karmacAriyoM ne vetanavRddhi ke lie har3atAla kara dI aura -kameTI ko vetanavRddhi karanI pdd'ii| phalasvarUpa aba eka bar3I rAzi hamezA denI pdd'egii| dUsarI gauravapUrNa upalabdhi yaha huI ki pUrva meM kinhIM vyakti
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizeSa ko unake avinayI vyavahAra ke kAraNa maMdira praveza para lagA pratibandha isa avasara para uThA liyA gyaa| isa prazaMsanIya kArya se samUcI jaina samAja kI chavi nikharI aura eka jaghanya pApa se mukti milii| zrI mahAvIra jI tIrthakSetra ke prabandhakartA yadi yaha bIr3A uThA lete ki jaina vizvavidyAlaya kA upakrama ve kareMge to yaha kArya sahaja hI ho sakatA thA aura samAja kI cira-pratIkSita AkAMkSA kI saphala pUrti bhI hotii| parantu samAja to mAtra picchi-kamaNDalu kI maryAdA pAlana ke lie hai aura zeSa saba dhArmika Ayojana dharma-dohana aura zoSaNa ke nimitta bana rahe haiN| cintanIya hai ki hamane ukta bar3e AyojanoM se kyA khoyA kyA pAyA? zrAvaka-ziromaNi kauna? jainiyoM meM zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ batalAI gaI haiM jo uttarottara zreSThatA ko lie hue haiN| antima gyArahavIM pratimA zreSThatama hai aura isake pAlaka ailaka kSullaka 'zrAvaka ziromaNi' hote haiN| gRhavAsI avratI zrAvaka ziromaNi nahIM ho sktaa| hA~, jainiyoM kI samAja meM kinhIM apekSAoM kI dRSTi se kisI ko samAja ziromaNi kahA jA sakatA hai| gRhavAsI ko zrAvaka ziromaNi jaisA cAritrika pada denA dharma kI haMsI hI hai| khoja kA viSaya hai ki aisI upAdhi dene kI kutsita pravRtti kaba, kisane aura kisa svArtha vaza calAyI? aisI upAdhiyoM ke calana ko virAma denA caahiye| dharmaniSTha cAritra kaccI miTTI kA koI khilaunA nahIM jise tor3A-maror3A jA ske|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAnakartA-pratiSThAcArya aura sAdhuvarga taka isa Agama viparIta kriyA ko bar3hAvA de rahe hoM taba Agamokta dRSTi se isakI samIkSA kI jAnI cAhie ki kyA yaha pravRtti Agama paramparA sammata hai ? vidhi-vidhAna aura pUjA-pATha to maMdira jI meM hI honA zreSTha hai, kyoMki vahA~ kA vAtAvaraNa tanAvamukta zuddha aura zAnta hotA hai| dUsare, vItarAgI jinabimba ke sammukha vItarAgabhAva bar3hAne meM sahAyaka siddha hotA hai / vahA~ Agama viruddha prasAda vitaraNa jaisI bhauMDI aupacArikatAoM kA nirvAha bhI nahIM karanA par3atA hai jabaki gharoM meM pUjA-pATha karAne ke bAda zrAvakoM meM prasAda vitaraNa kA calana ho calA hai| sAdhuoM dvArA bhI prasAda vitaraNa meM sakriya bhUmikA kA nirvAha kiye jAne kA pracAra Agama vihita aura municaryA ke anukUla kaise hai ? prasAda vitaraNa to tabhI hogA jaba ArAdhya ko bhoga car3hAyA jAya aura jaina paramparA meM na to bhoga car3hAne kI prathA hai aura na prasAda vitaraNa kI ! anyathA digambara jaina paramparA aura anya paramparAoM meM antara hI kyA raha jAyegA ? ADambarayukta paramparAoM ko viveka zUnya hokara AtmasAt karanA AtmaghAtI kadama hogA / astu, jainoM kI svastha paramparA tabhI jIvanta raha sakegI jaba svAdhyAya ke mAdhyama se apanI sAMskRtika evaM dhArmika paramparAoM kA bodha jAgrata ho aura prabuddha zrAvaka banane kI dizA meM pravRtta hoM / 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 ru. vArSika mUlya : 6 ru., isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise yaha aMka svAdhyAyazAlAoM evaM maMdiroM kI mA~ga para niHzulka vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra haiM / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho / patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / saMpAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, saMpAdaka : zrI padmacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhAratabhUSaNa jaina, eDavokeTa, vIra sevA maMdira, naI dillI - 2 mudraka : mAsTara priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32 Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R. No. 10591 /62
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ( patra - pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa - 52 kiraNa - 3 julAI-sitambara 1999 1 vIra sevA mandira kA 1. aisA yogI kyoM na abhaya pada pAvai ! 2. 2. 3. himAlaya ke digambara muni kI sallekhanA - padmacandra zAstrI samAja meM zrAvakAcAra saMhitA kI AvazyakatA - DaoN. jayakumAra jaina zithilAcAra : eka anucintana sarvAdhika cintanIya hai zIla - zaithilya sthAnakavAsI jaina mahAsaMgha kA eka abhUtapUrva nirNaya - narendra prakAza jaina 4. anekAnta siddhAnta kA durupayoga - kumAra anekAnta jaina 5. zikharajI ke prati hamAre pUrvajoM kA yogadAna aura hamArA karttavya - subhASa jaina vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-110002 dUrabhASa : 3250522 Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R. No. 10591 /62
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ | varSa 52 kiraNa 3 anekAnta vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 julAI-sitambara vI.ni.sa. 2524 vi.saM. 2054 1666| aisA yogI kyoM na abhaya pada pAvai ! aisA yogI kyoM na abhaya pada pAvai so phera na bhava meM aavai|| aisA0 / / saMzaya vibhrama mohavivarjita, svapara svarUpa lkhaavai|| lakha paramAtama cetana ko puni, karmakalaMka mittaavai|| aisA0 / / 1 / / bhava tana bhoga virakta hoya tana, nagna subheSa bnaave| moha vikAra nivAra nijAtama, anubhava meM citta laavai|| aisA0 / / 2 / / trasa thAvara vadha tyAga sadA paramAda dazA chittkaavai| rAgAdika vaza jhUTha na bhAve, tRNahu na adatta ghaavai|| aisA0 / / 3 / / bAhira nAri tyAga ara, antara cidbrahma sulIna rhaavai| parama akiMcana dharmasAra soM dvividha prasaMga bhaavai|| aisA0 / / 4 / / paMca samiti trayagupti pAla vyavahAra carana maga dhaavai| vicitra sakala kaSAya rahita hai zuddhAtama thira dhaavai|| aisaa0||5|| kuMkuma paMka dAsa ripu tRNamAni vyAla marAla smbhaavai| Arata raudra kudhyAna vidAre, dharmazukla ko dhyaavai|| aisaa0|| 6 / / jAkai sukha samAja kI mahimA kahata indra akulaavai| 'daulata' tAsa pada hoya dAsa so avicala Rddhi lhaavai|| aisA0 / / 7 / / 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 ru. vArSika mUlya : 6 ru., isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise yaha aMka svAdhyAyazAlAoM evaM maMdiroM kI mA~ga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ himAlaya ke digambara muni kI sallekhanA -pagracandra zAstrI hamane Aja se lagabhaga 29 varSa pUrva eka pustaka likhI thI-'himAlaya meM digambara muni' / sunA hai usake kaI saMskaraNa prakAzita ho cuke haiM, jo zubha cinha hai yadi hamArI bhAvanAnurUpa pracAra huA hai to| hamArA uddezya thA ki kisI khAsa vyakti vizeSa kI nahIM, apitu digambaratva ke bAhyAbhyantara svarUpa, digambara kI zAnta mudrA aura digambaratva kI chavi kI janatA para aisI chApa par3e jo bhulAe na bhuule| ye bhAva hameM taba uThe jaba caurAsI mathurA cAturmAsa ke avasara kI cAritra cakravarti AcArya zAntisAgara mahArAja kI hamAre hRdaya meM aMkita saumya chavi ubharakara hamAre smRti paTala para A gii| una dinoM hama mathurA gurukula meM vidyArthI the aura pustaka lekhana ke samaya himAlaya ke di0 muni meM liin| himAlaya-yAtrA meM hameM cAritra cakravarti AcArya zAntisAgara jI aura muni vidyAnanda jI meM antara nahIM raha gayA thaa| sambhavataH aisA isalie huA ho ki caritra-nAyaka himAlaya ke digambara muni AcArya zantisAgara kI ziSya-praziSya paramparA se virAsata meM prApta guNoM kA anusaraNa kara rahe hoM, jo una dinoM unakI caryA se mukharita hotA thaa| jaisI sUnI Ubar3a-khAvar3a, nIrava parvata-zRMkhalAoM meM digambara-muni kA vAsa-vihAra honA caahie| sAdhuvRtti ke anurUpa prArambhika pravAha ke daura meM muni vidyAnanda jI kI caryA nirbAdha evaM nirvighna sampanna ho rahI thii| hamArA saubhAgya thA ki hameM una dinoM tAma-jhAma yukta ghanI AbAdI vAle kolAhalI zaharoM se dUra anAyAsa hI digambara sAdhu kI usa chavi ko gaharAI se par3hane kA jo avasara milA vaha chavi zAyada devatAoM ko bhI durlabha ho| jaisA anubhava huA likha diyA thaa| usake bAda hameM anya kahIM kisI ke vaise darzana nahIM hue| sallekhanA sallekhanA zabda kAnoM meM par3ate hI hameM cAritra cakravartI zrI zAntisAgara mahArAja kA punaH smaraNa ho aayaa| hamArI jAnakArI meM jaisI vidhivat sallekhanA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/4 unameM ghaTita huI vaisI viziSTa puNyazAlI jIvoM kI hI hotI hogii| anyathA vyavahAra meM jaise mRtyu ko prApta hara jIva ko 'svargavAsI ho gayA' kahane kI paripATI cala par3I hai-vaise hI zuddha sallekhanA ke abhAva meM bhI sAdhAraNa rUpa se kahA jAne lagA hai ki amuka kA sallekhanA pUrvaka maraNa ho gayA hai| parantu hamArI zraddhA meM cAritra cakravartI mahArAja kI sallekhanA Aja bhI anukaraNIya hai| sallekhanA kA bhAva hai-'kAya aura kaSAyoM kA kRza karanA' aura yaha sallekhanA parISaha sahana karane se ghaniSTha sambandha rakhatI hai| kahA gayA hai-'mArgAcyavana nirjarArthaM pariSoDhavyA parISahaH' mArga se patita na hone aura nirjarA ke hetu parISaha sahana Avazyaka hai aura yahI bhAva sallekhanA meM nihita haiN| vastutaH sallekhanA aura parISaha sahana kA pArasparika sambandha hai hama use sAdhya-sAdhana kA nAma bhI de sakate haiM-sallekhanA sAdhya hai aura parISaha sahana usakA saadhn| yahI kAraNa hai ki sallekhanA (cAhe niyama rUpa ho yA yama rUpa ho) grahaNa karane ke pUrva parISaha-sahana kA abhyasta honA aura sallekhanA kAla meM nirantara parISaha sahana karanA Avazyaka hai| niyama sallekhanA kA utkRSTa kAla bAraha varSa batalAyA gayA hai| yaha isalie ki zarIra kI Ayusthiti kI sImA ajJAta hotI hai-sambhavataH vaha -adhika kAla raha sakatI ho| isa bAraha varSa ke kAla meM parISaha sahana dvArA ati sthUla zarIra ko bhI kRza kiyA jA sakatA hai kyoMki sabhI parISaha kaSTa sahana ke abhyAsa ke lie hI haiN| vaise sAdhAraNatayA munigaNa ko tapa, tyAga evaM dhyAna meM vizeSa sahAyaka hone se sadA hI parISaha sahana karanA Avazyaka hai| Aja anya gRhasthoM dvArA nirmita sukha-suvidhA yukta prAsAdoM meM rahane kA tyAgiyoM meM jo calana banatA jA rahA hai una sthAnoM ke sevana se na to parISaha sahana ho sakatI hai aura na hI zAstrokta sallekhanA hI ho sakatI hai| ataH muni va tyAgI ko inakA lobha saMvaraNa karanA caahie| astu, hamAre harSa kA pArAvAra nahIM rahA jaba hamane sunA ki hamAre zraddhAspada 'himAlaya ke digambara muni' ne dinAMka 16 jUna 1999 ko niyama sallekhanA grahaNa kI hai| hamArI bhAvanA hai ki sallekhanA-savidhi una cAritra cakravartI ke tulya hI sampanna ho
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/5 jo 17 agasta 1955 budhavAra ko yama-sallekhanA lete hI ekAnta pahAr3a para cale gae, vahAM sallekhanA yogya ekAnta sthAna hotA hai| hamAre himAlaya ke digambara muni bhI aisI hI ghoSaNA kara cuke haiM ki ve anta samaya meM kisI tIrtha kI ora hI vihAra kreNge| sallekhanA meM kAya ko kRza karane ke sAtha hI kaSAya kRza karane kI bhI pramukhatA hai| vaise to digambara muni kaSAyavAn nahIM hote kadAcit prasaMgavazAt kabhI kaSAya ho bhI jAya to vaha jalarekhAvat saMjvalana kaSAya ho sakatI hai| sallekhanA meM to aisI kaSAya ko bhI jItanA hotA hai| hamAre himAlaya ke digambara muni jI ne spaSTa vijJapti dvArA kaha diyA hai___maiM samasta zrAvaka-samudAya evaM bhaktajanoM ko yaha sAnurAga-nirdeza denA cAhatA hU~ ki merI upasthiti meM yA usake bAda merI kisI bhI prakAra kI tadAkAra pratimA (sTecyU Adi) caraNa-cinha Adi na banAye jaayeN| na hI mere nAma se kisI saMsthA, bhavana Adi kA nAmakaraNa kiyA jaave| ina kAryoM ke lie hamAre prAtaH smaraNIya paramapUjya AcArya pravara kundakunda, dharasena, umAsvAmI, puSpadanta, bhUtabali, guNadhara Adi mUlasaMgha ke AcAryoM ke nAma hI rakhe jAveM yA phira tIrthakaroM evaM bhagavantoM ke nAma para inake nAmakaraNa hoN| merI isa bhAvanA kA sabhI bhaktajana evaM dharmAnurAgI jana Adara ke sAtha pAlana kareM-aisA abhiprAya hai| isase samajhanA cAhie ki unake moha kA hrAsa caramasImA ko sparza karane jA rahA hai-ve sAdhAraNa logoM se bhI kSamAyAcanA kara cuke haiM jo kaSAya prabalatA vAle jIvoM meM sarvathA durlabha hai| phalataH hama samajhe haiM ki aba 'himAlaya ke di0 muni' kA punaH dillI padArpaNa huA hai hamAre cAritra cakravartI bhI dillI Aye the-ve isI bhAva meM the| ukta prasaMgoM se donoM meM kitanA sAmya hai yaha socane kA viSaya nhiiN| hamArI bhAvanA aisI banI hai ki jaise 'saMjada' zabda jo lambe vivAdoM ke bAda bhI cAritra cakravartI ko mAnya nahIM huA-vaha sallekhanA ke antima caraNa meM unheM sahasA mAnya ho gyaa| ve pUrvAcAryoM kA virodha karane se sahamata nahIM hue aura unhoMne spaSTa ghoSaNA kara dI ki "jinadAsa, dhavalA jIvasthAna kA 93vA~ sUtra bhAvastrI kA varNana karane vAlA hai| ataH vahA~ para saMjada pada avazya
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/6 honA cAhie, aisA nizcaya se lagatA hai|" paNa japAnda sUtrAMnA namanadravyastrI varNana karaNAra Ahe sIkhAtrI majarAjAMcI mAnahAnI paraMtara mahArAja kuMbhalagiri enAvaraha varta tyAlA saravara dhAraNadetI. tyAMcI sakSAkaraNyAsAjana paramAgavAvarakaniSTha kIgAvacandramarArAmagAMdhI namakaTambagerI AgaramA animadarInAmAmAhI mI brIjIvarAmI tamadadozI yAMcyAbarobara gelAdAna malA sAmanarAlA mantimadanapAlI tIratvamAchatI eka matAtyAMcyAjavanajANyAsalokapratinidhi zrIjagAvaMdajImA maharAlA nikAyautAuThaga sAgalI tyAMnI malA ekA divazI prAcArya mahArAjA dAna -pAna mahArAjAMnAdimAnasanmAmulAbajanatAla jaramaprabha la. mIvinAyaMdanasalamAnAMdasImita tyAnabhAnAmahArAja jaminarAsa pakkAnIlana -sUramAratIvarNanakaraNAraMjATekne manasAyabAma pAhije vATate. parama pUjyArAjAMba varana enamahArAjAMcyA matpannapIvanirAgrahatIvarama manAyAbagula vastImA paramAnanda TalA zrImAnabIyAnanda mAnI zAsabhAkIhI jAtI banmAgavAyAmanAta saMjayajayajA DAvI,, janasamA gayalalegakArAlaga na.1210vn paramapUjya mahArAjazrI kA vacana sunakara unakI satyAnveSI prakRti kA punaH vizvAsa huaa| isase hama logoM ko bar3I prasannatA huii| kyoMki isase 'saMjada' pada saMbaMdhI vivAda bhI sadA ke lie hala ho gayA hai| hamArI bhAvanA banI hai ki AcArya zAntisAgara jI ko paramparA kA anusaraNa karate hue hamAre 'himAlaya ke digambara muni' bhI sallekhanA ke antima caraNa meM yaha spaSTa ghoSaNA kareMge ki digambara Agama, jo dRSTivAda se prasUta haiM-unakI bhASA sarvathA 'ardhamAgadhI' hI hai-jaisA ki paramparita pUrvAcAryoM ne darzanapAhuiTIkA, tiloyapaNNatti, dhavalA, bRhatsvayambhUstotra Adi meM ullekha kiyA hai| aise meM hI jinavANI kI prAmANikatA sannihita hai aura bhAvI paramparA ko jinAgama meM dRr3ha zraddhAnI banAne meM samartha hai| ityalam ati vistareNa / -sampAdaka
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja meM zrAvakAcAra saMhitA kI AvazyakatA -DaoN. jayakumAra jaina jaina saMskRti vizva kI prAcInatama saMskRtiyoM meM se anyatama hai| yaha puruSArthamUlaka saMskRti hai| yadyapi yaha bhAgya ko svIkAra karatI hai, tathApi isakI avadhAraNA hai ki prabala puruSArtha ke dvArA bhAgya ko hInaphala kiyA jA sakatA hai yA anya rUpa pariNamita kiyA jA sakatA hai| isI kAraNa jaina saMskRti meM AcAra ko Avazyaka mAnA gayA hai| 'NANassa sAraM AyAro' tathA 'cArittaM khalu dhammo' meM yahI bhAvanA pratiphalita dRSTigocara hotI hai| samyagdRSTi AcAramArga kA paripAlana karane ke lie zramaNatva ko aMgIkAra karatA hai aura yadi zakti meM hInatA dekhatA hai to zrAvaka ke AcAra ko dhAraNa karatA hai| ataH zramaNa evaM zrAvaka kI pRthak-pRthak AcAra saMhitAoM kA vivacena jaina granthoM meM milatA hai| ___ mAnava jIvana meM zrAvaka kI AcArasaMhitA kA sarvAtizAyI mahattva hai| AcArasaMhitA ke abhAva meM zrAvaka ne apanI pahacAna kho dI hai tathA vaha dharma se vimukha hotA jA rahA hai| phalataH samAja patanonmukhI ho rahA hai| manuSya isa kAraNa zreSTha nahIM mAnA gayA hai ki usameM buddhicAturya adhika hai, apitu usakI zreSThatA AcArazuddhi evaM vicArazuddhi para Azrita mAnI gaI hai| zrAvaka ke AcAra meM mokSapuruSArtha kI bhUmikA hai usakI pAramArthika yAtrA dharma puruSArtha se prAraMbha hotI hai tathA mokSa puruSArtha para virAma letI hai| artha evaM kAma puruSArtha to zrAvaka ke par3Ava haiN| zrAvaka kI AcArasaMhitA kI mahattA kA pratipAdana karate hue vasunandizrAvakAcAra meM kahA gayA hai ki zrAvaka dharma kA pAlana karane se koI tIsare bhava meM siddha pada prApta karatA hai to koI kramazaH deva aura manuSyoM ke sukha bhogakara pA~cave, sAtaveM yA AThaveM bhava meM siddhapada ko prApta kara letA hai|' zrAvaka kI AcArasaMhitA ke antargata jaina granthoM meM aSTamUla
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/8 guNoM ke paripAlana evaM saptavyasana ke tyAga ko anivArya mAnA gayA hai| jalagAlana, rAtri bhojana tyAga, pratidina deva darzana zrAvaka ke lakSaNa haiM tathA devapUjA, gurupAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa evaM dAna usakI Avazyaka kriyAeM haiN| zrAvaka mAraNAntikI sallekhanA kA bhI ArAdhaka hotA hai| Aja jaba jaina zrAvakoM meM bhI mahApApa ke bIja rUpa, viveka ke vinAzaka tathA sadAcaraNa ke bhaMjaka juA, mAMsa, madirA, vezyAramaNa, corI, zikAra kA nayA rUpa, bhrUNahatyA, parastrIramaNa ye sAta vyasana bar3hate jA rahe hoM, hiMsA Adi pAMca pApoM ko AjIvikA ke sAdhana ke rUpa meM svIkAra kiyA jAne lagA ho, bhakSyAbhakSya kA vicAra tirohita ho gayA ho, paryAvaraNa pradUSaNa ke sAtha-sAtha mAnasika pradUSaNa meM bhI vaha sahayogI bana rahA ho, anyAya se arjita dhana kA kucha aMza tathAkathita dhArmika kAryoM meM vyaya karake apane ko UMcA zrAvaka samajhane kI bhUla kara rahA ho, 'jio aura jIne do' kI pAvana bhAvanA usake hRdaya se nikalI jA rahI ho, jIvana tanAvagrasta ho rahA ho, parigrahalolupatA meM sImAtIta vRddhi ho rahI ho, unake hIna AcaraNoM se jaina dharma kI gardA ho rahI ho, apane ArAdhya pUjya guruoM ke nAma lekara samAja meM vaimanasya bar3hA rahe hoM, sAdhu-santoM kA nAma lekara samAja meM dharma kI ThekedArI karake apanA ullU sIdhA kara rahe hoM, apane zithilAcAra ko Dhakane ke lie sAdhu ke bar3ha rahe zithilAcAra ko AdhArA banAyA jA rahA ho, prathamAnuyoga ko kissA kahAniyAM kahakara vikathAoM meM rati bar3ha rahI ho taba samAja meM zrAvaka kI AcArasaMhitA nimnalikhita hetuoM se atyanta Avazyaka ho gaI hai| vyasanamuktajIvana : jaina dharma meM zrAvaka ko dyUta, mAMsa, surA, vezyA, corI, AkheTa evaM parAMganA ina mahApApakAraka sAta vyasanoM ke tyAga kA kathana kiyA gayA hai 'ghuut-maaNs-suraa-veshyaa-cauryaakhett-praaNgnaa| mahApApAni saptAni vyasanAni tyjedbudhH||' 1. sijjhai taiyammi bhave paMcamae kovi sttmttttme| bhuMjivi suramaNuyasuhaM pAvei kameNa siddhapayaM / / -vasunandi zrAvakAcAra, 539 2. 'maraNAntikI sallekhanA joSitA' -tattvArthasUtra, 7/22
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 9 1 pAzcAtya saMskRti kI cakAcauMdha se dizAhIna yuvaka vyasanoM ke mohaka jAla meM nirantara phaMsatA jA rahA hai| jaina samAja bhI isase achUtA nahIM hai yadi hameM samAja kA astitva cirasthAyI rakhanA hai to vyasanamukta samAja kA nirmANa na kevala Avazyaka apitu anivArya mAnanA hogaa| mAMsAhAra kI bar3hatI pravRtti ina sabhI vyasanoM kA kAraNa hai / eka mAMsAhArI bhikSu ke citraNa meM yaha sthiti spaSTa rUpa se jhalakatI hai| kisI vyakti ke bhikSu se kiye gaye prazna aura bhikSu ke uttaroM ko saMskRta ke eka zloka meM darzAte hue mAMsa kI atyanta kI gaI hai| zloka isa prakAra hai bhikSo! mAMsaniSevaNaM prakuruSe, kiM tena madyaM binA, madyaM cApi tava priyaM priyamaho vArAMganAbhiH saha / tAsAmartharuciH kutastava dhanaM dyUtena cauryeNa vA, dyUtacaurya parigraho'pi bhavataH naSTasyakAnyA gatiH / / vyakti pUchatA hai - he bhikSu ! tuma mAMsa kA sevana karate ho madirA ke binA usa mAMsa se kyA prayojana hai? bhikSu kahatA hai vyakti phira pUchatA hai bhikSu pUchatA hai vyakti phira pUchatA hai hAM, bhikSu kahatA hai vyakti phira pUchatA hai bhikSu kahatA hai 1 -- - - to tumheM madirA bhI priya lagatI hai ? vezyAoM ke sAtha pI letA hUM / unakI dhana meM ruci hotI hai / tumhAre pAsa dhana kahAM se AtA hai ? juA athavA corI se / to tumheM juA aura corI kI lata bhI hai ? (mAMsabhakSaNa se) naSTa ho cuke vyakti kI aura kyA dazA ho sakatI hai? arthAt yahI dazA ho sakatI hai / isa prakAra mAMsAhAra ko madirAsevana, vezyAramaNa / parastrIsevana, juA evaM corI kA kAraNa to isa zloka meM darzAyA hI gayA hai, yaha AkheTa vyasana kA bhI preraka hai| yadyapi Aja zikAra jaisA vyasana bahupracalita nahIM hai, tathApi Aja ke katlakhAne isI vyasana ke Adhunika tarIke haiN| yahI nahIM, aba to bAlikAoM ko janma na dene ke lie tathA vAsanA kI bar3hatI pravRtti ko aniyantrita calAne ke lie jaina gRhasthoM meM bhI bhrUNahatyA jaise mahApApa ko mAnyatA milatI dikhAI -
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/10 de rahI hai, yaha vyasana ko vyasanarUpa na mAnane kA duHkhada pahalU hai| ukta sapta vyasanoM ke tyAga se hI vyasanamukta sukhI samAja kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai| ataH zrAvaka kI AcAra-saMhitA ke prAthamika caraNa ke rUpa meM samAja meM saptakavyasanatyAga kI mahatI AvazyakatA hai| mUlaguNa-svastha zarIra evaM nirmala mana ke AdhAra - zrAvaka kI sthiti meM mUla yA nIMva rUpa hone se tathA mokSa ke mUla kAraNa hone se zrAvaka ke pramukha guNoM kI mUlaguNa anvartha saMjJA hai| isI prakAra sAdhu ke pramukha guNoM ko bhI mUlaguNa kahA jAtA hai| kahA bhI gayA hai 'mUlaM vinA vRkSa ivAlayo ca bhavenna loke ca tayaiva saadhuH| na jAyate mUlaguNAn vinAsmAd ete vimukterapi muulmev||" saMkhyA kI dRSTi se mUlaguNa ATha mAne gaye haiM kintu inake nAmoM ke viSaya meM dRSTikoNa pRthak-pRthak haiN| kucha AcAryo kI dRSTi meM madya-mAMsa-madhutyAga tathA 6 udumbaraphala tyAga ATha mUlaguNa haiM to kucha kI dRSTi meM madya-mAMsa-madhutyAga tathA hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla evaM parigraha ke ekadeza tyAga rUpa pAMca aNuvrata ye ATha mUlaguNa haiN| AcArya jinasena ne madhutyAga ke sthAna para dyUtatyAga kA samAveza kiyA hai| unakI dRSTi meM madyatyAga, mAMsatyAga, dyUtatyAga aura pAMca aNuvratoM kA pAlana ATha mUlaguNa haiN| isI kA kathana paNDitapravara AzAdharajI ne isa prakAra kiyA hai - 'tatrAdau zraddadhejjainImAnAM hiMsAmapAsitum / madyamAMsamadhUnyujjhet paJcakSIraphalAni c|| aSTaitAn gRhiNAM mUlaguNAn sthUlavadhAdi vaa| phalasthAne smared dyUtaM madhusthAne iheva vaa||" paM0 lAlArAma jI dvArA sampAdita sAgAracarmAmRta meM phuTanoTa meM eka zloka uddhRta kiyA gayA hai, jisake anusAra madyatyAga, mAMsatyAga, madhutyAga, 3. ArAdhanA - gaNinI AryikA, jJAnamatI, zloka88 4. sAgAradharmAmRta, 2/2-3
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/11 rAtribhojanatyAga, paJcakSIraphalatyAga, paJcapameSThI stuti, jIvadayA aura jalagAlana kI ATha mUlaguNa mAnA gayA hai| yataH mAMsAhAriyoM meM dayA, madyapAyiyoM meM satyatA tathA madhu evaM udumbaraphala seviyoM meM AnRzaMsatA (bhadratA) nahIM hotI hai, ataH inake tyAgarUpa mUlaguNoM ko zrAvaka kI AcAra saMhitA meM Avazyaka mAnA gayA hai| loka meM bhI kahAvata hai 'jaisA khAye anna vaisA hove mana, jaisA pIbe pAnI, vaisI bole baanii|' isI kAraNa zrAvaka kI AcArasaMhitA meM bhakSyAbhakSya para vicAra kiyA gayA hai| madyapAna se snAyudaurbalya, mastiSka kA kampana, kAmAgni kA uddIpana tathA kalaha kA vardhana hotA hai| mAMsAhAra se vyakti asvastha evaM rogI ho jAtA hai| madhu ko prApta karane kI prakriyA atyanta hiMsaka hai, ataH isase bhadrapariNAmoM kA abhAva ho jAtA hai| pAMca udumbara phaloM meM bar3a, pIpala, gUlaka, madhUka evaM maMjIra kA samAveza hai| ina phaloM meM asaMkhyAta trasa jIvarAzi vidyamAna rahatI hai, ataH ye paryAyAntara se mAMsapiNDa hI kahe ye haiN| inake sevana se bhI bhadratA naSTa hotI hai| ataH kahA bhI gayA hai| 'mAMsAziSu dayA nAsti, na satyaM mdypaayissu| AnRzasyaM na matryeSu, mdhuudumbrsevissu|| uparyukta vivekhna se suspaSTa hai ki zarIra kI svasthatA evaM mana kI nirmalatA ke lie zrAvaka kI AcAra saMhitA meM nirdiSTa mUlaguNoM kA pAlana Avazyaka hai| isI meM samAja kI svasthatA hai| pAMca aNuvrata : Aja kI samAja kI anivAryatA - Aja hiMsA kA tANDava sarvatomukhI banatA jA rahA hai| mAMsa, machalI evaM aNDoM kI khuleAma bikrI ne mAnava ko aisA nirmama banA diyA hai ki vaha AdamI ko gAjara-mUlI kI taraha kATa rahA hai| nitya naye bUcar3akhAne khulate jA rahe haiN| kahA jAtA hai ki mAnava ne aise vidhvaMsaka zastrAstroM kA nirmANa kara liyA hai ki pRthvI kA 21 bAra vinAza kiyA jA sakatA hai| hiMsA kA hI agalA kadama jhUTha hai| jhUTha aba hamArI saMskRti meM samA gayA hai| jhUTha bolanA aba burA nahIM, apitu loga bolane kA - 5. draSTavya - samIcIna dharmazAstra, prastAvanA pR0 59 (ju0 ki0 mukhtAra)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/12 phaizana samajhane lage haiN| jhUThe AzvAsana, kathanI evaM karanI meM antara tathA apane bayAna ko anyarUpa badalanA aba sAmAnya-sI bAta lagatI hai| corI ne nayA rUpa dhAraNa kara liyA hai| kara bacAnA, milAvaTa karanA, kama-bar3ha, mApa-taula karanA Adi aba vyApArI apanI kuzalatA samajhate haiN| kAmapipAsA ne eDsa jesI bhayaMkara bImArI kA rUpa dhAraNa kara liyA hai| balAtkAra ke samAcAra par3hakara aba kAna para jUM nahIM reMgatI hai| vAsanA ko aba vyavasAya mAnane kA Andolana karane kI taiyArI hai| parigrahI ko aba samAja meM dhArmika kahA jA rahA hai| upabhoktAvAda kI pravRtti ne parigraha pizAca ko upAdeya mAna liyA hai| aisI sthiti meM yadi samAja kA bhalA ho sakatA hai to mAtra aNuvratoM ke pAlana se hii| ahiMsANuvrata hamArI saMkalpI hiMsA ko roka sakatA hai to satyANuvrata jhUTha evaM ADambara ke jIvana se hameM bacA sakatA hai| acauryANuvrata hameM corI karanA, curAI gaI vastu ko kharIdanA, rAjya ke niyamoM kA ullaMghana karanA, nyUnAdhika mApa-taula karanA tathA milAvaTa karane jaise asAmAjika dRSpravRttiyoM se nijAta dilA sakatA hai|' brahmacaryANuvrata kI dhAraNA se Antarika zakti kA vikAsa samAja ko bacA sakate haiN| parigrahaparimANANuvrata 'vasudhaiva kuTumbakam' kI bhAvanA ko vikasita karake AvazyakatA se adhika ghanasaMgraha kI pravRtti ko rokakara samatAmUlaka samAja kA nirmANa kara sakatA hai| bhogopabhoga kI vastuoM ke parimANa se saMsAra garIbI evaM bhukhamarI se baca jAyegA tathA jarUrata se adhika saMgraha karane vAle roga bhI dina-rAta niSprayojanabhUta dhanArjana ke saMtApa se apane Apa ko bacA skeNge| nyAyopAtta dhana se sahaja jIvanayApana - gRhIzrAvaka ko dhanArjana kI roka nahIM hai| yahA~ taka ki jo brahmacArI Aja samAja ko tyAgakara apane ko-sAdhu samajhakara samAja para Azrita banate jA rahe haiM, unheM bhI AvazyakatAnusAra sImita dhanArjana kI chUTa hai| jIvanayApana ke lie gRhastha ko dhana kI AvazyakatA hotI hI hai| kintu hameM apane vilAsitAmaya jIvana ke lie andhAdhundha dhanArjana/anyAyapUrvaka dhanArjana kI chUTa nahIM dI gaI hai| yadi puNyodaya se hameM 6. draSTavya acauryANuvrata ke aticAra 'stena prayoga tadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAnapratirupakavyavahArAH paJca / ' tattvArthasUtra -7-27
