Book Title: Agam 14 Upang 03 Jivabhigam Sutra Part 02 Stahanakvasi
Author(s): Madhukarmuni, Rajendramuni, Shobhachad Bharilla
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003455/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pUjya gurudeva zrI jorAvaramala jI mahArAja kI smRti meM Ayojita yuvAcArya zrI madhukara muni jIvAjIvAbhigamasUtra [mUla-anuvAda-vivecana-TippaNa-pariziSTa yukta] Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAGka -- 31 OM arha [ paramazraddheya gurudeva pUjya zrI jorAvaramalajI mahArAja kI puNya smRti meM Ayojita ] zrutasthavirapraNIta- upAGgasUtra jIvAjIvAbhigamasUtra [ mUlapATha, prastAvanA, artha, vivecana tathA pariziSTa Adi yukta ] [fachter zaus] preraNA (sva.) upapravarttaka zAsanasevI svAmI zrI brajalAlajI mahArAja AdyasaMyojaka tathA pradhAna sampAdaka 0 (sva.) yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' sampAdana zrI rAjendramunijI ema. e., sAhityamahopAdhyAya prakAzaka zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (rAjasthAna ) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-granthamAlA : granthAGka 31 nirdezana AdhyAtmayoginI viduSI mahAsatI zrI umarAvakuMvarajI ma.sA. 'arcanA' sampAdakamaNDala (sva.) AcArya zrI devendramuni jI ma. sA. 'zAstrI' (sva.) anuyogapravartaka muni zrI kanhaiyAlAlaMjI ma. sA. 'kamala' vANIbhUSaNa zrI ratanamuni jI ma. sA. saMpreraka u. pra. muni zrI vinayakumAra jI ma. sA. 'bhIma' zrI mahendramunijI ma. sA. 'dinakara' dvitIya saMskaraNa akTUbara, 2006 I. vikrama saMvat 2063 prakAzaka zrI Agama prakAzana samiti zrI braja-madhukara smRti bhavana pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) byAvara - 305901 phona : 250087 mudraka mehatA oNphaseTa 29, somanAtha kaoNlonI, kaoNleja roDa, byAvara-305901. phona : 01462-253990 0 mUlya : 60/- rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published on the Holy Remembrance occasion of Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaja JIVAJIVABHIGAMA SUTRA (Original Text, Hindi Version, Introduction and Appendices etc.) [ PART - II Inspiring Soul Up-pravartaka Shasansevi (Late) Swami Shri Brijlalji Maharaj Convener & Founder Editor (Late) Yuvacharya Shri Mishrimalji Maharaj "Madhukar" Editor Shri Rajendra Muni M.A., Sahityamahopadhyay Publishers Shri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jinagam Granthmala Publication No. 31 Direction Mahasati Shri Umravkunwarji M. Sa. "Archana" Board of Editors (Late) Achrya Shri Devendra Muni Ji M: Sa. 'Shastri' Anuyogapravartaka Muni shri Kanhaiyalal Ji M. Sa. 'Kamal' Vaani Bhushan Shri Ratan Muni Ji Promotor Muni Shri Vinay Kumar Ji "Bhim" Sri Mahendra Muni "Dinakar" Second Edition Vikram Samvat 2063 October 2006 Publishers Shri Agam Prakashan Samiti, Shri Brij-Madhukar Smriti Bhawan Pipaliya Bazar, Beawar (Raj.) [India] Pin - 305 901 Phone : 250087 Printer Mehta Offset 29, Somnath Colony College Road, BEAWAR 305901 Phone : 01462 -253990 o Price : Rs. 60/ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA mahAmaMtra ka Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loesavva sAhUNaM, eso paMca NamokkAro, savvapAvapaNAsaNo // maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM // yuvAcArya zrI madhukara munijI ma. sA. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 samarpaNa jaina Agama - darzanazAstra ke prakANDa paNDita, bahuzruta, zramaNasaMgha ke upAcAryapravara, sadguruvarya zraddheya zrI devendramunijI ma. sA. ko sAdara vinaya bhakti - rAjendra muni - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya AgamapremI jainadarzana ke adhyetAoM ke samakSa jinAgama granthamAlA ke 31veM aMka ke rUpa meM jIvAjIvAbhigamasUtra kA dvitIya bhAga prastuta kiyA jA rahA hai / jIvAjIvAbhigamasUtra meM mukhya rUpa se jIva kA vibhinna sthitiyoM kI apekSA vizada varNana kiyA gayA hai| jo saMkSepa meM jIva kI anekAneka avasthAoM kA digdarzana karAne ke sAtha tatsambandhI sabhI jijJAsAoM kA samAdhAna karatA hai / sAdhAraNa pAThakoM ke lie to vistRta bodha karAne kA sAdhana hai| prastuta saMskaraNa meM nirdhArita rUparekhA ke anusAra mUla pATha ke sAtha hindI meM usakA artha tathA spaSTIkaraNa ke lie Avazyaka vivecana hai| isI kAraNa grantha kA adhika vistAra ho jAne se do bhAgoM meM prakAzita kiyA gayA hai| prathama bhAga pUrva meM prakAzita ho gayA aura yaha dvitIya bhAga hai| grantha kA anuvAda, vivecana, saMpAdana upa-pravartaka zrI rAjendramuni jI ma. ema. e., pI-eca.DI. ne kiyA hai| uttarAdhyayanasUtra kA saMpAdana Adi Apane hI kiyA thaa| etadartha samiti Apako apanA variSTha sahayogI mAnatI huI hArdika abhinandana karatI hai| samagra AgamasAhitya ko janabhogya banAne ke lie jina mahAmanA yuvAcArya zrI mizrImalajI "madhukara" munijI ma. sA. ne pavitra anuSThAna prArambha kiyA thA, aba unakA pratyakSa sAnnidhya to nahIM rahA, yaha paritApa kA viSaya hai, kintu ApazrI ke parokSa AzIrvAda sadaiva samiti ko prApta hote haiN| yahI kAraNa hai ki samiti apane kArya meM pragati karatI rahI aura aba hama vizvAsa ke sAtha yaha spaSTa karane meM samakSa haiM ki Agama battIsI kA prakAzana kArya prAyaH pUrNa ho cukA hai| anta meM hama apane sabhI sahayogiyoM ke kRtajJa haiM ki unakI lagana, preraNA se prakAzana kA kArya sampanna hone jA rahA hai| ratanacanda modI kAryavAhaka adhyakSa jJAnacanda vinAyakiyA maMtrI zrI AgamaprakAzana samiti, byAvara (rAja.) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya vaktavya sarvajJa - sarvadarzI vItarAga paramAtmA jinezvara devoM kI sudhAsyandinI-Agama-vANI na kevala vizva ke dhArmika sAhitya kI anamola nidhi hai, apitu vaha jagajjIvoM ke jIvana kA saMrakSaNa karane vAlI saMjIvanI hai| arihantoM dvArA upadiSTa yaha pravacana vaha amRtakalaza hai jo samasta viSavikAroM ko dUra kara vizva ke samasta prANiyoM ko navajIvana pradAna karatA hai| jainAgamoM kA udbhava hI jagata ke jIvoM ke rakSaNa rUpa dayA ke lie huA hai| ahiMsA, dayA, karuNA, sneha, maitrI hI isakA sAra hai| ataeva vizva ke jIvoM ke lie yaha sarvAdhika hitakara, saMrakSaka evaM upakAraka hai| yaha jaina pravacana jagajjIvoM ke lie trANarUpa hai, zaraNarUpa hai, gatirUpa hai aura AdhArarUpa hai / 44 pUrvAcAryoM ne isa AgamavANI ko sAgara kI upamA se upamita kiyA hai| unhoMne kahA 'yaha jainAgama mahAn sAgara ke samAna hai, yaha jJAna ke agAdha hai, zreSTha pada- samudAya rUpI jala se labAlaba bharA huA hai, ahiMsA kI ananta urmiyoM - laharoM se taraMgita hone se yaha apAra vistAra vAlA hai, cUlA rUpI jvAra isameM uTha rahA hai| guru kI kRpA se prApta hone vAlI maNiyoM se yaha bharA huA hai| isakA pAra pAnA kaThina hai / yaha parama sArarUpa aura maMgalarUpa hai| aise mahAvIra paramAtmA ke AgamarUpI samudra kI bhaktipUrvaka ArAdhanA karanI cAhie / 2 - sacamuca jainAgama mahAsAgara kI taraha vistRta aura gambhIra hai| tathApi gurukRpA aura prayatna se isameM avagAhana karake sArabhUta ratnoM ko prApta kiyA jA sakatA hai| jina pravacana kA sAra ahiMsA aura samatA hai| jaisA ki sUtrakRtAMga sUtra meM kahA hai saba prANiyoM ko Atmavat samajhakara unakI hiMsA na karanA, yahI dharma kA sAra hai, AtmakalyANa kA mArga hai / jaina siddhAMta ahiMsA se otaprota hai aura Aja ke dAvAnala meM sulagate vizva ke lie ahiMsA kI ajasra jaladhArA hI hitAvaha hai| ata: jaina siddhAntoM kA paThana-pAThana - anuzIlana evaM unakA vyApaka pracAraprasAra Aja ke yuga kI prAthamikatA hai| ahiMsA ke anuzIlana se hI vizva zAnti kI sambhAvanA hai, ataeva ahiMsA se otaprota jainAgamoM kA adhyayana evaM anuzIlana parama Avazyaka hai / jainAgama dvAdazAMgI gaNipiTaka rUpa hai| arihaMta tIrthaMkara paramAtmA kevala jJAna kI prApti hone ke pazcAt 1. savvajagajIvarakkhaNadayaTTayAe, bhagavayA pAvayaNaM kahiyaM / - praznavyAkaraNa 2. bodhAgAdhaM supadapadavI nIrapurAbhirAmaM, jIvAhiMsA'virahalaharI saMgamAgAhadehaM / cUlAvelaM gurugamamaNisaMkulaM dUracAraM, sAraM vIrAgamajalanidhi sAdaraM sAdhu seve // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha rUpa se pravacana kA prarUpaNa karate haiM aura unake caturdazapUrvadhara, vipulabuddhinidhAna gaNadhara unheM sUtrarUpa meM nibaddha karate haiN| isa taraha pravacana kI paramparA calatI rahatI hai| ataeva artharUpa Agama ke praNetA zrI tIrthaMkara paramAtmA haiM aura zabda rUpa Agama ke praNetA gaNadhara haiM / ananta kAla se arihanta aura unake gaNadharoM kI paramparA calatI A rahI hai| ataeva unake upadeza rUpa Agama kI paramparA bhI anAdi kAla se calI A rahI hai| isIlie aisA kahA jAtA hai ki yaha dvAdazAMgI dhruva hai, nitya hai, zAzvata hai, sadAkAla se hai, yaha kabhI nahIM hai, aisA nahIM hai / yaha sadA thI, hai aura rhegii| bhAvoM kI apekSA yaha dhruva, nitya, zAzvata