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/13 AvazyakatA se adhika sampattiyA~ prApta hoM to samAja evaM deza ke hita meM unake upayoga karane kA vidhAna bhI hai| adhika dhana kA honA burA mAnA gayA hai, parantu yadi vahI dhana paropakAra meM lagA ho to use hI acchA kahA hai-'bahudhana burA hU~ bhalA kahiye lIna para uvagAra soN|" zrAvaka kI AcArasaMhitA meM svIkRta nyAyocita dhanArjana se paripAlana se samAja kI aneka burAIyA~ samApta ho sakatI haiM tathA vyakti prAkRtika rUpa se sahaja jIvana-yApana kara sakatA hai| jaina dharma kA mUla siddhAnta 'parasparopagraho jIvAnAm' (jio aura jIne do) ke rUpa meM bahupracArita hai| yadi hama nyoyApAtta dhanArjana kI bAta ko hI apane jIvana meM utAra leM to isa bhAvanA kI rakSA kara sakate haiN| zrAvakAcAra aura paryAvaraNa saMrakSaNa - vaijJAnikoM kI avadhAraNA hai ki sUrya aura pRthvI ke madhya AkAza meM vidyamAna ojona parata TUTa rahI hai| pRthvI para AksIjana kA srota yahI parata hai| isakA TUTanA pRthvI para jIvadhAriyoM ke jIvana ko khatare kI ghaNTI hai| kyoMki sUrya kI parAbaiMganI kiraNeM pRthvI . para sIdha par3egI to tvacA kA kaiMsara tathA A~khoM ke aneka rogoM kI saMbhAvanA bar3ha jaavegii| pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza paryAvaraNa ke mUla AdhAra haiN| audyogIkaraNa, yAtAyAta ke yAntrika sAdhana, lAuDasvIkaroM kI teja dhvani, dUSita havA, dUSita pAnI vanoM kI kaTAI, bhUmi kI andhAdhundha khudAI, prAkRtika sAdhanoM kA aniyantrita upayoga, rAsAyanika kacarA, mAMsAhAra Adi ke kAraNa Aja pUrA paryAvaraNa pradUSita ho cukA hai aura paryAvaraNa pradUSaNa ne eka bhayAnaka samasyA kA rUpa dhAraNa kara liyA hai| yadi zrAvakAcAra ke siddhAntoM meM kevala ahiMsANuvrata ko hI apanA liyA jAve to hama paryAvaraNa pradUSaNa kI vikarAla samasyA kA nidAna para sakate haiN| nirantara khudAI ke kAraNa miTTI pradUSita ho gaI hai| khanana se utpanna rAsAyanika gaiseM tathA dhUli kaNoM ne phephar3oM evaM gale ke rogoM ko janma diyA hai| zrAvakAcAra meM niSprayojana pRthvI ke khanana ko tyAjya kahA gayA hai| isake svIkAra karane se hama mRdA pradUSaNa se baca sakate haiN| isI prakAra jala meM rAsAyanika padArtha, mala Adi na DAlakara hama zrAvakAcAra 7. dazalakSaNapUjA, dyAnatarAya (AkiMcanya dhrm)|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 14 kA pAlana to kareMge hI, jala ko pradUSita hone se bhI bacA leNge| amaryAdita khanija koyalA, miTTI kA tela, DIz2ala, peTrola Adi ke prayoga se sampUrNa vAyumaNDala pradUSita ho rahA hai tathA basa, Trena, mila, lAuDasvIkara Adi kI teja dhvani se AkAza meM dhvanipradUSaNa bar3hatA jA rahA hai| rAsAyanika evaM jaivika khAdoM ke prayoga ne vanaspatiyoM ko bhI pradUSaNa se mukta nahIM rahane diyA hai / ina sabase bacane kA upAya ahiMsANuvrata kA paripAlana karanA aura anarthadaNDoM kA parityAga hai / hameM cAhie ki hama AvazyakatAeM kama kareM tathA AvazyakatA se adhika agni na jalAveM / dhUmrapAna kI pravRtti ko rokeM / dhvani evaM vANI kI niSprayojana pravRtti na hone deM tathA rAsAyanika khAdoM kI apekSA prAkRtika khAdoM kA prayoga kreN| vanoM ko vyartha meM na kaatteN| pharnIcara Adi kI AvazyakatAyeM sImita kreN| vana hamAre lie AksIjana kA bhaNDAra haiN| ataH inakA saMrakSaNa kareM / 1 zrAvakAcAra paripAlana aura tanAvamukti Aja AbAlavRddha sabhI kA jIvana tanAvagrasta hai| baccoM meM ho, bUr3hoM meM yA phira yuvaka-yuvatiyoM meM sarvatra tanAva kA vAtAvaraNa hai| koI tana se duHkhI hai to koI dhana se yA phira mana se| kisI kA asAdhya bImArI hai to kisI ko cintA meM nIMda nahIM AtI hai to koI 'aura cAhie, aura cAhie' pAsa 10 pIr3hI taka kI upabhoga sAmagrI hai to vaha gyArahavIM pIr3hI kI cintA se tanAvagrasta hai / yadi hama zrAvakAcAra meM varNita AcAroM kA pAlana kareM vizeSatayA parigrahaparimANa kA niyama le leM to hameM tAnava se mukti mila sakatI hai| tanAva se mukti ke lie hameM yahI vicAra nirantara karanA hogA ki 'ikaTThe kara lo cAhe jitane hIre motI / magara yAda rakhanA kaphana meM jeba nahIM hotI / / ' ise smaraNa karate hue zrAvakAcAra kA pAlana kareM aura tanAva ko dUra bhagAyeM / - - maraNa kI sArthakatA sallekhanA meM jaina paramparA meM maraNa kI sArthakatA aura vItarAgatA kI kasauTI sallekhanA mAnI gaI hai| acchI taraha se kAya aura kaSAyoM ke kRza karane kA nAma sallekhanA hai| muni kI taraha zrAvaka bhI -
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/15 sallekhanA kA dhAraka hotA hai| zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam' arthAt zarIra dharmasAdhanA kA prathama sAdhana hai| ataH jaba taka zarIra dharmasAdhanA ke anukUla rahe taba taka usake mAdhyama se dharmasAdhanA karanI caahie| kintu yadi zarIra dharma-sAdhanA ke pratikUla ho jAve yA phira zarIranAza kA aparihArya kAraNa upasthita ho jAye to sallekhanA dhAraNa kara lenA caahie| AcArya samantabhadra ke anusAra upasarga, durbhikSa, jarA yA roga ke upasthita hone para tathA unakA pratIkAra saMbhava na hone para dharma kI rakSA ke lie sallekhanA dhAraNa karanA caahie| unake anusAra sallekhanA kA Azraya lenA hI jIvana bhara kI tapasyA kA phala hai| yaha sAdhana kI sAdhanA kA nikaSa hai| sallekhanA se anta samaya meM bhI samatA dhAraNA karane kI bhAvanA balavatI hotI hai| samAja sallekhanAdhArI dvArA ha~sate-ha~sate mRtyu kA varaNa dekhakara mRtyu se bhaya tyAga detA hai, jisase usameM nirbhayatA AtI hai tathA apane par3osiyoM kI rakSA meM sacce vIra kA parAkrama dikhAne kI bhAvanA utpanna hotI hai| kSullaka jinendravarNI ke zabdoM meM - "sallekhanA vastutaH zAnti ke upAsaka kI Adarza mRtyu hai| eka sacce vIra kA mahAn parAkrama hai| isase pahale ki zarIra javAba de, vaha svayaM samatApUrvaka use javAba de detA hai aura apanI zAnti kI rakSA meM sAvadhAna rahatA huA usI meM vilIna ho jAtA hai| paM0 sUrajamala jI ne bhI samAdhimaraNa meM kahA hai - 'mRtyurAja upakArI jiya ko, tana se tohi chudd'aavai| nAtara yA tana bandIgRha meM, paryo-paryo dillaavai||' uparyukta vivecana se spaSTa hai ki vyasanamukti, svastha zarIra, mana kI nirmalatA, saMsAra kI bhukhamarI evaM garIbI se chuTakArA nyoyApAtta dhana se sahaja jIvanayApana, paryAvaraNa saMrakSaNa tathA tanAvamukti ke lie to samAja ko zrAvakAcAra ke paripAlana kI AvazyakatA hai hI, apanA maraNa sudhArane ke lie isakI vizeSa AvazyakatA hai| rIDara-saMskRta vibhAga esa. DI. kAleja, mujaphpharanagara 8. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 122-123 9. mukti patha ke bIja
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zithilAcAra : eka anucintana sarvAdhika cintanIya hai zIla- zaithilya sthAnakavAsI jaina mahAsaMgha kA eka abhUtapUrva nirNaya - narendra prakAza jaina jaina sAdhu nirantara saMvara evaM nirjarA ke mArga para calane kI koziza karate haiN| Asrava evaM baMdha ke kAraNoM se yathAzakti aura yathAsaMbhava ve svayaM ko bacAte haiN| unake jIvana meM yadi svakRta yA parakRta ApattiyA~ bhI AtI haiM to ve samatA bhAva se sahana karate haiM / Agama kI bhASA meM isa sahana-zakti ko parISahajaya kahA gayA hai / vividha prakAra ke parISahoM ko zAnta citta evaM svecchA se sahana karate rahane ke abhyAsa se sAdhu meM mokSa mArga se cyuta na hone athavA ApattiyoM meM bhI avicalita bane rahane kI kSamatA kA vikAsa hotA hai / isI kSamatA ke bala para hamAre saMtoM ne sarpa, vyAghra, siMha Adi hiMsaka jIvoM ke upasargo athavA bhUkha-pyAsa, nindA - apayaza, vadha-bandhana Adi kI bAdhAoM ko ha~sate-ha~sate sahana kiyA hai / parISaha bAIsa hote haiN| unameM se kucha parISahoM se bacane ke liye zorTakaTa rAste bhI talAze jAne lage haiM, jaise- uSNa aura zIta parISahoM se bacane ke liye aba kahIM-kahIM kUlara aura hITara kA sahArA lene meM kucha sAdhuoM ko koI hicaka nahIM hotii| daMzamazaka parISaha se, cAhe AMzika rUpa meM hI sahI, chuTakArA pAne ke liye kachuA chApa agarabattI athavA guDanAiTa yA mArTina sarIkhe sAdhanoM ko apanAye jAte huye bhI hamane kahIM-kahIM dekhA hai / U~cI-nIcI yA kaThora kintu nirdoSa bhUmijanya bAdhA ko zAnti se sahana karanA zaiyAparISahajaya kahalAtA hai / sunA hai (dekhA nahIM hai) ki eka saMgha meM isakA bhI vikalpa DhUMDha liyA gayA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/17 hai| isa saMgha ke sAdhu Danalapa ke gaddoM para TATa lapeTakara unheM sote samaya kAma meM lAte haiN| arati, yAcanA, alAbha, satkAra-puraskAra Adi parISahoM kA sAmanA karane ke avasara bhI pahale se kAphI kama hote jA rahe haiN| adhika se adhika suvidhAyeM juTAne kI pravRtti gRhasthoM meM to hamezA se hI rahI hai, aba hamAre sAdhuvRnda bhI suvidhAbhogI hote jA rahe haiN| suvidhAoM meM rahane aura jIne kI Adata se hI zithilAcAra kA janma hotA hai| jisa prakAra kisI jaina ke ghara kA koI baccA pratidina anachanA pAnI pItA ho athavA kabhI-kabhAra rAtri bhojana kara letA ho to eka bAra ko usa ora se A~kha mUMdI jA sakatI hai kintu usake dvArA madyapAna athavA aNDe-AmaleTa yA phAsTaphUDa kA sevana bardAzta karane yogya nahIM hai; usI prakAra anya sabhI parISahoM ko sahana karane se bacAva ke sAdhu ke prayAsoM ko eka bAra anadekhA kiyA jA sakatA hai kintu nagnaparISahajaya evaM strI parISahajaya meM zithilatA asahya hai| ina donoM parISahoM kA jItanA to sAdhu ke liye anivArya hai| isameM koI chUTa unheM nahIM dI jA sktii| akhaNDa brahmacarya kI sAdhanA meM hI sAdhutA kA gaurava hai| yadi sAdhu-saMghoM meM bhI strIjanita vAsanA kI viSa-bela lahalahAne lage tathA garbhapAta jaisI ghaTanAeM jana-jana kI carcA kA viSaya bana jAeM to ise patana kI parAkASThA hI mAnA jaayegaa| pUjya AcAryoM kA yaha dAyitva hai ki ve apane saMghastha yA saMghabAhya (svatantra vihAra karane vAle) ziSyoM para anuzAsana rkheN| zIlajanita doSa yadi kisI ziSya se bana jAye to use daNDita kareM aura use ucita kintu kaThora prAyazcita ko svIkAra karane ke liye bAdhya kreN| duHkha hai ki Aja aisA nahIM ho rahA hai| zIla-doSa ko bhI upagUhana aMga ke nAma para dRSTi se ojhala aura upekSita karane kI koziza ho rahI hai| aticAra kA upagUhana to samajha meM AtA hai kintu anAcAra yA durAcAra kI upekSA na kevala samajha se pare hai, balki nihAyata anucita bhI hai| durAcAra kI upekSA se durAcAra bar3hatA rahatA hai| zIlabhaMga ke doSiyoM ko daNDita na kiyA jAnA aparAdha kI zreNI meM gaNanIya hai| yadi hamAre AcAryagaNa daNDa nahIM dete yA de sakate haiM to samAja ko isa para kar3I pratikriyA vyakta karanI caahie| pUjya AcArya zrI vidyAnandajI
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/18 mahArAja ne bhI apane eka mahatvapUrNa Alekha meM spaSTa nirdeza diyA hai - "yadi tyAgIvarga zAstra kI maryAdA yA lokamaryAdA ke viruddha AcaraNa karatA hai to usakI samIkSA karane kA gRhasthoM aura vidvAnoM ko pUrNa adhikAra hai, kyoMki isakA sIdhA prabhAva samAja para par3atA hai|" eka mAsika patrikA 'mahAvIra mizana' ke jUna 99 ke aMka meM prakAzita agralekha kI ye paMktiyAM bhI dRSTavya haiM- "zarIra meM yadi koI roga ho aura usakA samaya para ilAja na kiyA jAe to vaha asAdhya ho jAtA hai / zIlabhaMga jaise roga kA ilAja na kiyA gayA to vaha bhI eka dina bhayaMkara rUpa le legA / " zIla - doSa evaM Agamagrantha mUlAcAra evaM bhagavatI ArAdhanA meM sAdhuoM kI AcAra saMhitA kA varNana hai / sAdhu-saMsthA meM zIlaguNa kI surakSA para ina donoM hI granthoM meM bahuta jora diyA gayA hai| kisI AryikA se ekAnta meM vArtAlApa kA niSedha, gaNinI kI upasthiti meM hI kisI AryikA ko prAyazcitta dene kA vidhAna, jahAM AryikAeM nivAsa karatI hoM, vahAM khar3e rahane yA baiThane kI manAhI Adi niyamoM ke paripAlana kA nidreza zIla kI surakSA ke liye hI haiN| eka AcArya likhate haiM ki jIvita strI kI to bAta hI chor3iye, miTTI, patthara, lakar3I yA citrAdi meM nirmita strI kA zarIra dekhakara bhI manuSya mohita ho jAtA hai / isIliye mUlAcAra meM kisI taruNa strI ke sAtha vArtAlApa karane AjJA- lopa, anavasthA, AtmanAza, mithyAtvArAdhana aura saMyama - virAdhanA jaise pAMca doSoM kI utpatti kI bAta kahI hai / AryikAoM dvArA AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu parameSThI kI vandanA kramazaH pAMca, chaha aura sAta hAtha kI dUrI se karane ke niyama kI pIche bhI apane-apane zIla kI saMbhAla karane yA rakhane kA eka vinamra prayAsa hI hai / bhagavatI ArAdhanA meM likhA hai- 'AryikAsaMgateH sAdhorapavAdo duruttaraH ' arthAt AryikAoM kI saMgati meM lokamAnya vRddha sAdhu kI bhI durnivAra nindA hotI hai, sAdhAraNa sAdhu kI to bAta hI kyA hai| AcArya kundakunda kA kathana hai ki kAmamalina muni kI AtmA to malina hotI hI hai, usake dIkSA evaM tapojanya sampUrNa puNya bhI naSTa ho jAte haiN| jo zIla se rahita hai, usakA manuSya
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 19 bhava nirarthaka hai / 'zIla pAhur3a' kI 30 vIM gAthA meM kahA gayA hai "viSayAsakta sAdhu nena bhAva-zuddhi hotI hai ora na samyaktva kI / viSayAsakta daza pUrva kA pAThI rudra nAmaka sAdhu bhI naraka gayA thA / " 'liMga pAhur3a' meM to kAmavAsanA meM lipta sAdhu ko tiryaMcayoni arthAt pazu-tulya kahA gayA hai (dekheM - gAthA saM0 13 ) / ThIka hI hai - 'brahmacaryasya bhaMgena vrataM sarva nirarthakam ' / nItizAstra bhI kahatA hai 'ekataH sakalaM pApaM, zIlabhaMgotthamekataH tayoH syAccAntaraM nUnaM merusarSapayoriva ' - arthAt - - anya sAre pApa tarAjU ke eka palar3e meM hoM aura zIlabhaMga kA pApa ho tarAjU ke dUsare palar3e meM to ina donoM meM meru parvata aura sarasoM ke samAna antara hotA haiM AryikAoM ke liye kahA gayA hai - 'jIvantyo'pi mRtA jJeyAH zIlahInAH nRyoSitAH' / zIlahIna nAriyAM jIvita bhI hoM to unheM mRta samajhanA cAhie / Aja kucha sAdhu dhana, yaza aura strI ke pIche bhAga rahe haiN| kAminI aura kaMcana saMkaTa ke kAraNa haiM, yaha bAta sAdhvI induprabhA, saMdhyA-sanmatisAgara evaM muni lokendravijaya jaise kAMDoM ke bAda to aba sabakI samajha meM A jAnI cAhie thI, kintu duHkha hai ki yaha roga kama hone kI jagaha bar3hatA hI jA rahA hai / yaha sthiti cintanIya hai / Aja aisI lajjAspada ghaTanAoM se hara samAja hataprabha aura pIr3ita hai / abhI hAla meM sthAnakavAsI sAdhu-saMgha meM aisI hI eka ghaTanA ne samAja ko udvelita kara diyA hai| isa ghaTanA ke saMdarbha meM eka vidvAn ne likhA hai- 'aisA nahIM hai ki aisI ghaTanAoM ke pIche koI satyatA nahIM hotI / kahate haiM ki dhuA~ vahIM hotA hai, jahAM thor3I-bahuta Aga hotI hai / ' kisI zAyara ne bhI likhA hai" dhuAM uThatA nahIM yUM hI, sulagatI haiM nahIM lapaTeM dabI ho eka cinagArI, vahIM zolA bhar3akatA hai" Aja hamAre kucha gRhastha bhAI yA to ina zoloM ko apane garmAgarma vyAkhyAnoM se aura bhar3akAte huye dekhe jAte haiM athavA zraddhA ke atireka meM ina para pAnI DAlate rahate haiN| donoM hI sthitiyAM ThIka nahIM haiN| prazna inheM ughAr3ane yA chipAne kA nahIM haiN| AvazyakatA isa bAta kI hai ki samAja ke sabhI saMta,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/20 prabuddhajana evaM karNadhAra milakara kucha aisA sArthaka kadama uThAyeM, jisase isa taraha ke zarmanAka prasaMgoM kI punarAvRtti para breka laga ske| eka abhUtapUrva nirNaya gata 18 julAI ko dillI sthita azoka vihAra phesa-1, epha blAka ke jaina sthAnaka bhavana meM zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina mahAsaMgha kA eka adhivezana saMpanna huA, jisameM dillI ke hI pItamapurA kSetra meM eka lambe samaya se virAjita subhadramuni evaM ramezamuni ko unake anaitika evaM maryAdAvirodhI AcaraNa tathA caturtha mahAvrata ke bhaMga ke kAraNa muni-saMgha se niSkAsita kara diyA gyaa| mahAsaMgha ne yaha bhI phaisalA kiyA hai ki koI bhI zrIsaMgha na to unakI vinaya-vadanA kare aura na unake kisI kAryakrama meM sammilita ho| ina donoM muniveziyoM kI talAzI lene para unake pAsa se aneka Apattijanaka phoTo, azlIla patra, nakada rAzi, dUrabIna ityAdi vastueM barAmada huI thiiN| sAdhu maryAdA ko tAka para rakhakara ve tAMtrika anuSThAnoM meM bhI lipta pAye gaye the| __ mahAsaMgha ne isa kANDa meM lipta jaina sAdhviyoM ke viruddha bhI kar3I kAryavAhI karane kA nirNaya liyA hai| mahAsatI zrI maganazrIjI mahArAja ke Tole kI do sAdhviyoM, mahAsatI zrI sundarIjI mahArAja ke Tole kI cAra sAdhviyoM aura mahAsatI zrIsnehakumArIjI mahArAja ke Tole kI eka sAdhvI ne likhita rUpa meM yaha svIkAra kiyA hai ki unakA ina donoM muniyoM se maryAdAhIna patrAcAra evaM saMbaMdha rahA hai| ve AcAryazrI dvArA nirdezita daNDa svIkAra karane ke liye taiyAra ho gayI haiN| mahAsaMgha ne nizcaya kiyA hai ki jaba taka AcAryazrI daMDa kI ghoSaNA nahIM kara dete, jaba taka ye sAdhviyAM na to paTTe para baiThakara pravacana kareMgI aura na hI gocarI ke liye gRhasthoM ke ghara para jaayeNgii| mahAdhivezana kI kAryavAhI meM bAdhA pahuMcAne ke liye ina donoM doSI sAdhuoM ne dillI ke bAhara se apane kucha tathAkathita samarthakoM ko bhI bulavA bhejA thA, jinhoMne AyojakoM se hAthApAI bhI kii| mahAsaMgha ke anurodha para pulisa ke dvArA aise cAra darjana se adhika logoM ko hirAsata meM lene ke bAda hI adhivezana meM zAMti kAyama ho skii| ye loga samIpavartI hariyANA se bulAye
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/21 gaye the| adhivezana meM utpAta macAne vAloM ke isa ghinaune kRtya kI bhartsanA bhI kI gyii| kucha sAdhu-santoM ne jamIna-jAyadAdeM apane nAma karA rakhIM haiM, una sabake samAjIkaraNa kA prastAva bhI adhivezana meM pArita kiyA gyaa| ina muniyoM ke kadAcaraNa se logoM meM bhArI roSa hai aura unakA yaha sarvasammata mata hai ki adhivezana meM pArita prastAvoM ke kriyAnvana ke liye jo bhI kAnUnI, sAmAjika athavA dhArmika kAryavAhI jarUrI ho, vaha avilamba aura pUrI dRr3hatA ke sAtha kI jaaye| adhivezana ke bAda bhI sthAnakavAsI samAja ke pramukha aura prabuddha logoM meM gambhIra cintana cala rahA hai| aise hI logoM ne eka baiThaka meM alpavaya meM dI jAne vAlI aparipakva dIkSAoM para bhI pratibaMdha lagAne kI apIla kI hai| unakA mata hai ki aise sAdhu hI yuvAvasthA meM pahuMcakara amaryAdita AcaraNa karane lagate haiN| aise sAdhu-sAdhviyoM ke punarvAsa kA sujhAva bhI diyA gayA hai| yaha jAnakArI lokapriya rASTrIya dainika "paMjAba kesarI" ke dinAMka 19, 22 evaM 23 julAI ke aMkoM meM vistAra se prakAzita ho cukI hai| unakI kataraneM hameM mahAsabhA ke pramukha sUtradhAra mAnanIya zrImAn ummedamala jI pANDyA ke saujanya se prApta huI haiN| zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina mahAsaMgha (paMjIkRta) ke mukhapatra "mahAvIra mizana" ke julAI aMka ke pRSTha 20-21 para bhI isa adhivezana kI sampUrNa kAryavAhI kA prAmANika vivaraNa prakAzita huA hai| mahAsaMgha ke mahAmaMtrI zrI rozanalAlajI jaina ne kRpApUrvaka hameM jUna-julAI ke aMka sulabha karA diye haiN| ina aMkoM se sthAnakavAsI samAja kI jAgarUkatA kA acchA paricaya milatA hai| hama kyA kareM? durbhAgya se apanA digambara jaina samAja bhI aisI lajjAspada ghaTanAoM kI giraphta meM hai| aise hI eka kANDa kI anugUMja to pichale varSoM meM rASTrIya evaM aMtarrASTrIya stara para kaI mahInoM taka lagAtAra sunAyI detI rhii| reDiyo aura rASTrIya samAcAra-patroM kI surkhiyoM meM bhI yaha prasaMga caTakhAroM ke sAtha chapatA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/22 rhaa| usa ghaTanA ko lekara kaisI-kaisI phabtiyAM hama sabako sunanI par3IM, ise doharAne kI jarUrata nahIM haiN| usake bAda bhI lagatA hai ki hamane koI sabaka nahIM siikhaa| Aye dina kucha sAdhu-saMghoM meM strIjanita vAsanA kI kahAniyAM khusura-pusura ke rUpa meM logoM kI jubAnI jaba sAmane AtI haiM to marmAntaka pIr3A hotI hai| sira lajjA se nIcA ho jAtA hai| ho sakatA hai ki aisI bAtoM meM koI sAra yA satya na ho kintu hamArA to kahanA yaha hai ki kisI bhI sAdhu ke caritra para koI uMgalI hI na uThA sake, aisA usakA jIvana honA caahie| yadi mUlAcAra ke anusAra pravRtti ho to Aropa lagAne kI kisI kI himmata hI nahIM ho sktii| zIlabhaMga yA garbhapAta kI ghaTanAoM kI upekSA karanA jena saMskRti ke liye ghAtaka siddha hogaa| hamArA prathama vinamra sujhAva to yahI hai ki hamAre sabhI pUjya AcAryavRnda na to ise anadekhA kareM aura na aisI ghaTanAoM para mauna hI rheN| isa pApa meM saMlagna koI bhI kyoM na ho, use daNDita kiyA jAnA cAhie aura yaha dAyitva hamAre AcAryoM kA hI hai| AcAryagaNa yaha bhI dekheM ki munisaMghoM meM brahmacAriNiyoM aura AryikAoM ke rahane kI pRthak-pRthak vyavasthA ho tathA sUryAsta ke bAda sAdhuoM ke sAtha unakA milanA-julanA niSiddha ho| anya jo bhI kadama uThAnA Avazyaka ho, gambhIra cintana kara avilamba AcAryagaNa usa para nirNaya leN| yadi pUjya AcArya mahArAja isa dizA meM sakriya na hoM to hamArA dUsarA sujhAva yaha hai ki isa taraha ke anAcAra para vicAra karane ke liye akhila bhAratIya stara kI tInoM saMsthAoM mahAsabhA, mahAsamiti ora pariSad ke jAgarUka kAryakatAoM kA eka mahAsaMgha bane, jo rI vardhamAna sthAnakavAsI jaina mahAsaMgha kI tarja para jaina samAja kA eka mahAdhivezana bulAkara Avazyaka nirNaya le| ghora nindA aura lokApavAda se dharma aura saMskRti ko bacAne ke liye yaha kaTu upacAra hameM karanA hI hogaa| itylm| -adhyakSa a. bhA. di. jaina zAstri pariSad
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ "anekAnta siddhAnta kA durupayoga" -kumAra anekAnta jaina bhagavAna mahAvIra ne bahuta bar3e siddhAnta kA pratipAdana kiyA thA, vaha hai-'anekAnta' / anekAnta kI dArzanika paribhASA isa prakAra hai- "eka hI vastu meM vastuttvapane ko nipajAne vAlI-paraspara viruddha pratIta hone vAlI zaktiyoM kA eka sAtha prakAzita honA hI 'anekAnta' kahalAtA hai| anekAnta kI dArzanika paribhASA ne vyavahAra ke dharAtala para kadama rakhA to saMtoM, mahAtmAoM, AcAryoM, vidvAnoM ne isakI vyavahArika vyAkhyAyeM kI aura ise janasamudAya kI sAmAjika tathA rASTrIya samasyAoM ke samAdhAna meM upayogI batalAyA aura anekAnta vizva-vyApaka ho gyaa| jo samasyA uThatI usakA samAdhAna anekAnta de detaa| vastu eka hai usake dharma (guNa) ananta haiN| usameM ananta zaktiyAM haiM, kintu mAnava kI dRSTi sImita yA pakSa eka hone ke kAraNa vaha use apane-apane najariye se dekhatA hai| apanI dRSTi ko hI satya samajhakara vastu meM vyApta anya dRSTigata guNoM kI avahelanA karake vaha zora macAtA rahatA hai dUsaroM se lar3atA rahatA hai| sArI samasyAyeM, dveSa, vidroha mAtra isI kAraNa hote haiM ki hama kisI bhI bAta kA mAtra vahI eka pahalU dekhate haiM jo hamAre svArthoM ke karIba hotA hai| hamArA dRSTikoNa bhI satya ho sakatA hai tathA hamAre alAvA anya dRSTikoNa bhI satya ho sakate haiM aisA ciMtana hI anekAntaparaka cintana kahalAtA hai jo ki vidrohoM, jhagar3oM aura samasyAoM se hameM mukta rakha sakatA hai| anekAnta ko vyApaka banAne ke prayAsa teja hue haiN| usakI prAsaMgikatA bhI bar3hI, lokapriyatA bhI bddh'ii| kintu use vyApaka banAte-banAte usakI mUla avadhAraNA para bhI AghAta lagane lgaa| vartamAna meM bar3e-bar3e saMtoM se lekara bar3e-bar3e vidvAn bhI anekAnta kA matalaba mAtra itanA samajhate haiM ki "maiM bhI sahI, tuma bhI sahI", "tuma bhI sahI maiM bhI sahI" "ye bhI sahI, vo bhI sahI" / kintu yaha mithyA bhrAMti hai| anekAnta viSaya para kucha likhane yA kahane se pUrva hameM yaha vicAra karanA cAhie ki vAstava meM hamane anekAnta ko samajhA hai yA nahIM? usako par3hA hai yA nahIM? usake zAstrIya AdhAra ko jAnA hai yA nahIM?
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 24 anekAnta kI mUla avadhAraNA ko samajhe binA usake bAre meM vyartha manoraMjaka, AkarSaka dikhane vAlI bhASaNabAjI anekAnta ke svarUpa ko na sirpha bigAr3atI hai apitu usake yathArtha svarUpa kA bodha na hone se usake pratizraddhA ko bhI kama karatI hai / ataH sarvaprathama sAdhAraNa sarala zabdoM meM hama anekAnta kA vAstavika svarUpa samajheM / kyA hai anekAnta ? -: eka hI vastu meM ananta dharmaguNa hote haiM vaha kisI eka guNa yA dharma vAlI nahIM hotI / aba prazna uThatA hai ki vastu ke ananta dharmoM ko kyA eka sAtha kahA jA sakatA hai? yaha kaThina samasyA hai| aisA asaMbhava hai / ataH isake vacana vyavahAra ke liye apekSAvAda kA vikalpa sAmane aayaa| eka bAra meM vastu kA eka hI dharma kahA jA sakatA hai, sabhI dharma nahIM, kintu isakA artha yaha nahIM ki ve sabhI dharma vastu meM haiM hI nahIM / vastu ke ananta dharma ko mukhya gauNa kI vivakSA karake kathana kiyA jAtA hai| eka bAra eka sabhA meM pAMca samAna stara ke pratiSThita maMtriyoM ko AmaMtrita kiyA gyaa| saMcAlaka mahodaya ko samasyA ho gayI ki vaha vANI ke dvArA pahale kisakA abhinandana mAika para bole ? vaha sabhI kA nAma eka samaya meM to kaha nahIM sakatA / kisI-na-kisI kA nAma to Age yA pIche lenA hI pdd'egaa| yahI samasyA vastu ke ananta dharma ke bAre meM hai - kise pahale kahA jAya aura kise bAda meM? apekSAvAda ne isakA samAdhAna diyaa| ise hI syAdvAda kahA jAtA hai / syAt + vaad| yahAM syAt pada kA artha hai kathaMcit yA kisI apekSA se aura vAda kA artha hai kathana / arthAt kisI apekSA se kathana / vartamAna meM bar3e-bar3e darzanazAstra ke prophesara evaM vidyArthI bhI jaina darzana ke syAdvAda ko " "zAyadavAda" ke rUpa meM kahakara apane jJAna kI alpatA kA paricaya dete haiM / " zAyadavAda" anizcayAtmaka jJAna hai jabaki syAdvAda meM jisa apekSA kathana kiyA jAtA hai vaha pUrNataH satya aura nizcayAtmaka hotA hai / hama pratidina isa syAdvAda kA sahArA lekara hI vacana vyavahAra karate haiM / yaha bAta alaga hai ki use hama jAnate nahIM haiM / hamAre parivAra meM eka choTA-sA baccA bhI ise samajhatA hai / usakI mammI
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/25 jaba usase kahatI haiM ki jAo beTe pApA ko bulA lAo taba vaha nAnA yA dAdA ko nahIM varana apane pitA ko hI balAkara lAtA hai| use isa bAta kA jJAna hai ki mammI ne 'pApA' zabda merI apekSA kahA hai na ki apanI apekssaa| vAstava meM syAdvAda vacana zailI ke binA jagata meM vacana vyavahAra cala hI nahIM sktaa| anekAnta meM bhI anekAnta -: prazna uThatA hai ki kyA vastu mAtra 'anekAnta' svarUpa hI hai? yadi aisA kahA jAya to yahAM bhI 'ekAnta' kA prasaMga aayegaa| jainAcAryoM ne isakA samAdhAna kiyA - "anekAnto'pi anekAntaH pramANanaya saadhnH| anekAntaH pramANAte tadekAnto'ipatAnnayAt / / ' yahAM AcAryoM ne anekAnta ko bhI anekAnta svarUpa btlaayaa| ve kahate haiM ki pramANa aura naya kA sAdhana hone se anekAnta bhI anekAnta svarUpa hai| anekAnta bhI do prakAra kA hotA hai - 1. samyak anekAnta 2. mithyA anekAnta anekAnta kA pratipAdana karate samaya inhIM do bhedoM ko samajhane meM bhUla ho jAtI hai| yahAM mithyA anekAnta dveSa hai aprayojana bhUta hai| usakI na to dArzanika dharAtala para koI upayogitA hai aura na hI vyavahArika dharAtala pr| 'ye bhI sahI vo bhI sahI', 'hama bhI sahI tuma bhI sahI' ke nAre jo anekAnta ko lekara cala par3e haiM ve anekAnta ke samyak aura mithyA svarUpa ko na samajhane ke kAraNa hI utpanna ho rahe haiM jisase samAja meM bhrAMti utpanna ho jAtI hai| loga kahate haiM jahAM anekAnta hai vahAM matabheda nahIM ho sktaa| matabheda to vastu kA svarUpa hai vaha kyoM na hogA? kyA cAMda aura sUraja meM bheda nahIM hai? kyA nara aura nArI meM bheda nahIM hai? kyA SaDdravyoM meM bheda nahIM haiM? hA~, mAnavIya mUlyoM kI dRSTi se itanA avazya kahA jA sakatA hai ki jahAM anekAnta ho vahAM matabheda nahIM ho sktaa| kyA hai mithyA anekAnta - mithyA anekAnta ko samajhane ke lie mithyAekAnta ko samajha lenA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/26 hogaa| jahAM vastu meM sthita anya sabhI dharmoM kA 'niSedha' karake kisI eka dharma kA kathana kiyA jAtA hai yA phira usa dharma kA kathana kiyA jAtA hai jo vastu meM haiM hI nahIM taba vaha mithyAekAnta kahalAtA hai| inhIM mithyAekAntoM kA jaba samUha ho jAtA hai taba vaha mithyA anekAnta bana jAtA hai| udAharaNa ke taura para yadi koI agni ko dekhakara yaha kahe ki yaha kAlI hai aura koI dUsarA usI agni ko dekhakara yaha kahe ki yaha to bhUrI hai aura koI tIsarA anekAntAbhAsI jhagar3A nipaTAne kI dRSTi se yaha kahe ki pahalA bhI sahI hai aura dUsarA bhI sahI hai to yaha anekAnta mithyAsvarUpa vAlA hogaa| isakI koI upayogitA hI nahIM hai| vastu meM ananta dharma to hote haiM kintu sabhI dharma nhiiN| AtmA ko koI cetana kahe aura koI acetana taba usameM prathama bAta hI sahI ho sakatI hai| ye donoM bAteM sahI haiM-aisA anekAnta ke sacce svarUpa ko na samajhane vAlA hI kaha sakatA hai| isI saMdarbha meM hama eka aura udAharaNa leM ki bhArata meM vibhinna dharma mAnane vAle loga haiN| kucha loga mAMsAhAra karate haiM aura usameM dharma mAnate haiM aura kucha isako ghora adhrm| bAta to koI eka hI ThIka hai| isa sthAna para koI bar3abolA, chadma sampradAyanirapekSavAdI, voTabaiMkAkAMkSI yaha bhASaNa detA phire ki donoM hI apanI-apanI apekSA ThIka haiM taba yaha mithyA anekAnta hogaa| hameM anekAnta meM prayukta 'bhI' ko 'hI' kI nIMva aura dharAtala para khar3A karanA hogA, vahI sacce anekAnta kA svarUpa hogaa| yaha dRSTi durAgraha kI na hokara satyAgraha kI hogii| loga kahate haiM anekAnta meM Agraha nahIM hotA-aisA kahanA galata hai| isa sthAna para yaha kahanA cAhie ki anekAnta meM durAgraha nahIM hotaa| sUrya to pUraba se hI nikalegA, koI kahe ki pazcima se bhI, dakSiNa se bhI aura yadi hama anekAnta kA sahArA lekara una donoM kI bAta svIkAra kareM to yaha anekAnta kA durupayoga hI hogaa| kyA hai samyak anekAnta? samyak anekAnta ko bhI samajhane ke lie sabase pahale samyak ekAnta ko samajhanA hogaa| samyak ekAnta meM vastu meM upasthita anya sabhI dharmoM kA niSedha na karake varana unheM gauNa karake kathana kiyA jAtA hai| isI prakAra samyak ekAntoM kA samUha samyak anekAnta bana jAtA hai| yaha upAdeya hai-grahaNa karane
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/27 yogya hai| yaha vyavahArika dharAtala para bhI upayogI hai| vAstava meM jisa anekAnta ko vyApaka banAnA hai jisake AdhAra para hameM samasyAoM kA samAdhAna khojanA hai vaha yahI hai| udAharaNa ke taura para eka kahatA hai ki agni uNNa hai aura eka kahatA hai ki agli lAla hai taba tIsarA anekAnta vAlA vyakti kahatA hai-isameM lar3ane kI kyA bAta hai| tuma donoM hI sahI ho| agni kA svabhAva eka hI samaya meM uSNatva bhI hai aura lAlatva bhI hai| yahAM samyak anekAnta hotA hai| yaha dArzanika aura vyavahArika donoM hI sthAnoM para upayogI banatA hai| magara anekAnta ko samajhane ke lie dRSTi caahie| managar3haMta, binA jAne samajhe, binA vicAra ke isa viSaya para cAhe jaisA bolanA aura phira tarkoM kA sAmanA karanA-anekAnta kI chavi ko bhI dhUmila karatA hai aura vaktA kI chavi ko bhii| anekAntAbhAsa - anekAnta para sthUla jJAna rakhane vAle kaI vidvAnoM se yaha aksara sunA jAtA hai ki jainadarzana kA anekAnta sabhI dharmo kA mizraNa hai| ye sabako acchA batalAyA hai aura na jAne kyA-kyA? kintu kisa cIz2a ko vaha acchA batalAyA hai? kyA usa cIja ko bhI jo galata hai? nhiiN| anekAnta kI dRSTi satyAgraha kI dRSTi hai vaha vastu ke unhIM dharmo kI mukhya gauNa rUpa se carcA karatA hai jo vastu meM nihita hai| usameM vidyamAna hai| loga atireka meM yaha bhI kaha jAte haiM ki anekAnta to samudra ke samAna hai jahAM sabhI dharmoM, darzanoM kI nadiyAM Akara mila jAtI haiN| kintu gaMbhIratA se vicAra kiyA jAya to kyA yaha sahI lagatA hai? upAdeyatA kI dRSTi se dRSTAnta meM hI dekheM to kyA samudra kA khArA pAnI pIne yogya hotA hai? kyA anekAnta vAstava meM aisA samudra ho sakatA hai jisakA jala grahaNa karane yogya na ho| nahIM kadApi nhiiN| aisA svarUpa to mithyA anekAnta kA hI ho sakatA haiM anekAnta koI samudra nahIM hai jahAM sArI nadiyAM Akara milatI haiN| anekAnta himAlaya ke samAna hai jahAM se sArI nadiyAM prasphuTita hotI haiM-aura jana jana ko AsthA kA kendra banAtI haiM, logoM ko tRpta karatI hai| saMkSepa meM samajheM samudra mithyA anekAnta kA dRSTAnta hai aura himAlaya samyak anekAnta kA dRSTAnta hai| hameM isa tathya ko gaMbhIratA se samajhanA hogA ki kyA sau jhUThoM ko
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/28 milAkara kabhI eka satya bana sakatA hai? kintu anekAntabhAsI aisA karane se bhI nahIM cuukte| hama anekAntAbhAsa ko samajhane lageMge to hamAre khyAla meM anekAnta sahaja hI A jaaegaa| - eka kisAna kI lar3akI yauvana kI dalahIja ko pAra karate hue paiMtIsa varSa kI ho gyii| usake lie lagabhaga cAlIsa varSa kA vara khojanA muzkila ho gyaa| kisI ne salAha dI yadi cAlIsa varSa kA vara na milatA ho to bIsa-bIsa varSa ke do lar3akoM se vivAha kara do| sthiti hAsyAspada bana gaI, kyA yaha samAdhAna hai? yadyapi donoM bIsa-bIsa varSa ke yuvaka apanI-apanI apekSA ThIka haiM kintu kyA ve cAlIsa varSIya vyakti kA sthAna le sakate haiM? yahAM samasyA utpanna ho jAtI hai| ataH hama ina udAharaNoM se samajheM ki kyA hama anekAnta para bolate samaya aisI sthitiyAM to utpanna nahIM kara rhe| eka bAlaka pustaka vikretA kI dukAna para jAkara AThavIM kI gaNita kI pustaka mAMgatA hai| vikretA kahatA hai-yaha pustaka to nahIM hai aisA karo tuma eka pAMcavI kI pustaka le jAo aura eka tIsarI kI pustaka le jAo-tumhArA AThavIM kA kAma cala jaayegaa| ise hI anekAntAbhAsa kahate haiN| kyA usa bAlaka kA samAdhAna hogA? isI udAharaNa se hama anekAnta ko smjheN| bAlaka usI vikretA se eka anya pustaka bAraha rupaye meM kharIdatA hai aura bIsa kA noTa detA hai| vikretA kramazaH pAMca kA, do kA tathA eka kA noTa ATha rupaye ke lie vApasa karatA hai| bAlaka kA kAma ho jAtA hai| yahAM samyak anekAnta hai, yaha upAdeya hai| ___ hama vizva kI hara samasyA kA samAdhAna anekAnta meM khoja sakate haiM kintu anekAnta ke svarUpa ko nikhArakara, usake svarUpa ko vyartha hI lacchedAra bhASaNabAjI ke lie bigAr3akara samasyAoM kA samAdhAna usameM nahIM khoja skte| anekAnta kI vizva ko AvazyakatA hai| magara anekAnta ke sAtha eka parezAnI hai ki ye ekAntadRSTi kA mAnava anekAnta ke svarUpa ko bhI ekAnta meM Dhakela detA hai| anekAnta kahatA hai-mujhe samajhane ke lie puruSArtha cAhie, dhairya cAhie, sahiSNutA sAhie, ananta dRSTiyAM caahie| "apane cehare se jo jAhira hai chupAyeM kaise? hama ApakI naz2aroM ke mutAbika naz2ara AyeM kaise?
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/29 koI apanI hI naz2aroM se to hameM de dekhegA eka katare ko samundara naz2ara Aye kaise? jainadarzana ke mahAnavettA kSullaka jinendravarNI jI ne itanI vyApaka dRSTi rakhate hue bhI 'nayadarpaNa' ke prathama adhyAya meM hI atyaMta vinamratApUrvaka apanI anekAnta dRSTi kI samIkSA karane ko kahA hai - "aba tujhe yaha dekhanA hai ki kahIM mere andara to isa prakAra kA koI kadAgraha nahIM par3A hai| yaha bAta zabdoM para se nirdhArita nahIM kI jA sktii| zabdoM meM pUchane para to maiM anekAntavAdI hUM hI, anekAntavAdiyoM kA ziSya jo huuN| jaina mata anekAntamata hai aura maiM bhI jainI hUM, isaliye merI saba bAteM satya haiN| Upara niyama jo banA diyA hai ki jainiyoM kI bAta saccI aura anya kI bAta jhuutthii| prabho! aisA artha karane kA prayatna na kr| yahAM sAmpradAyikatA ko avakAza nhiiN| jaina sampradAya jainamata nahIM hai| anekAntika dhAraNAoM kA nAma jainamata hai| mata anekAnta avazya hai, para maiM anekAntika hUM yA nahIM, vicAra to isa bAta kA karanA hai|" hama bhUla yaha karate haiM ki anekAnta ko anekAnta kI dRSTi se na dekhakara apanI svayaM kI ekAMta dRSTi se hI dekhate haiN| jo vastu jaisI hai usakA jo svarUpa hai| kyA usase bhinna dRSTi anekAnta ko maMjUra hogI? anekAnta jaisA hai hameM vaisA hI maMjUra kyoM nahIM? hama use apane cintana jaisA kyoM banAnA cAhate haiM? isa viSaya para gaharAI se vicAra kI AvazyakatA hai ki hameM apane cintana ko anekAnta ke anurUpa banAnA hai yA anekAnta ko apane ciMtana ke anurUpa / anekAnta kA upayoga ho, durupayoga nhiiN| apane Apako anekAnta ke phrema meM phiTa kareM na ki anekAnta ko apane phrema meN| jaba aisA hogA tabhI hama sacce anekAnta ko pA sakeMge, usake sacce svarUpa ko vizva ke samakSa rakha sakeMge aura anekAnta svarUpI bhagavAna AtmA kI akhaNDa anubhUti kara skeNge| "anekAntAnubhUtijayavantavarte" zodha chAtra jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharmadarzana vibhAga jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya, lADanUM-341306
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikharajI ke prati hamAre pUrvajoM kA yogadAna aura hamArA karttavya subhASa jaina anAdi nidhana tIrtha zrI sammeda zikharajI jaina dharma ke sabhI sampradAyoM kI zraddhA kA kendra hai kyoMki isa parvata se bIsa tIrthakara evaM asaMkhya muniyoM ne mokSa prApta kiyA hai / parvata para 21 prAcIna ToMke haiN| 20 meM tIrthaMkaroM ke tathA eka ToMka meM gaNadharoM ke caraNa cinha pratiSThita haiN| samaya ke sAtha sAtha rAjanaitika, sAmAjika, dhArmika evaM Arthika uthala-puthala ke kAraNa jaina dharma kI prAcInatA (nirgranthatA) para kuThArAghAta hotA rahA / mUrtipUjaka zvetAmbaroM kI utpatti kA yahI mukhya kAraNa bnaa| IsA kI pAMcavI zatAbdI ke anta meM ballabhI vAcanA ke samaya jainoM kA eka sampradaya prAcIna jaina samAja se alaga ho gyaa| prAcIna jaina digambara kahalAne lage aura alaga huA sampradAya mUrtipUjaka zvetAmbara kahalAyA / ukta tathyoM kI puSTi vizva ke itihAsakAroM ne isa prakAra kI hai 1 -- 66 .. zvetAmbaroM kA astitva alpakAla se bamuzkila IsA kI pAMcavI zatAbdI se hai jabaki digambara nizcita rUpa se vahIM nirgratha haiM jinakA varNana bauddhoM ke dharma granthoM ke aneka paricchedoM meM huA hai| isalie ve IsA pUrva 600 varSa prAcIna to haiM hii| bhagavAna mahAvIra aura unake prAraMbhika anuyAyiyoM kI atyaMta prasiddha bAhya vizeSatA thI- unake nagna rUpa meM bhramaNa karane kI kriyA, aura isI se digambara zabda banA / " (enasAiklopIDiyA briTenikA khaNDa-25 gyAhavAM saMskaraNa sana 1911 ) ".... hinduoM ke prAcIna darzana granthoM meM jainiyoM ko nagna athavA digambara zabda se sambodhita kiyA gayA hai|" ( zrI eca. esa. vilsana ) " mathurA se kuzANa kAla nirmita tIrthaMkaroM kI jo pratimAeM prApta huI haiM / unameM yadi jina bhagavAna khaDgAsana mudrA meM haiM to nirvastra (nagna) digambara haiM aura yadi padmAsana haiM to unakI banAvaTa isa prakAra kI hai ki na to unake vastra aura na guptAMga dikhAI dete haiN| gujarAta ke akoTA sthAna se RSabhanAtha kI avarabhAga para vastra sahita jo khaDgAsana pratimA milI hai vaha IsA kI pAMcavI zatAbdI ke aMtima kAla kI mAnI gayI hai jo ki ballabhI meM hue aMtima adhivezana
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/31 (vAcanA) kA samaya bhI hai| isase patA calatA hai ki ballabhI ke isa aMtima adhivezana se hI zvetAmbara mata kA prAdurbhAva huaa|" / (enasAiklopIDiyA briTenikA khaNDa-10 pRSTha 11 san 1981) digambara jaina samAja sadaiva hI asaMgaThita rhaa| apane tIrthoM ke prati usakI aTUTa zraddhA to rahI kintu saMgaThana aura dhanAbhAva ke kAraNa unake vikAsa aura vyavasthA ke prati kucha udAsIna bhI rhaa| ThIka isake viparIta mUrtipUjaka zvetAmbara saMgaThita aura dhanADhya rhaa| isI kA lAbha uThAkara unhoMne prAcIna tIrthoM para apanA kabz2A karane kI kUTanIti apnaaii| isI nIti ke aMtargata unhoMne zikharajI ko apanA sAbita karane ke lie kaI cAleM clii| akabara ke pharamAna ke AdhAra para apanA adhikAra jamAne kA prayatna kiyA kintu paTanA hAIkorTa ne pharamAna ko jAlI karAra diyaa| rAjA pAlagaMja se kharIdArI ke AdhAra para tIrtha ko apanA btaayaa| parvatarAja ke bihAra sarakAra meM nihIta ho jAne se yaha cAla bhI nahIM cala paaii| vaise bhI suprIma korTa kI naz2Ira hai ki maMdira-pUjA sthala bece aura kharIde nahIM jaate| aMtatogatvA privIkoMsila ne sabhI prAcIna ToMko meM digambarI AmnAya ke caraNa-cinha pratiSThita hone kI puSTi kii| isa saba ke bAvajUda mUrtipUjaka zvetAmbaroM ne anya kaI prakAra ke hathakaNDe apanA kara tIrtharAja para apanA Adhipatya jamAne aura digambaroM ko haTAne kA abhiyAna jArI rkhaa| aise saMkaTa kAla meM saMgaThana kA abhAva hote hue digambara jaina samAja ke kaI mahAnubhAva tIrtharAja kI rakSArtha vyaktigata rUpa meM Age Ae aura samarpaNa bhAvanA se sevA meM juTa pdd'e| inameM sahAranapura ke seTha jambUprasAda kA nAma ullekhanIya hai| unake viSaya meM prasiddha sAhityakAra zrI kanhaiyAlAla mizra prabhAkara ne apane vicAra isa prakAra vyakta kiye haiN| zrI jambUprasAda jaina kA adbhuta tyAga "sArA samAja so jAye, koI sAtha na de, taba bhI maiM laDUMgA !" rAjA ne sammedazikharajI kA tIrtha zvetAmbara samAja ko beca diyA thA usase tIna prazna ubhara Aye the| zvetAmbaroM kA Agraha thA ki hama digambaroM ko isa tIrtha kI yAtrA na karane deMge, yaha digambariyoM kA ghora apamAna thA, yaha pahalA prshn| rAjA ko tIrtha becane kA adhikAra nahIM hai, kyoMki tIrtha koI sampatti nahIM hai, yaha dUsarA prazna aura tIrtha ke sambandha meM digambaroM ke adhikAra kA prshn| digambara samAja kA hara eka AdamI becaina thA, para korI becainI kyA karegI? yahA~ to Age bar3hakara eka pUrA yuddha sira para lene kI bAta thI, usake lie
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/32 prAyaH koI taiyAra na thA / itane vizAla samAja meM eka sira ubharakara uThA, eka kadama Age bar3hA aura eka vANI sabake kAnoM meM pratidhvanita huI "sArA samAja so jAye, koI sAtha na de, taba bhI maiM ldduuNgaa| yaha digambara samAja ke jIvana-maraNa kA prazna hai| maiM isakI upekSA nahIM kara sakatA !" - yaha sahAranapura ke prakhyAta raIsa lA. jambUprasAdajI kI vANI thI, jisane sAre samAja meM eka navacetanA kI phuhAra barasA dii| mIThe bola bolanA bhale hI muzkila ho, UMce bola bolanA bahuta sarala hai| isa saralatA meM kaThinatA kI sRSTi taba hotI hai, jaba unake anusAra kAma karane kA samaya AtA hai| lAlAjI ne UMce bola bole aura unheM nibAhA, 50 hajAra cAMdI ke sikke apane ghara se nikAlakara unhoMne kharca kiye aura zrI lA devIsahAyajI phIrojapura nivAsI evaM zrI tIrthakSetra kameTI bambaI ke kandhe se kandhA milAkara pUre DhAI varSa taka rAta-dina apane ko bhUle, ve usameM juTe rahe aura taba caina se baiThe, jaba samAja ke gale meM vijaya kI mAlA par3a cukI / mukaddame ke dinoM meM hI unakI patnI kA bhayaMkara Aparezana huA / mRtyu sAmane khar3I thI, jIvana dUra dikhAI detA thA, sabane cAhA ki ve pAsa raheM, para unheM avakAza na thA, ve na Aye / yaha unakI dhuna, unakI lagana kI eka tasvIra hai, bahuta camakadAra aura pUjA ke lAyaka, para yaha adhUrI hai, yadi hama yaha na jAna leM ki taba lAlA jambUprasAda kisa sthiti meM the, jaba samAja ke apamAna kA yaha caileMja unhoMne svIkAra kiyA thA / san 1877 meM janme aura 1900 meM isa sTeTa meM dattaka putra ke rUpa meM aaye| taba ve meraTha kAlija ke eka honahAra vidyArthI the| 1893 meM unakA vivAha ho gayA thA, para vivAha kA bandhana aura itanI bar3I sTeTa kI prApti unake vidyA- prema ko na jIta sakI aura ve par3hate gaye, para kuTumba ke dUsare sadasya sTeTa ke adhikArI banakara Aye aura mukaddamebAjI zurU huii| yaha jIvana-maraNa kA prazna thA, kaoNleja ko namaskAra kara ve isa saMgharSa meM A kUde aura 1907 meM vijayI hue / paNDita motIlAla neharU privIkauMsila meM Apake vakIla the aura apanI vijaya, kisI vivAhita yuvA ke dattaka hone kI pahalI naz2Ira thI / yaha vijaya bahuta bar3I thI, para bahuta mahaMgI bhii| sTeTa kI Arthika sthiti para isakA gaharA prabhAva par3A thA aura Apa use saMbhAla hI rahe the ki zikharajI kA AhvAna Apane svIkAra kara liyA / tIrtha-rakSaka - ajitaprasAda jaina lakhanaU ke zrI ajitaprasAda jaina eDavokeTa ne digambaroM ke adhikAroM kI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/38 rakSA hetu apanA jIvana hI samarpita kara diyaa| "ajJAta jIvana" pustaka meM unake parizrama aura tyAga kI bhAvanA ke prati hama natamastaka haiN| tIrthakSetra kameTI digambara jaina samAja ke vAstavika dAnavIra zrI seTha mANikacanda hIrAcanda, Justice of the Peace "zAnti rakSaka" padavI se vibhUSita, jaina jAti-uddhAraka, jaina dharma sevaka, jaina dharma prabhAvanA saMcAraka, dharmavIra ne zvetAmbara jaina samAja ke atyAcAra tathA jaina tIrtha kSetroM para anadhikRta AkramaNa ke kAraNa eka kameTI kI sthApanA karanA Avazyaka smjhaa| bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI kA kAryAlaya niyamAnusAra bambaI kI hIrAbAga dharmazAlA meM kholA gyaa| seThajI ne mahAmaMtrI pada kA kAma apane Upara liyaa| tIrthakSetra kameTI kI sthApanA ke samaya se seTha mANikacanda jI nitya prati hIrAbAga dharmazAlA ke kAryAlaya meM 3-4-5 ghaMTe kArya kI AvazyakatAnusAra svataH padhArate the, saba patra vyavahAra karate aura kAmakAja dekhate the| pUjA kesa 7 mArca 1912 ko bAbU mahArAja bahAdurasiMha ne zvetAmbara jaina saMgha kI ora se, seTha hukumacanda tathA 18 anya bhAratavarSIya digambara jaina samAja ke pramukha sadasyoM ke viruddha, ArDara 8 rUla 1 ke anusAra, sabajaja haz2ArIbAga kI kacaharI meM nAliza peza kii| muddaI kA dAvA thA ki zrI sammedazikhara jI nirvANa-kSetra sthita ToMka, mandira, dharmazAlA saba zvetAmbara saMgha dvArA nirmita huI haiN| digambarAmnAyI jainiyoM ko zvetAmbara AmnAya ke viruddha aura zvetAmbara saMgha ko anumati binA prakSAla-pUjA Adi karane kA adhikAra nahIM hai; na vaha dharmazAlA meM Thahara sakate haiN| yaha mukaddamA sAr3he cAra barasa se Upara claa| ubhaya pakSa kA kaI lAkha rupayA vyartha kharca huaa| antima nirNaya saba-jajI se 31 akTUbara 1916 ko huaa| isa nirNaya ke anusAra zrI RSabhadeva, vAsupUjya, neminAtha, mahAvIra svAmI tIrthaMkaroM kA nirvANa zrI kailAza (himAlaya), caMpApura (bhAgalapura), giranAra (gujarAta), pAvApura (paTanA) se huA hai| ina cAra tIrthaMkaroM kI TauMko ke atirikta anya