hai|' dvAdazAMgI meM bAraha aMgoM kA samAveza hai| AcArAMga, sUyagaDAMga, ThANAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddazA, anuttaropapAtika, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra aura dRSTivAda, ye bAraha aMga haiN| yahI dvAdazAMgI gaNipiTaka haiM, jo sAkSAt tIrthaMkaroM dvArA upadiSTa hai| yaha aMgapraviSTa Agama kahe jAte haiM, inake atirikta anaMgapraviSTa-aMgabAhya Agama ve haiM jo tIrthaMkaroM ke vacanoM se aviruddha rUpa meM prajJAtizaya-sampanna sthavira bhagavaMtoM dvArA race gaye haiM / isa prakAra jainAgama do bhAgoM meM vibhakta haiM-aMgapraviSTa aura anaMgapraviSTa (aNgbaahy)| prastuta jIvAjIvAbhigama zAstra anaMga praviSTa Agama hai| dUsarI vivakSA se bAraha aMgoM ke bAraha upAMga bhI kahe gae haiM / tadnusAra aupapAtika Adi ko upAMga saMjJA dI jAtI hai| AcArya malayagiri ne jinhoMne jIvAjIvAbhigama para vistRta vRtti likhI hai, ise tRtIya aMga-sthAnAMga kA upAMga kahA hai| __ prastuta jIvAjIvAbhigamasUtra kI Adi meM sthavira bhagavaMtoM ko isa adhyayana ke prarUpaka ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai - iha khala jiNamayaM jiNANamayaM, jiNANulomaM, jiNappaNIyaM,jiNaparUviyaM, jiNakkhAyaM, jiNANaciNNaM, jiNapaNNattaM, jiNadesiyaM, jiNapasatthaM, aNuvvIiya, taM saddahamANA, taM pattiyamANA, taM royamANA therA bhagavaMto jIvAjIvAbhigamaNAmamajjhayaNaM pnnnnviNs| samasta jinezvaroM dvArA anumata, jinAnuloma jinapraNIta, jinaprarUpita, jinAkhyAta, jinAnucIrNa, jinaprajJapta aura jinadezita isa prazasta jinamata kA cintana karake, isa para zraddhA, vizvAsa evaM ruci karake sthavira bhagavantoM ne jIvAjIvAbhigama nAmaka adhyayana kI prarUpaNA kii| ukta kathana dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai ki prastuta sUtra kI racanA sthavira bhagavantoM ne kI hai| ve sthavira bhagavanta tIrthaMkaroM ke pravacana ke samyagjJAtA the| unake vacanoM para zraddhA, vizvAsa va ruci rakhane vAle the| isase yaha dhvanita kiyA gayA hai ki aise sthaviroM dvArA prarUpita Agama bhI usI prakAra pramANarUpa hai, jisa prakAra sarvajJa sarvadarzI tIrthaMkara paramAtmA dvArA prarUpita Agama pramANarUpa haiM / kyoMki sthaviroM kI yaha racanA tIrthaMkaroM ke vacanoM se aviruddha hai| prastuta pATha meM Ae hue jinamata ke vizeSaNoM kA spaSTIkaraNa ukta mUlapATha ke vivecana meM kiyA gayA hai| prastuta sUtra kA nAma jIvAjIvAbhigama hai, parantu mukhya rUpa se jIva kA pratipAdana hone se athavA saMkSepa dRSTi se yaha sUtra jIvAbhigama ke nAma se jAnA jAtA hai| jaina tattvajJAna pradhAnatayA AtmavAdI hai / jIva yA AtmA isakA kendrabindu hai / vaise to jainasiMddhAta ne nau 1. eyaM duvAlasaMgaM gaNipiTagaM Na ka yAvi NAsi, Na kayAvi Na bhavai, Na kayAvi Na bhavissai, dhuvaM NiccaM. saasyN| - nandIsUtra 10] Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva mAne haiM athavA puNya, pApa ko Azrava, bandha tattva meM sammilita karane se sAta tattva mAne haiM, parantu ve saba jIva aura ajIva karma-dravya ke sambandha yA viyoga kI vibhinna avasthA rUpa hI haiM / ajIvatattva kA prarUpaNa jIvatattva ke svarUpa ko vizeSa spaSTa karane tathA usase usake bhinna svarUpa ko batAne ke lie hai| puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa tattva jIva aura karma ke saMyoga-viyoga se hone vAlI avasthAeM haiN| ataeva yaha kahA jA sakatA hai ki jaina tattvajJAna kA mUla Atmadravya (jIva ) hai / usakA Arambha hI AtmavicAra se hotA hai tathA mokSa usakI antima pariNati hai / prastuta sUtra meM usI Atmadravya kI arthAt jIva kI vistAra ke sAtha carcA kI gayI hai| ataeva yaha jIvAbhigama kahA jAtA hai| abhigama kA artha hai jJAna / jisake dvArA jIva, , ajIva kA jJAna-vijJAna ho, vaha jIvAjIvAbhigama hai| ajIva tattva ke bhedoM kA sAmAnya rUpa se ullekha karane ke uparAnta prastuta sUtra kA sArA abhidheya jIvatattva ko lekara hI hai| jIva ke do bhedasiddha aura saMsArasamApannaka ke rUpa meM batAye gaye haiM / taduparAnta saMsArasamApannaka jIvoM ke vibhinna vivakSAoM ko lekara kie gae bhedoM ke viSaya meM nau pratipattiyoM - mantavyoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| ye nau hI pratipattiyAM bhinna-bhinna apekSAoM ko lekara pratipAdita hai, ataeva bhinna-bhinna hone ke bAvajUda ye paraspara avirodhI aura tathyaparaka haiM / rAgadveSAdi vibhAvapariNatiyoM se pariNata yaha jIva saMsAra meM kaisI-kaisI avasthAoM kA, , kina-kina rUpoM kA, kina-kina yoniyoM meM janma-maraNa Adi kA anubhava karatA hai, Adi viSayoM kA ullekha ina nau pratipattiyoM meM kiyA gayA hai / trasa sthAvara ke rUpa meM strI- puruSa - napuMsaka ke rUpa meM, nAraka tiryaMca deva aura manuSya ke rUpa meM, ekendriya se paMcendriya ke rUpa meM, pRthvIkAya yAvat trasakAya ke rUpa meM tathA anya apekSAoM se anya-anya rUpoM meM janma-maraNa karatA huA yaha jIvAtmA jina-jina sthitiyoM kA anubhava karatA hai, unakA sUkSma varNana kiyA gayA hai / dvividha pratipatti meM trasa sthAvara ke rUpa meM jIvoM ke bheda batAkara - 1. zarIra, 2. avagAhanA, 3. saMhanana, 4. saMsthAna, 5. kaSAya, 6. saMjJA, 7. lezyA, 8. indriya, 9. samudghAta, 10. saMjJI - asaMjJI, 11. veda, 12. paryAptaaparyApta, 13. dRSTi, 14. darzana, 15. jJAna, 16. yoga, 17. upayoga, 18. AhAra, 19. upapAta, 20. sthiti, 21. samavahata-asamavahata, 22. cyavana aura 23. gati - Agati, ina 23 dvAroM se unakA nirUpaNa kiyA hai, isI prakAra Age kI pratipattiyoM meM bhI jIva ke vibhinna bhedoM meM vibhinna dvAroM ko ghaTita kiyA gayA hai| sthiti, ciTThA (kAryasthiti), antara aura alpabahutva dvAroM kA yathAsaMbhava sarvatra ullekha kiyA gayA hai| aMtima pratipatti meM siddha, saMsArI bhedoM kI vivikSA na karate hue sarvajIvoM ke bhedoM kI prarUpaNA kI gaI hai| prastuta sUtra meM nAraka, tiryaMca, manuSya aura devoM ke prasaMga meM adholoka, tiryagloka aura Urdhvaloka kA nirUpaNa kiyA gayA hai / tiryagloka ke nirUpaNa meM dvIpa samudroM kI vaktavyatA, karmabhUmi- akarmabhUmi kI vaktavyatA, , vahAM kI bhaugolika aura sAMskRtika sthitiyoM kA vizada vivecana bhI kiyA gayA hai, jo vividha dRSTiyoM se mahatvapUrNa hai / isa prakAra yaha sUtra aura isakI viSaya-vastu jIva ke sambandha meM vistRta jAnakArI detI hai| ataeva isakA jIvAbhigama nAma sArthaka hai / yaha Agama jaina tattvajJAna kA mahattvapUrNa aMga hai / prastuta sUtra kA mUla pramANa 4750 (cAra hajAra sAta sau pacAsa) zloka granthAgra hai / isa para AcArya malayagiri ne 14,000 ( caudaha hajAra ) granthAgra pramANavRtti likhakara isa gambhIra Agama ke marma ko prakaTa kiyA hai / vRttikAra ne apane buddhivaibhava se Agama ke marma ko hama sAdhAraNa logoM ke lie ujAgara kara hameM bahuta upakRta kiyA hai / [11 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdana ke viSaya meM - prastuta saMskaraNa ke mUla pATha kA mukhyataH AdhAra seTha zrI devacanda lAlabhAI pustakodvAra phaNDa sUrata se prakAzita vRttisahita jIvAbhigamasUtra kA mUla pATha hai| parantu aneka sthaloM para usa saMskaraNa meM prakAzita mUla pATha meM vRttikAra dvArA mAnya pATha meM antara bhI hai| kaI sthaloM meM pAye jAne vAle isa bheda se aisA lagatA hai ki vRttikAra ke sAmane koI anya prati (Adarza) rahI ho| ataeva aneka sthaloM para hamane vRttikAra-sammata pATha adhika saMgata lagane se use mUlapATha meM sthAna diyA hai| aise pAThAntaroM kA ullekha sthAna-sthAna para phuTanoTa (TippaNa) meM kiyA gayA hai| svayaM vRttikAra ne isa bAta kA ullekha kiyA hai ki isa Agama ke sUtrapAThoM meM kaI sthAnoM para bhinnatA dRSTigocara hotI hai| yaha smaraNa rakhane yogya hai ki yaha bhinnatA zabdoM ko lekara hai, tAtparya meM koI aMtara nahIM hai / tAttvika aMtara na hokara varNanAtmaka sthaloM meM zabdoM kA aura unake krama kA antara dRSTigocara hotA hai / aise sthaloM para hamane TIkAkArasammata pATha ko mUla meM sthAna diyA hai| prastuta Agama ke anuvAda aura vivecana meM bhI mukhya AdhAra AcArya zrI malayagiri kI vRtti hI rahI hai| hamane adhika se adhika yaha prayAsa kiyA hai ki isa tAttvika Agama kI saiddhAntika viSaya-vastu ko adhika se adhika spaSTa rUpa se jijJAsuoM ke samakSa prastuta kiyA jaaye| ataeva vRtti meM spaSTa kI gaI prAyaH sabhI mukhya-mukhya bAteM hamane vivecana meM dI haiM, tAki saMskRta bhASA ko na samajhane vAle jijJAsujana bhI unase lAbhAnvita ho skeN| maiM samajhatA hU~ ki mere isa prayAsa se hindI bhASI jijJAsuoM ko ve saba tAttvika bAteM samajhane ko mila sakegI jo vRtti meM saMskRta bhASA meM samajhAyI gaI haiN| isa dRSTi se isa saMskaraNa kI upayogitA bahuta bar3ha jAtI hai| jijJAsujana yadi isase lAbhAnvita hoMge to maiM apane prayAsa ko sArthaka smjhuugaa| anta meM maiM svayaM ko dhanya mAnatA hU~ ki mujhe prastuta Agama ko taiyAra karane kA suavasara milaa| Agama prakAzana samiti, byAvara