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 34 saba TauMko meM prativAdI digambarI saMgha kA prakSAla - pUjA kA adhikAra nizcita pAyA gyaa| digambarI samAja ke yAtrI prAtaH jAte haiM, aura sUryAsta se pahale vApasa lauTa Ate haiN| vaha parvatarAja para anna-jala nahIM lete| gAMdhIjI paMca bane 1917 kA kAMgresa adhivezana dekhane ke lie maiM kalakattA gayA / eka dina mahAtmA bhagavAna dIna jI ke sAtha maiM brahmamuhUrta meM mahAtmA gAMdhI ke nivAsa sthAna para gyaa| mahAtmA jI se nivedana kiyA ki vaha digambara zvetAmbara samAja ke pArasparika virodha kA, jo kaI varasa se cala rahA hai, jisameM kaI lAkha rupayA ubhaya samAja kA naSTa ho cukA hai aura pArasparika manomAlinya bar3hatA jA rahA hai, anta karA deM / mahAtmA gAMdhI ne hamArI prArthanA dhyAna se sunI, aura mAmale kA nirNaya karanA svIkAra kiyA aura kahA ki cAhe jitanA samaya lage, maiM isa jhagar3e kA nibaTArA kara dUMgA kintu ubhaya pakSa ikarAra nAmA rajisTarI karAke mujhe de deM ki merA nirNaya ubhayapakSa ko niHsaMkoca svIkAra aura mAnanIya hogA / mahAtmA bhagavAna dIna jI aura mai kitanI hI bAra rAyabahAdura badrIdAsa jI kI sevA meM unake nivAsasthAna para gae aura unase prArthanA kI ki vaha zvetAmbara samAja kI ora se aise ikarAra nAme kI rajisTarI karA deM / rAyabahAdura badrIdAsa jI ko AzvAsana diyA ki digambarIya samAja kI ora se rajisTarI karA dene kI z2immedArI hama apane Upara lete haiN| lekina rAyabahAdura jI ne bAta ko TAla dI / yahI kahate rahe ki samAja unake kahane meM nahIM hai / kucha na honA thA, kucha na huaa| saba prayatna vyartha huA / haz2ArIbAga sabajaja ke nirNaya kI apIla hAIkorTa paTanA meM ubhayapakSa ne kiyaa| donoM apIla 14 apraila 1921 ko khArija hue| ubhayapakSa ne phira Age dUsarI apIla laMdana meM prIvI kAunsila meM kii| vaha donoM apIla bhI 16 sitambara 1925 ko khArija hue| pariNAmataH jaina samAja ke pracura dravya kA apavyaya aura pArasparika manomAlinya kI vRddhi huii| vakIla aura pairokAra - mukhatAra amIra ho ge| iGkazana kesa " pUjA kesa" ke nirNaya ke pazcAt jisameM zvetAmbara samAja ko yatheSTa saphalatA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/35 nahIM prApta huI, sammedAcala tIrtharAja ke zvetAmbarAmnAyI prabandhakoM ne yaha prayatna kiyA ki zrI kuMthanAtha kI TauMka ke pAsa jahAM se madhuvana ke rAste se tIrtharAja kI yAtrA prArambha hotI hai, eka bar3A phATaka khar3A kareM, jisameM yAtriyoM ko yAtrA ke liye zvetAmbara samAja kI dayA-dRSTi para nirbhara rahanA par3e, usa phATaka ke pAsa talavAra baMdUka Adi hathiyAra banda sipAhI bhI rakhe jaaveN| tIrtharAja para bijalI girane se pUjya caraNAlaya jinako "TauMka" kahA jAtA hai TUTa jAtI haiM aura nUtana caraNa sthApanA kI AvazyakatA hotI hai| aise navIna caraNa zvetAmbara samAja ke prabandha se isa rUpa meM sthApita kiye gaye the jisa rUpa meM vaha digambara AmnAyI upAsakoM dvArA pUjya nahIM the| digambara AmnAya ke anusAra "caraNa cinha" arthAt caraNoM ke talavoM kI chApa pUjya hai, kintu caraNa yugala kI AkRti arthAt nAkhUnadAra aMgUThA aMguliyoM kI aura paMje kI AkRti apUjya hai| ataH phATaka aura sipAhiyoM ke nivAsa sthAna banAne ko rokane aura apUjya caraNoM ko haTAkara pUjA yogya caraNa cinha sthApana kiye jAne ke vAste digambara samAja kI ora se haz2ArIbAga ke sabajaja kI kacaharI meM 4 akTUbara 1920 ko nAliza dAkhila kI gii| isa mukaddameM meM (1) sara seTha hukumacanda, indaura (2) zrI jambUprasAda, sahAranapura (3) zrI devI sahAya, fIrojapura (4) seTha hIrAcanda, zolApura (5) seTha sukhAnanda, bambaI (6) seTha dayAcanda, kalakattA (7) seTha mAnikacanda, jhAlarApATana (8) seTha Tekacanda, ajamera (9) seTha harasukhadAsa, haz2ArIbAga 9 muddaI the| (1) bAbU mahArAja bahAdura siMha, (2) nagaraseTha kastUrabhAI, ahamadAbAda, (3) bAbU rAyakumArasiMha, kalakattA, (4) seTha motIcanda, kalakattA zvetAmbarI jainasamAja ke pratinidhirUpa muddAleha banAye gaye the| nAliza ArDara 8 rUla 1 ke anusAra kI gaI thii| disambara 1923 ke prArambha meM usa mukaddameM meM gavAha peza hone kA avasara aayaa| seTha mAnikacanda jI kA svargavAsa ho cukA thaa| kameTI kI rokar3a meM kharca ke vAste paryApta dhana nahIM thaa| zrI bairisTara campata rAya jI haradoI jile meM khyAtiprApta phaujadArI ke vizeSajJa vakIla the| unhoMne tIrtharAja kI sevA karane aura binA kisI phIsa ke mukaddame meM kAma karane ke abhiprAya se bairisTarI kA vyavasAya tyAga diyA, jisase unako kaI haz2Ara rupaye kI mAsika AmadanI thIM zrI campatarAya ke likhane para maiMne bhI tIrtharAja kI sevA binA kisI fIsa karanA svIkAra kara liyaa| hama donoM 2 disambara 1923 ko lakhanaU se calakara 3 disambara ko haz2ArIbAga pahuMca gye| 4 disambara 1923 se 16 janavarI taka hamArI tarafa ke
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/36 gavAha peza hote rahe, jinameM mukhyatayA lAlA devIsahAya jI phIrojapura, seTha haranarAyaNa jI bhAgalapura, - gahaba jugamandhara dAsa najIbAbAda, sara seTha hukumacanda indaura, rAyabahAdura nAMdamala ajamera, rAyasAheba phUlacandarAya lakhanaU, paMDita pannAlAla nyAya divAkara, paMDita jayadeva jI, paMDita gajAdhara lAla jI the| rAyasAheba phUlacanda rAya kA bayAna cAlU thA ki yakAyaka 17 janavarI ko sabajaja sAheba kI haz2ArIbAga se rAMcI kI badalI kA hukma A gyaa| mukaddamA calanA banda ho gayA phira mukaddamA bhI haz2ArIbAga se rAMcI ko bheja diyA gyaa| jahAM 25 mArca 1924 se rAyasAheba phUlacanda rAya kI gavAhI calane lgii| 24 apraila 1924 ko bAbU mahArAjabahAdura siMha prativAdI naM. 1 ke gavAhoM ke bayAna khatma huye| ubhayapakSa kI bahasa 18 dina taka calI aura 26 maI 1924 ko hamArA dAvA kharce sameta DigarI huaa| nirNAyaka zrI phaNIndra lAla sena saMskRtajJa sabajaja mahodaya the| usa nirNaya kA apIla paTanA hAIkorTa meM zrI Ross aura zrI Wort do aMgreja jajoM ke sAmane peza huaa| zvetAmbarI saMgha kI tarapha se zrI bhUlAbhAI desAI ne bahasa kI thii| caraNa-cinha ke viSaya meM hamArI jIta huii| maiMne 7 varSa taka 1923 se 1930 taka tIrthakSetra kameTI kA kAma kiyaa| 46000 mere nAma se tIrthakSetra kameTI kI bahI meM dAnakhAte jamA haiN| kartavya pAlaka : bairisTara campatarAya jaina __ bairisTara campatarAya jaina apane dharma ke prati pUrNataH samarpita the| bAbU kAmatAprasAda jaina ne unake viSaya meM jo udgAra vyakta kie haiM unameM se kucha yahAM uddhRta kie jA rahe haiN| __ dharma-rakSaka - dharma svataH paMgu hai-vaha dharmAtmAoM kA Azraya cAhatA hai-dharmAtmAoM ke sahAre vaha duniyA meM camakatA hai| bairisTara sA0 svayaM dharmAzraya the| yadi koI dharma para AkramaNa karatA to vaha usakA prAmANika uttara diye binA cupa nahIM hote the| unheM jJAta huA, bayAnA meM jainaratha rukA huA hai-vaha phaurana vahAM gaye aura sthiti kA adhyayana karake jainaratha nikalavAne meM satata udyogI bne| unhoMne sunA ki kur3acI ke jainiyoM para guNDe atyAcAra kara rahe haiM-guNDoM ne pUjya pratimAoM ke zata khaNDa kara diye haiM! kur3acI bhI vaha gaye aura apane bhAiyoM ko DhAr3hasa bNdhaayaa| bole, "ghabarAo nahIM; pariSad Apake sAtha hai!" jaba bhAratIya adhikAriyoM ne hamArI bAta sunI-anasunI kI to bairisTara sA0 ne vilAyata jAkara mi0 phrenara braoNkave M.P. dvArA isa atyAcAra kI kahAnI bhAratamaMtrI aura pAAmeMTa
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 87 taka phuNcaaii| unakI zakti meM nyAya pAne ke lie unhoMne kucha uThA na rakhA; parantu jainI to asaMgaThita haiM-Apasa meM lar3ane ke lie marda haiM! isa pApa kA daNDa to milanA hI cAhie, kintu bairisTara sA0 apane karttavya pAlana meM kabhI pIche nahIM rahe ? isIlie hama unheM dharmarakSaka kaheM to anucita nahIM hai| muni-rakSaka - sarvajJadeva, nirgranthaguru aura jinadharma ke vaha aTala zraddhAnI the| jaba mUr3ha janatA ne digambara muniyoM ke nagna veSapara aMgulI uThAI evaM saradAra paTela aura mahAtmA gAMdhI ne sAdhutva ke lie nagnatA para aziSTatA kA lAJchana lagAyApariNAmasvarUpa sarakAra kI ora se bhI kucha kar3AI huI-kaI sthAnoM para digambara muni - mahArAjoM ke svatantra bihAra meM bAdhAeM upasthita huI- -usa saMkaTa samaya meM bairisTara sA0 Age Aye / vaha dillI meM rahe aura prayatna kiyA ki di0 muni-vihAra para vaidhAnika svAdhInatA prApta kara lI jaave| usa samaya bairisTara sA0 ne presa aura pleTaphArma se sAdhutva ke lie pratyeka mata meM digambaratva ko Avazyaka siddha kara dikhAyA thA / unhoMne mujhe dillI bulA bhejA - maiMne dekhA, vaha digambaratva kI sArvabhaumikatA siddha karane ke lie tanmaya ho rahe the| unakI sAdhumUrti viduSI bahana mIrAdevI unake svAsthya kI cintA rakhatI thIM; parantu bairisTara sA0 ko kevala eka dhuna-munirakSA kI thI / unhoMne municaryA ke katipaya aitihAsika prasaMgoM kI carcA mujhase kI aura bole, "hamAre yahAM sacce kArya karane vAle kI kadara nahIM / jo upayogI sAmagrI aura aitihAsika pramANa ApakI pustaka meM haiM, vaha zrI ghoSAla kI pustaka meM nahIM dikhte| jainI rupayA barabAda karanA jAnate haiM-Thosa kAma nahIM dekhte|" uparAnta vaha mujhe barAbara jainetara zAstroM ke uddharaNa prakAzanArtha bhejate rahe- zAraha Amase hara maz2ahaba ke julUsa nikAlane kI kAnUnI naz2IreM bhI unhoMne bhejIM, jo 'vIra' meM barAbara chapatI rahIM / usI samaya mahAtmA gAMdhIjI ko bhI unhoMne isa prasaMga meM kaI patra likhe / eka patra meM unhoMne spaSTa likhA thA ki "I don't know, if I shall ever succeed in this life in gaining my ambition, but it is my ambition one day to become a Digambara saint. I wonder, what you will do to me in the Swarajya, if it shall come by that time?" isase spaSTa hai ki bairisTara sAhaba digambaratva ko nirvANa pAne ke lie kitanA Avazyaka mAnate the| unakI yaha kAmanA thI ki vaha bhI kabhI digambara muni hoM / kahanA na hogA, mahAtmA gAMdhI ne antataH isa viSaya meM apanA spaSTIkaraNa prakAzita kara diyA thaa| bairisTara sAhaba munibhakta hI nahIM, munidharma ke rakSaka bhI the / -
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/38 tIrtha-rakSaka - tIrthasthAna ko vaha pavitra bhUmi mAnate the-tIrtha jaise ekAnta nirjana sthAna para bar3e-bar3e makAnoM ko banAkara usakI zAnti ko naSTa karanA unakI dRSTi meM tIrtha-AsAdanA thii| unakA mata thA, jo bhI jinendra bhakta hai vaha tIrthavandanA karane kA adhikArI hai| unhoMne prayatna kiyA ki tIrtho ke mukaddameM jo digambara aura zvetAmbara sampradAyoM meM cala rahe haiM, Apasa meM taya ho jAyeM, kintu bhavitavya aisA na thaa| Akhira digambara sampradAya kI ora se unhoMne niHzulka zikharajI kesa-antarikSa pArzvanAtha kesa Adi mukaddamoM kI pairavI kI-svataH apanA kharca karake privI kauMsila meM apIla kI pairavI karane gye| unhIM kI dalIla ko ki yaha pavitra tIrtha kisI kI nijI sampatti nahIM hai-ye devadravya haiM, jisapara pratyeka bhakta ko vandanA karane kA adhikAra hai, privI kauMsila ne mAnya kiyA thaa| unheM jainiyoM kI mukaddamebAjI kI mUr3hatA para bar3I cir3ha thii| eka dafA vaha bole, "bhalA dekho to lAkhoM rupayA barabAda kiyA jA rahA hai| eka ajaina vakIla aura eka ajaina nyAyAdhIza hamAre dharma ke marma ko kyA samajhegA aura vaha kaise dhArmika nirNaya degA? phira bhI jainI sarakArI nyAyAlayoM meM nyAya ke lie daur3ate haiN|" zvetAmbara sampradAya se mukaddamA lar3ate hue bhI ve unake mitra the-haz2ArIbAga meM zvetAmbarIya koThI meM jAte aura zvetAmbarIya netAoM se milate-julate aura uThate-baiThate the| isa ghaniSThatA ne sva. lAlA devIsahAya jI ke dila meM bairisTara sA0 ke prati zaGkA paidA kara dI thI; kintu bairisTara sA0 ne spaSTa kahA thA ki merA ahiMsAdharma yaha nahIM sikhAtA ki maiM apane virodhiyoM se prema na kruuN| yadi Apako kucha Dara ho to maiM mukaddame kI pairavI se aladdA ho sakatA huuN|' aise spaSTavAdI tIrtharakSaka the ve! bihAra sarakAra se anubaMdha jamIMdArI unmUlana kAnUna ke anusAra pArasanAtha parvata bihAra sarakAra meM nihIta ho gyaa| zvetAmbarI mUrtipUjakoM ne 1965 meM bihAra sarakAra se asatya tathyoM ke AdhAra para eka anubaMdha kara liyA jisake anusAra jaMgala kI AmadanI kA 60 pratizata mainejarI kI ujarata unheM milanA taya huaa| sAhU zAnti prasAda jaina ko jaise hI ukta ghaTanA kA patA calA to unhoMne sarakAra se apane adhikAroM ke rakSA kI pairavI kii| unhoMne digambara jaina samAja kA AhAna kiyA aura dillI meM samUce deza se Ae strI-puruSoM kI eka railI niklii| tatkAlIna pradhAnamaMtrI zrI lAlabahAdura zAstrI ko digambara jaina samAja
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/39 kI ora se apane adhikAroM kI rakSArtha eka jJApana preSita kiyA gyaa| phalasvarUpa bihAra sarakAra ne digambaroM ke sAtha bhI eka anubaMdha kiyA jisake anusAra digambaroM ko apanI ToMkoM kI rakSA aura pUjA prakSAla kA haka milaa| tIrtha kSetra kameTI ke samarpita adhyakSa sAhU azoka kumAra jaina tIrtha kSetra kameTI ke san 1990 meM adhyakSa nirvAcita he| digambara tIrthoM vizeSakara zikharajI kI dazA dekhakara vaha dravita ho ge| isI bIca samarpita kAnUnavida DaoN. DI. ke. jaina unake samparka meM aae| vaha cAhate the ki digambara va mUrtipUjaka zvetAmbaroM kA ApasI samajhautA ho jAya tAki lAkhoM rupayA vArSika mukaddamebAjI meM kharca na hokara tIrthoM kA vikAsa ho| jaina samAja kI vizva paTala para pahacAna bne| isI bhAvanA ke aMtargata bihAra sarakAra se samparka kara unhoMne rAjya sarakAra se eka adhyAdeza prastAvita karAyA jisake anusAra donoM pakSoM ke samAna saMkhyA meM sadasya raheM aura zikharajI kA vikAsa ho kintu mUrtipUjaka zvetAmbaroM ne isakA virodha kara rukavA diyaa| maI 1994 ko sAhU azoka kumAra jaina ke AhvAna para samUce deza se lAkhoM kI saMkhyA meM ekatra hokara digambara jaina samAja kI dillI meM eka abhUtapUrva vizAla railI nikAlI gii| yaha eka aitihAsika railI thii| isa railI ke phalasvarUpa digambara samAja meM gaz2aba kI cetanA aaii| railI ne eka jJApana gRha maMtrAlaya ko prastuta kiyA kintu zvetAmbarI mUrtipUjaka samAja ke netAoM kI haThadharmI ke kAraNa adhyAdeza bihAra sarakAra ko vApisa karA diyA gyaa| sAhU azoka kumAra jaina kI preraNA se DA. DI. ke. jaina ne zikharajI mukaddame kI bArikI se chAna-bIna AraMbha kara dii| eka lambe arse se lambita sabhI mukaddamoM ko eka adAlata meM eka hI Adeza se nirNaya ke lie svIkAra kraayaa| paTanA hAIkorTa kI rAMcI baiMca meM mukaddameM kI sunavAI AraMbha huii| DaoN. DI. ke. jaina kI samarpaNa bhAvanA aura suprIma korTa ke variSTha adhivaktA zrI Ara. ke. jaina kI pairavI se 1-7-99 ko rAMcI hAIkorTa ke nyAyamUrti zrI pI. ke. deva ke nirNaya ke anusAra digambaroM ke adhikAroM kI rakSA huii| isa saphalatA meM sAhU zrI azoka kumAra jaina ke athaka prayAsoM aura unakI sUjha-bUjha kI mukhya bhUmikA rhii| vartamAna meM ukta nirNaya ke viruddha zvetAmbarI mUrtipUjakoM kI apIla rAMcI hAIkorTa meM DivIjana baiMca ke samakSa vicArAdhIna hai| isa lekha se eka bAta pUrI taraha se spaSTa ho gaI hai ki bAbU campatarAya jaina, bAbU ajitaprasAda jaina va sAhU azoka kumAra jaina Adi sabhI digambarI
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ netA donoM pakSoM meM samajhaute ke pakSadhara rahe haiN| rAMcI hAIkorTa meM mUrtipUjaka zvetAmbaroM ke variSTha adhivaktA zrI somanAtha caTarjI ne bhI mukaddameM ke nibaTAre ke lie donoM pakSoM meM samajhaute kA prastAva kiyA thA jise digambaroM ke variSTha adhivaktA zrI Ara. ke. jaina ne svIkAra kara liyA thA kintu zvetAmbarI mUrtipUjakoM ne apane hI vakIla ke prastAva ko asvIkAra kara diyaa| vartamAna meM rAMcI hAIkorTa kI DivIjana baiMca meM suprIma korTa bAra esosiezana ke adhyakSa digambaroM ke adhivaktA zrI Ara. ke. jaina ne punaH ekatA kA prastAva kiyA jise zvetAmbarI pakSa ne asvIkAra kara diyaa| yaha jaina samAja kA durbhAgya hI hai ki mukaddamebAjI meM samaya aura dhana donoM kA apavyaya ho rahA hai| Aja bhI maiM isI vicAra kA hUM ki mukaddamebAjI meM vyaya hone vAlI vipula dhanarAzi ko bacAkara yadi samAja ke hita meM kharca kiyA jAya to hamArI eka pahacAna vizva ke paTala para nizcita rUpa se ubharegI aura hamAre tIrthoM kA vikAsa hogaa| sammeda zikharajI Andolana samiti ke AhvAna para Aja samUcA digambara jaina samAja eka juTa ho gayA hai| hameM apanI ekatA kAyama rakhanI hai| zikharajI hI nahIM, hamAre anya kaI tIrthoM para vivAda cala rahe haiN| samaya rahate yadi digambara samAja na cetA to hama apane tIrthoM se vaMcita ho jaayeNge| Aja AvazyakatA isa bAta kI hai ki hama apane pUrvajoM kI taraha bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrA bAga sI. pI. TaiMka mumbaI-400004 ke hAtha maz2abUta kareM aura niyamapUrvaka apanI Aya kA kucha aMza tIrthoM kI rakSArtha kameTI ko deN| hara nagara-grAma kI paMcAyata isa para vicAra kare aura sthAnIya samAja kA sahayoga liyA jaay| hama apanI ekatA aura samarpaNa bhAvanA se hI apane tIrthoM kI rakSA meM sakSama hoNge| jo mahAnubhAva adhika sahayoga kI sthiti meM haiM vaha svayaM hI isa kAma meM apanA yogadAna kreN| zAdI-vivAha, janmadina va gamI Adi ke avasaroM para kameTI ko dAna denA na bhuuleN| bUMda-bUMda jala se sAgara banatA hai| tIrthakSetra kameTI maz2abUta hogI to hameM saphalatA avazya milegii| mahAsaciva, vIra sevA maMdira saMpAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, saMpAdaka : zrI padmacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhAratabhUSaNa jaina, eDavokeTa, vIra sevA maMdira, naI dillI-2 mudraka : mAsTara priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa-52 kiraNa-4 akTUbara-disambara 1999 siddha-zilA 1. cetane ke kSaNa koI na hamArA - 2. bhaTTAraka svarUpa samajheM -AcArya vidyAsAgara 3. khataranAka mor3a para -DaoN. rameza candra jaina 4. pazcima meM sanmati kA samucita samAhAra -nandalAla jaina 5. digambaratva ke viSaya meM nAthUrAma premI kA lekha - vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-110002 dUrabhASa : 3250522
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha-zilA ? anAdi akRtrima siddhazilA ke AkAra ke saMbaMdha meM eka lekha 18 pharavarI 1999 ke jainagajaTa meM prakAzita huA thaa| usake saMbaMdha meM hamase sammati mAMgI gaI thI / vAstava meM jo viSaya hamArI indriyoM aura jJAna ke gocara nahIM aura vartamAna paMcama kAla meM jaba isa kSetra se mokSamArga hI banda hai taba hameM AcAryoM ke kathana ke viSaya meM vIrasena svAmI ke isa kathana ko prAmANikatA denI cAhie ki 'ettha goyamo puccheyavvo / ' hameM to prasaMgAnusAra prAcInakAla se cale Ae paraMparita AcAryoM dvArA nirdiSTa svarUpa ke viSaya meM tarka- buddhi kA Azraya na lekara AsthAgata mAnyatA ko mAnanA hI zreyaskara hai| kyoMki AcArya samantabhadra jaise AcAryoM ne bhI sUkSma - antarita aura dUrastha padArtho ko sarvajJa gamya hI ghoSita kiyA hai| jaba loka kI sthiti akRtrima hai to usameM badalAva kaisA ? siddhazilA ke AkAra meM matabheda ko sthAna nahIM, kyoMki zilA chatrAkAra hai aura vaha chatra Urdhvamukha batAyA gayA hai| prakAzita lekha meM sabhI AkRtiyA~ adhomukha haiM aura Agama kI dRSTi meM cintanIya hai / adhomukha AkRti Urdhvamukha ho to ThIka hai / lekha meM ullikhita pramANoM meM 'tiloyapaNNati' kA pramANa utkaTa hai, jisameM 'uttAna' zabda ko grahaNa kiyA gayA hai aura anya pramANoM meM 'harivaMzapurANa' kA 'sottAnita' zabda 'siddhAntasAra dIpaka' kA 'uttAna' zabda bhI aisA hI saMketa (artha) prakaTa karate haiN| vastutaH 'uttAna' kA artha Urdhvamukha hai - ( pAiyasaddamahaNNava koza) jo candrAkAra ke sAmya hI hai| kathana meM bheda hai, para AkAra meM bheda nahIM / eka tarka yaha bhI diyA gayA hai ki candrAkAra kI sthiti meM paMcamuSTiloca aura baiThane kI sthiti nahIM ghaTatI / para siddhoM kA ina donoM kriyAoM se koI sambandha nahIM kyoMki ve to arUpI AkAza pradezoM meM rahate haiM / zilA se unheM kyA prayojana ? sAdhAraNa zilA kI AvazyakatA to sAMsArikoM kI dRSTi se hai aura siddha-zilA nAmakaraNa bhI siddhoM kI apekSA se hI par3A hai 1
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ /3 vastusthiti to yaha hai ki Ajakala Agama se lekara AcAra taka saba kucha badalane kI prakriyA tejI se cala rahI hai| yadi Thosa AgamaniSTha vidvAnoM ke abhAva meM picchi-kamaNDalu kA artha gaNadhara mAnya ho jAya taba koI kyA kara sakatA hai? hamArI paramparA to gaNadharAnusAriNI hai| sunA hai aneka vidvAnoM ne siddhazilA ke adhomukha chatrAkAra sadRza hone meM apanI sammattiyA~ prakaTa kI haiN| hameM jinendravarNI koSa aura jayasena pratiSThA pATha Adi ke uddharaNa bhI prastuta kie gae haiN| jabaki ukta pratiSThA pATha meM dIkSAvidhi kA prasaMga hai aura jinendravarNI koSa ke anusAra bhI pR. : 334-335 meM uttAna kA artha U~dhe chapA hai, jabaki usI ke tInaloka ke nakze (pR. 455) para zilA kA AkAra UrdhvamukhI candrAkAra sadRza hI banAyA gayA hai| jo Urdhvamukha chatra-sAmya hai| saMkSepa meM 'uttAna' zabda kA artha isa prakAra milatA haiuttAna - Urdhvamukhazayite, Urdhvamukhe ca - abhidhAnarAjendra koSa Urdhvamukha - pAiyasaddamahaNNaba Upara mukha karake soyA huA - vizvalocana koSa tadviparyaye - uthalA - gaharA nahIM - amarakoSa pITha ke bala leTA huA - saMskRta hindI koSa isa prakAra siddhazilA kA AkAra candrAkAra yA Urdhvamukha chatrasama hI mAnya ThaharatA hai| donoM ke AkAra meM koI bheda nahIM hai| kathana meM loka prasiddhi ke kAraNa candrAkAra kahA jAne lagA hai| zAstrollekha ke anusAra yaha Urdhvamukha-chatra jaisA hI hai| -padmacandra zAstrI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 52 kiraNa 4 anekAnta vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 akTUbara-disambara vI.ni.saM. 2526 vi.saM. 2056 1666 koI na hamArA hama na kisI ke koI na hamArA, jhUThA hai jaga kA vyohArA / dhana saMbaMdhI saba parivArA, so tana hamane jAnA nyArA / / 1 / / punya udaya sukha kA bar3havArA, pApa udaya dukha hota apaaraa| pApa punya doU saMsArA, maiM saba dekhana jAnana hArA / / 2 / / maiM tihu~jaga tihu~kAla akelA, para saMbaMdha huA bahu mailA / thiti pUrI kara khira-khira jAI, mere haraSa zoka kachu nAhIM / / 3 / / rAga-bhAva te sajjana mAnai, dveSa bhAva te durjana maane| rAga-doSa doU mama nAhIM, 'dyAnata' maiM cetana pada mAhIM / / 4 11
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ cetane ke kSaNa paryAvaraNa pradUSaNa ne hamArI saMskRti para bhI prahAra kiyA hai| adhyAtma ke nAma para cala rahe pradUSaNa ne mahAmArI kA rUpa dhAraNa kara liyA hai aura svAdhyAya ke abhAva meM sAdhAraNa zrAvaka bhramita ho gayA hai| AtmA ko dekhane kI raTa lagAne vAle kisI mumukSu ne AgamAnusAra munivrata dhAraNa kiyA ho-hamAre sunane meM nahIM AyA hai| svakalyANa ke bajAe para ko korA upadeza denA na to usake hita meM hai aura na hI samAja ke| Aja kaI picchI-kamaNDalu dhArI digambara sAdhu nijI maTha nirmANa meM pUrI taraha saMlagna haiN| kaI bAra to aisI ghaTanAeM bhI sunane meM AtI haiM ki zarma kA sira bhI zarma se jhuka jaay| aise kaThina samaya meM AcAryoM kA mArgadarzana ati Avazyaka hai| digambara sAdhu ko bhaTTAraka pada para AsIna karAnA sAdhu ke muktimArga meM bAdhaka to hai hI, jinazAsana ke viruddha bhI hai| AcArya vidyAsAgarajI ne isa dizA meM pahala kara dharma ke svarUpa kI rakSA ke nimitta samAja ko saceta kiyA hai| yadi hama aba bhI ciranidrA se nahIM jAge to yaha tathAkathita zithilatA aura vyAmoha vItarAgI jinamArga ko sarvathA pradUSita kara degA aura bhaviSya meM jinamArga ke anurUpa AcaraNa karane vAloM ke prati bhI anAsthA kA vAtAvaraNa bana jaayegaa| eka samaya vaha thA jaba nagna sAdhu ke vicaraNa para lage pratibaMdha ko haTavAne ke lie bairisTara campatarAya jaina ne kaI varSoM taka athaka prayatna kiyA thaa| kahIM aisI sthiti punaH na A jAya ki unheM punaH Akara mukaddamA lar3anA pdd'e| "anekAnta" ne sadaiva hI jinazAsana kI rakSArtha agrasara rahakara samAja ko cetAyA hai| Aja hameM vyaktigata svArtha se Upara uThakara apanI saMskRti ke pradUSaNa rUpI nAsUra ko dUra karanA hogA anyathA "hamArI dAstAM taka na hogI dAstAnoM meM" -saMpAdaka
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTAraka svarUpa samajheM - AcArya vidyAsAgara kArtika vadI amAvasyA ke dina cAturmAsa varSAyoga kA niSThApana kiyA jAtA hai jisa dina vIra bhagavAna kA nirvANa huA thA / varSAyoga ke samaya meM zramaNa apanI caryA ko sAdhanA ke liye bA~dha lete haiM / jaina siddhAMta aura AcAra-saMhitA ke anusAra jaina zramaNa-sAdhaka eka sthAna para kahIM bhI ruka nahIM skte| jaina zrAvaka sAdhu ko rokane kI icchA to karate haiM, lekina saMtoM ne isa Agraha ko svIkAra nahIM kiyA / kAla tathA paristhiti ke anusAra kitanI bhI vikaTa paristhitiyA~ A jAyeM, kiMtu eka sthAna para ruka kara ke moha ke kAraNa ve Azraya nahIM le skte| ve sAdhu-zramaNa kahalAte haiN| zramaNa jisa dina isa kriyA ko chor3a deMge, usa dina dharma ke astitva para prazna cinha A jaayegaa| yaha kArya binA moha ke saMbhava nahIM ho sktaa| kAla, mAna, paristhiti athavA rAjakIya sattAoM ke kAraNa pUrva meM kucha aisA samaya A gayA thA aura usa samaya kucha paridhiyA~ ba~dha gayI thiiN| kucha pradezoM meM vihAra hotA thA, kucha meM nahIM ho pAtA thA / una thaper3oM ko sahana karate hue bhI paraMparA akSuNNa rUpa se Aja taka kAyama hai| kisI-kisI kSetra meM apavAda dekhane ko milate haiM, usakI dazA kisa DhaMga se bhayAnaka huI hai, vaha samAja ke sAmane Aja vidyamAna hai? usI kA pariNAma hai ki zramaNoM arthAt sAdhuoM ke sAmane vihAra kI eka samasyA A gayI / isI kAraNa bhArata meM eka prakAra se bhaTTAraka paraMparA udbhUta ho gayI / bhaTTAraka maThAdhIza bana gaye / kAlAMtara meM zramaNoM ne eka sthAna para rahate hue bhI vastroM ko aMgIkAra kara liyA / zramaNa saMskRti kA ujjvala sAhitya vidyamAna hai, kiMtu bhaTTArakoM kI paraMparA ke saMbaMdha meM koI sAhitya apane yahA~ upalabdha nahIM hai / jo apavAda mArga hotA hai usake liye koI sAhitya kI racanA nahIM kI jAtI
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/7 hai| Aja bar3e-bar3e vidvAna aura seTha, sAhUkAra bhI isakA kar3avA cUMTa pIte cale jA rahe haiN| unake liye hamArA vizeSa rUpa se nivedana hai yadi ve netA (samAja ke) jaina-samAja ke dUSaNa ko samApta karane ke liye isa kArya meM bhAga leM aura miTAne ke liye saMkalpa kara leM to jaina-samAja kA ve bar3A kAma kara deNge| ___ samAja ke netA logoM ko aba isa ora kAma karanA caahiye| hamAre yahA~ zrImAn bahuta haiM, lekina svAdhyAyazIla nahIM haiN| bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA hai, mahAsamiti haiM aura anya saMsthAe~ bhI haiN| ye hamAre sAmane samasyA lekara to A jAte haiM kintu jaba hama zAstrokta paddhati se kahate haiM to usake liye AnAkAnI kara dete haiN| eka samaya aisA A sakatA hai, jaba inheM bahuta pazcAtApa karanA pdd'egaa| isa saMbaMdha meM ekAnta meM bhI kahA, sunA to, lekina ina logoM ne isa bAta ko (hamArI bAta ko) svIkArA nhiiN| yA to bAta suna lI yA kucha sAmAjika samasyAoM kA bahAnA kara AnAkAnI kara dii| Aja samAja ke sAmane maiM saMdeha kA kAraNa bana cukA huuN| Apa kyoM nahIM bolate haiM? hamAre pAsa khule patra Ate haiM : 'kyoM mahArAja ! Apa isa bAre meM bolate kyoM nahIM haiM ? saMbhava hai Apa khyAti, pUjA ke cakkara meM haiN|' aneka aise zrImAn (samAja pramukha) jAnate hue bhI isa dUSaNa ko dUra karane kA prayAsa nahIM kara rahe haiN| bhaTTArakoM kI isa prakAra kI paraMparA AgAmokta anusAra nahIM hai| jaina-sAhitya meM isa caryA ke bAre meM koI ullekha nahIM hai| usa caryA kA bar3e-bar3e seTha, sAhUkAra A~kha mIcakara samarthana kara rahe haiN| unake kAraNa mahAn kuMdakuMda-sAhitya ko eka prakAra se dhakkA laga rahA hai| AcArya zAMtisAgarajI mahArAja, AcArya samaMtabhadra mahArAja tathA aura bhI aneka AcArya hue haiN| unhoMne bhI isa paraMparA ko Agamokta nahIM maanaa| kiMtu kaI seTha, sAhUkAroM ne ise Agamokta kahate hue isakA samarthana kiyA hai| isa (bhaTTAraka) paraMparA ko nizcita rUpa se baMda kara denA caahiye| samAja kI niSkriyatA kA pariNAma yaha huA hai ki vartamAna meM uttara bhArata meM muniyoM ko bhaTTAraka paraMparA banAne aura use vizeSa rUpa se protsAhita karane kA kArya kiyA jA rahA hai| mere sAmane yaha samasyA AyI to maiMne kahA isakA samarthana karane vAle kauna haiM ? taba patA calA dakSiNa ke bhaTTArakoM ne digambara muni mahArAja ko bhaTTAraka banAne kA eka bIr3A uThAyA hai| unake samarthaka jo koI bhI
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/8 hoMge, jaina-zAsana ko jAnane vAle nahIM hoNge| jo jaina-zAsana ko jAnate haiM unheM cAhiye ki ve isa kadama ko vApasa le leN| yadi aisA nahIM hotA hai, aura kadama pIche nahIM liyA jAtA hai to bhayAnaka sthiti hogii| yahA~ para kevala eka bAra bhojana karane mAtra se zramaNa paraMparA nizcita nahIM kI jA sktii| dhyAna rakho, jo vyakti parigraha kA samarthana karegA aura parigraha, AraMbha kA samarthana karegA, jaina-zAsana meM use zramaNa kahane kahalAne kA adhikAra nahIM hai| jo maThAdhIza hokara ke baiTha rahe haiM, ve kabhI bhI jaina zAsana ke prabhAvaka nahIM mAne jaaveNge| __ bhaTTAraka paraMparA ne prAcIna samaya meM bahuta kAma kiyA ho, to maiM mAnatA hU~, vaha kArya usa samaya rakSA ke liye ThIka thaa| para vaha eka paramparA, paMtha, mArga nahIM bana sktaa| use eka Adarza nahIM mAnA jA sktaa| 2500 vA~ nirvANa mahotsava manAyA jA rahA thaa| usa samaya maiM ajamera meM thaa| taba eka vyakti ne Akara kahA-'mahArAja ! videza meM bhI kucha logoM ko, zramaNoM ko jAnA caahiye| tAki vahA~ ke loga bhI zramaNa-paraMparA se avagata hoN|' maiMne kahA hamAre pIche eka caryA hai| isa caryA ko Adarza mAnakara hama yatra-tatra vicaraNa karate haiN| Agama meM kahA hai-jahA~ para zrAvaka nahIM haiN| jahA~ para upasarga hote hoM, kaSAya udbhUta hotI ho-vahA~ para na jaayeN| vItarAgatA kI upAsanA karane meM jahA~ para zrAvaka tallIna ho, vahA~ para jaayeN| usa samaya kaI bhaTTAraka videza yAtrA karake aaye| vahA~ unase pUchA gayA thA ki 'jaina sAdhu to digaMbara hote haiM aura Apa to vastra meM haiN|' prazna kA uttara diyA gayA-'hama zramaNa-paraMparA, ke aMtima sAdhu haiN|' aMtima sAdhu ke uttara para maiMne kahA, aMtima sAdhu kauna hotA hai ? isakA bhI koI hala honA caahiye| AcArya kuMdakuMda ke anusAra tIna hI liMga haiM-pahalA zramaNa- digambara muni rUpa, dUsarA zrAvaka rUpa ailaka-kSullaka, jinheM zrAvaka ziromaNI bhI kaha sakate haiM aura tIsarA strI samAja meM AryikA kA, usI meM zrAvikA rUpa kSullikA ko bhI rakha sakate haiN| digaMbara jaina sAhitya meM ye hI tIna liMga haiN| kSullaka-pada aura vartamAna meM bhaTTAraka kA pada eka samAna (ikkavala) mAnA jA rahA hai, ye galata hai| kSullaka eka sthAna para ruka nahIM sakatA hai| vaha muni ke pAsa rahA karatA hai| muni mahArAja, AcArya mahArAja jaisA kahate haiM usake anusAra vaha apanI vRtti rakhatA hai| kAla mAna kI apekSA se kahIM ekAdi raha gayA ho, to yaha bAta alaga
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/6 hai| use vidhAna nahIM mAnA jA sktaa| Aja ke bhaTTAraka na muni haiM, na ailaka haiM, na kSullaka haiN| kyoMki kSullaka-pada ke yogya gyAraha pratimAe~ nirdhArita kI gaI haiN| ina bhaTTArakoM ke pAsa kauna-sI pratimAe~ haiM, yaha prazna hamane uThAyA ? kucha bhI javAba nahIM diyA gyaa| kucha loga kahate haiM ki Aja bhaTTArakoM kI bar3I AvazyakatA hai| hamane kahA 1008 bhaTTAraka banA lo| lekina usakA liMga nirdhArita kara do| vaha Agama ke anukUla honA caahiye| nahIM to unake sAtha samAcAra karanA, galata vyavahAra ho jaayegaa| yadi kSullaka ke rUpa meM vyavahAra hotA hai to mArga dUSita ho jaayegaa| samAja meM viplava ho sakatA hai| hamAre pAsa saMgha bahuta bar3A hai| unake sAtha kaisA vyavahAra samAcAra kiyA jAye ? yadi aisA nahIM karate haiM to jainetara loga dekhakara ke heNseNge| eka mudrA hai, eka Adarza hai, eka pada hotA hai, isakA nirdhAraNa kro| isa bAta ko kisI ne bhI Aja taka nahIM sunaa| bar3I-bar3I, lambI-caur3I bAteM to hotI haiM, lekina Agama ke AdhAra para nahIM hotI haiN| mahArAjoM ke pAsa baiThaka rakhI jAtI hai| aneka prakAra kI bAteM samAja meM kI jAtI haiN| kiMtu isa bAre meM socA nahIM gyaa| tIna pramukha zIrSa saMsthAe~ samAja kI haiN| mahAsabhA, mahAsamiti aura pariSad / yadi isa ora inhoMne nahIM dekhA to hama apanI bAta janatA arthAt (samAja) ke samAne rakha sakate haiN| taba ekamAtra (bhAratavarSIya nAma kI) Apa logoM kI upAdhi samApta ho jAyegI, dhyAna rkhnaa| isaliye kahIM bhI eka mITiMga rakha lI aura svayaM ko bhAratavarSIya kahane lge| bhAratavarSIya to samAja hai| Apa samAja se koI saMsthA khar3I karanA cAhate haiM, to vaha Agama ke liye sammata-pratibaddha honA caahiye| Agama ke bAre meM kaTibaddha hokara kAma honA caahiye| jaina-darzana se viparIta caleMge, to kauna isakA nirvAha karegA ? ekatA ke bala para deva, zAstra guru rakSA ke lie tInoM samitiyoM ko kAma karanA caahiye| inakI Apasa meM jitanI vaimanasyatAe~ haiM, unheM Apasa andara hI sImita rakhanA caahiye| unheM akhabAra ityAdi taka nahIM le jAnA caahiye| digambaratva taba hI surakSita raha sakatA hai, anyathA surakSita nahIM raha sktaa| isakA koI javAba nahIM diyA gyaa| maThAdhIza hone vAlA kSullaka nahIM hotaa| ina bhaTTArakoM se hamArA pUchanA hai ki kyA ve apane Apa ko kSullaka mAnate haiM ? nahIM mAnate
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 10 haiM, to kyA ailaka mAnate haiM ? nahIM mAna sakate haiM, to kyA muni mAnate haiM ? nahIM mAna sakate; to phira picchI hAtha meM kyoM hai ? yadi bhaTTAraka apane Apa ko kSullaka mAnate haiM to unheM AraMbha evaM parigraha kI anumati nahIM dI jA sakatI tathA ve maTha meM bhI nahIM raha skte| unheM gyAraha pratimAoM kA pAlana karanA Avazyaka hai| unheM AraMbha - sAraMbha kI tathA uddiSTa bhojana kI anumati nahIM hai / mahAna dArzanika AcArya samantabhadra svAmI ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kSullaka pada kA svarUpa ullekhita kiyA hai / vaha mAtra cAdara evaM laMgoTI hI apane pAsa rakhatA hai, para ve bhI phanAphana nahIM rahate / jo uddiSTa bhojana grahaNa karatA ho athavA maThAdhIza ho vaha kSullaka nahIM hai| aisI dazA meM vaha ailaka yA muni bhI nahIM hai to phira hAtha meM picchikA kyoM rakhate haiM ? jina liMga ke saMbaMdha meM mUlAcAra Adi adhikAMza graMtha hamane par3he haiN| picchI ko zramaNa kA liMga, cinha mAnA gayA hai / isa cinha ko lekara svayaM ko kSullaka rUpa kaha kara ke yadvA tadvA pracAra karanA jaina-darzana ke liye mAnya nahIM hai / isa saba bAtoM ko Apa varSo se kaise suna rahe haiM ? kyA kara rahe haiM ? yaha hameM samajha meM nahIM AtA / Dresa aura eDresa mukhya mAne jAte haiN| zAstra meM bhI isI prakAra se milAvaTa Ane laga jAye, to digambaratva ko kaise surakSita rakheMge ? kevala jaya bolane mAtra se digambaratva surakSita nahIM rahane vAlA hai| Apasa ke manamuTAva ko baMda karake socanA cAhiye / yadi jaina samAja nahIM socatA hai taba hama kaha sakate haiM ki Apa mere pAsa patra mata bhejA kro| patra bhejakara Apa hameM aguA karanA cAhate haiN| Apa hamArI bAta sunate taka nahIM haiM / yaha Apa logo ke liye ucita nahIM lagatA / abhI-abhI yahAM bhI kaI patra Aye the / eka bhaTTAraka ne digambara muni ko bhaTTAraka banAne kA saMkalpa liyA thaa| jaba mAlUma par3A to bAta vApasa le lii| kyoM lI batAo ? kyoM pIche lI ? kyA eka bhaTTAraka muni mahArAja ko bhaTTAraka banA sakatA hai ? kyA eka vastradhArI bhaTTAraka sIdhe-sIdhe kSullaka banA sakatA hai ? dIkSA de sakatA hai ? kyA eka bhaTTAraka kisI ko muni banAkara ke usako kSullaka banA sakatA hai yaha aise prazna haiM, jinake uttara kisI ke pAsa nahIM haiM / na zrImAnjI ke pAsa, na dhImAnjI ke pAsa / zrImAnjI ke pAsa uttara to hai lekina vaha Darate haiM / inake koI bhI zAstrokta uttara nahIM milte| yadi koI vidvAn zAstrokta likha bhI detA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/11 hai to usakA mukha baMda kara diyA jAtA hai| hameM bhI aisA kaha deM ki Apa isake bAre meM boliye nhiiN| para hama avazya boleNge| Apako isa bAre meM nirNaya karanA hogaa| yadi nirNaya nahIM kiyA jAtA hai to hama samAja ke sAmane AvhAna kara sakate haiM kyoMki isa prakAra kI paramparA kI koI AvazyakatA nahIM hai ? kucha samaya ke liye kSetroM ityAdi ke liye vyavasthA kara dI gaI hai| lekina picchI ke sAtha koI TrasTI bana sakatA hai kyA ? kyA picchI ke sAtha tAlA-kuMjI le sakatA hai ? kyA picchI ke sAtha baiMka beleMsa rakha sakatA hai ? kyA picchI ke sAtha koI khetI-bAr3I kara sakatA hai ? Apa logoM ko zramaNa-paraMparA ke prati kyA koI Adara nahIM hai ? Apa logoM ko svAbhimAna nahIM hai ? kyA vidvAn isa bAta ko nahIM jAnate ? isa bAta ko uThAne se dabAyA kyoM jAtA hai ? (inaDAyarekTa) apratyakSa kyoM javAba diyA jAtA hai ? jisa samaya hamAre pAsa bhaTTArakajI (bhaTTAraka cArukIrti, zravaNabelagolA) Aye the, yaha bAta mar3hiyAjI (jabalapura) kI hai, aura unake sammAna karane kI bAta A gyii| hamAre sAnidhya kI bAta karake bhaTTArakajI ke sammAna kI bAta karate haiM to maiM bhaTTAraka kI vyAkhyA karake rahU~gA aura hamane bhaTTAraka kI vyAkhyA kI hai| abhI taka isa bAta ko ATha-dasa sAla ho gaye, kisI bhaTTAraka ne gaura nahIM kiyaa| kyoMki usake pIche samarthana hai| Apa samarthana karanA cAhate haiM to kariye, lekina mArga ko dUSita na kriye| aba hama isa bAta ko sahana nahIM kara skte| kaI vyaktiyoM ne inaDAyarekTa bAta kI, jo galata bAta hai| gRhastha kI alaga aura zramaNa kI paraMparA alaga hotI hai| gRhastha kI eka maryAdA hotI hai| kSetroM kA rakha-rakhAva, unnati, surakSA Adi Avazyaka hote haiN| isa bAta ko to hama mAnya karate haiN| aisA Adarza kArya koI bhaTTAraka kare to use gRhasthAcArya bolA jA sakatA hai| unheM eka upAdhi diijiye| unake hAtha meM picchI avaidha hai| balki yU~ kahiye digambara samAja ke liye isameM bahuta nIcA dekhanA par3atA hai| hama usako kauna-sA pada mAneMge ? unakA pUrA kA pUrA kArya kSullakavat cala rahA hai| yaha ThIka nahIM hai| Apa Agama ko Adara de do| Apako saharSa svIkAra karanA caahiye| bhaTTAraka loga par3he likhe haiN| kucha Dabala ema. e. haiN| saba kucha jAnate haiN| vartamAna meM pA~ca-pA~ca, chaH-chaH bhaTTArakoM ko dIkSA de dI gaI hai aura
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/12 isa sabakA samarthana kiyA gayA hai| lekina maiM isakA samarthana nahIM karane vAlA huuN| aura koI samarthana karanA cAhe to unakI bAta nahIM kaha sktaa| isaliye ki yaha eka prakAra se jaina-sAhitya, darzana, AcAra-saMhitA ke liye mahAdoSa hai| zaithilya alaga vastu aura mArga-dUSaNa alaga vastu haiN| zaithilya kisI se ho sakatA hai, jo usa vyakti taka sImita rahatA hai| zaithilya vidhAna nahIM ho sktaa| Aja bhaTTAraka pada ko vaidhAnika rUpa diyA jA rahA hai aura usameM bahuta bar3e-bar3e sacce deva, zAstra evaM guru ko mAnane vAle hI unakI rakSA karane meM jo lage haiM, unako socanA caahiye| zAstra kA mArga to unhoMne bilkula hI parivartita kara diyA hai| vidvAnoM ke bAre meM maiM jyAdA to nahIM kaha sktaa| zrImAnoM ke liye bhI maiM itanA kaha sakatA hU~ ki unako socanA caahiye| mujhe Age karake vaha kyA karanA cAhate haiM ? mArga to mArga mAnA jAtA hai| yadi zaithilya kA kopa ho jAtA hai to mArga dUSita ho jaayegaa| use vaidhAnika rUpa nahIM diyA jA sktaa| phira unakA liMga kyA huA ? unakI vyavasthA kyA hogI ? ina bAtoM ko Apa loga jahA~-kahIM bhI jAveMgI, avazya rkheNge| hama apanI tarapha se isa bAre meM avazya soceMge aura use mUrta rUpa dene kA vicAra kreNge| abhI-abhI par3hane meM AyA hai ki, dakSiNa bhArata meM bhaTTAraka paraMparA kI AvazyakatA hai, to picchI rakhakara ke (alaga karake) Apa bhaTTAraka paraMparA calA sakate haiM, isameM koI bAdhA nahIM hai| ise Adarza ke rUpa meM Apa calA sakate haiN| lekina bhaTTArakoM ko picchI kI AvazyakatA hai, to unake lie (bhaTTArakoM) gyAraha pratimA kA pAlana karanA hogaa| yaha dhyAna rakhanA jitane bhI vyaktiyoM ko Apane dIkSA dI hai, dilavAyI hai unako bhI ThIka, vaidhAnika rUpa meM nahIM mAnA jA sktaa| eka bhaTTAraka jo kisI pada para nahIM hai use picchI dilAne kA kisI ko koI adhikAra nahIM hai| picchI zramaNa ke pAsa yAnI tIna liMga ke alAvA kisI ke pAsa nahIM raha sktii| yaha AcArya kuMdakuMda bhagavAna kI ghoSaNA 2000 varSa pUrva kI hai aura Aja usakI AnAkAnI kI jA rahI haiM anya koI vyakti pUchatA hai, isakA rUpa kyA hai ? Apa logoM ko batAnA hogaa| yaha bhI Apako jJAta nahI hai aura Apa lambI-caur3I bAteM kara rahe haiN| samayasAra kI to Apa vAcanA ke liye taiyAra haiM kiMtu yaha jJAta nahIM hai ki kSullaka kauna hotA hai ? aura bhaTTAraka kA rUpa
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 13 kyA hotA hai ? arahaMta parameSThI ko bhI bhaTTAraka kahA gayA hai| bar3e-bar3e AcAryoM ko bhI bhaTTAraka kahA gayA hai| bhaTTAraka pada isa DhaMga se nahIM miltaa| ve zramaNoM meM zramaNottama, prabhAvaka hote the / anya vyaktiyoM para unake vacanoM kA prabhAva rahatA thA, ujjvala caritra rahatA thaa| unake liye bhaTTAraka upAdhi 'bhaTTAna paNDitAn syAdvAda parIkSaNArthaM Arayati, prerayati iti sa bhaTTArakaH' hotI thI / aise muni mahArAja kI bhaTTAraka saMjJA hotI thI jo syAdvAda ke mAdhyama ye anekAMta ke mAdhyama se, vastu tatva ko samajhAne meM mAhira rahate the, unako bhaTTAraka kI upAdhi dI jAtI thI / ve vidvAnoM ko cunautI dete the| jo jinatva svIkAratA nahIM thA, jinatva meM kamI mAnatA thA, unheM vaha prerita karate the / kahate the hamAre se zAstrArtha kara lIjiye | anekAMta kyA hai ? syAdvAda kyA hai ? zramaNatatva kyA hai ? use sunanA aura samajhanA ho, to AIye mere sAmane / ve isa prakAra kI khulI cunautI dene vAle hote the / ve vastradhArI bhaTTAraka nahIM huA karate the| lekina Aja muniyoM ke barAbara pada dekara unako bahumAna diyA jA rahA hai| aisA aMdhavizvAsa samAja meM samajha nahIM aataa| thor3A bahuta zAstra ko avazya hI par3hanA caahiye| phira bAda meM isa prakAra ke samarthana meM khar3e honA cAhiye / yadi nahIM hai, aisA hI karanA hai; to hamAre pAsa nahIM AveM / isakA kyA ilAja hai ? isakA kyA javAba hai ? saba javAba to Agama meM vidyamAna haiM / Aja mahAvIra bhagavAna ke nirvANa ko hue 2500 varSa pUrNa ho gaye haiN| Aja taka jo ye zramaNa paraMparA calI, yaha usI vItarAga paraMparA kA pratIka hai| I hama logoM ke liye jo mArga milA hai vaha bhAvaparaka mArga hai / jo kiMcit mAtra bhI parigraha rakhatA hai, vahAM para vItarAgatA tIna kAla meM saMbhava nahIM hai / mahAn AcArya kuMdakuMda kI ghoSaNA hai ki vastradhArI siddhi ko prApta nahIM kara sakate haiN| vastradhArI jo ghara meM tIrthakara jaise bhI rahate haiM, unako mukti nahIM miltii| ghara basAne vAloM ko mukti nahIM mila sakatI / ghara basAkara ke chor3a to mukti mila jaayegii| yadi apane nAma se koI bhI tilatuSa mAtra bhI parigraha rakhA to mukti nahIM mila sktii| oNnarazipa, svAmIpana rakhane se mukti nahIM milegii| Aja to sArA kA sArA svAmIpanA rakhA jA rahA hai / isakI yadi AvazyakatA hai, to Apa rakha lIjiye kSetroM kA jIrNodvAra, rakSA, navanirmANa Adi
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/14 ke liye AvazyakatA hotI hai| parantu yaha saba picchI ke sAtha na kriye| koI AzIrvAda, nirdezana mA~gatA ho to Apa unheM upadeza de sakate haiM kiMtu eka sthAna para baiThakara maThAdhIza bananA jaina-dharma ke liye ucita nahIM hai| jaina samAja prAcInakAla se tana, mana evaM dhana se kSetra Adi kI rakSA karatI AyI hai| yadi aisA nahIM karate to yaha zreya Apa para hI AvegA kI Apane surakSA kI athavA bAdhA paidA kI ? pratyeka vyakti ko isakA samarthana karane para zreya aavegaa| laoN par3hane se vaha vakIla bana sakatA hai| hAIkorTa Adi meM vakAlata kara sakatA hai parantu vaha laoN kI kitAba nahIM likha sktaa| jo kitAbeM likhI haiM, unheM hI par3hakara vakAlata kara sakatA hai| kiMtu unameM saMzodhana nahIM kara sktaa| jaja hI kara sakatA hai| vaha jaja vakIla se kahate haiM ki tumheM mAtra vakAlata karanI hai, jajameMTa nahIM denaa| Aja to hara vyakti apanI paraMparA banAne meM, graMtha likhane meM lagA huA hai| kuMdakuMda kI bAta karate, vaha to para hai| kuMdakuMda AcArya ne tIna hI liMga kahe haiM, unheM surakSita rakhanA to dharma kI rakSA karanA hai, nahIM to Apake kAraNa dharma surakSita nahIM raha paayegaa| isa para samAja ke sabhI pratiSThita vyakti, mUrdhanya vidvAna tathA zrImAn milakara avazya hI vicAra kreNge| isa saMbaMdha meM pramAda karate haiM, to maiM samajhUgA ye korI bAteM haiN| bAta ko mUrta rUpa denA nahIM cAhate haiN| aba maiM ina bAtoM ko sunanA nahIM caahtaa| ye kucha kahate nahIM, to sandeha kA cinha bana jAtA haiM aba to kaI loga mujha para saMdeha karane lage haiM ki mahArAja ! batAo Apa kisake samarthaka ho ? isaliye maiM kahanA cAhU~gA ki, merA samarthana to kevala deva, zAstra, guru ke liye hI rhegaa| mujhe koI zrImAn mAne yA nA mAne, koI matalaba nhiiN| jinavANI kI sevA karU~gA tathA jo pratijJA AcArya guruvara jJAnasAgara jI mahArAja se lI hai, usa pratijJA ko jaba taka isa zarIra meM, ghaTa meM prANa raheMge taba taka vIra prabhu ko yAda karate hue usakA nirvAha karane ke liye maiM saMkalpita huuN| bhagavAna se prArthanA karatA hU~ ki merA yaha saMkalpa jaba taka prANa rahe, jaba taka jIvita rahU~, taba taka isa bholI janatA, jaina samAja ko batA skuuN| jaina-dharma meM vikAra sahanIya nahIM hai| jisa prakAra zarIra meM roga sahanIya nahIM hotA, usI prakAra dharma-mArga meM dUSaNa isa AtmA ko sahana nahIM hotaa|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/15 lAlanAt bahavo doSAH, tADanAt bahavo gunnaaH| tasmAt putraM ca ziSyaM ca, tADayed na tu lAlayeta / / yaha nIti hai| isake anusAra putra tathA ziSyoM ko lAlita karate yA adhika lAr3a-pyAra karate haiM to hama hI use doSoM kA bhaNDAra banA rahe haiN| yadi unheM tAr3ate haiM to avagaNa dUra hoMge tathA ve guNI bneNge| hamane jo dizA lI hai, usI dizA meM jisa ora mahAvIra bhagavAna ke kadama uThe haiM, usI ora hama apane kadama bar3hAnA caaheNge| yahI bAta dUsaroM ke liye bhI saMkalpa pUrvaka kahanA cAhate haiN| Apa yadi apane ko mahAvIra bhagavAna kI saMtAna yA unakA samarthaka mAnate ho, to dhyAna rakhanA abhI isa gAr3I ko bahuta Age bar3hAnA hai| yadi Apa Age nahIM bar3hAte haiM to ApakI Ane vAlI pIr3hI kahegI ki hamAre bApa-dAdAoM ne hamAre liye dharma-karma nahIM sikhaayaa| yadi sikhAyA hai, to bhaTTArakoM ko hI muni mAno, yaha bAta galata ho jaayegii| Aja hamAre sAmane jo yuvaka gurukula mar3hiyAjI (jabalapura) meM par3hakara ke gaye haiM, hamase AzIrvAda prApta kiyA hai, una cAroM ko bhaTTAraka banAyA gayA hai| hameM isa bAta kA kheda hai ki hamane bhaTTAraka banAne ke liye AzIrvAda nahIM diyA thaa| samAja kA paisA lagAkara, samaya nikAlakara protsAhita karake unheM bnaayaa| Aja unako bhaTTAraka banAkara pracAra-prasAra kiyA jA rahA hai| yaha sahI paraMparA nahIM hai| vidvAnoM ko bhI socanA cAhiye ki bhaTTAraka banAne ke liye ina logoM ko nahIM par3hAyA thaa| jaina-dharma kI prabhAvanA ke liye par3hAyA gayA hai| yaha bAta isaliye Aja maiM kaha rahA hU~ ki Aja cAturmAsa kA samApana ho cukA hai| ava hamArA kahIM bhI vihAra ho sakatA hai| Apa indaura meM hI raheMge aura hameM indaura meM rahanA hai hI nhiiN| parigraha ke sAtha jo dharma kI prabhAvanA karanA cAhate haiM, ve ghara meM raha karake kareM, kiMtu hAtha meM picchI lekara aura parigraha rakhakara ke caleM, yaha usakI (picchI kI) zobhA nahIM hai| mayUra-picchI kI kImata, mUlya, garimA banAye rakhane ke liye maiM Apa logoM se kaha rahA huuN| preSaka : nirmalakumAra pATodI, 10, yazavaMta kaoNlonI, indaura-(ma.pra.) 452003