kI ora se mujhe prastuta jIvAbhigamasUtra kA sampAdana karane kA dAyitva sauMpA gyaa| sUtra kI gambhIratA ko dekhate hue mujhe apanI yogyatA ke viSaya meM saMkoca avazya paidA hue| parantu zrutabhakti se prerita hokara maiMne yaha dAyitva svIkAra kara liyA aura usake niSpAdana meM niSThA ke sAtha jur3a gyaa| jaisA bhI mujha se bana par3A, vaha isa rUpa meM pAThakoM ke sammukha prastuta hai| kRtajJatA jJApana zrutasevA ke mere isa prayAsa meM zraddheya guruvarya upAdhyAya-zrI puSkara munijI ma., zramaNasaMgha ke upAcArya zrI suprasiddha sAhityakAra guruvarya zrI devendramuni jI ma. kA mArgadarzana evaM paNDita zrI ramezamuni jI ma., zrI surendramuni jI, viduSI mahAsatI DaoN. zrI divyaprabhAjI, zrI anupamAjI bI. e. Adi kA sahayoga prApta huA hai, jisake phalasvarUpa maiM yaha bhagIratha kArya sampanna karane meM saphala ho sakA huuN| Agama sampAdana karate samaya paM. zrI vasantIlAlajI nalavAyA, ratalAma kA sahayoga milA, use bhI vismRta nahIM kara sktaa| yadi mere isa prayAsa se jijJAsu AgamarasikoM ko tAttvika lAbha pahuMcegA to maiM apane prayAsa ko sArthaka smjhuugaa| anta meM maiM yaha zubha kAmanA karatA hU~ ki jinezvara devoM dvArA prarUpita tattvoM ke prati jana-jana ke mana meM zraddhA, vizvAsa aura ruci utpanna ho, tAki ve jJAna-darzana-cAritra rUpa ratnatraya kI ArAdhanA karake muktipatha ke pathika ba zrI amara jaina Agama bhaNDAra -rAjendramuni pIpAr3a siTI, 11 sitambara 91 ema. e., pI.-eca. DI. 12] Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA tRtIya pratipatti 1-122 >> >> 9. lavaNasamudra kI vaktavyatA jalavRddhi kA kAraNa lavaNazikhA kI vaktavyatA gautamadvIpa kA varNana jambUdvIpagata candradvIpoM kA varNana dhAtakIkhaMDadvIpagata candradvIpoM kA varNana kAlodadhisamudragata candradvIpoM kA varNana devadvIpAdi meM vizeSatA svayaMbhUramaNadvIpagata candra-sUryadvIpa gotIrtha-pratipAdana dhAtakIkhaMDa kI vaktavyatA kAlodasamudra kI vaktavyatA puSkaravaradvIpa kI vaktavyatA mAnuSottaraparvata kI vaktavyatA samayakSetra (manuSyakSetra) kA varNana puSkarodasamudra kI vaktavyatA kSIravaradvIpa aura kSIrodasamudra ghRtavara, ghRtoda, kSodavara, kSododa kI vaktavyatA nandIzvaradvIpa kI vaktavyatA aruNadvIpa kA kathana jambUdvIpa Adi nAma vAle dvIpoM kI saMkhyA samudroM ke udakoM kA AsvAda indriya pudgala pariNAma devazakti saMbaMdhI praznottara jyotiSka candra-sUryAdhikAra vaimAnika-vaktavyatA pariSadoM aura sthiti Adi kA varNana bAhalya Adi pratipAdana avadhikSetrAdi prarUpaNa sAmAnyatayA bhavasthiti Adi kA varNana 4MMMMMM 83,358242324 [13 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123-128 123 126 129-151 129 131 136 136 138 138 142 145 caturtha pratipatti saMsArasamApannaka jIvoM ke paMca prakAra alpabahutvadvAra paMcama pratipatti saMsArasamApannaka jIvoM ke chaha bheda alpabahutvadvAra bAdara jIva nirUpaNa bAdara kI kAyasthiti antaradvAra alpabahutvadvAra sUkSma bAdaroM ke samudita alpabahutva nigoda kI vaktavyatA nigodoM kA alpabahutva SaSTha pratipatti saMsArasamApannaka jIvoM ke sAta bheda, alpabahutva saptama pratipatti saMsArasamApannaka jIvoM ke ATha prakAra aSTama pratipatti saMsArasamApannaka jIvoM ke nau prakAra navama pratipatti saMsAra samApannaka jIvoM ke dasa prakAra sarva jIvAbhigama sarvajIva-dvividha vaktavyatA sarvajIva-trividha vaktavyatA sarvajIva-caturvidha vaktavyatA sarvajIva-paJcavidha vaktavyatA sarvajIva-SaDvidha vaktavyatA sarvajIva-saptavidha vaktavyatA sarvajIva-aSTavidha vaktavyatA sarvajIva-navavidha vaktavyatA sarvajIva-dasavidha vaktavyatA 14] 148 152-154 152 155-160 155 161-162 161 163-167 163 168-229 168 184 193 202 204 209 212 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigamasUttaM [ biiyaM khaMDa ] jIvAjIvAbhigamasUttaM [ dvitIya khaNDa ] Page #19 -------------------------------------------------------------------------- Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti lavaNasamudra kI vaktavyatA 154. jaMbuddIvaM NAmaM dIvaM lavaNe NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie savvao samaMtA saMparikkhittA NaM citttthi| lavaNe NaM bhaMte! samudde kiM samacakkavAlasaMThie visamacakkavAlasaMThie? goyamA! samacakkavAlasaMThie no vismckkvaalsNtthie| lavaNe NaM bhaMte! samudde kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte? goyamA! lavaNe NaM samudde do joyaNasayasahassAI cakka vAlavikkhaMbheNaM paNNarasa joyaNasayasahassAiM. egAsIisahassAI saMyame goNacattAlIse kiMcivise sAhie lavaNodahiNo ckkvaalprikkhevennN| se NaM ekkAe paumavaraveiyAe egeNa ya vaNasaMDeNa savvao samaMtA saMparikkhatte ciTThai, doNhavi vnnnno| sA NaM paumavaravediyA addhajoyaNaM urdU uccatteNaM paMcadhaNusayaM vikkhaMbheNaM lavaNasamudda-samiyAparikkheveNaM, sese thev| se NaM vanasaMDe desUNAI do joyaNAiM jAva vi hri| lavaNassa NaM bhaMte! samuddassa kati dArA paNNattA? goyamA! cattAri dArA paNNattA, taM jahAvijae, vejayaMte, jayaMte, apraajie| kahi NaM bhNte| lavaNasamuddassa vijae NAmaM dAre paNNatte? goyamA! lavaNasamuddassa purathimaperaMte dhAyaikhaMDassa dIvassa purathimaddhassa paccatthimeNaM sIodAe mahANaIe uppi ettha NaM lavaNassa samuddassa vijae NAmaM dAre paNNatte, aTThajoyaNAI urdU uccatteNaM cattAri joyaNAI vikkhaMbheNaM evaM taM ceva savvaM jahA jambuddIvassa vijae dAre rAyahANI purathimeNaM aNNaMmi lvnnsmudde| kahi NaM bhaMte! lavaNasamudde vejayaMte NAmaM dAre paNNatte? goyamA! lavaNasamadde dAhiNaperaMte dhAtaikhaMDassa dAhiNaddhassa uttareNaM sesaM taM cev| evaM jayaMte vi, Navari sIyAe mahANaIe uppi bhANiyavvaM / evaM aparAjie vi, NavaraM disibhAgo bhaanniyvvo| lavaNassa NaM bhNte| samuddassa dArassa ya dArassa ya esa NaM kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte? goyamA! 1.vijydaarsrismeyNpi| 2. kinhIM pratiyoM meM yahAM cAroM dvAroM kA pUrA varNana mUlapATha meM diyA huA hai, parantu vaha pahale kahA jA cukA hai aura TIkAnusArI bhI nahIM hai, ataeva usakA ullekha nahIM kiyA gayA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jIvAjIvAbhigamasUtra tiNNeva sayasahassA paMcANauI bhave shssaaiN| do joyaNasaya asIA kosaM dAraMtare lavaNe // 1 // jAva abAhAe aMtare pnnnntte| lavaNassa NaM bhaMte! paesA dhAtaikhaMDaM dIvaM puTThA? taheva jahA jambUdIve dhAyaikhaMDe vi so ceva gmo| lavaNe NaM bhNte| samudde jIvA uddAittA so ceva vihI, evaM dhAyaikhaMDe vi| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccai-lavaNasamudde lavaNasamudde? goyamA! lavaNe NaM samudde udage Avile raile loNe liMde khArae kaDue appejje bahUNaM dupaya-cauppaya-miya-pasu-pakkhi-sirIsavANaM NaNNattha tajoNiyANaM sttaannN| sotthie ettha lavaNAhivaI deve mahiDDie pliovmtttthiiie| se NaM tattha sAmANiya jAva lavaNasamuddassa sutthiyAe rAyahANie aNNesiM jAva vihri| se eeDheNaM goyamA! evaM vuccai lavaNe NaM samudde lavaNe NaM samudde / aduttaraM ca NaM goyamA! lavaNasamudde sAsae jAva nnicce| 154. gola aura valaya kI taraha golAkAra meM saMsthita lavaNasamudra jambUdvIpa nAmaka dvIpa ko cAroM ora se ghere hue avasthita hai| he bhagavan ! lavaNasamudra samacakra vAla-saMsthAna se saMsthita hai yA viSamacakra vAla-saMsthAna se saMsthita hai? gautama! lavaNasamudra samacavAla-saMsthAna se saMsthita hai, viSamacakravAla-saMsthAna se saMsthita nahIM hai bhagavAn ! lavaNasamudra kA cakravAla-viSkaMbha kitanA hai aura usakI paridhi kitanI hai? gautama! lavaNasamudra kA cakravAla-viSkaMbha do lAkha yojana kA hai aura usakI paridhi pandraha lAkha ikyAsI hajAra eka sau unatAlIsa yojana se kucha adhika hai| vaha lavaNasamudra eka padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa se saba ora se pariveSTita hai| donoM kA varNanaka kahanA caahie| vaha padmavaravedikA AdhA yojana UMcI aura pAMca sau dhanuSa pramANa caur3I hai| lavaNasamudra ke samAna hI usakI paridhi hai| zeSa varNana jambUdvIpa kI padmavaravedikA ke samAna jAnanA caahie| vaha vanakhaNDa kucha kama do yojana kA hai, ityAdi varNana pUrvavat jAnanA cAhiye, yAvat vahAM bahuta se vANavyantara deva-deviyAM apane puNyakarma ke phala ko bhogate hue vicarate haiN| he bhagavan ! lavaNasamudra ke kitane dvAra haiM? gautama! lavaNasamudra ke cAra dvAra haiM-vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita / he bhagavan ! lavaNasamudra kA vijayadvAra kahAM hai? gautama! lavaNasamudra ke pUrvIya paryanta meM aura pUrvArdha dhAtakIkhaNDa ke pazcima meM zItodA mahAnadI 1. vRtti meM 'paMcadaza yojanazatasahasrANi ekAzIti sahasrANi zatamekonacatvAriMzaM ca kiMcidvizeponaM parikSepeNa' aisA ullekha hai| (kucha kama hai)| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : lavaNazikhA kI vaktavyatA] [3 ke Upara lavaNasamudra kA vijaya nAmaka dvAra hai / vaha ATha yojana UMcA