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhu saMsthA-khataranAka mor3a para ____-DaoN. rameza candra jaina eka patra ke 8 julAI 1999 ke aMka meM bAlAcArya upAdhi se vibhUSita eka digambara jaina muni ke sambandha meM durbhAgya se yaha par3hane ko milA ki cAturmAsa uparAnta AgAmI navambara mAha meM unakA (bhaTTAraka pada para) paTTAbhiSeka samAroha Ayojita hogaa| eka paJcakalyANaka mahotsava meM tapakalyANaka ke dina zravaNabelagolA ke pIThAdhIza bhaTTAraka svAmI zrI cArukIrti jI ke sandezAnusAra kolhApura ke bhaTTAraka zrI lakSmIsena jI, cennaI ke bhaTTAraka zrI bhavanakIrti jI tathA jvAlAmAlinI ke bhaTTAraka zrI lalitakIrti jI kI upasthiti meM upAdhi se vibhUSita pIThAdhIza svasti zrI bhaTTAraka svAmI bAlAcArya jI ko DolI meM baiThAkara nagara meM bhavya zobhAyAtrA nikAlI jisameM tInoM bhaTTAraka jI upasthita rhe| bIsa hajAra zraddhAluoM kI apAra bhIr3a dekhate hI banatI thI, jagaha-jagaha jaya-jayakAra va nAca-gAna ityaadi| isa samAcAra se pUrva 'dharmamaMgala' meM eka do muniyoM ke viSaya meM kucha aura bAteM par3hane ko milIM jo akalpanIya aura jaina sAdhu ke viSaya meM azrutapUrva thiiN| samajha meM nahIM AtA, hamArI sAdhu saMsthA ko Aja ho kyA gayA hai? kahAM hamane AcArya bhagavanta kundakunda ke grantha se sunA thA uvayaraNaM jiNamagge jahajAharUvamidi bhaNidaM / guruvayaNaM pi ya viNao suttajhayaNaM ya nniddissttN|| arthAt jinendra bhagavAna ke mArga meM pIchI aura kamaNDalu ke atirikta ye upakaraNa kahe gaai haiM - 1. yathAjAta rUpa (janmajAta bAlaka ke samAna nagna rUpa), 2. guru ke vacana, 3. vinaya aura 4. sUtroM kA adhyyn| Aja ke kucha muniyoM ko ina upakaraNoM se santoSa nhiiN| vizva meM zAyada
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/17 koI aisA dharma ho jo apane sAdhuoM ko itanA bahumAna aura Adara detA ho, jitanA digambara jaina dharma kA zraddhAlu zrAvaka apane sAdhuoM ko detA hai| usakI zraddhA ke atireka kA lAbha uThAkara Aja kucha sAdhu aise bhraSTa mArga para A gae hai| ki tana para vastra ko chor3akara Aja unake pAsa saba kucha hai| jAne ke lie kAra, rahane ke lie aise-aise baMgale jinake darzana unakI 57 pIr3hiyoM ne kabhI nahIM kie the, dhanavAna bhakta se bAtacIta karane ke lie selyulara phona, dekhane ke lie maeNhage-ma~hage raMgIna TI.vI., khAne ke lie phrija meM jamAI huI bar3hiyA malAI aura kulphI tathA susvAdu bhojana, dhana ke nAma para unake yA unake bhaktoM ke nAma lAkhoM karor3oM kA baiMka belensa, bar3e-bar3e zaharoM meM kharIdI huI bahamaMjilI bezakImatI koThiyA~, zarIra para lagAne ko maeNhage-ma~hage tela, garmiyoM meM paMkhe aura kUlara tathA jAr3oM meM hITara ityAdi tathA pratidina saikar3oM nara-nAriyoM dvAra caraNavandanA aura jaya-jayakAra, baiMDavAje, ratha, hAthI, ghor3e, nRtya aura saMgIta ina saba ThAThakAToM ko dekhakara hInapuNya vyakti kA bhI mana macala uThatA hai-kAza! hama bhI aise muni bana jaate| maiM socatA hU~ bhagavAn RSabhadeva, bhagavAna mahAvIra aura zepa 22 tIrthakara sarvajJa aura sarvadarzI the, unhoMne apane jJAnacakSu se nizcita rUpa se yaha dekha liyA hogA ki 20vIM sadI ke anta meM, zithilAyI yuga meM yA dharmapatana ke kAla meM nizcita rUpa se aisI girAvaTa AegI ki unake tIrtha ke kucha vakra jaDa anuyAyI unake siddhAntoM aura unake dvArA dI gaI AcAragata zikSA se khilavAr3a kreNge| ataH unhoMne 'maggo hi mokkhamaggo sesA umamaggayA savve' kahakara antaraGga aura bahiraGga nigraMtha liMga (nagnatva) ko hI ekamAtra sAdhumArga ghoSita kiyA thA, anya sabhI mArgoM ko unmArga ghoSita kiyA thaa| Aja vItarAgI nagna digambara mudrA kA sarAgI nagna digambara muniyoM dvArA khulakara majAka ur3AyA jA rahA hai| bhagavAna mahAvIra ke bAda jainasaMgha ke lie vaha sabase bar3e durbhAgya kA dina AyA thA, jaba bAraha varSIya durbhikSa hone para zrutakevalI bhadravAha ke samaya uttara bhArata ke kucha sAdhuoM ne Apatti se rakSA karane ke liA vastra pahinanA prArambha kara diyA thaa| eka bAra kahIM se bhI zithilAcAra praveza kare. phira usakA jar3amUla se nikalanA bahuta kaThina hotA hai| yahI hAlata usa samaya huI thii|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/18 bArahavarSIya durbhikSa to samApta ho gayA, kintu jina sAdhuoM ne vastra svIkAra kara liyA thA, unameM se kucha sAdhuoM ne punaH vastra kA parityAga karanA svIkAra nahIM kiyA aura sthUlabhadra ke netRttva meM apane svatantra saMgaThana kI ghoSaNA kara dii| dhIre-dhIre yaha saMgaThana zvetAmbara paramparA ke rUpa meM udaya meM AyA, jisake kAraNa avicchinna jainasaMgha chinna-bhinna ho gayA aura Aja sthiti yaha ho gayI hai ki hara sAdhu apanA svatantra gaNa, gaccha, TolA Adi lie ghUma rahA hai, phalasvarUpa becAre zrAvaka bhI vibhAjita ho gae haiN| digambara samAja meM musalamAnI zAsanakAla meM punaH eka mor3a AyA, jaba rAjanaitika kAraNoM se nagna muni kA vicaraNa karanA banda-sA ho gyaa| aisI sthiti meM dharma rakSArtha zrAvakoM ke bIca nagna rahakara kucha sAdhu bAhara nikalate samaya vastra kA upayoga karane lge| aise sAdhu bhaTTAraka kahalAe / bhaTTAraka zabda bar3A pavitra hai| uttarapurANa meM bhaTTAraka zabda kA prayoga bhagavAna pArzvanAtha ke lie huA hai| kaI jagaha arhata bhagavAn ko parama bhaTTAraka kahA gayA hai| hamAre puSpadanta aura bhUtabali tathA guNadhara jaise mahAn AcArya 'bhaDArayA' bhaTTAraka kahalAte the, kintu kabhI-kabhI aisA hotA hai ki zabda apanI arthavattA ko khokara hIna artha meM prayukta hone lagatA hai| musalamAnI zAsana meM isa pavitra bhaTTAraka zabda kI bhI durgati huii| prArambha meM kucha sAdhu nagna eka sthAna para rahakara dharmAyatanoM kI dekha-rekha karane lge| maThoM kI vipulasampatti kA adhikArI ho jAne ke kAraNa dhIre-dhIre ye pAlakI meM vicaraNa karane lage aura rAjA-mahArAjAoM ke samAna inake Upara chatra tAne-jAne lage aura ca~vara DulAe jAne lge| bAda meM inhoMne dhIre-dhIre vastra bhI svIkAra kara liyaa| sunA hai ki Aja bhI bhaTTArakoM kI dIkSA nagna hI hotI hai, kintu nagna veSadhArI bhaTTArakoM se kucha zrAvaka nivedana karate haiM ki kAladoSa ke kAraNa aba sAdhu kA nagna rahanA sambhava nahIM raha gayA hai, ataH Apa laMgoTI Adi dhAraNa kara liijie| zrAvakoM kI prArthanA para nagna bhaTTAraka laMgoTI Adi dhAraNa kara lete haiN| prArambhika bhaTTAraka nagna hI rahate the, bAda meM vastra dhAraNa kI prathA zurU huii| kAlAntara meM ye bhaTTAraka vipula sampattiyoM ke mAlika bana ge| inhoMne dhArmika sampatti kA durupayoga karanA zurU kara diyaa| ye dharma ke ThekedAra bana
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/16 ge| pUjA, vidhAna, anuSThAna Adi kA sArA adhikAra inhIM ke hAthoM kendrita ho gyaa| inake zikaMje meM pha~sakara janatA ghuTana mahasUsa karane lagI, phalataH rAjasthAna meM vidvat varga kI ora se inakA joradAra virodha huA / isa virodha kI A~dhI ne pUre uttara bhArata ko lapeTa meM le liyA, phalasvarUpa purAnI bhaTTAraka pITheM samApta ho gyiiN| samAja ke virodha ke kAraNa nae bhaTTAraka nahIM bana pAe / dakSiNa meM avazya yaha prathA kAyama rahI; kyoMki vahA~ kI rAjanaitika paristhitiyA~ dUsarI thiiN| isameM bhI koI sandeha kI bAta nahIM ki ina bhaTTArakoM ne Apa kAla meM jainadharma aura saMskRti kA bahuta bar3A saMrakSaNa kiyA, kintu yaha bhI kaTu satya hai ki kucha adhakacare aura anya dharmoM se Ae bhaTTAraka nAmadhAriyoM ne jaina sAhitya meM taraha-taraha kI mithyA mAnyatAyeM bhI ghusA dIM, jinakA samaya-samaya para virodha hotA rahA, yaha virodha Aja bhI kAyama hai / uparyukta ullekha se yaha spaSTa hai ki bhaTTAraka prathA digambara sAdhu ke avamUlyana ke phalasvarUpa udaya meM AyI thI, kintu Aja kI paristhiti meM jabaki sAdhu apanI caryA kA nirvAha acchI taraha se kara sakatA hai aura kucha munisaMghoM meM yaha nirdoSa caryA acchI taraha dikhAyI bhI de rahI hai, bhaTTAraka ke rUpa meM muni kA avamUlyana ucita nahIM / ho sakatA hai bAlAcArya jI prArambha meM nagna digambara rUpa meM bhaTTAraka pada ko svIkAra kareM, kintu bhaTTArakoM meM jo doSa A gae the, unase ve baca nahIM skte| maiM pUchanA cAhatA hU~ ki nagna digambara jainamuni kA DolI meM baiThAlakara bhavya zobhAyAtrA nikAlanA kyA munipada kA avamUlyana nahIM hai| yadi muni ko pairoM se calane kI yA pairoM se Thaharane kI sAmarthya nahIM rahe to use sallekhanA grahaNa kara lenA cAhie, yaha hamAre Agama grantha kahate haiM / samAja nagna digambara sAdhu ko to sira mAthe baiThA sakatI hai, kintu DolI kA bhAra usake lie asahya hai aura yadi isa prakAra ke upakramoM ko Age bar3hAyA gayA to usakA joradAra virodha hogA; kyoMki jinendra bhagavAna ke mArga meM tila, tuSamAtra, aNumAtra bhI parigraha kA niSedha hai / parigrahadhArI na nagna digambara muni ho sakatA hai, na honA caahie| mAtra bAhya nagnatA ko sAdhutva kA AdhAra mAnA jAegA to pazu, pakSI bhI nagna rahate haiM / unameM bhI pUjyatA svIkAra karanI par3egI /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/20 jina sAdhu ko bhI bhaTTAraka pada kA vyAmoha satAyA hai, ve svayaM to khataranAka mor3a para khar3e hI hue haiM, samAja ko bhI khataranAka mor3a para khar3A karane ke doSI ho rahe haiN| dhIre-dhIre ye bhaTTAraka vastrAdi kA bhI upayoga kara samasta parigrahoM se yukta ho sakate haiN| kyA samAja ina sAdhu nAmadhArI bAlAcArya ko 'bhaTTAraka' pada para abhiSikta kara jo jinoktamArga meM ArUr3ha haiM, unakA avamUlyana hone kA rAstA kholegI? nizcita rUpa se kahIM kI bhI samAja ne yaha nirNaya liyA to vaha usakA aura una muni nAmadhArI kA AtmaghAtI kadama hogaa| akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvat pariSad eka mata se kisI digambara muni ke bhaTTAraka pada para abhiSikta hone kA joradAra virodha karatI hai tathA apane samasta sadasyoM kA AhvAna karatI hai ki uparyukta nUtana bhaTTArakIya paTTAbhiSka samAroha kA purajora bahiSkAra kareM aura ise sampanna na hone de tathA isake virodha meM khulakara AvAja utthaaeN| samasta akhiktabhAratavarSIya digambara jaina saMsthAoM se nivadena hai ki uparyukta bhaTTArakIya paTTAbhiSeka samAroha kA pUrA-pUrA virodha kreN| yaha jainatva aura digambaratva kI rakSA kA prazna hai aura isa hetu jaina samAja hara prakAra kA tyAga karane ko prastuta rhe| zravaNa belagolA ke bhaTTAraka svasti zrI cArukIrti jI mahArAja se hamArA namra nivedana hai ki uparyukta samAroha ko Apa apanA kisI bhI prakAra kA samarthana na deN| yadi yaha burI A~dhI eka bAra cala par3I to Aja aneka saMsthAoM ke zithilAcArI bhaTTAraka banane kA svapna dekha rahe haiM, unake 'bhaTTAraka' banane para sAdhu saMsthA ko bahuta bar3I coTa phuNcegii| -adhyakSa akhila bhAratIya varSIya digambara jaina vidvata pariSad jaina maMdira ke pAsa, bijanaura (u.pra.)
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazcima meM sanmati kA samucita samAhAra - DaoN. naMdalAla jaina jApAna kI caturtha aMtarrASTrIya gaNita-itihAsa saMgoSThI meM "jaina zAstroM meM zUnya kI avadhAraNA" viSaya para zodha-patra pATha ke nimaMtraNa ke avasara kA bahu-uddezyIya lAbha dene ke uddezya se maiMne amerikA evaM kanADA kI yAtrAyeM bhI kii| pichale aneka varSoM se aneka jaina sAdhu aura vidvAn videza meM pravacana hetu jAte rahe haiN| unake pravacanoM meM jaina dharma ke siddhAntoM ko vizvastarIya janakalyANI batAyA jAtA hai| 'sanmati kI jayakAra' kI prabhAvI gAthA bhI likhI jAtI hai| una gAthAoM evaM pravacanoM kA jainetara jagata evaM pazcimI vidvat jagata para kyA prabhAva par3A hai, isakI jAnakArI meM merI ruci rahI hai| isa hetu maiMne vahAM ke aneka vizvavidyAlayoM ke dharma-adhyayana vibhAga ke sadasyoM se bheMTa kI evaM unake pustakAlaya evaM sArvajanika pustakAlaya bhI dekhe| yaha bhI jJAta huA ki ina dezoM meM dharma-adhyayana vibhAga saikar3oM kI saMkhyA meM haiM aura unameM vidyArthI bhI kAphI hote haiN| phira bhI, jaina dharma viSayaka jAnakArI yA sAhitya vahAM nagaNya hI dekhane ko milaa| hAM, vahAM 'vizvadharmoM ke vivaraNa kI aneka pustakeM milIM jo 'dharma-adhyayana' vibhAgoM meM adhikAMza meM par3hAI jAtI haiN| inake AdhAra para hI nayI pIDhI ko jainadharma kI jAnakArI milatI hai| isIliye maiMne vahAM upalabdha 1889 se 1999 ke bIca vibhinna dharma-niSNAta vidvAnoM dvArA likhita vizvadharma kI pustakoM meM jainadharma saMbaMdhI vivaraNa ke liye lagabhaga 25 pustakeM pddh'iiN| inameM jainadharma kA vivaraNa 4 se lekara 24 pRSThoM meM hai| inheM par3hakara merA mana udvigana huaa| aisA pratIta huA ki isa dharma ke viSaya meM pazcimI vidvAnoM (kucha ko chor3akara) meM, ataeva unake vidyArthiyoM meM bhI, bar3I bhrAmaka dhAraNAyeM haiN| yadi isa taraha ke vivaraNa par3he jAyeMge, to isa dharma ke prati pazcima kI ruci nakArAtmaka
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/22 hI hogii| (isakA yaha artha nahIM ki unake sabhI vivaraNa isI koTi ke haiN| aneka pustakoM meM jaina dharma kI aneka mAnyatAoM kA acchA vizleSaNAtmaka vivaraNa bhI hai| oNksaphorDa yUnivarsiTI presa kI 1996 evaM 1997 meM prakAzita pustakoM meM jainadharma kA acchA evaM saMtulita vivaraNa hai)| isakA eka kAraNa to yaha hai ki hamArA sAhitya adhikAMza lekhaka vidvAnoM tathA prakAzakoM taka nahIM pahuMcA hai| aura jo pahuMcA hai, usake paramparAgata nirUpaNa ke AdhAra para hI unakI aisI dhAraNAyeM banI haiN| ina vivaraNoM se vidvAnoM ke adhyayana kI ekAMgitA bhI prakaTa hotI hai| ina dhAraNAoM ke nirAkaraNa kA tarkasaMgata prayatna huA ho, aisA nahIM lgtaa| nahIM to, 1999 kI pustakoM meM bhI aisI dhAraNAyeM kyoM vyakta kI jAtIM? inake adhyayana se mujhe aisA bhI lagA ki videzoM meM kiye jAne vAle pravacana/prasAraNoM se pazcimI jagata prAyaH achUtA hI rahA hai| 'sevana sisTamsa oNpha iMDiyana philosophI' (triguNAyata), aura 'dI varlDa rilijiyansa rIDara' (raTalaja) jaisI aneka pustakoM meM jainadharma kA vivaraNa hI nahIM haiN| hAM, sikhadharma kA vivaraNa prAyaH sabhI meM hai, usakA sAhitya bhI sabhI sthAnoM para dikhaa| aneka lekhaka jainadharma aura buddhadharma ko abhI bhI hindUdharma kA sudhAravAdI rUpa mAnate haiM aura donoM dharmo ko eka hI adhyAya meM vivaraNita kara dete haiN| aneka dharma-adhyayana vibhAgoM meM kAryarata bhAratIya vidvAna bhI jainadharma ko eka svataMtra dharma ke rUpa meM nahIM maante| videzoM meM varasoM rahane vAle jaina vidvAn bhI apanI pustakoM meM ina pazcimI dhAraNAoM ke nirAkaraNa kA koI prayatna karate nahIM dikhte| "jainIjama ina nArtha amerikA (1996)" tathA 'kAMkvararsa oNpha dI varlDa' (1998) kI bhI yahI sthiti hai| phalataH, jainadharma ke samyak rUpa se vizvastarIya samAharaNa ke liye sadAzayI pratyanoM kI anivArya AvazyakatA hai| isa hetu vibhinna pazcimI pAThya pustakoM tathA saMdarbha graMthoM meM diye gaye asamIcIna yA ekAMgI matoM ko sUcIbaddha karane tathA unako samyak prakAra se nirAkRta kara samIcIna evaM bahu-AyAmI mata prastuta karane vAlI eka pustaka likhI likhAI jAnI cAhiye aura isakI pratiyAM lekhakoM/prakAzakoM ko bhejanI cAhiye jisase ve AgAmI saMskaraNoM meM apane matoM ko pariSkRta evaM saMzodhita rUpa meM prastuta kara skeN| hama yahAM kevala kucha vicAraNIya evaM uttaraNIya dhAraNAoM kA saMketa kreNge|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/23 pazcimI vizvadharma kI aneka pustakoM meM jainadharma saMbaMdhI dhAraNAyeM ina pustakoM meM prApta vividha dhAraNAoM ko aneka koTiyoM meM vagIkRta para nirUpita kiyA jA sakatA hai : a. jaina dharma sambandhI sAmAnya dhAraNAyeM : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. kucha pustakoM ko chor3akara adhikAMza pustakoM meM aba bhI jainadharma (aura buddha dharma kI bhI ) ko hindUdharma kA sudhAravArI rUpa mAnA gayA hai| isakI utpatti paramparAgata vaidika dharma kI pravRttiyoM ke prati asaMtoSa se huI hai| (thrAvara, munaro, phreDamena, kaoNphamena, hopha Adi) / yaha hindUdharma kA alpasaMkhyaka samudAya hai / jaina sampradAya eka vicitra evaM kaThinatA se hI samajhA jA sakatA hai| jaina dharma buddha dharma ke samAna AkarSaka pratIta nahIM hotA kyoMki jaina graMtha kaThina aura rUkSa hai / ve sabakI samajha meM bhI nahIM aate| TAyanabI ke anusAra, jainadharma bhayaMkara Atma- kendrI hai | yaha Atma- kendra eka bauddhika evaM naitika truTi hai aura asmitA kI janaka hai| isI kAraNa vaha prasArita nahIM ho sakA / I vAzama aura zvAijara ke anusAra, jainadharma mUlataH svArthI aura nakArAtmaka hai / usakI arhat aura tIrthakara kI dhAraNAyeM svArtha para hI AdhArita haiM / ye bodhisatva ke samAna sarva- hitArthI nahIM haiM / (phira bhI, ve aura thrAvara yaha mAnate haiM ki nakArAtmaka vRtti ke do sakArAtmaka lAbha hue haiM (1) sUkSma jJAna prApti kI jijJAsA kI zAMti aura (2) antarjagat evaM bahirjagata ke rahasyoM kA jJAna / ye bhI mahatavapUrNa upalabdhiyAM haiM ) / jaina AcAra aura vicAra ativAdI haiM / inake anIzvaravAda, bhaktivAda, tapasyAyeM evaM ahiMsAvAda ativAda kI sImAoM ke rUpa haiM / vastutaH pazcimI samAja ke liye anIzvaravAdI dharma kI dhAraNA itanI aTapaTI hai ki vaha use dharma ke aMga hone para hI prazna cinha lagAtA hai / yaha jIvana kI unnati evaM vizvAsoM kA eka kaThinatama mArga hai / pro. munaro kA kathana hai ki pazcimI dharma saMsthAyeM pUrvI dharmo kI tulanA --
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 24 8. 9. meM adhika vyavasthita aura tarka-saMgata haiM 1 pro. haciMsana ke anusAra, jainadharma ke siddhAMta saMsArI jIvoM ke liye nahIM haiM / yaha a - saMsArika dharma hai| phira bhI, yaha abhI bhI jIvita hai, yaha vicAraNIya prazna hai| AnaMdavAdI pazcima ke liye jaina siddhAMta AghAta - sA utpanna karate haiN| kucha lekhakoM ne jainataMtra ko tapasviyoM evaM mukti kA dharma hI mAnA hai / anaMta sukha ke liye munitva anivArya hai / ba. jainadharma kA udbhava aura mahAvIra kA jIvana-carita aneka lekhakoM kI 1995 taka kI prakAzita pustakoM meM mahAvIra ko janadharma kA saMsthApaka kahA gayA hai / tathApi, aneka lekhaka tIrthakara paramparA kA ullekha bhI karate haiM / kucha pustakoM meM mahAvIra ko jainadharma kA aitihAsika sasthApaka batAyA gayA hai aura usake pUrva ke itihAsa para mauna rakhA gayA hai| phira bhI, kucha vidvAnoM ne mahAvIra ko jaina paramparA ko pArzva kI tulanA meM adhika sakArAtmaka rUpa ( brahmacarya, pratikramaNa Adi) dene vAlA pravartaka aura vardhaka batAyA hai| DaoN. rAisa tathA DaoN. jimara ke samAna vidvAnoM ke jaina ke Arya - pUrvakAla (1700-2700 I.pU.) ke astitva ke mata kI tulanA ma una lekhakoM ke mata ekAMgI hI lagate haiM / 1 prAya sabhI pustakoM meM mahAvIra kA jIvana carita pAyA jAtA hai jo kalpatra ke vivaraNa para AdhArita hotA hai (garbhAharaNa, vivAha, eka putrI, devadUSya yadi kucha lekhaka inake jIvana meM kucha camatkArikatA bhI mAnate haiN)| phira bhI, sA, muhammada yA buddha jaisA camatkArika na hone se pazcimI vidvAnoM ne unake carita ko anAkarSaka, aupacArika, alpavizvasanIya evaM paurANika mAnA hai / ye lekhaka eka ora jahAM mahAvIra ko ghora sAdhaka, sAhasI, jaTila dArzanika evaM sakSama saMgaThaka mAnate haiM, vahIM ve unake kaThora sAdhanAmaya jIvana kI carcA karate hue unheM ativAdI evaM kaSTaprada vivekazUnya pravRttiyoM meM rata sAdhu bhI kaha dete haiM / jainadharma ke prakRtivAdI hone ke bAvajUda bhI unake garbha janma Adi ke vivaraNa parA- prAkRtika batAye gaye haiM / ye paurANika adhika lagate haiM / unakA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 25 samaya bhI 599-527 I.pU. ke badale 540-468 I.pU. ko adhika aitihAsika mAnate haiN| isa AdhAra para unheM gautama buddha, kanaphyUziyasa, lAotse, jerAmiyA ( bIu ) Adi kI sama-sAmayikatA dete haiM / isI prakAra unake samaya meM bhArata meM sAta anya dArzanikoM kA ullekha bhI karate haiM / aneka pustakoM meM unake janmasthala (paTanA), dIkSA- vaya (28 varSa), pichImAtra dhAraNa, mahAvIra nirvANakAla ke bAda 70 varSa taka caturthakAla kA astitva Adi ke sambandha meM truTipUrNa sUcanAyeM bhI haiM / sabhI lekhakoM ne mahAvIra dvArA upadiSTa taposAdhanA ko atyaMta kaThora aura ativAdI tathA unake dArzanika vicAroM ko atisAhasika evaM maulika batAyA hai / ve adhyAtma ke pahalavAna the aura bhautikatA se palAyanavAdI the| unake upadeza mukhyataH alpasaMkhyaka anuyAyioM (sAdhuoM yA zramaNoM) ke liye hI the / sa. jainadharma ke siddhAMta (1) nIti aura AcAra jainasampradAya ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai - bahusaMkhyaka yA zrAvaka varga aura alpasaMkhyaka yA sAdhuvarga / sAdhuoM kA AcAra prAyaH Adarza mAnA jAtA hai| gRhasthoM kA AcAra vyAvahArika hotA hai / Ajakala eka tIsarI zreNI bhI sAmane AI hai jo ina donoM kI madhyavartI hai / isakA AcAra prAyaH sAdhu - samAna hotA hai ( para ise videza gamana jaisI kucha suvidhAyeM prApta haiM) / zrAvakoM ke chaha dainika karttavya hote haiM / inameM devapUjA mukhya hai| yaha sakArAtmaka mAnasika avasthA utpana karatI haiM / phAinsa, haoNpha evaM phreDamAna Adi ne pUjana paddhati ke nirUpaNa meM zvetAmbara vidhi kA AdhAra liyA hai, digambara paddhati kA nAma bhI nahIM hai jise pI. esa. jainI ne apanI pustaka meM bhI diyA hai (1979) / pAzcAtya vidvAn prAyaH jaina siddhAntoM ko taposAdhanA evaM mukti ke siddhAnta ke rUpa meM dekhate haiM / ataH 1995 taka ke aneka lekhakoM ne unheM nivRttimArgI mAnA hai jisameM jIvana aura jagata kI asvIkRti tathA donoM se palAyana kI dhAraNA hai / yaha jagata aura jIvana ke prati nirAzAvAdI dRSTikoNa apanAtA hai aura pratyeka prakAra kI pravRtti ko nirUtsAhita karatA hai / isakA nIti aura AcAra zAstra isI dhAraNA para AdhArita hai| jaina kvekara - sampradAya