aura cAra yojana caur3A hai, Adi vaha saba kathana karanA cAhie jo jambUdvIpa ke vijayadvAra ke lie kahA gayA hai| isa vijaya deva kI rAjadhAnI pUrva meM asaMkhya dvIpa, samudra lAMghane ke bAda anya lavaNasamudra meM hai| . he bhagavan ! lavaNasamudra meM vaijayanta nAmakadvAra kahAM hai? gautama! lavaNasamudra ke dAkSiNAtya paryanta meM dhAtakIkhaNDa dvIpa ke dakSiNArdha bhAga ke uttara meM vaijayanta nAmaka dvAra hai| zeSa varNana pUrvavat jAnanA caahie| isI prakAra jayantadvAra ke viSaya meM jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki yaha zItA mahAnadI ke Upara hai| isI prakAra aparAjita dvAra ke viSaya meM jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki yaha lavaNasamudra ke utarI paryanta meM aura uttarArdha dhAtakIkhaNDa ke dakSiNa meM sthita hai| isakI rAjadhAnI aparAjitadvAra ke uttara meM asaMkhya dvIpa samudra jAne ke bAda anya lavaNasamudra meM hai| he bhagavan ! lavaNasamudra ke ina dvAroM kA eka dvAra se dUsare ke apAntarAla kA antara kitanA kahA gayA hai? gautama! tIna lAkha paMcAnavai hajAra do sau assI (395280) yojana aura eka kosa kA eka dvAra se dUsare dvAra kA antara hai| ___ he bhagavan ! lavaNasamudra ke pradeza dhAtakIkhaNDadvIpa se chue hue haiM kyA? hAM gautama! chue hue haiM, Adi saba varNana vaisA hI kahanA cAhie jaisA jambUdvIpa ke viSaya meM kahA gayA hai| dhAtakIkhaNDa ke pradeza lavaNasamudra se spRSTa haiM, Adi kathana bhI pUrvavat jAnanA caahie| lavaNasamudra se mara kara jIva dhAtakIkhaNDa meM paidA hote haiM kyA? Adi kathana bhI pUrvavat jAnanA caahie| dhAtakIkhaNDa se marakara lavaNasamudra meM paidA hone ke viSaya meM bhI pUrvavat kahanA caahie| he bhagavan ! lavaNasamudra, lavaNasamudra kyoM kahalAtA hai? gautama! lavaNasamudra kA pAnI asvaccha hai, rajavAlA hai, namakIna hai, lindra (gobara jaise svAda vAlA) hai, khArA hai, kaDuA hai, dvipada-catuSpada-mRga-pazu-pakSI-sarIsRpoM ke lie vaha apeya hai, kevala lavaNasamudrayonika jIvoM ke lie hI vaha peya hai, (tadyonika hone se ve jIva hI usakA AhAra karate haiN|) lavaNasamudra kA adhipati susthita nAmaka deva hai jo maharddhika hai, palyopama kI sthiti vAlA hai / vaha apane sAmAnika devoM Adi apane parivAra kA aura lavaNasamudra kI sasthitA rAjadhAnI aura anya bahata se vahAM ke nivAsI deva-deviyoM kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai / isa kAraNa he gautama! lavaNasamudra, lavaNasamudra kahalAtA hai| dUsarI bAta gautama! yaha hai ki "lavaNasamudra'' yaha nAma zAzvata hai yAvat nitya hai| (isalie yaha nAma animittika hai|) 1.eka-eka dvAra hI pRthutA cAra-cAra yojanA kI hai| eka-eka dvAra meM eka-eka kosa moTI do zAkhAeM hai| eka dvAra kI pUrI pRthutA sAr3he cAra yojana kI hai| cAroM dvAroM kI pRthutA 18 yojana kI hai| lavaNasamudra kI paridhi meM 18 yojana kama karake cAra kA bhAga dene se ukta pramANa AtA hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] [jIvAjIvAbhigamasUtra __ 155. lavaNe NaM bhaMte! samudde kati caMdA pabhAsiMsu vA pabhAsiMti vA pabhAsissaMti vA? evaM paMcaNha vi pucchaa| goyamA! lavaNasamudde cattAri caMdA pabhAsiMsu vA 3, cattAri sUriyA taviMsu vA 3, bArasuttaraM nakkhattasayaM jogaM joeMsu vA 3, tiNNi vAvaNNA mahaggahasayA cAraM cariMsu vA 3, duNNisayasahassA sattaddhiM ca sahassA nava ya sayA tArAgaNakoDAkoDINaM sobhaM sobhiMsu vA 3 / 155. he bhagavan ! lavaNasamudra meM kitane candra udyota karate the, udyota karate haiM aura udyota kareMge? isa prakAra candra ko milAkara pAMcoM jyotiSkoM ke viSaya meM prazna samajhane caahie| gautama! lavaNasamudra meM cAra candramA udyota karate the, karate haiM aura kreNge| cAra sUrya tapate the, tapate haiM aura tapeMge, eka sau bAraha nakSatra candra se yoga karate the, yoga karate haiM aura yoga kreNge| tIna sau bAvana mahAgraha cAra carate the, cAra carate haiM aura cAra creNge| do lAkha sar3asaTha hajAra nau sau koDAkoDI tArAgaNa kSobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| jalavRddhi kA kAraNa 156. kamhA NaM bhaMte! lavaNasamudde cAuddasaThThamuddiTThapuNNamAsiNIsu atiregaM atiregaM vaDati vA hAyati vA? ___ goyamA! jaMbuddIvassa NaM dIvassa cauddisiM bAhirillAo veiyaMtAo lavaNasamudaM paMcANauiM paMcANauI joyaNasahassAI ogAhittA ettha NaM cattAri mahAliMjarasaMThANasaMThiyA mahaimahAlayA mahA-pAyAlA paNNattA, taM jahA-valayAmuhe , ke tue, jUve, iisre| te NaM mahApAtAlA egamegaM joyaNasayasahassaM uvveheNaM, mUle dasajoyaNasahassAI vikkhaMbheNaM majhe egapaesiyAe seDhIe egamegaM joyaNasayasahassaM vikkhaMbheNaM,uvariM muhamUle dasajoyaNasahassAI vikkhNbhennN| tesiM NaM mahApAyAlANaM kuDDA savvattha samA dasajoyaNasayabAhallA paNNattA savvavairAmayA acchA jAva pddiruuvaa| tattha NaM bahave jIvA poggalA ya avakkamati viukkamati cayaMti uvacayaMti sAsayA NaM te kuDDA davvaTThayAe vaNNapajjavehiM asaasyaa| tattha NaM cattAri devA mahiDDiyA jAva paliovamaTTiIyA parivasaMti, taM jahA-kAle, mahAkAle, velaMbe, pbhNjnne| tesiM NaM mahApAyAlANaM tao tibhAgA paNNattA, taM jahA heTThille tibhAge, majjhille tibhAge, uvarille tibhaage| te NaM tibhAgA tettIsaM joyaNasahassA tiNNi ya tettIsaM joyaNasayaM joyaNatibhAgaM ca bAhalleNaM / tattha NaM je se heTThille tibhAge ettha NaM vAukAo sNcitttthi| tattha NaM je se majjhille cattAri ceva candA cattAri ya sUriyA lvnntoe| bAraM nakkhattasayaM gahANa tineva bAvannA // 1 // do ceva sayasahassA sattaTThI khalu bhave sahassA y| nava ya sayA lavaNajale tArAgaNakoDikoDINaM // 2 // lavaNasamudra meM tArAgaNoM kI saMkhyA aMkoM meM 26790000000000000000 itanI hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : jalavRddhi kA kAraNa] tibhAge ettha NaM vAukAe ya AukAe ya sNcitttthi| tattha NaM je se uvarille tibhAge ettha NaM AukAe sNcitttthi| aduttaraM ca goyamA! lavaNasamudde tattha tattha dese bahave khuDDAliMjarasaMThANasaMThiyA khuDDapAyAlakalasA pnnnnttaa| te NaM khuDDApAyAlA egamegaM joyaNasahassaM uvveheNaM, mUle egamegaM joyaNasayaM vikkhaMbheNaM, majjhe egapaesiyAe seDhIe egamegaM joyaNasahassaM vikkhaMbheNaM uppiM muhamUle egamegaM joyaNasayaM vikkhNbhennN| tesiMNaM khuDDAgapAyAlANaM kuDDA savvattha samA dasa joyaNAI bAhalleNaM paNNattA, savvavairAmayA acchA jAva pddiruuvaa| tattha NaM bahave jIvA poggalA ya jAva asAsayA vi| patteyaM patteyaM addhapalio-vamaTThiiyAhiM devayAhiM prigghiyaa| tesiM NaM khuDDagapAyAlANaM tao tibhAgA paNNattA, taM jahA hechille tibhAge, majjhille tibhAge, uvarille tibhaage| te NaM tibhAgA tiNi tettIse joyaNasae joyaNatibhAgaM ca vAhalleNaM pnnnnte| tattha NaM je se heTThille tibhAge ettha NaM vAukAe, majjhille tibhAge vAukAe AukAe ya, uvarille aaukaae| evAmeva sapuvvAvareNaM lavaNasamudde satta pAyAlasahassA aTTha ya culasIyA pAyAlasayA bhavaMtIti mkkhaayaa| - tesiM NaM mahApAyAlANaM khuDDagapAyAlANa ya heTThimamajjhimillesu tibhAgesu bahave orAlA vAyA saMseyaMti saMmucchimaMti eyaMti calaMti kaMpaMti khubbhaMti ghaTeMti phaMdaMti, taM taM bhAvaM pariNamaMti, tayA NaM se udae uNNAmijjai, jayA NaM tesiM mahApAyAlANaM khuDDugapAyAlANa ya heTThillamajjimillesu tibhAgesu no bahave orAlA jAva taM taM bhAvaM na pariNamaMti, tayA NaM se udae na unnaamijji| aMtarA vi ya NaM tevAyaM udIreMti, aMtarA vi ya NaM se udage unnAmijai, aMtarA vi ya te vAyaM no udIreMti, aMtarA vi yaNaM se udae no unnAmijai, evaM khalu goyamA ! lavaNasamudde cAuddasaTThamudiTThapuNNamAsiNIsu aregaM vaDDai vA hAyai vaa| 156. he bhagavan ! lavaNasamudra kA pAnI caturdazI, aSTamI, amAvasyA aura pUrNimA tithiyoM meM atizaya bar3hatA hai aura phira kama ho jAtA hai, isakA kyA kAraNa hai? he gautama! jambUdvIpa nAmaka dvIpa kI cAroM dizAoM meM bAharI vedikAnta se lavaNasamudra meM picyAnavai hajAra(95000) yojana Age jAne para mahAkumbha ke AkAra ke bahuta vizAla cAra mahApAtAlakalaza haiM, jinake nAma haiM - valayAmukha, keyUpa; yUpa aura Izvara / ye pAtAlakalaza eka lAkha yojana jala meM gahare praviSTa haiM, mUla meM inakA viSkambha dasa hajAra yojana hai aura vahAM se eka-eka pradeza kI eka-eka zreNI se vRddhigata hote hue madhya meM eka-eka lAkha yojana caur3e ho gaye haiN| phira eka-eka pradeza zreNI se hIna hote-hote Upara mukhamUla meM dasa hajAra yojana ke caur3e ho gaye haiN|' ina pAtAlakalazoM kI bhittiyAM sarvatra samAna haiM / ye saba eka hajAra yojana kI moTI haiN| ye sarvathA 1. uktaM ca-joyaNasahassadasagaM mUle uvariM ca hoMti vitthinnnnaa| majjhe ya sayasahassaM tittiyamettaM ca ogaaddh'aa| -saMgrahaNIgAthA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] [ jIvAjIvAbhigamasUtra vajraratna kI haiM, AkAza aura sphaTika ke samAna svaccha haiM, yAvat pratirUpa haiN| ina kuDyoM (bhittiyoM) meM bahuta se jIva utpanna hote hai aura nikalate haiM, bahuta