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/26 ke samAna saMtoSa evaM zAMti ke pujArI haiM para inake ahiMsA, asatyavarjana, acaurya, abrahmavarjana evaM aparigraha ke pAMcoM mUla siddhAMta jIvana ko nakArane kI vRtti ke dyotaka haiN| pro-haoNpha kA kathana hai ki inameM se prathama tIna to sAmAnya zrAvaka yathAsaMbhava pAlate haiM, para aMtima do siddhAMtoM ke pAlana meM, kucha kaThoratAoM ke bAvajUda bhI kAphI zithilatA rahatI hai| para sAdhu-sAdhvIgaNa ina para sUkSmatA se amala karate haiN| tathApi, ye pAMcoM hI siddhAnta asIma haiM aura sabhI koTi ke prANiyoM para lAgU hote haiN| pro. zvAijara ne anumAna lagAyA hai ki ye jainoM ke mUla siddhAMta nahIM haiN| ye to jainoM kI nivRttimArgI bhUmikA se prasUta haiM jinameM akriyatA ke guNa ke sAdhana ke rUpa meM ye bAteM AI haiN| vastutaH jaina svayaM ko jagata se anAvRta karane ke liye karuNA Adi kI bAte karate haiN| unheM dUsaroM ke hita se kyA matalaba hai? ve dayAmaya akriyatA ko mAnate haiM aura dUsaroM ke prati sahAnubhUtipUrNa sahayoga ko nakArate haiN| isaliye jaina AcAra zAstra vyaktivAda aura asmitA ke janaka pAye jAte haiN| (AcArya rajanIza ke bhI lagabhaga aise hI vicAra the)| pro. vAzama ke anusAra bhI jaina AcAra mUlataH nakArAtmaka evaM svArtha pradhAna haiN| yaha vyaktimUlaka haiM, samAjamUlaka nhiiN| isIliye jainoM kI jIvana padvati kaThora niyamoM se anuzAsita rahatI hai| yahI isa taMtra kI dIrghajAvitA kA rahasya hai| phira bhI, ve anya dharmo ke viparyAsa meM munitva ke binA sAmAnya jana ko sampUrNa sukhamayatA pradAna nahIM krte| __ jainoM ke uparokta pAMca siddhAMta zrAvaka evaM muni donoM ke liye samAna haiM, para munitva meM hI unakI sUkSma evaM pUrNa paripAlanA hotI haiM (aneka lekhakoM ne ahiMsA siddhAnta ke pratiphala ke rUpa meM zAkAhAra, paryAvaraNa surakSA evaM hiMsaka udyogoM kI asvIkRti evaM anya taMtroM para usake prabhAva kI bhI carcA kI hai)| isaka bAvajUda bhI pro. naoNsa kI mAnyatA hai ki jainoM kI naitika saMhitA azubha kriyAoM se virakti dilAtI hai evaM sukha-saMvardhana karatI hai| yahI nahIM, kaThorI tapasvI jIvana dUsaroM ko bhI prabhAvita kara parokSataH janakalyANI siddha hotA hai| jainoM kI naitika saMhitA vyaktivAdI hone ke bAvajUda bhI vyakti ko hI apanA 'bhAgyavidhAtA' svIkAra karatI haiN| isaliye ve avatAravAdI nahIM haiN| unake mahApuruSa unake bhAgyanirmANa meM sahAyaka nahIM haiM, ve kevala dizA evaM preraNA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/27 ke srota haiN| isaliye jainoM meM, anya dharmo ke vipayAMsa meM pUjA, prArthanA, maMdira Adi mahatvahIna haiN| yadyapi unake mUla siddhAMta sugamatA se samajha meM Ate haiM para unakA vistAra evaM darzana saralataH bodhagamya nahIM haiN| (2) tatvamImAMsA jainoM kI tatvamImAMsA dvaitavAdI (jIva-ajIva) evaM bahutvavAdI (SaT dravya, navapadArtha, sAta tatva) hai| vidvAnoM ne ise yathArthavAdI batAyA hai| isakA lakSya jIva-ajIva (karma) ke saMyoga ko tor3akara mukti prApta karanA hai| karma ke mAdhyama se inakA jIva-jagata-saMbaMdha bar3A manoraMjaka hai| inakA ajIva jagata paramANuvAdI hai| sAmAnyataH yathArthavAdI hone ke kAraNa jainadharma niyativAdI nahIM hai para vaha prakRtivAdI evaM nirIzvaravAdI hai jahAM sakArAtmaka nahIM hotii| aisA pratIta hotA hai ki mAnava prArambha meM nirIzvaravAdI hI thaa| isIliye cArvAka mata sabase purAnA mAnA jAtA hai (thraavr)| jaina IzvaravAda kA jaganniyaMtRtva nahIM mAnate, para ve sabhI jIvoM meM Izvaratva kI kSamatA mAnakara bahu-IzvaravAdI haiN| isIliye cArvAka ke samAna isa mata ko bhI lokapriyatA nahIM milii| jaina IsAIyoM yA muslimoM ke samAna vizuddha bhaktivAdI nahIM haiM para ve jJAna-darzana-caritra kI tritayI mAnate haiN| isa bahu-AyAmitA ke kAraNa hI ve aba taka (aura bhaviSya meM bhI) dIrghajIvI rahe haiN| pazcimI jagata anIzvaravAdI taMtra ko dharma saMsthA ke rUpa meM mAnane ko taiyAra nahIM hai| (vaha IzvaravAda virodhI buddhivAda ko sunane bhI taiyAra nahIM hai)| jaina karmavAdI evaM lezyAvAdI hai| (vaha unakI manovaijJAnika sUjha-bUjha kA pariNAma hai)| ina siddhAntoM meM bhI nirAzAvAdI dhuna bharI huI hai| para jainoM ke ye siddhAnta viziSTa haiM aura jIva-ajIva ke saMyoga ke liye AdhyAtmika saresa kA kAma karate haiN| rAisa ne batAyA hai ki jainoM kI tatvamImAMsA pUrNataH nirAzAjanaka hai| yaha sarva-jIvavAda se prArambha hokara Izvaratva ke uccatama zikhara (?) taka jAtI hai| ve bauddhoM ke prema, AnaMda, karuNA aura zAMti kI catuSTayI ko to sakArAtmaka mAnate haiM (para jainoM kI maitrI, pramoda, karuNA evaM madhyasthavRtti kI catuSTayI kA nAma taka nahIM lete)| ve jainoM kI sakArAtmaka pravRttiyoM ko
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/28 vAmapaMthI taka kaha dete haiN| jainoM kA vikAsamAna evaM hAsamAna cakrIya vizva kA siddhAnta bhI manuSya ko saMkaTApanna banA detA hai| inakA tarkazAstra evaM pramANazAstra sUkSma hai para jaTila hai| inakA syAdvAda kA siddhAnta pAzcAtya vidvAnoM ko prAyaH cakkara meM DAla detA hai| para yaha niyativAda se mela nahIM khaataa| (nayavAda kA ullekha bhI kahIM nahIM milaa| (3) jaina dharma aura mahilAyeM jaina samudAya meM mahilA - sAdhviyAM puruSoM se prAyaH tIna gunI haiM (phAinsa), para unakA stara puruSa sAdhuoM se hIna mAnA jAtA hai| zvetAmbara paramparA meM mahilA sAdhviyAM bhI mukti prApta kara sakatI haiM, para digambara paramparA ise nahIM maantii| (4) jaina dharma : samAja dharma yaha to prAyaH sabhI vidvAn mAnate haiM ki mahAvIra ne tatkAlIna samAja meM paryApta sudhAra kiye aura jAgRti lAI, para ve jaina dharma ko samAja dharma mAnate pratIta nahIM hote, kyoMki samAja kI sAmAnya pravRttiyA~ jaina siddhAntoM se kAphI viSama hotI haiN| phira vyaktivAdI siddhAnta samAja para lAgU bhI nahIM hote| zvAijara ke anusAra jaina dharma meM samAjopayogI siddhAMta hI nahIM hai aura jo haiM, ve bhI hindU dharma se samAhita hue haiN| (5) jaina sAhitya aneka lekhakoM ne zvetAmbara aura digambara Agamika sAhitya kA ullekha kiyA hai para pro. vAzama ne spaSTa kahA hai ki yaha nIrasa evaM pAMDitya pradarzaka hai| (6) truTipUrNa kathana 1. sabhI lekhaka jainoM ke do mukhya sampradAyoM kA pahalI sadI meM udgama mAnate haiM aura unakA ullekha bhI karate haiN| kahIM-kahIM sthAnakavAsI saMpradAya
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 26 kA ullekha bhI hai, para abhI terApaMthI zvetAmbaroM evaM tAraNapaMthI digambaroM kA ullekha sAmAnya nahIM huA haiM bhArata meM jainoM kI sthiti prAyaH pratyeka pradeza meM nyUnAdhika mAtrA meM pAyI jAtI hai, para lekhakoM ne zvetAmbaroM ko uttara bhArata meM tathA digambaroM ko dakSiNa bhArata meM sthita batAyA hai| (saMbhavataH unakI yaha dhAraNA aitihAsika dRSTi se hogI) / ve pazcima, madhya evaM pUrvI bhArata ko bhUla se gaye haiM / kucha saiddhAMtika mAnyatAoM ke kAraNa zvetAmbaroM ko adhika udAra evaM lokapriya mAnA gayA hai jabaki digambaroM ko anudAra kahA gayA hai| upavAsa kevala mahilAyeM karatI haiM aura boliyAM puruSa lete haiN| tIrtha kSetroM meM siddha kSetroM tathA atizaya kSetroM kA ullekha nahIM hotA / inameM giranAra, sammedazikhara evaM pAvApura ( kailAza bhI) zAyada hI kabhI Ate haiN| AbU aura zatrunjaya (kabhI-kabhI zravaNavelagolA) sambhavataH kalA sauSThava ke kAraNa uddhRta kiye jAte haiM / I 6. kaoNphamaina ne batAyA hai ki jaina pratimAyeM buddha pratimAoM se bhinna aura anAkarSaka hotI haiN| ina pratimAoM se karuNA aura komalatA kI abhivyakti nahIM hotii| jaba unheM sajA dete haiM, taba to ve aura bhayaMkara lagatI haiM / 7. sallekhanA kI prakriyA ko sabhI meM 'svayaM bhUkhe marane ke rUpa meM liyA hai| 8. jainoM ne kAphI samaya pUrva munitva kI nagnatA ke siddhAMta ko chor3a diyA aura Aja to kAphI digambara muni bhI savastra rahane lage haiN| 2. 3. 4. 5. 9. jainoM meM hinduoM jaisI viziSTa sAdhanAyeM nahIM haiM, para keza luMcana, kaThora Asana, uttApanA dhyAna, adhika upavAsa ( mahAvIra ke 12 varSa ke 4380 dinoM ke tapasvI jIvana meM 4000 upavAsa ke dina) Adi sAdhanA kI ativAdI evaM vivekazUnya pravRttiyAM haiN| pAdarI mure ke anusAra, bhikSATana evaM rukSa bhojana bhI vivekazUnya prakriyAyeM haiM 1 upasaMhAra uparokta saMkSipta vivaraNa se yaha spaSTa hogA ki bIsavIM sadI ke anta
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/30 meM bhI pazcimI dezoM ke adhikAMza vidvat jagata meM jaina dharma ke viSaya meM kitanI ekAMgI evaM vikRta dhAraNAyeM haiN| IsAI jagata ke dasa siddhAntoM meM prAyaH 70 pratizata nakArAtmaka bindu haiM, phira bhI ve aise nahIM mAne jaate| lekina jaina siddhAnta nakArAtmaka kahe jAte haiN| isI prakAra, jaina dharma ke eka-do prArambhika AgamoM ke AdhAra para use kevala muni dharma kahanA sahI nahIM hai, anya graMthoM evaM AgamoM meM bhI zrAvakAcAra kA varNana hai| zrAvaka-zrAvikAyeM jaina saMgha ke mahattvapUrNa aMga hai aura unake kAraNa hI muni saMsthA evaM saMgha kI jIvaMtatA banI huI hai| ahiMsaka vyavasAyoM evaM kaThora AcAra ke abhyAsa se bhI jaina pratiSThita hue haiN| astu, uparokta vivaraNoM ke pariprekSya meM yaha Avazyaka hai ki inako sAdhAra nirAkRta karane ke liye jaina vidyA manISiyoM dvArA eka navIna pustikA likhI jAnI caahiye| isake liye videzoM meM jaina-dharma saMprasAraNa meM kAryarata saMsthAoM ko Age jAnA caahiye| isa prakAra kI pustaka ke lekhana meM pichale pacAsa varSoM meM jaina dharma yA vizva dharmoM ke vivaraNa vAlI videzI pustakoM kA saMkalana evaM Akalana karanA hogaa| ikkIsavIM sadI meM jaina dharma kI yathAsthitivAdI mAnyatAoM kI gatizIlatA, sakArAtmakanA evaM sukha-saMvardhana-kSamatA ko prakAzita karanA hogaa| AzA hai, jainoM ke kucha aMtarrASTrIya saMsthAna isa dizA meM Age AveMge evaM vizvastara para sanmati kI jaina mAnyatAoM ke samucita samAharaNa meM yogadAna kreNge| jaina kendra, rIvA (ma.pra.) zrI lakSmIcandra jaina kAphI dinoM se asvastha cala rahe the| gata mahIne unakA nidhana ho gayA hai| ve anekAnta patra ke varSoM salAhakAra rahe haiN| vIra sevA maMdira kI ora se hArdika shrddhaaNjli|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama ke Aloka meM anuyoga kA kathana -paM. AnaMda zastrI "Asu" zAstra meM puNya bhAva ko dharma bahuta jagAtA hai aisA kahA hai, aura puNya bhAva ko vyavahAra mokSamArga bhI kahA hai evaM puNya ko paramparA mokSa kA kAraNa bhI kahA hai parantu naya kA evaM anuyoga kA jJAna nahIM hone ke kAraNa jIva zAstra par3hate hue bhI mithyAdRSTi kA mithyAdRSTi hI raha jAtA hai| jaise puruSArtha cAra kahA hai-dhrm-arth-kaam-mokss| parantu dharma kA artha samajhatA nahIM hai evaM usakA paramArtha artha bhI samajhatA nahIM hai| mAtra zAstra kA zabda jJAna kara tote kI mAphika bola detA hai| isI kA paramArtha artha yaha hai ki dharma kA artha puNya hai, puNya se artha arthAt dhana milatA hai aura artha athavA dhana se bhoga kI sAmagrI milatI hai aura ina tInoM kA abhAva karane se arthAt tInoM kA tyAga karane se mokSa milatA hai| yaha paramArtha kA jJAna na hone ke kAraNa mithyAdRSTi hI raha jAtA hai| isIlie sarvaprathama mokSamArgI jIvoM ko anuyogoM kA jJAna karanA cAhie kyoMki tInoM anuyoga alaga-alaga kathana karate haiM aura ajJAnI isakA jJAna na hone ke kAraNa zAstra svAdhyAya karate hue bhI mithyAdRSTi hI raha jAtA hai| dravyAnuyoga aura karaNAnuyoga kA nimitta-naimittaka saMbaMdha hai aura dravyAnuyoga evaM caraNAnuyoga kA kAraNa-kArya saMbaMdha hai| yahI jJAna na hone se caraNAnuyoga ke kathana ko dravyAnuyoga samajha jAtA hai aura dravyAnuyoga ke kathana ko caraNAnuyoga samajha jAtA hai| yahI mithyAtva rahane kI mahAn bhUla hai isa bhUla kA nAza karane ke lie anuyoga kA ThIka-ThIka jJAna karanA caahie| caraNAnuyoga - yaha anuyoga rAgAdi bhAva chur3Ane kA abhiprAya rakhate hue yaha para padArtha ke tyAga kA upadeza karatA hai| yadyapi para padArtha kA tyAga nahIM hotA parantu usake prati jo mamatva bhAva hai usI kA tyAga karanA kAryakArI
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/32 hai| jaise rasa chor3a deve aura rAga na ghUTe to tyAga koI kAryakArI nahIM hai, kyoMki rasa chor3anA dharma nahIM hai parantu rAga chor3anA dharma hai|| caraNAnuyoga chagrastha jIvoM ke buddhigamya bAtoM kA hI vyAkhyAna karatA hai| loka kA sarva vyavahAra caraNAnuyoga se hI calatA hai| caraNAnuyoga meM guNasthAna mAtra bAhma pravRtti para hai jisake AdhAra para loka kI pravRtti calatI hai| caraNAnuyoga nokarma ko bAdhaka-sAdhaka mAnatA hai| pAtrAdika kA bheda caraNAnuyoga meM hI hotA hai jisa kAraNa caraNAnuyoga meM hI bhakti Adi kriyAyeM hotI haiN| karaNAnuyoga meM pAtrAdika kA bheda nahIM hai jisa kAraNa se karaNAnuyoga meM bhakti hotI hI nahIM hai| kyoki jisa jIva kA bhAva gyArahavAM guNasthAna kA hai vahI jIva apane bhAva se girakara samaya mAtra meM mithyAtva Adi guNasthAna meM A jAtA hai| jahAM pariNAmoM kI aisI sthiti hai vahAM chadmastha jIva pariNAmoM ko dekhakara bhakti kara nahIM sakatA, kyoMki chadmastha jIva kA jJAnopayoga asaMkhyAta samaya meM hI hotA hai isIlie bhakti meM pradhAnatA caraNAnuyoga kI hI haiM caraNAnuyoga yahI upadeza degA ki abhakSya padArtha chor3o bAjAra kI cATa chor3o jala chAnakara pIo, rAtri meM sabhI prakAra ke AhAra kA tyAga karo, ghara kA tyAga karo, vastra kA tyAga karo nagna digambara mani bno| caraNAnayoga kI apekSA muniliMga sarvathA nirgrantha hI hotA hai jisake pAsa meM eka sUtra mAtra parigraha hai vaha muni nahIM hai parantu gRhastha hai| caraNAnuyoga kI apekSA nagna digambara muni uttama pAtra hai| ailaka kSullaka AryikA kSullikA, brahmacArI Adi paMcama guNasthAnavartI zrAvaka hai ve hI madhyama pAtra haiM aura avratI zrAvakapAkSika hai vaha jaghanya pAtra hai| caraNAnuyoga kI apekSA jo nagna digambara hai jisako vyavahAra se chaha dravya, nau tatva, paMcAstikAya, baMdha mokSa ke svarUpa kA jJAna hai jo 28 mUlaguNoM kA AgamAnukUla pAlana karatA hai| jo bAIsa parISahoM ko AgamAnukUla jItatA hai, jo deva manuSya tiryaca dvArA Aye hue upasargoM ko jItatA hai usako hI muni mAnakara namo'stu kahanA caahie| aura usakI hI navadhA bhakti hotI hai| ailaka, kSullaka, AryikA, kSullikA kI navadhA bhakti meM se pUjana chor3akara ATha prakAra kI bhakti hotI hai kyoMki usakA paMcama guNasthAna hai aura unako
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 33 namo'stu nahIM kahanA cAhie parantu icchAkAra kahanA caahie| (dekhie sUtrapAhur3a kI gAthA 13 ) bhakti caraNAnuyoga kA hI viSaya hai kyoMki jisa AtmA kA gyArahavAM guNasthAna rUpa pariNAma hai vahI AtmA apane pariNAmoM se cyuta hone para samaya mAtra meM prathamAdi guNasthAnavartI ho jAtA hai jahAM pariNAmoM kI sthiti aisI hai vahAM chadmastha jIva pariNAma dekhakara bhakti kara nahIM sktaa| isalie bhakti niyama se caraNAnuyoga meM hotI hai / caraNAnuyoga kI apekSA jaba taka vastrAdika kA tyAga nahIM kiyA jAtA taba taka chaThavAM guNasthAna mAnA nahIM jaataa| isI kAraNa striyoM kA paMcama guNasthAna hI mAnA jAtA hai aura unakI paMcama guNasthAna ke anukUla bhakti karanI cAhie / jaba vastrAdika kA tyAga aura keMzaloMca nahIM hogA taba taka caraNAnuyoga tIrthakara kA chaThavAM guNasthAna svIkAra nahIM karatA hai / caraNAnuyoga mAtra bAhma pravRti dekhatA hai ki jo pravRtti chadmastha jIvoM ke jJAnagocara hai / isIlie caraNAnuyoga meM hI pada ke anukUla bhakti hotI hai / caraNAnuyoga brAhya vastu ke saMyoga meM parigraha mAnatA hai / dAna dene se caraNAnuyoga kahatA hai mahAdAnezvara dharmAtmA hai| jabaki karaNAnuyoga kahatA hai ki kahA dAnezvara hai, mahAmAna kaSAyI pApI AtmA hai| mAna se dhana kA tyAga kara rahA hai| karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga paraspara virodhI kathana karate haiM / caraNAnuyoga rasa chor3akara bhojana lene vAloM ko dharmAtmA kahatA hai jaba karaNAnuyoga kahatA hai ki bhojana meM mahAn lAlasA hai isa kAraNa pApI hai| jisane strI kA tyAga kiyA hai usako caraNAnuyoga kahatA hai brahmacArI hai| jaba karaNAnuyoga kahatA hai vaha to bhAva se nArI sevana karane se bhogI hai| caraNAnuyoga kArya dekhakara kahatA hai ki manuSya ucca evaM nIca gotrI hotA hai jaba karaNAnuyoga himmata se kahatA hai ki manuSya nIca gotrI hotA hI nahIM hai, uccagotrI meM hI manuSya paryAya milatI hai| saMmUrchana manuSya jisakI Ayu zvAsa ke aThArahaveM bhAga mAtra hai vaha bhI uccagotrI hai (dekhie gommaTasAra gAthA 13 aura 2851) I karaNAnuyoga - karaNAnuyoga bAhya padArthoM ko arthAt nokarma ko sAdhaka-bAdhaka nahIM mAnatA hai parantu karma ko hI bAdhaka mAnatA hai aura karma ke abhAva ko
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/34 sAdhaka mAnatA hai| karma prakRti ko chor3ane ko yaha anuyoga upadeza detA hai| strI ko saMyata guNasthAna hotA hai vaha karaNAnuyoga kI apekSA se mAnA jAtA hai, parantu caraNAnuyoga kI apekSA se strI kA paMcama hI guNasthAna mAnanA caahie| aura paMcama guNasthAna rUpa usakA Adara satkAra karanA caahie| karaNAnuyoga kI apekSA se bAhya parigraha hote hue jIva mithyAtva meM se sIdhA caturtha guNasthAna rUpa bhAva, paMcama guNasthAna rUpa bhAva evaM saptama guNasthAna rUpa bhAva kara sakatA hai| bAhya padArtha karaNAnuyoga bAdhaka mAnatA nhiiN| zrI pAMDava yudhiSThirAdika nagna digambara avasthA meM zatrujaya pahAr3a para dhyAnAvasthA meM the taba apane hI bhAI ne pUrva vaira ke kAraNa lauha kA gahanA jese mukuTa, hAra, kuNDala, vAjUbaMdha ityAdi taptAyamAna kara unako pahanA diyaa| isa avasthA meM muni mahArAja zreNI mAMDakara tIna bar3e bhAIyoM ne siddha padvI prApta kara lI aura do laghu bhrAtA ne sarvArthasiddhi pada kI prApti kara lii| dekhie, bAhya gahanoM kA saMyoga hote hue bhI una mahAtmAoM ne apanA nirmala pariNAma kara siddhagati prApta kara lii| isase siddha hotA hai ki karaNAnuyoga bAhya padArtho ko bAdhaka nahIM maantaa| karaNAnayoga meM pradhAnapanA nimitta kA hI hai| jisa prakAra karma kA udaya hogA usI prakAra hI naimittaka AtmA kI avasthA hogii| manuSyagati kA udaya huA taba AtmA ko niyama se manuSya gati meM AnA hI pdd'aa| mithyAtva kA udaya Ane se AtmA kI pariNati niyama se mithyAtva kI honI hI cAhie karaNAnuyoga meM hI saMyoga saMbaMdha hotA hai| jo jIva nimitta ko nahIM svIkAra karatA usa jIva ne karaNAnuyoga mAnA nhiiN| karaNAnuyoga ko na mAnane vAlA ekAMta mithyAdRSTi hai| karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga meM bhI paraspara virodha hai, yadi donoM anuyoga samAna kathana karate to do anuyoga milakara eka anuyoga bana paataa| parantu vastu kA svarUpa aisA nahI hai| samyagdRSTi AtmA ko bhI svIkAra karanA par3atA hai ki apanI icchA rAga karane ko nahI hai to bhI mohanIya karma ke udaya meM karma kI varajorI se AtmA meM rAgAdika ho hI jAtA hai| yaha kisakI pradhAnatA hai| nimitta kI yA upAdAna kii| anaMtavIrya ke dhanI tIrthakara deva ko bhI apane AtmA ke pradeza tIna loka kI barAbara karma ke
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/35 udaya se karanA hI par3ate haiN| yaha kisakI mahimA hai| dravyAnuyoga kahatA hai ki AtmA cetana prANa se jItA hai jaba karaNAnuyoga kahatA hai ki AtmA cAra prANoM se jItA haiM dravyAnuyoga kahatA hai ki AtmA khAtA nahIM taba karaNAnuyoga kahatA hai AtmA khAtA hai| dravyAnayoga kahatA hai AtmA amUrtika hai taba karaNAnuyoga kahatA hai ki AtmA mUrtika hai| yadi mUrtika nahIM hotA to AtmA ko suI laganA nahIM caahie| dravyAnuyoga kahatA hai ki AtmA asaMkhyAtapradezI hai jabaki karaNAnuyoga kahatA hai ki AtmA svadeha pramANa hai dravyAnuyoga kahatA hai ki AtmA jJAna se dekhatA hai taba karaNAnuyoga kahatA hai AtmA indriyoM se dekhatA hai| jJAna kA kSayopazama hote hue bhI indriya binA kaise dekhegaa| karaNAnuyoga kahatA hai ki jJAna cetanA cauthe guNasthAna se svIkAra karatA hai jabaki dravyAnuyoga cetanA terahaveM guNasthAna se svIkAra karatA hai| dravyAnuyoga - isa anuyoga meM pradhAna rUpa se AtmA kI ora se hI upadeza diyA jAtA hai jo yathArtha hI upadeza haiM isa upadeza dvArA hI AtmA vizeSa kara apane kalyANa ke mArga ko samajha sakatA hai| isa anuyoga meM upacAra se kathana nahIM kiyA jaataa| jisa kAraNa se AtmA dukhI hai vahI yathArtha kAraNa kahA jAtA hai AtmA apane hI kAraNa se sukhI hotA hai| AtmA ko sukhI-dukhI karane vAlA anya kAraNa saMsAra meM nahIM hai| arhata deva nigraMtha guru Adi koI bhI pada AtmA kA kalyANa nahIM kara sakatA hai| AtmA kA zatru mitra svayaM AtmA hI hai| jaise peTa meM darda hone se caraNAnuyoga kahegA ki dAla khAne se peTa meM darda hotA hai parantu cauke meM dAla to sabane khAI haiM yadi dAla se darda hove to sabako darda honA caahie| karaNAnuyoga kahatA hai ki darda to mAtra asAtA ke udaya se huA hai isI prakAra dravyAnayoga kahatA hai ki mahAn asAtA kA udaya sukauzala evaM gajakumAra muni ko hote hue bhI unhoMne AtmA kI zAMti evaM kevalajJAna kI prApti kii| usase asAtA kA udaya peTa meM darda hone kA kAraNa nahIM hai, parantu apanA rAga hI mAtra duHkha kA kAraNa hai| isI prakAra tInoM anuyoga apane-apane pada meM rahakara kathana karate haiN| to bhI tInoM anuyoga eka-dUsare anuyoga kA niSedha nahIM karate yadi niSedha karate haiM to ekAMta kathana karane se svayaM mithyAtva A jAtA hai|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/36 dravyAnuyoga meM pradhAnatA saMvara-nirjarA kA bheda nahIM par3atA, kAraNa ki saba guNoM kI avasthA hotI hai shuddh-ashuddh| parantu eka samaya meM eka hI avasthA hogii| eka hI sAtha meM do avasthA athavA mizra avasthA dravyAnuyoga svIkAra nahIM karatA hai jisa kAla meM jJAnaguNa azuddha pariNamana karatA hai usa kAla meM ajJAna bhAva hI hai aura jisa kAla meM zuddha pariNamana karatA hai usI kAla meM jJAna bhAva hai| usI prakAra jisa kAla meM caritra guNa azuddha pariNamana karatA hai usa kAla meM niyama se AkulatA hai aura jisa kAla meM cAritra guNa zuddha pariNamana karatA hai usa kAla meM nirAkulatA hI hai| isase siddha hotA hai ki dravyAnuyoga meM saMvaranirjarA kA bheda nahI hai| dravyAnuyoga meM guNasthAna Adi bheda nahIM hotA hai guNasthAna kA bheda to karaNAnuyoga meM hI hotA hai| dravyAnuyoga para padArtha ko chor3ane kA upadeza nahIM detA vaha to duHkha kA kAraNa jo mithyAtvAdi AtmA ke pariNamana hai unheM hI chor3ane kA upadeza detA hai, dravyAnuyoga meM parapadArtha sAdhaka-bAdhaka nahIM hote haiM vahAM sAdhaka-bAdhaka mAnanA mithyAtva hai| para padArtha ko sAdhaka-bAdhaka anya anuyoga mAnatA hai aura usI kA nAma vyavahAra hai isIlie zAstra kI paddhati va varNana vyavasthA kA jJAna karanA bahuta jarUrI hai| - 24 bRjadulAla sTrITa, kalakattA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambaratva ke viSaya meM nAthUrAma premI kA lekha ___ kyA kabhI koI tIrthasthAna mAtra isalie kisI sampradAya vizeSa kA ho jAtA hai ki usa tIrtha para abhiSeka athavA mAlA kI adhika bolI usa sampradAya ne lagAyI hai? atIta meM digambara jaina tIrthoM ke prati aisI hI ghaTanAoM ke AdhAra para zRMgArI mUrti-pUjaka samAja ne kaI tIrtha apane adhikAra meM karane kI kuceSTA kI hai| prasiddha itihAsajJa nAthUrAma jI premI ke isa lekha meM mUrti-pUjaka samAja ke granthoM ke sAkSya ke AdhAra para usa tathya kI puSTi kI gaI hai| DaoN. ramezacanda jaina ne bhI 'digambaratva kI khoja' nAmaka pustaka meM lekha kA saMkalana kara yaha socane para vivaza kiyA hai ki digambara jaina samAja kI udAsInatA ke kAraNa samAja ko kitanI kSati uThAnI par3I hai| isa prakAra kI ghaTanAoM kI punarAvRtti rokane ke lie yaha Avazyaka hai ki vidvat samAja isa dizA meM gahana cintana evaM vicAra-vimarza kara, samAja ko vastusthiti se avagata karAye tAki samAja kI supta cetanA jAgRta ho aura tIrtho ke mUla svarUpa kI rakSA ho sake -sampAdaka pahale tIrtho para tIrthakaroM yA siddhoM ke caraNoM kI pUjA hotI thI aura ye caraNa donoM ko samAna rUpa se pUjya the| prAcIna kAla meM digambara aura zvetAmbara pratimAoM meM koI bheda na thaa| prAyaH donoM hI nagna pratimAoM ko pUjate the| mathurA ke kaMkAlI TIle meM lagabhaga do hajAra varSa kI prAcIna pratimAyeM milI haiM, ve nagna haiM aura una para jo lekha haiM, ve kalpasUtra kI sthavirAvalI ke anusAra haiN| isake sivA 17 vIM sadI meM paM. dharmasAgara upAdhyAya ne apane pravacana parIkSA nAmaka grantha meM likhA hai ki giranAra aura zatrujaya para eka samaya donoM sAmrAjyoM meM jhagar3A huA aura usameM zAsana devatA kI kRpA se digambaroM kI parAjaya hii| aba ina donoM tIrtho para zvetAmbara sampradAya kA