se pudagala ekatrita hote rahate haiN| aura bikharate rahate haiM, vahAM pudgaloM kA caya - apacaya hotA rahatA hai / ve kuDya (bhittiyAM) dravyArthika naya kI apakSA se zAzvata haiM aura varNa-gaMdha-rasa sparzAdi paryAyoM se azAzvata haiN| una pAtAlakalazoM meM palyopama kI sthiti vAle cAra maharddhika deva rahate haiM, unake nAma haiM- kAla, mahAkAla, velaMba aura prabhaMjana / na mahApAtAlakalazoM ke tIna tribhAga kahe gaye haiM - 1. nicalA tribhAga 2. madhya kA tribhAga aura 3. Upara kA tribhaag| ye pratyeka tribhAga tetIsa hajAra tIna sau tetIsa yojana aura eka yojana kA tribhAga (33333 1/3) jitane moTe haiN| inake nicale tribhAga meM vAyukAya hai, madhyama tribhAga meM vAyukAya aura apakAya hai aura Upara ke tribhAga meM kevala apkAya hai| isake atirikta he gautama! lavaNasamudra meM ina mahApAtAlakalazoM ke bIca meM choTe kumbha kI AkRti ke choTe-choTe bahuta se choTe pAtAlakalaza haiN| ve choTe pAtAlakalaza eka-eka hajAra yojana pAnI meM gahare praviSTa haiM, eka-eka sau yojana kI caur3AI vAle haiM aura eka-eka pradeza kI zreNI se vRddhigata hote hue madhya meM eka hajAra yojana ke caur3e ho gaye haiM aura phira eka-eka pradeza kI zreNI se hIna hote hue mukhamUla meM Upara eka-eka sau yojana ke caur3e raha gaye haiM / una choTe pAtAlakalazoM kI bhittiyAM sarvatra samAna haiM aura dasa yojana kI moTI haiM, sarvAtmanA vajramaya hai svaccha haiM yAvat pratirUpa haiM / unameM bahuta se jIva utpanna hote haiM, nikalate haiM, bahuta se pudagala ekatrita hote haiM, bikharate haiM, una pudagaloM kA caya- apacaya hotA rahatA hai / ve bhittiyAM dravyArthika naya kI apekSA zAzvata haiM aura varNAdi paryAyoM kI apekSA azAzvata haiN| una choTe pAtAlakalazoM meM pratyeka meM ardhapalyopama kI sthiti vAle deva rahate haiM / una choTe pAtAlakalazoM ke tIna tribhAga kahe gaye haiM - 1. nicalA tribhAga 2. madhya kA tribhAga aura 3. Upara kA tribhaag| ye tribhAga tIna sau tetIsa yojana aura yojana kA tribhAga ( 333 1/3 ) pramANa moTe haiN| inameM se nicale tribhAga meM vAyukAya hai, majhale tribhAga meM vAyu kAya aura apakAya hai aura Upara ke tribhAga meM apakAya hai / isa prakAra pUrvApara saba milAkara lavaNasamudra meM sAta hajAra ATha sau caurAsI (7884) pAtAlakalaza kahe gaye haiM / bahuta una mahApAtAla ora kSudrapAtAla kalazoM ke nicale aura bicale tribhAgoM meM se urdhvagamana svabhAva vAle athavA prabala zakti vAle vAyukAya utpanna hone ke abhimukha hote haiM, saMmUrcchana janma se AtmalAbha karate haiM, kaMpita hote haiM, vizeSarUpa se kaMpita hote haiM, jora se calate haiM, paraspara meM gharSita hote haiM, zaktizAlI hokara idhara-udhara aura Upara phailate haiM, isa prakAra ve bhinna-bhinna bhAva meM pariNata hote haiM taba vaha samudra kA pAnI unase kSubhita hokara Upara uchAlA jAtA / jaba una mahApAtAla aura kSudrapAtAla kalazoM ke nicale aura bicale tribhAgoM meM bahuta se prabala zaktivAle vAyukAya utpanna nahIM 1. uktaM ca- joyaNasayavitthiNNA mUle uvariM dasasayANi majjhami / ogADhA ya sahassaM dasajoyaNiyA ya se kuDDA // - saMgrahaNIgAthA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: lavaNazikhA kI vaktavyatA ] [ 7 hote yAvat usa-usa bhAva meM pariNata nahIM hote taba vaha pAnI nahIM uchalatA hai| ahorAtra meM do bAra (pratiniyata kAla meM ) aura pakSa meM caturdazI Adi tithiyoM meM (tathAvidha jagat svabhAva se) lavaNasamudra kA pAnI una vAyukAla se prerita hokara vizeSa rUpa se uchalatA hai / pratiniyata kAla ko chor3akara anya samaya meM nahIM uchalatA hai / isalie he gautama! lavaNasamudra kA jala caturdazI, aSTamI, amAvasyA aura pUrNimA tithiyoM meM vizeSa rUpa se bar3hatA hai aura ghaTatA hai ( arthAta lavaNasamudra meM jvAra aura bhATA kA krama calatA hai / jaba unnAmaka vAyukAya kA sadbhAva hotA hai taba jalavRddhi aura jaba unnAmaka vAyu abhAva hotA hai taba jalavRddhi kA abhAva hotA hai / ) 157. lavaNe NaM bhaMte! samudde tIsAe muhuttANaM katikhutto atiregaM atiregaM vaDDai vA hAyai vA? goyamA! lavaNe NaM samudde tIsAe muhuttANaM dukkhutto atiregaM atiregaM vaDDhai vA hAyai vA / se keNaTThe bhaMte! evaM buccaI, lavaNe NaM samudde tIsAe muhuttANaM dukkhutto atiregaM atiregaM vaDDhai vA hAyai vA ? goyamA! uDDhamaMtesu pAyAlesu vaDDhai ApUriesu pAyAlesu hAyai, se teNaTTheNaM, goyamA ! lavaNe NaM samudde tIsAe muhuttANaM dukkhutto atiregaM atiregaM vaDDhai vA hAyai vA / 157. . he bhagavan ! lavaNasamudra ( kA jala ) tIsa muhUrto meM ( eka ahorAtra meM ) kitanI bAra vizeSarUpa se bar3hatA hai yA ghaTatA hai ? he gautama! lavaNasamudra kA jala tIsa muhUrtoM meM (eka ahorAtra meM ) do bAra vizeSa rUpa se uchalatA hai aura ghaTatA hai| he bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA ki uchalatA hai aura phira ghaTatA hai ? lavaNasamudra kA jala tIsa muhUrtoM meM do bAra vizeSa rUpa se he gautama! nicale aura madhya ke tribhAgoM meM jaba vAyu ke saMkSobha se pAtAlakalazoM meM se pAnI U~cA uchalatA hai taba samudra meM pAnI bar3hatA hai aura jaba ve pAtAlakalaza vAyu ke sthira hone para jala se ApUrita bane rahate hai, taba pAnI ghaTatA hai / isalie he gautama! aisA kahA jAtA hai ki lavaNasamudra tIsa muhUrtoM meM do bAra vizeSa rUpa se uchalatA hai aura ghaTatA hai / ( tathAvidha jagat-svabhAva hone se aisI sthiti eka ahorAtra meM do bAra hotI hai / ) lavaNazikhA kI vaktavyatA 158. lavaNasihA NaM bhaMte ! kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM airegaM vaDDhai vA hAyai 2. uktaM ca-anne vi ya pAyAlA khuDDAlaMjaragasaMThiyA lavaNe / aTThasayA culasIyA satta sahassA ya savve vi // 1 // pAyAlANa vibhAgA savvANa vi tinni tinni vinneyA / mibhAge vAU, majjhe vAU ya udagaM ya // 2 // uvariM udagaM bhaNiyaM paDhamagabIesu vAu saMkhubhio / uDDhaM vAmei udagaM parivaDDhai jalanihI khubhio // 3 // - saMgrahaNIgAthAeM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] [ jIvAjIvAbhigamasUtra vA? goyamA! lavaNasihA NaM dasa joyaNasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM desUNaM addhajoyaNaM airegaM vaDDhai vA hAyai vA / lavaNassa NaM bhaMte / samuddassa kati NAgasAhassIo abbhitariyaM velaM dhAreMti ? kai nAgasAhassIo vAhiriyaM velaM dhAreMti ? kai nAgasAhassIoM aggodayaM dhAreMti ? goyamA ! lavaNasamuddassa bAyAlIsaM NAgasAhassIo abbhitariyaM velaM dhAreMti, bAvattariM nAgasAhassIo bAhiriyaM velaM dhAreMti, saThi NAgasAhassIo aggodayaM dhAreMti, evameva sapuvvAvareNa egA NAgasayasAhassI covatariM ca NAgasahassA bhaMvatIti mkkhaayaa| 158. he bhagavan! lavaNasamudra kI zikhA cakravAlaviSkambha se kitanI caur3I hai aura vaha kitanI bar3hatI hai aura kitanI ghaTatI hai ? he gautama! lavaNasamudra kI zikhA cakravAlaviSkaMbha kI apekSA dasa hajAra yojana caur3I hai aura kucha kama Adhe yojana taka vaha baDhatI hai aura ghaTatI hai / he bhagavan! lavaNasamudra kI Abhyantara velA ko kitane hajAra nAgakumAra deva dhAraNa karate haiM ? bAhya velA ko kitane hajAra nAgakumAra deva dhAraNa karate haiM? kitane hajAra nAgakumAra deva agrodaka ko dhAraNa karate haiM ? gautama ! lavaNasamudra kI Abhyantara velA ko bayAlIsa hajAra nAgakumAra deva dhAraNa karate haiM / bAhyavelA ko bahattara hajAra nAgakumAra deva dhAraNa karate haiN| sATha hajAra nAgakumAra deva agrodaka ko dhAraNa karate haiM / isa prakAra saba milAkara ina nAgakumAroM kI saMkhyA eka lAkha cauhattara hajAra kahI gaI hai / vivecana- lavaNasamudra kI zikhA saba ora se cakravAlaviSkaMbha se samapramANa vAlI aura dasa hajAra yojana cakravAla vistAra vAlI hai / vaha zikSA kucha kama ardhayojana (do kosa) pramANa atizaya se bar3hatI hai aura utanI hI ghaTatI hai| isakI spaSTatA isa prakAra hai lavaNasamudra meM jambUdvIpa se aura dhAtakIkhaNDa dvIpa se paMcAnavai-paMcAnavai hajAra yojana taka gotIrtha hai / gotIrtha kA artha hai taDAgAdi meM praveza karane kA kramazaH nIce-nIce kA bhUpradeza / madhyabhAga kA avagAha dasa hajAra yojana kA hai| jambUdvIpa kI vedikAnta ke pAsa aura dhAtakIkhaNDa kI vedikA ke pAsa aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa gotIrtha hai| isake Age samatala bhUbhAga se lekara kramaza: pradezahAni se taba taka uttarottara nIcA-nIcA bhUbhAga samajhanA cAhie, jahAM taka paMcAnavai hajAra yojana kI dUrI A jAya / paMcAnavai hajAra yojana kI dUrI taka samatala bhUbhAga kI apekSA eka hajAra yojana kI gaharAI hai| isalie jambUdvIpavedikA aura dhAtakIkhaNDavedikA ke pAsa usa samatala bhUbhAga meM jalavRddhi aMgulAsaMkhyeya bhAga pramANa hotI hai| isase Age samatala bhUbhAga meM pradezavRddhi se jalavRddhi kramaza: bar3hatI huI jAnanI cAhie, jaba taka donoM ora 95 hajAra yojana kI dUrI A jaay| yahAM samatala bhUbhAga kI apekSA sAta sau yojana kI jalavRddhi hotI hai / arthAta