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/38 adhikAra ho gyaa| Age jAkara kisI prakAra kA jhagar3A na ho, isake lie zvetAmbara saMgha ne yaha nizcaya kiyA ki aba se jo naI pratimAyeM banavAyI jAyeM, unake pAda mUla meM vastra kA cinha banA diyA jaay| isa para digambaroM ko krodha A gayA aura unhoMne apanI pratimAoM kA nagna banAnA zurU kara diyaa| yahI kAraNa hai ki saMprati rAjA Adi kI banavAI huI pratimAoM para vastra lAMchana nahIM hai aura Adhunika pratimAoM para hai| isase pUrva kI pratimAoM para vajra lAMchana bhI nahIM hai aura spaSTa nagnatva bhI nahIM hai| isa kathana se yaha bAta acchI taraha siddha hotI hai ki pUrvokta vivAda ke pahale donoM pratimAoM meM bheda nahIM thaa| donoM ekatra hokara upAsanA karate the| usa samaya taka lar3ane jhagar3ane ko koI kAraNa na thaa| aba to donoM kI pratimAoM aura upAsanA vidhi meM bhI bahuta antara par3a gayA hai| ratnamaNDala gaNikRta sukRtasAgara nAma ke grantha pethar3atIrtha yAtrAdvaya prabandha meM likhA hai ki prasiddha dAnI pethar3a zAha zajaya kI yAtrA karane saMgha sahita giranAra phuNce| unake pahale yahA~ digambara saMgha AyA huA thaa| usa saMgha kA svAmI pUrNacandra nAma kA agravAlavaMzI dhanika thaa| vaha dehalI kA rahane vAlA thaa| use alAuddIna zAkhInamAnya vizeSaNa diyA hai| arthAt vaha koI rAjamAnya puruSa thaa| usane kahA ki parvata para pahale hamArA saMgha car3hegA; kyoMki eka to hama loga pahale Ae haiM, dUsare yaha tIrtha bhI hamArA hai| yadi yaha tIrtha tumhArA hai to isakA pramANa do| yadi bhagavAn neminAtha kI pratimA para aMcalikA aura kaTisUtra prakaTa ho jAya to ise tumhArA tIrtha mAna leNge| bhagavAn bhavya janoM ke die hue AbharaNa sahana nahIM kara sakate, isalie isameM koI sandeha nahIM ki yaha tIrtha hamArA hai| isa para pather3agAha bole ki bhagavAna AbharaNAdi sahana nahIM kara sakate, isakA kAraNa yaha hai ki unakI kIrti bAraha yojana taka phailI huI hai| Ama ke vRkSa para toraNa kI ora laMkA meM laharoM kI cAha nahIM hotii| jisa prakAra phalodhI (mAravAr3a) ne pratimAdhiSThita deva AbhUSaNApahAraka haiM, usI taraha yahA~ bhI haiN| yadi yaha tIrtha tumhArA hai to zaivoM kA bhI ho sakatA hai; kyoMki yaha parvata liMgAkAra hai aura giri-vAri dhAraka hai| isa taraha vAdavivAda ho rahA thA ki kucha vRddhajanoM ne Akara kahA abhI to isa jhagar3e
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/36 ko chor3a do aura yAtrA ko clo| vahA~ indramAlA (phUlamAlA) lete samaya isakA nirNaya ho jaayegaa| usa mAlA ko jo sabase jyAdA dhana dekara legA yaha tIrtha usI kA siddha ho jaaegaa| nidAna donoM saMgha parvata para gae aura donoM ne abhiSeka, pUjana, dhvajArohaNa, nRtya, stutyAdi kRtya kie| isake bAda jaba indramAlA kA samaya AyA, taba zvetAmbara bhagavAna ke dAyeM aura digambara bAyeM baiTha ge| isI se nizcaya ho gayA ki kauna hAregA aura kauna jiitegaa| indramAla kI bolI-bolI jAne lgii| eka dUsare se adhika bar3hate-bar3hate anta meM zvetAmbaroM ne 56 dhar3I (paserI) sonA dekara mAlA lene kA prastAva kiyaa| digambara abhI taka to barAbara bar3he jAte the, parantu aba ve ghabarAe aura salAha karane lge| unhoMne saMghapati se kahA luNThitairiva bhUtvA ca phalaM kiM tiirthvaalne| imaM na hi samAdAya zailezaM yAsyate gRhe|| arthAt isa taraha luTakara tIrtha lene se kyA lAbha? kyA isa parvatarAja ko uThAkara le calanA hai| anta meM pUrNacandra ne kaha diyA ki Apa hI mAlA pahina liijie| isase digambara murajhA gae aura apanA-sA mu~ha lie yAtrA karake nIce utara aae| yaha kathA yadyapi zvetAmbaroM kI dhanADhyatA, udAratA aura giranAra para zvetAmbarAdhikAra siddha karane ke mukhya abhiprAya se likhI gaI hai, to bhI isameM bahuta kucha aitihAsika tathya hai aura yaha siddha hotA hai ki usa samaya digambara aura zvetAmbara donoM eka mandira meM upAsanA karate the aura indramAlA kI bolI donoM ke samUha ke bIca bolI jAtI thii| isase yaha bhI mAlUma hotA hai ki usa samaya giranAra ke mUlanAyaka neminAtha kI pratimA AbhUSaNoM se susajjita aura kaTisUtra tathA aMcalikA se bhI lAMchita nahIM thii| isI taraha udAharaNa ke taura para phalaudhI tIrtha kI pratimA ke viSaya meM kahA hai ki vahA~ kA pratimAdhiThita deva bhUSaNApahAraka hai, se jAna par3atA hai ki vahA~ bhI usa samaya (kama se kama ratnamaNDanagaNi ke samaya meM) pratimAoM ko bhUSaNAdi nahIM pahanAe jAte the| zrI ratnamandira gaNikRta upadeza taraMgiNI (pR. 148) meM likhA hai"saurASTra deza ke gomaNDala (goMDala) nivAsI dhArAka nAma ke saMghapati the|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/40 unake 7 putra, 700 yoddhA, 1300 gAr3iyA~ aura 13 karor3a azarphiyA~ thiiN| ve zatrujaya kI yAtrA karake jaba giranAra kI yAtrA ko gae, jo ki 50 varSa se digambaroM ke adhikAra meM thA, taba unheM khejAra nAmaka kiledAra se lar3anA par3A aura usameM unake sAtoM putra aura yoddhA mAre ge| usI samaya unhoMne sunA ki gopagiri (gvAliyara) ke rAjA Ama haiM aura unheM vappabhaTTi ne pratibodhita kara rakhA hai, taba ve gvAliyara aae| usa samaya vappabhaTTi kA vyAkhyAna ho rahA thaa| svayaM rAjA aura ATha zrAvaka baiThe suna rahe the| dhArAka ne digambarAdhikRta giranAra tIrtha kI hAlata sunaayii| guru ne bhI tIrtha kI mahimA kA varNana kiyaa| isa para Ama rAjA yaha pratijJA kara baiThe ki giranAra ke neminAtha kI vandanA kie binA maiM bhojana grahaNa nahIM kruuNgaa| eka hajAra zrAvakoM ne bhI yahI pratijJA kii| taba rAjA eka bar3e bhArI saMgha ke sAtha cala pdd'e| battIsa upavAsa karake stambha tIrtha arthAt khambhAta phuNce| rAjA kA zarIra bahuta khinna ho gayA thaa| yaha dekhakara guru ne ambikA ko bulAyA aura usake dvArA apApamaTha se eka pratimA ma~gavA lI aura usakA darzana karake rAjA pratijJA mukta ho ge| isake bAda eka mAha taka digambaroM se vivAda huA aura anta meM ambikA ne 'Urjiti selasihare' Adi gAthA kahakara vivAda kI samApti kara dii| (gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jo striyoM kI mukti mAnatA hai, vahI saccA jaina mArga hai aura usI kA yaha tIrtha hai) isa taraha tIrtha lekara digambara zvetAmbaroM kI pratimAoM meM nagnAvasthA aura aJcalikA kA bheda kara diyaa| ukta avataraNa se do bAteM mAlUma hotI haiN| eka to yaha ki pahale donoM kI pratimAoM meM koI bheda nahIM thA aura dUsarI yaha ki isa ghaTanA se pahale giranAra para 50 varSa se digambaroM ko adhikAra thaa|1 isI upadezataraMgiNI (pR. 246) meM vastupAlamaMtrI ke saMgha kA varNana hai, jo unhoMne saM. 1285 meM nikAlA thaa| usameM 24 dantamaya devAlaya, 120 kASTa devAlaya, 4500 gAr3iyA~, 1800 DoliyA~, 700 sukhAsana, 500 pAlakiyA~, 700 AcArya, 2000 zvetAmbara sAdhu, 1900 digambara 1900 zrIkarI (2) 4000 ghor3e, 2000 U~Ta aura 7 lAkha manuSya the| yadyapi yaha varNana atizayoktipUrNa hai, to bhI isase yaha mAlUma hotA hai ki usa samaya tIrthayAtrI, pUjanArcA Adi
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/41 kAryoM meM digambara aura zvetAmbaroM meM itanI vibhinnatA nahIM thI, jitanI ki aba hai / isI kAraNa isa saMgha meM zvetAmbaroM ke sAtha 1100 digambara bhI gae the| donoM meM Ajakala ke samAna vairabhAva na thA aura digambara- zvetAmbaroM kI mUrtiyoM meM bhI koI antara nahIM thA / yadi antara hotA to vastupAla ne digambaroM ke lie digambara devAlayoM kI vyavasthA kI hotI aura unakI bhI saMkhyA dI hotI / jabaki donoM ke tIrtha eka the / eka hI taraha kI mUrtiyoM ko pUjate the| taba yaha svAbhAvika hai ki tIrtha yAtrA ke saMgha nikAlane vAle donoM ko sAtha lekara caleM / jAna par3atA hai ki girinAra parvata para digambaroM aura zvetAmbaroM ke bIca vaha vivAda kabhI na kabhI huA avazya hai, jisakA ullekha dharma sAgara upAdhyAya ne kiyA hai, kyoki isakA ullekha digambara sAhitya meM kucha dUsare rUpa meM milatA hai| nandisaMgha kI gurvAvalI meM likhA haipadmanandI gururjAto balAtkAra gaNAgraNI / pASANaghaTitA yena vAditA zrI sarasvatI / / 36 / / Urjayantagirau tena - gacchaH sArasvatobhavet ! | atastasmai munIndrAya namaH zrI padmanandine / / 37 / / aura bhI kaI jagaha isa ghaTanA kA jikra hai ki giranAra para digambaroM aura zvetAmbaroM kA zAstrArtha huA aura usameM sarasvatI kI mUrti meM se ye zabda nikalane se ki satya mArga digambaroM kA hai, zvetAmbara parAjita ho ge| sarasvatI kI mUrti ko vAcAla karane vAle padmanandI bhaTTAraka the| jinakA samaya ukta gurvAvalI meM vikrama saMvat 1385 se 1450 likhA hai / inake ziSya zubhacandra aura praziSya jinacandra the 1 zvetAmbara granthoM meM yahI ghaTanA isa rUpa meM varNita hai ki ambikA devI ne zvetAmbaroM kI jIta yaha kahakara karAI ki jisa mArga meM strI ko mokSa mAnA hai, vahI saccA hai| jIta cAhe jisakI huI ho - parantu mAlUma hotA hai ki ukta vivAda huA thA aura usI samaya se digambaroM aura zvetAmbaroM meM vidveSa kA bIja vizeSa rUpa se boyA gayA, jisase Age calakara bar3e-bar3e viSamaya phala utpanna hue / mugala bAdazAha akabara ke samaya meM hIravijaya nAma ke eka suprasiddha sAdhu
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/42 hue haiN| akabara unheM guruvat mAnatA thaa| saMskRta aura gujarAtI meM unake viSaya meM bIsoM grantha likhe gae haiN| ina granthoM meM likhA hai ki hIravijaya ne mathurA se lauTate hue gopAcala kI bAvanagajI bhavyAkRti mUrti ke darzana kie| yaha mUrti digambara sampradAya kI hai, isameM koI sandeha nahIM hai| isase mAlUma hotA hai ki bAdazAha akabara ke samaya taka bhI donoM sampradAyoM meM mUrti sambandhI virodha tIvra nahIM thaa| usa samaya zvetAmbara sampradAya ke AcArya taka nagnamUrtiyoM ke darzana kiyA karate the| tapAgaccha ke muni zIlavijaya ne vi. saM. 1731-32 meM dakSiNa ke tamAma jainatIrtho kI vandanA kI thI, jisakA varNana unhoMne apanI tIrthamAlA (gujarAtI) meM kiyA hai| usase mAlUma hotA hai ki unhoMne jainabadrI, mUDabidrI kArakala, hUmaca padmavatI Adi tamAma digambara tIrthoM aura dUsare mandiroM kI bhaktibhAva se vandanA kI thii| bar3e utsAha se ve pratyeka sthAna kI ora mUrtiyoM kI prazaMsA karate dekhe jAte haiN| isase bhI mAlUma hotA hai ki usa samaya bhI zvetAmbara sAdhu nagnamUrtiyoM ko heya dRSTi se nahIM dekhate the aura unakA apane sampradAya kI mUrtiyoM ke hI samAna Adara karate the| aisA mAlUma hotA hai ki digambara aura zvetAmbara pratimAoM meM bheda ho jAne ke bAda bhI bahuta samaya taka digambara aura zvetAmbaroM meM bhAIcArA banA rhaa| bahuta samaya taka isa khyAla ke loga bhI donoM sampradAyoM meM bane rahe ki eka dUsare ke dharmakAryo meM bAdhA nahIM DAlanI cAhie aura donoM ko apane-apane vizvAsa ke anusAra pUjA, arcanA karane denA hI sajjanatA hai| zatrujaya aura AbU parvatoM para zvetAmbara mandiroM ke bIcoM-bIca aura bagala meM digambara mandiroM kA astitva aba bhI isa bAta kI sAkSI de rahA hai ki usa samaya ke vaibhavasampanna aura samartha zvetAmbara bhI yaha nahIM cAhate the ki ina tIrtho para hama hI raheM, digambara nahIM Ane paaveN| gandhAra (bharoMca) eka prasiddha bandaragAha thaa| vahA~ eka purAnA digambara mandira thaa| jaba vaha gira gayA aura usakI jagaha nayA zvetAmbara mandira banavAyA gayA taba vahA~ ke zvetAmbara bhAIyoM ne digambara pratimAoM ko eka judI devakulikA (devalI) meM sthApita kara diyaa| yaha devakulikA aba bhI vidyamAna hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / 43 1 bihAra zarIpha meM san 1901 meM eka jaina mandira lekhaka ne svayaM dekhA hai jisake adhikArI zvetAmbara haiM / usameM eka ora digambara vedikA bhI hai usameM jo mUrtiyA~ haiM, unakA darzana pUjana digambara bhAI kiyA karate haiN| belagA~va ke doDDa basadi nAmaka jainamandira meM nemInAtha tIrthaMkara kI eka mUrti hai| jise yApanIya saMgha ke eka zrAvaka ne zaka saM. 935 meM pratiSThita karAyA thA / yaha mUrti nagna hai aura ise aba digambara zrAvaka hI pUjate haiM / isase bhI anumAna hotA hai ki pahale zvetAmbara sampradAya kI pratimAyeM bhI nagna banAI jAtI hoNgii| jaina sAdhuoM ke lie vastradhAraNa kA sarvathAniSedha yApanIya sampradAya meM bhI nahIM thA / zvetAmbara sampradAya ke samAna strImukti aura kevalamukti ko bhI vaha mAnatA thA / kumArapAla pratibodha nAmaka zvetAmbara grantha meM (jise somaprabhane vi. saM. 1241 meM racA) khapuTAcArya kI kathA meM likhA hai ki " pahale usane parvata ke samIpa tArA nAmaka bauddhadevI kA mandira banavAyA, isa kAraNa isa tIrtha ko tArApura kahate haiM / isake bAda usI ne phira vahIM para siddhAyikA (jainadevI) kA mandira banavAyA / parantu kAlavaza use digambaroM ne le liyaa| aba vahIM para ( kumArapAla rAjA kahate haiM) mere Adeza se jasadeva ke putra daMDAdhipa abhaya kI dekharekha meM ajita jinendra kA U~cA mandira banavAyA gyaa| isase jJAta hotA hai ki kumArapAla rAjA ke samaya taka samUce tAraMgA para yA kama se kama siddhAyikA devI ke mandira para digambaroM kA adhikAra thA / bhagavatI ArAdhanA kI vijiyodayA TIkA me eka uddharaNa AcAra praNidhi kA hai aura yaha AcAra praNidhi dazavaikAlika sUtra ke AThaveM adhyAya kA nAma hai / usameM likhA hai ki pAtra aura kambala kI pratilekhanA karanA cAhie ki ve nirjantuka haiM yA nahIM? aura phira kahA gayA hai ki pratilekhana to tabhI kI jAyegI, jaba pAtra kambalAdi hoMge, unake binA vaha kaise hogI ? sUtrakRtAMga ke puNDarIka adhyayana meM kahA gayA hai ki sAdhu ko kisI vastrAdi kI prApti ke matalaba se dharmakathA nahIM karanI cAhie / nizIthasUtra ke dUsare uddeza meM bhI kahA hai ki jo bhikSu vastra, pAtroM ko eka sAtha grahaNa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/44 karatA hai, use laghumAsika prAyazcitta lenA par3atA hai| zaMkAkAra kahatA hai ki isa taraha sUtroM meM jaba vastra grahaNa nirdiSTa hai, taba acelatA kaise bana sakatI hai| isake samAdhAna meM TIkAkAra kahate haiM ki Agama meM arthAt AcArAMgAdi meM AryikAoM ko to vastra kI anujJA hai| parantu bhikSukoM ko nahIM hai aura jo hai, vaha kAraNa kI apekSA hai| usa bhikSu ke zarIrAvayava lajjAkara haiM aura jo parISaha sahana karane meM asamartha hai, vahI vastra grahaNa karatA haiN'| phira isa bAta kI puSTi meM AcArAMga tathA bRhatkalpa' ke do uddharaNa dekara AcArAMga kA eka dUsarA sUtra batalAyA hai, jisameM maraNa kI apekSA vastragrahaNa karane kA vidhAna hai aura phira usakI TIkA karate hue likhA hai-yaha jo kahA hai ki hemanta Rtu ke samApta ho jAne para parijIrNa upadhi ko rakha de, so isakA artha yaha hai ki yadi zIta kA kaSTa sahana na ho to vastragrahaNa kara le aura phira grISmakAla A jAne para use utAra de| isameM kAraNa kI apekSA hI grahaNa kahA gayA hai| parantu jIrNa ko chor3a deN| isakA matalaba yaha nahIM ki dRr3ha (majabUta) ko na chodd'e| anyathA acelatAvacana se virodha A jaayegaa| vastra kI parijIrNatA prakSAlanAdi saMskAra ke abhAva se kahI gayI hai, dRr3ha kA tyAga karane ke lie nahIM / yadi aisA mAnoge ki saMyama ke lie vastra grahaNa siddha hai to yaha ThIka nahIM, kyoMki acelatA kA artha hai parigraha kA tyAga aura pAtra parigraha hai, isalie usakA tyAga siddha hai arthAt vastra-pAtra grahaNa karanA sApekSa haiM jo upakaraNa kAraNa kI apekSA grahaNa kie jAte haiM, unakA jisa taraha grahaNa kA vidhAna hai, usI taraha unakA pariharaNa bhI avazya kahanA caahie| isalie bahuta se sUtroM meM arthAdhikAra kI apekSA jo vastra-pAtra kahe haiM so unheM aisA mAnanA cAhie ki kAraNa sApekSa hI kahe gae haiN"| aura jo bhAvanA (AcArAMga kA 24vA~ adhyayana) meM kahA hai ki bhagavAna mahAvIra ne eka varSa taka cIvara dhAraNa kiyA aura usake bAda acelaka ho gae so isameM bahuta sI vipratipattiyA~ haiN| arthAta bahata se virodha aura matabheda haiM; kyoMki kucha loga kahate haiM ki usa vastra ko jo vIra jinake zarIra para laTakA diyA gayA thA, laTakA dene vAle manuSya ne hI usI dina le liyA thaa| dUsare kahate haiM ki vaha kA~ToM
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/45 aura DAliyoM se ulajhate - sulajhate chaha mAsa meM chinna-bhinna ho gayA thA / kucha loga kahate haiM ki eka varSa se kucha adhika bIta jAne para khaMDalaka nAma brAhmaNa ne use le liyA thA / aura dUsare kahate haiM ki jaba vaha havA se ur3a gayA aura bhagavAna ne usakI upekSA kI to laTakAne vAle ne phira unake kandhe para DAla diyA / isa taraha aneka vipratipattiyA~ hone ke kAraNa isa bAta meM koI tatva dikhAyI nahIM detA / yadi sacela liMga ko prakaTa karane ke lie bhagavAna ne vastra grahaNa kiyA thA to phira usakA vinAza kyoM iSTa huA ? use sadA hI dhAraNa kie rahanA thA / yadi unheM patA thA ki vaha naSTa ho jAyegA to phira usakA grahaNa karanA nirarthaka huA aura yadi nahIM to ve ajJAnI siddha hue| yadi unheM celaprajJApanA vAJchanIya thI to yaha vacana mithyA ho jAyegA ki prathama aura antima tIrthakara kA dharma Acelakya thA " / aura jo yaha kahA ki jisa taraha maiM acelaka hU~, usI taraha pichale jina bhI acelaka hoMge, so isameM bhI virodha AyegA / isake sivAya vIra bhagavAna ke samAna yadi anya tIrthakaroM ke bhI vastra the to unakA vastratyAga kAla kyoM nahIM batalAyA gayA / isalie yahI kahanA ucita mAlUma hotA hai ki saba kucha tyAgakara jaba jina sthita the taba kisI ne unake Upara vastra DAla diyA thA aura vaha eka taraha kA upasarga thA" / isake bAda kahA hai ki pariSahasUtroM meM (uttarAdhyayana meM) jo zIta, daMzamazaka, tRNasparza pariSahoM ke sahana ke vacana haiM, saba acetana ke sAdhaka haiM, kyoMki jo sacela yA savastra heM, unheM zItAdi kI bAdhA nahIM hotI / bhagavatI ArAdhanA kI vijayodayA TIkA meM eka aura jagaha kahA hai ki bhUta aura bhaviSyatkAla ke sabhI jina acelaka haiN| merU Adi parvatoM kI pratimAyeM aura tIrthaMkara ke mArgAnuyAyI gaNadhara tathA unake ziSya bhI usI taraha acela haiN| isa taraha acelatA siddha huI / jinakA zarIra vastra se pariveSTita hai, ve vyutsRSTa pralamvabhuja aura nizcala jina ke sadRza jinake pratirUpa nahIM ho sakate " / digambaratva kI khoja se sAbhAra 1. "surASTrAyAM gomaNDalagrAmavAstavyaH saptaputraH saptazatasubhaTaH 13 zatazakaTa
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/46 saMghaH 13 koTi svarNapatiH saM. dhArAkaH zrI zatruJjaya yAtrI kRtvA 50 varSAvadhi digambarAdhiSThitairaivatayAtrAvasare khaMgAradurgapasainyaiH saha yuddha 7 putra 7 subhaTakSaye zrI vappabhaTTi pratibodhitagopagirau zrI AmabhUpatiM jJAtvA tasyAmanRpasya sUripArzve vyAkhyAnopaviSTASTa zrAddhaiH samaM saM. dhArAkaH smaagtH| tena digambara gRhIta tIrthasvarUpaM kathitam / gurubhistarmAhamoktau AmanRpeNa girinAranemivandanaM vinA bhojanAbhigraho gRhItastataH saMghazcacAla / 1 lakSaM poSTikAnAM lakSaMturaMgamANAna, 7 zatAni gajAnAma, vizatisahasrANi zrAvaka kulAnAm, 32 upavAsaiH stambhatIrthe prAptaH / rAjJaH zarIraM khinnam / gurubhirambikA pratyakSIkRtya apApamaThAt pratimaikA AnItA / nRpAbhigraho mulkalo jAtaH / mAsamekaM digambarai, saha vAdaH pazcAdambikayA, 'urjitasailasihare' ti gAthayA vivAdo mAnaH / tIrthaM lAtvA digambara zvetAmbara jinArcAnAM naganAvasthAcalikA karaNena vibhedaH kRtaH / itiyAtropadezaH / kavita vRndAvana ne likhA hai saMghasahita zrI kundakunda guru vandana heta gae giranAra, vAda parayau tahaM saMzayamati soM sAkhI vadI aMbikAkAra / satyapaMthanirgratha digambara kahI surI tahaM pragaTa pukAra, so gurudeva basau ura mere, vighana harana maMgala karatAra / / 3. paM. nAthUrAma premI: jaina sAhitya aura itihAsa pR. 468-477 pra. hindI grantha ratnAkara ( prAiveTa) limiTeDa, bambaI (dvitIya saMskaraNa) 1956 Na kahejjayo dhammakahaM teNa vatthapattAdihedumiti / 2. 4. 5. kasiNAraM vatthakalAI jo bhikkhu paDiggahidi pajjAdi mAsigaM lahugaM idi / evaM sUtranirdiSTe cele acelakatA kathaM iti / AryikANAM Agame anujJAtaM vastraM kAraNApekSayA bhikSuNAm / hIyamAnayogya zarIrAvayavo dRzcarmA bhilambamAna bIjo vA parISahasahane vA akSamaH sa gRNAti / 8. hirihetukaM va hoI devadugaMchaMti dehe juggidage dhArejja siyaM vatthaM parissahANa ca Na vihAsIti / 6. 7.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta/47 9. dvitIyamapisUtraM kAraNamapekSya vastragrahaNAmatyasya prasAdhakaM AcArAMge vidyate ahaM dukha evaM jaannejj| pAtikate hemaMte hiM supaDivaNNe se atha paDijuNNamuvadhiM pditttthaavejj| 10. himasamaye zItAbAdhAsahaiH parigrahaNa celaM tasminniSkAnte grISme samAyAte pratiSThApayediti kAraNamapekSya grahaNamAkhyAtam / parijIrNa vizeSopAdAnAt dRDhAnAma parityAga iti cet acelatAvacanena virodhaH / prakSAlanAdi saMskAra virahAtparijIrNatAvastrasya kathitA, na tu dRr3hasya tyAga kathanArthaM pAtrapratiSThA suutrennokteti| 11. saMyamArthaM pAtragrahaNaM siddhayati iti manyase, naiv| acelatA nAma parigrahatyAgaH pAtraM ca parigraha iti tasyApi tyAgaH siddha eveti| tasmAtkAraNApekSaM vastrapAtragrahaNaM / yadupakaraNaM gRhyate kAraNamapekSya tasya grhnnvidhiH| gRhItasya ca pariharaNamavazyaM vaktavyameva / tasmAdvastraM pAtraM cArthAdhikAramapekSya sUtreSu bahuSu yaduktaM tatkAraNamapekSya nirdiSTamiti graahym| 12. yacca bhAvanAyAmuktaM varisa cIvaradhArI teNa paramacelago jinno| ti taduktaM viprtipttibhultvaat| katham? kecidvadanti tasminneva dine tadvastraM vIrajinasya vilambana kAriNA gRhiitmiti| anye SaNmAsAcchinnaM tatkaNTaka shaakhaadibhiriti| sAdhikena varSeNa tadvastraM khaMlaka brAhmaNena gRhItamiti kecitkthynti| kecidvAtena patitamupekSituM jineneti| apare vadanti vilambanakAriNA jinasya skandhe tadAropitamiti / evaM vipratipatibAhutyAnna dRzyate tattvaM / sacelaliMga prakaTanArtha yadi celagrahaNaM jinasya kathaM tadvinAzaH iSTaH / sadA taddhArayitavyam / kiMca yadi nazyatIti jJAtaM, nirarthakaM tasya grahaNaM, yadi na jJAtamajJAnamasya praapnoti| api ca celaprajJApanA vAJchitA cet Acelakko dhammo purimacarimANaM iti vaco mithyA bhvet| 13. yadukta yathAhamacelo tathA hou pacchimo iti hokkhaditi tenApi virodhH| kiMca jinAnAmitareSAM vastratyAgakAlaH vIrajinasyeva kiM na nirdizyate yadi vastraM teSAmapi bhvet| evaM tu yuktaM vaktuM / sarvatyAgaM kRtvA sthite jine kecidvastraM vastuM nikSiptaM upasarga iti|| 14. tIrthakaracaritaM ca guNaH saMhanana samagrA muktimArga prakhyApanaparA jinAH sarve
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ evAcelA bhUtA bhvissyNtshc| yathA mervAdi parvatagatA pratimAstIrthakaramArgAnuyAyinazca gaNadharA iti tepycelaastcchissyaashc| tathaiveti siddhmceltvm| celapariveSTitAMgo na jinasadRzaH vyutsRSTa pralambabhujo nizcalo jinarUpatAM dhtte| bha. A. pR. 611 paM. nAthUrAma premIH jaina sAhitya aura itihAsa (dvi. saMskaraNa) pR. 61-67 / 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 10 1.00 ru. vArSika mUlya : 6 ru., isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise yaha aMka svAdhyAyazAlAoM evaM maMdiroM kI mA~ga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| saMpAdana parAmarzadAtA : zrI padmacandra zAstrI kAryakArI saMpAdaka : subhASa jaina, mahAsaciva, vIra sevA maMdira, naI dillI-2 prakAzaka : zrI bhAratabhUSaNa jaina, eDavokeTa, vIra sevA maMdira, naI dillI-2 mudraka : mAsTara priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32 * Donations are exempted under the 80 G, of Income Tax Act. Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R.No. 10591/62
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
_