vahAM samatala bhUbhAga se eka hajAra yojana kI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: lavaNazikhA kI vaktavyatA ] [9 gaharAI hai aura usake Upara sAta sau yojana kI jalavRddhi hotI hai| usase Age madhyabhAga meM dasa hajAra yojana vistAra meM eka hajAra yojana kI gaharAI hai aura jalavRddhi solaha hajAra yojana pramANa hai / pAtAlakalazagata vAyu ke kSubhita hone se unake Upara eka ahorAtra do bAra kucha kama do kosa pramANa atizaya rUpa meM udaka kI vaha vRddhi hotI hai aura jaba pAtAlakalazagata vAyu upazAnta hotA hai, taba vaha jalavRddhi nahIM hotI hai / yahI bAta ina gAthAoM meM kahI hai paMcANauyasahasse gotitthaM ubhayao vi lavaNassa / joyaNasayANi satta udaga parivuDDhIvi ubhayo vi // 1 // dasajoyaNasAhassA lavaNasihA cakkavAlao rUMdA / solasasahassa uccA sahassamegaM ca ogADhA // 2 // desUNamaddhajoyaNa lavaNasihovari dugaM duve kAlo / aire gaM aire gaM parivuDDhai hAyae vA vi // 3 // lavaNasamudra kI Abhyantara velA ko arthAta jambUdvIpa kI aura bar3hatI huI zikhA ko aura usa para bar3hate hue jala ko sImA se Age bar3hane se rokane vAle bhavanapatinikAya ke antargata Ane vAle bayAlIsa hajAra nAgakumAra deva haiN| isI taraha lavaNasamudra kI bAhya velA arthAta dhAtakIkhaNDa kI ora abhimukha hokara bar3hane vAlI zikhA aura usake Upara kI atireka vRddhi ko Age bar3hane se rokane vAle bahattara hajAra nAgakumAra deva haiM / lavaNasamudra ke agrodaka ko ( dezona ardhayojana se Upara bar3hane vAle jala ko ) rokane vAle sATha hajAra nAgakumAra deva haiN| ye nAgakumAra deva lavaNasamudra kI velA ko maryAdA meM rakhate haiN| ina saba velaMdhara nAgakumAroM kI saMkhyA eka lAkha cauhattara hajAra hai| 159. ( a ) - kati NaM bhaMte ! velaMdharA NAgarAyA paNNattA ? gogramA ! cattAri velaMdharA NAgarAyA paNNattA, taM jahA- gothUbhe, sivae, saMkhe, maNosilae / etesi NaM bhaMte! cauNhaM velaMdharaNAgarAyANaM kati AvAsapavvayA paNNattA ? goyamA ! cattAri AvAsapavvayA paNNattA, taM jahA- gothUbhe, udagabhAse, saMkhe, dagasImAe / kahi NaM bhaMte! gothUbhassa velaMdharaNAgarAyassa gothUbhe NAmaM AvAsapavvae paNNatte ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa puratthimeNaM lavaNaM samudaM bAyAlIsaM joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM gothUbhassa velaMdharaNAgarAyassa gothUbhe NAmaM AvAsapavvae paNNatte sattarasa ekavIsAiM joyaNasayAI uDDhaM uccateNaM cattAri tIse joyaNasae kosaM ca uvveNaM mUle dasavAvIse joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM, majjhe sattatevIse joyaNasae uvariM cattAri cauvIse joyaNasae AyAmavikkhaMbheNaM mUle tiNi joyaNasahassAiM doNNi ya battIsuttare joyaNasae kiMciviMsesUNe parikkheveNaM, majjhe do joyaNasahassAiM doNNi ya chalasIe joyaNasae kiMcivisesUNe parikkheveNaM, mUle vitthiNNe majhe saMkhitte upiM taNueM gopucchasaMThANasaMThie savvakaNagAmae acche jAva paDirUve / se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNaM ya vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte / doNha vi vaNao / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra gothUbhassa NaM AvAsapavvayassa uvariM bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva aasyNti| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM ege mahaM pAsAyavaDeMsae bAvaTTha joyaNaddhaM ca uDDhaM uccatteNaM taM ceva pamANaM addhaM AyAmavikkhaMbheNaM vaNNao jAva sIhAsaNaM saparivAraM / 10] sekeNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccai gothUbhe AvAsapavvae gothUbhe AvAsapavvae ? goyamA ! gothUbhe NaM AvAsapavvae tattha tattha dese tahiM tahiM bahuo khuDDAkhuDDiyAo jAva gobhavaNAI bahuI uppalAI taheva jAva gothUbhe tattha deve mahiDDie jAva paliovamaTThaIe parivasati / se NaM tattha cauNhaM sAmANiyasAhassINaM jAva gothUbhayassa AvAsapavvayassa gothUbhAe rAyahANIe vaha / seTTheNaM jAva NiccA / rAyahANI pucchA ? goyamA ! gothUbhassa AvAsapavvayassa puratthimeNaM tiriyamasaMkhejje dIvasamudde vIIvaittA aNNammi lavaNasamudde taM ceva pamANaM taheva savvaM / 159. (a) he bhagavan ! velaMdhara nAgarAja kitane kahe gaye haiM ? gautama ! velaMdhara nAgarAja cAra kahe gaye haiM, unake nAma haiM gostUpa, zivaka, zaMkha aura manaHzilAka / he bhagavan ! ina cAra velaMdhara nAgarAjoM ke kitane AvAsaparvata kahe gaye haiM ? gautama! cAra AvAsaparvata kahe gaye haiM / unake nAma haiM - gostUpa, udakabhAsa, zaMkha aura dksiim| he bhagavan ! gostUpa velaMdhara nAgarAja kA gostUpa nAmaka AvAsaparvata kahAM hai ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa ke merUparvata ke pUrva meM lavaNasamudra meM bayAlIsa hajAra yojana Age jAne para gostUpa velaMdhara nAgarAja kA gostUpa nAma kA AvAsaparvata hai| vaha satraha sau ikkIsa ( 1721) yojana U~cA, cAra sau tIsa yojana eka kosa pAnI meM gaharA, mUla meM dasa sau bAIsa (1022) yojana lambA-caur3A, bIca meM sAta sau teIsa (723) yojana lambA-caur3A aura Upara cAra sau caubIsa (424) yojana lambA-caur3A hai| usakI paridhi mUla meM tIna hajAra do sau battIsa (3232) yojana se kucha kama, madhya meM do hajAra do sau caurAsI (2284) yojana se kucha adhika aura Upara eka hajAra tIna sau ikatAlIsa (1341) yojana se kucha kama hai| yaha mUla meM vistIrNa madhya meM saMkSipta aura Upara patalA hai, gopuccha ke AkAra se saMsthita hai, sarvAtmanA kanakamaya hai, svaccha hai yAvat pratirUpa hai / vaha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se cAroM ora se pariveSTita hai| donoM kA varNana kahanA cAhie / gostUpa AvAsaparvata ke Upara bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahA gayA hai, Adi saba varNana pUrvavat jAnanA cAhie yAvat vahAM bahuta se nAgakumAra deva aura deviyAM sthita hotI haiM / usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke bahumadhya dezabhAga meM eka bar3A prAsAdAvataMsaka hai jo sAr3he bAsaTha yojana U~cA hai, savA ikatIsa yojana kA lambA-caur3A hai, Adi varNana vijayadeva ke prAsAdAvataMsaka ke samAna jAnanA cAhie yAvat saparivAra siMhAsana kA kathana karanA cAhie / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : lavaNazikhA kI vaktavyatA] [11 he bhagavan ! gostUpa AvAsaparvata, gostUpa AvAsaparvata kyoM kahA jAtA hai? __ he gautama! gostUpa AvAsaparvata para bahuta-sI choTI-choTI bAvar3iyAM Adi haiM, jinameM gostUpa varNa ke bahuta sAre utpala kamala Adi haiM yAvat vahAM gostUpa nAmaka maharddhika aura eka palyopama kI sthitivAlA deva rahatA hai / vaha gostUpa deva cAra hajAra sAmAnika devoM yAvat gostUpa AvAsa parvata aura gostUpA rAjadhAnI kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai| isa kAraNa vaha gostUpa AvAsa parvata kahA jAtA hai / yAvat vaha gostUpA AvAsaparvata (dravya se) nitya hai / ataeva usakA yaha nAma anAdikAla se calA A rahA hai| he bhagavan ! gostUpa deva kI gostUpA rAjadhAnI kahAM hai? he gautama! gostUpa AvAsaparvata ke pUrva meM tiryadizA meM asaMkhyAta dvIpa-samudra pAra karane ke bAda anya lavaNasamudra meM gostUpA rAjadhAnI hai| usakA pramANa Adi varNana vijayA rAjadhAnI kI taraha kahanA caahie| 159. (A) kahi NaM bhaMte ! sivagassa velaMdharaNAgarAyassa daobhAsaNAme AvAsapavvae paNNatte? goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve maMdarassa pavvayassa dakkhiNeNaM lavaNasamudaM bAyAlIsaM 'joyaNasahassAI ogAhittA ettha NaM sivagassa velaMdharaNAgarAyassa dobhAse NAmaM AvAsapavvae paNNatte, taM ceva pamANaM jaM gothUbhassa, Navari savvaaMkAmae acche jAva paDirUve jAva aTTho bhaanniyvvo| goyamA ! dobhAse NaM AvAsapavvae lavaNasamudde aTThajoyaNiyakhette dagaM savvao samaMtA obhAsei, ujjovei, tavei, pabhAsei, sivae ettha deve mahiDDie jAva rAyahANI se dakkhiNeNaM sivigA daobhAsassa sesaM taM cev| kahi NaM bhaMte ! saMkhassa velaMdharaNAgarAyassa saMkhe NAmaM AvAsapavvae paNNatte ? * goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve maMdarassa pavvayassa paccatthimeNaM bAyAlIsaM joyaNasahassAI ettha NaM saMkhassa velaMdharaNAgarAyassa saMkhe NAmaM AvAsapavvae, taM ceva pamANaM, NavaraM savvarayaNAmae acche| se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNa ya vaNasaMDeNa jAva aTTho bahUo khuDDA khuDDiyAo jAva bahUI uppalAI saMkhAbhAI sNkhvnnnnaaii| saMkhe ettha deve mahiDDhie jAva rAyahANIe, paccatthimeNaM saMkhassa AvAsa-pavvayassa saMkhA nAma rAyahANI, taM ceva pmaannN| kahi NaM bhaMte ! maNosilagassa velaMdharaNAgarAyassa udagasImAe NAmaM AvAsapavvae paNNatte? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa uttareNaM lavaNasamudaM bAyAlIsaM joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM maNosilagassa velaMdharaNAgarAyassa udagasImAe NAmaM AvAsapavvae paNNatte, taM ceva pmaannN| Navari savvaphalihAmae acche jAva aTThoH goyamA ! dagasImaMte NaM AvAsapavvae sItAsItodagANaM mahANadINaM tattha gae soe paDihammai, se teNadveNaM jAva Nicce, maNosilae ettha deve mahiDDie jAva se NaM tattha cauNhaM sAmANiyasAhassINaM jAva vihri| kahi NaM bhaMte ! maNosilagassa velaMdharaNAgarAyassa maNosilANAmaM rAyahANI ? goyamA ! Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] [jIvAjIvAbhigamasUtra dagasImassa AvAsapavvayassa uttareNaM tiriyamasaMkhejje dIvasamudde vIIvaittA aNNammi lavaNasamudde ettha NaM maNosiliyA NAmaM rAyahANI paNNattA, taM ceva pamANaM jAva maNosilae deve| kaNagaMkara yaya-phAlihamayA ya velNdhraannmaavaasaa| aNuvelaMdhara rAINa pavvayA hoti ra ynnmyaa|| 159. (A) he bhagavan ! zivaka velaMdhara nAgarAja kA dakAbhAsa nAmaka AvAsa parvata kahAM hai? gautama! jambUdvIpa ke merUparvata ke dakSiNa meM lavaNasamudra meM bayAlIsa hajAra yojana Age jAne para zivaka velaMdhara nAgarAja kA dakAbhAsa nAma kA AvAsaparvata hai| jo gostUpa AvAsaparvata kA pramANa hai, vahI isakA pramANa hai / vizeSatA yaha hai ki yaha sarvAtmanA aMkaratnamaya hai , svaccha hai yAvat pratirUpa hai / yAvat yaha dakAbhAsa kyoM kahA jAtA hai? gautama ! lavaNasamudra meM dakAbhAsa nAmaka AvAsaparvata ATha yojana ke kSetra meM pAnI ko saba ora ati vizuddha aMkaratnamaya hone se apanI prabhA se avabhAsita karatA hai, (candra kI taraha) udyotita karatA hai, (sUrya kI taraha) tApita karatA hai, (grahoM kI taraha) camakAtA hai tathA zivaka nAma kA maharddhika deva yahAM rahatA hai, isalie yaha dakAbhAsa kahA jAtA hai| yAvat zivakA rAjadhAnI kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai / vaha zivakA rAjadhAnI dakAbhAsa parvata ke dakSiNa meM anya lavaNasamudra meM hai, Adi kathana vijayA rAjadhAnI kI taraha kahanA caahie| he bhagavan ! zaMkha nAmaka velaMdhara nAgarAja kA zaMkha nAmaka AvAsaparvata kahAM hai? gautama ! jambUdvIpa ke merUparvata ke pazcima meM bayAlIsa hajAra yojana Age jAne para zaMkha velaMdhara nAgarAja kA zaMkha nAmaka AvAsaparvata hai| usakA pramANa gostapa kI taraha hai| vizeSatA yaha hai ki yaha sarvAtmanA ratnamaya hai, svaccha hai / vaha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se ghirA huA hai yAvat yaha / zaMkha nAmaka AvAsaparvata kyoM kahA jAtA hai ? gautama! usa zaMkha AvAsaparvata para choTI choTI bAvar3iyA Adi haiM, jinameM bahuta se kamalAdi haiM / jo zaMkha kI AbhAvAle, zaMkha ke raMgavAle haiM aura zaMkha kI AkRti vAle haiM tathA vahAM zaMkha nAmaka maharddhika deva rahatA hai / vaha zaMkha nAmaka rAjadhAnI kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai| zaMkha nAmaka rAjadhAnI zaMkha AvAsaparvata ke pazcima meM hai, Adi vijayA rAjadhAnIvat pramANa Adi kahanA caahie| he bhagavan ! mana:zilaka velaMdhara nAgarAja kA dakasIma nAmaka AvAsaparvata kisa sthAna para hai? he gautama! jambUdvI ke merUparvata kI uttara dizA meM lavaNasamudra meM bayAlIsa hajAra yojana Age jAne para mana:zilaka velaMdhara nAgarAja kA dakasIma nAma kA AvAsaparvata hai| usakA pramANa Adi parvavata kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki yaha sarvAtmanA sphaTIka ratnamaya hai, svaccha hai yAvat yaha dakasIma kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! isa dakasIma AvAsaparvata se zItA-zItodA mahAnadiyoM kA pravAha yahAM Akara pratihata ho jAtA hai-lauTa jAtA hai| isalie yaha udaka kI sImA karane vAlA hone se "dakasIma" kahalAtA hai| yaha zAzvata (nitya) hai isalie yaha nAma animittaka bhI hai| yahAM mana:zilaka nAma kA maharddhika deva rahatA hai yAvat vaha cAra hajAra sAmAnika devoM Adi kA Adhipatya karatA huA vicaratA hai| he bhagavan ! mana:zilaka velaMdhara nAgarAja kI mana:zilA rAjadhAnI kahAM hai? gautama ! dakasIma Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :lavaNazikhA kI vaktavyatA] [13 AvAsaparvata ke uttara meM tirachI dizA meM asaMkhyAta dvIpa-samudrapAra karane para anya lavaNasamudra meM mana:zilA nAma kI rAjadhAnI hai| usakA pramANa Adi saba vaktavyatA vijayA rAjadhAnI ke tulya kahanA cAhie yAvat vahAM mana:zilaka nAmaka deva maharddhika aura eka palyopama kI sthiti vAlA rahatA hai| velaMdhara nAgarAjoM ke AvAsaparvata kramazaH kanakamaya, aMkaratnamaya, rajatamaya aura sphaTikamaya haiN| anuvelaMdhara nAgarAjoM ke parvata ratnamaya hI haiN| 160. kahi NaM bhaMte ! aNuvelaMdharaNAgarAyAo paNNattA ? goyamA ! catAri aNuvelaMdharaNAgarAyAo paNNattA, taM jahA-kakkoDae, kaddamae, kelAse, aruunnppbhe| ___etesiM bhaMte ! cauNhaM aNuvelaMdharaNAgarAyANaM kati AvAsapavvayA paNNattA? goyamA ! cattAri AvAsapavvayA paNNattA, taM jahA-kakkoDae, kaddamae, kelAse aruunnppbhe| kahiNaM bhaMte ! kakkoDagassa aNuvelaMdharaNAgarAyassa kakkoDae NAmaM AvAsapavvae paNNatte? goyamA ! jabuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttarapuracchimeNaM lavaNasamudaM bAyAlIsaM joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM kakkoDagassa nAgarAyassa kakkoDae NAmaM AvAsapavvae paNNatte, sattarasaikkavIsAiM joyaNasayAiM taM ceva pamANaM jaM gothUbhassa Navari savvarayaNAmae acche jAva niravasesaM jAva saparivAraMH aTTho se bahUiM uppalAiM kakkoDagappabhAI sesaM taM ceva Navari kakkoDagapavvayassa uttarapuracchimeNaM, evaM taM ceva savvaM / kaddamassa vi so ceva gamo aparisesio, Navari dAhiNapurathimeNaM AvAso vijuppabhA rAyahANI daahinnpurtthimennN| kailAse vi evaM ceva Navari dAhiNapaccatthimeNaM kelAsA vi rAyahANI tae ceva disaae| arUNappabhe vi uttarapaccatthimeNaM rAyahANI vi tAe ceva disaae| cattAri vi egappamANA savvarayaMNAmayA y|| 160. he bhagavana ! anuvelaMdhara nAgarAja (velaMdharoM kI AjJA meM calane vAle) kitane haiM ? gautama ! anuvelaMdhara nAgarAja cAra haiM, unake nAma haiM-karkoTaka, kardama, kailAza aura aruunnprbh| he bhagavan ! ina cAra anuvelaMdhara nAgarAjoM ke kitane AvAsaparvata hai ? gautama ! cAra AvAsaparvata haiM , yathA -karkoTaka, kardama, kailAza aura aruunnprbh| . he bhagavan ! karkoTaka anuvelaMdhara nAgarAja kA karkoTaka nAma kA AvAsaparvata kahAM hai? gautama ! jaMbUdvIpa ke merUparvata ke uttara pUrva meM (IzAnakoNa meM) lavaNasamudra meM bayAlIsa hajAra yojana Age jAne para karkoTaka nAgarAja kA karkoTaka nAmaka AvAsaparvata hai jo satraha sau ikavIsa (1721) yojana UMcA hai Adi vahI pramANa kahanA cAhie jo gostUpa parvata kA hai / vizeSatA yaha hai ki yaha sarvAtmanA ratnamaya hai, svaccha hai yAvat saparivAra siMhAsana taka saba vaktavyatA pUrvavat jAnanA caahie| karkoTaka nAma dene kA kAraNa yaha hai ki yahAM kI bAvar3iyoM Adi meM jo utpala kamala Adi haiM, ve karkoTaka ke AkAra-prakAra aura varNa ke haiN| zeSa pUrvavat kahanA caahie| yAvata usakI rAjadhAnI Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] [ jIvAjIvAbhigamasUtra karkoTaka parvata ke uttara-pUrva meM tirache asaMkhyAta dvIpa - samudra pAra karane para anya lavaNasamudra meM hai / pramANa Adi saba pUrvavat hai / 1. kardama nAmaka' AvAsaparvata ke viSaya meM bhI pUrA varNana pUrvavat hai / vizeSatA yaha hai ki merUparvata ke dakSiNa-pUrva (AgneyakoNa) meM lavaNasamudra meM vayAlIsa hajAra yojana jAne para yaha kardamaparvata sthita hai / vidyutprabhA isakI rAjadhAnI hai jo isa AvAsaparvata se dakSiNa pUrva (AgneyakoNa) meM asaMkhyAta dvIpa- samudra pAra karane para anya lavaNasamudra meM hai, Adi varNana pUrvoktavijayA rAjadhAnI kI taraha jAnanA cAhie / kailAza nAmaka AvAsaparvata ke viSaya meM pUrA varNana pUrvavat hai / vizeSatA yaha hai ki yaha merU se dakSiNa-pazcima (nairRtyakoNa) meM hai / isakI rAjadhAnI kailAzA hai aura vaha kailAzaparvata ke dakSiNapazcima (nairRtyakoNa) meM asaMkhyAta dvIpa - samudra pAra karane para anya lavaNasamudra meM haiM / arUNaprabha nAmaka AvAsaparvata merUparvata ke uttara-pazcima (vAyavyakoNa) meM hai / rAjadhAnI bhI arUNaprabha AvAsaparvata ke vAyavyakoNa meM asaMkhya dvIpa - samudroM ke bAda anya lavaNasamudra meM hai / zeSa saba varNana vijayA rAjadhAnI kI taraha hai| ye cAroM AvAsaparvata eka hI pramANa ke haiM aura sarvAtmanA ratnamaya haiN| gautamadvIpa kA varNana 161. kahi NaM bhaMte ! suTThiyassa lavaNAhivaissa goyamadIve NAmaM dIve paNNatte? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa paccatthimeNaM lavaNasamuddaM bArasajoyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM suTThiyassa lavaNAhivaissa goyamadIve NAmaM dIve paNNatte, bArasa joyaNasahassAI AyAmavikkhaMbheNaM sattatIsaM joyaNasahassAiM nava ya aDayAle joyaNasae kiMcivisesUNe parikkheveNaM jaMbUdIvaMteNaM akoNaNaue joyaNAI cattAlIsaM paMcaNauTTabhAge joyaNassa Usie jalaMtAo, lavaNasamuddateNaM do kose U sie jalaMtAo / se NaM egAe ya paumavaraveiyAe egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA taheva vaNNao doha vi| goyamadIvassa NaM aMto jAva bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte / se jahANAmae AliMgapukkharei vA jAva aasyNti| tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAge ettha NaM suTThiyassa lavaNAhivaissa ege mahaM aikkIlAvAse NAme bhomejjavihAre paNNatte bAvaTThi joyaNAiM addhajoyaNaM ya uDDuM uccatteNaM, ekattIsaM, joyaNAI kosaM ca vikkhaMbheNaM aNegakhaM bhasayasanniviTThe bhavaNavaNNao bhANiyavvo / aikkIlAvAsassa NaM bhomejjavihArassa aMto bahusamaramaNijje bhUmibhAge paNNatte jAva maNINaM phAso / tassa NaM bahusamaramaNijjassa bhUmibhAgassa bahumajjhadesabhAe ettha egA maNipeDhiyA pnnnnttaa| 1. kardama AvAsaparvata kA deva svabhAvataH yakSakardamapriya hai| yakSakardama kA artha hai - kuMkuma, agurU, kapUra, kastUrI, candana Adi ke mizraNa se jo sugandhita dravya nirmita hotA hai, vaha yakSakardama hai| pUrvapada kA lopa hone se kardama kahA gayA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: gautamadvIpa kA varNana [ 15 sANaM maNipeDhiyA do joyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM joyaNaM bAhalleNaM savvamaNimaI acchA jAva pddiruuvaa| tIse NaM maNipeDhiyAe uvariM ettha NaM devasayaNijje paNNatte, vaNNao / sekeNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccai-goyamadIve goyamadIve ? tattha-tattha tahiM tahiM bahUiM uppalAI jAva goyamappabhAI se eeNaTTheNaM goyamA ! jAva Nicce / kahi NaM bhaMte ! suTThiyassa lavaNAhivaissa suTThiyANAmaM rAyahANI paNNattA ? goyamA ! goyamadIvassa paccatthimeNaM tiriyamasaMkheje jAva aNNammi lavaNasamudde, bArasajoyaNasahassAiM ogAhittA, evaM taheva savvaM NeyavvaM jAva suTThie deve / 161. . he bhagavan ! lavaNAdhipati susthita deva kA gautamadvIpa kahAM hai ? gautama ! jambUdvIpa ke merUparvata ke pazcima meM lavaNasamudra meM bAraha hajAra yojana jAne para lavaNAdhipati susthita deva kA gautamadvIpa nAma kA dvIpa hai / vaha gautamadvIpa bAraha hajAra yojana lambAcaur3A aura saiMtIsa hajAra nau sau ar3atAlIsa (37948) yojana se kucha kama paridhi vAlA / yaha jambUdvIpAnta kI dizA meM sAr3he aThayAsI (889/2) yojana aura 40 / 95 yojana jalAnta se Upara uThA huA hai tathA lavaNasamudra kI ora jalAnta se do kosa Upara uThA huA hai| yaha gautamadvIpa eka padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa se saba ora se ghirA huA hai| yahAM donoM kA varNanaka kahanA cAhie / gautamadvIpa ke andara yAvat bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai| usakA bhUmibhAga muraja ke mar3he hue camar3e kI taraha samatala hai, Adi saba varNana kahanA cAhie yAvat vahAM bahuta se vANavyantara deva-deviyAM uThatI-baiThatI haiM, Adi usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhyabhAga meM lavaNAdhipati susthita deva kA eka vizAla atikrIDAvAsa nAma kA bhaumeya vihAra hai jo sAr3he bAsaTha yojana UMcA aura savA ikatIsa yojana caur3A hai, aneka sau stambhoM para sanniviSTa hai, Adi bhavana kA varNanaka kahanA cAhie | usa atikrIDAvAsa nAmaka bhaumeya vihAra meM bahusamaramaNIya bhUmibhAga hai, Adi varNana karanA cAhie yAvata maNiyoM kA sparza, usa bahusamaramaNIya bhUmibhAga ke ThIka madhya meM eka maNipIThikA hai| vaha maNipIThikA do yojana lambI-caur3I, eka yojana moTI aura sarvAtmanA maNimaya hai, svaccha hai yAvata pratirUpa hai / usa maNipIThikA ke Upara eka devazayanIya hai| usakA pUrvavat varNana jAnanA cAhie / he bhagavan ! gautamadvIpa, gautamadvIpa kyoM kahalAtA haiM / gautama ! gautamadvIpa meM yahAM vahAM bahuta utpala kamala Adi haiM jo gautama ( gomedaratna) kI AkRti aura AbhA vAle hai, isalie gautamadvIpa kahalAtA hai / yaha gautamadvIpa dravyApekSayA zAzvata hai ata: isakA nAma bhI zAzvata hone se animittaka hai / T 1. vRttikAra ke anusAra gautamadvIpa nAma kA kAraNa zAzvata hone se animittaka hai| vRttikAra pustakAntara kA ullekha karate hue "goyamadIve NaM dIve tattha - tattha tahiM tahiM bahUiM uppalAI jAva sahassapattAiM goyamapabhAI goyamavaNNAbhAI" isa pATha kA honA mAnate haiN| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] [jIvAjIvAbhigamasUtra he bhagavAna ! lavaNAdhipati susthita deva kI susthitA nAma kI rAjadhAnI kahAM hai? gautama ! gautamadvIpa ke pazcima meM tirache asaMkhya dvIpa-samudroM ko pAra karane ke bAda anya lavaNasamudra meM susthitA rAjadhAnI hai, jo anya lavaNasamudra meM bAraha yojana Age jAne para AtI hai, ityAdi saba vaktavyatA gostUpa rAjadhAnIvat jAnanI cAhie yAvat vahAM susthita nAma kA maharddhika deva hai| jambUdvIpagata candradvIpoM kA varNana 162. kahi NaM bhaMte ! jaMbUddIvagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa puratthimeNaM lavaNasamudaM bArasajoyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM jaMbuddIvagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA, jaMbuddIvaMteNaM addhakoNaNaur3a joyaNAiM cattAlIsaM paMcANauI bhAge jo yaNassa UsiyA jalaMtAo, lavaNasamudaMteNaM do kose UsiyA jalaMtAo, bArasajoyaNasahassAI AyAmavikkhaMbheNaM sesaM taM ceva jahA goyamadIvassa parikkhe vo| pauma-vara veiyA patte yaM-patteyaM vaNasaMDa parikkhittA, doNha vi vaNNao, bahusamaramaNijabhUmibhAgA jAva joisiyA devA aasyNti| tesiM NaM bahusamaramaNije bhUmibhAge pAsAyavaDeMsagA bAsaThiM joyaNAI bahumajjhadesabhAge maNi-peDhiyAo do joyaNAI jAva sIhAsaNA saparivArA bhANiyavvA taheba aTThoH goyamA ! bahusa khuDDAsu khuDDiyAsu bahUI uppalAiM caMdavaNNAbhAI caMdA ettha devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThitiyA privsNti| te NaM tattha patteyaM patteyaM cauNhaM sAmANiyasAhassINaM jAva caMdadIvANaM caMdANa ya rAyahANINaM . annesiM ya bahUNaM joisiyANaM devANaM devINaM ya AhevaccaM jAva vihrNti| se teNaDheNaM goyamA ! caMdaddIvA jAva nniccaa| kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIvagANaM caMdANaM caMdAo nAma rAyahANIo paNNattAo? goyamA ! caMdaddIvANaM puratthimeNaM tiriyaM jAva aNNammi jaMbuddIve dIve bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA taM ceva pamANaM jAva mahaDDiyA caMdA devaa| kahi NaM bhaMte ! jaMbuddIvagANaM sUrANaM sUradIvA NAmaM dIvA paNNattA ? goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa paccatthimeNaM lavaNasamudaM bArasajoyaNasahassAI ogAhittA taM ceva uccattaM AyAmavikkhaMbheNaM parikkhevo vediyA, vanasaMDo, bhUmibhAgA jAva AsayaMti, pAsAyavaDeMsagANaM taM ceva pamANaM maNipeDhiyA sIhAsaNA saparivArA aThTho uppalAI sUrappabhAI sUrA ettha devA jAva rAyahANIo sagANaM paccatthimeNaM aNNammi jaMbuddIve dIve sesaM taM ceva jAva sUrA devaa| 162. he bhagavana ! jambUdvIpagata do candramAoM ke do candradvIpa kahAM para haiM? gautama! jambUdvIpa ke merUparvata ke pUrva meM lavaNasamudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para vahAM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jambUdvIpagata candradvIpoM kA varNana ] [ 17 jambUdvIpagata do candroM ke do candradvIpa kahe gaye haiN| ye dvIpa jambUdvIpa kI dizA meM sAr3he aThAsI (881/2) yojana aura 40/95 yojana pAnI se Upara uThe hue haiM aura lavaNasamudra kI dizA meM do kosa pAnI se Upara uThe hue haiN| ye bAraha hajAra yojana lambe-caur3e haiM: zeSa paridhi Adi saba vaktavyatA gautamadvIpa kI taraha jAnanI caahie| ye pratyeka padmavaravedikA aura vanakhaNDa se pariveSThita haiN| donoM kA varNanaka kahanA caahie| una dvIpoM meM bahusamaramaNIya bhUmibhAga kahe gaye haiM yAvat vahAM bahuta se jyotiSka deva uThatebaiThate haiM / una bahusamaramaNIya bhAgoM meM prAsAdAvataMsaka haiM, jo sAr3he bAsaTha yojana U~ce haiM, Adi varNana gautamadvIpa kI taraha jAnanA caahie| madhyabhAga meM do yojana kI lambI caur3I, eka yojana moTI maNipIThikAeM haiM, ityAdi saparivAra siMhAsana paryanta pUrvavat kahanA cAhie / - he bhagavan ! ye candradvIpa kyoM kahalAte haiM ? gautama ! una dvIpoM kI bahuta-sI choTI-choTI bAvar3IyA Adi meM bahuta se utpalAdi kamala haiM, jo candramA ke samAna AkRti aura AbhA (varNa) vAle hai aura vahAM candra nAmaka maharddhika deva, jo palyopama kI sthitI vAle haiM, rahate haiM / ve vahAM alaga-alaga cAra hajAra sAmAnika devoM yAvat candradvIpoM aura candrA rAjadhAniyoM aura anya bahuta se jyotiSka devoM aura deviyoM kA Adhipatya karate hue apane puNya karmoM kA vipAkAnubhava karate hue vicarate haiM / isa kAraNa he gautama ! ve candradvIpa kahalAte haiM / he gautama ! ve candradvIpa dravyApekSayA nitya haiM ataeva unake nAma bhI zAzvata haiM / he bhgvn| jambUdvIpa ke candroM kI candrA nAmaka rAjadhAniyAM kahAM haiM? gautama ! candradvIpoM ke pUrva meM tiryak asaMkhya dvIpa samudroM ko pAra karane para anya jambUdvIpa meM bAraha hajAra yojana Age jAne para vahAM ye rAjadhAniyAM haiN| unakA pramANa Adi pUrvokta gautamAdi rAjadhAniyAM kI taraha jAnanA cAhie yAvat vahAM candra nAmaka maharddhika deva haiN| he bhagavan ! jambUdvIpa ke do sUryo ke do sUryadvIpa kahAM hai ? gautama ! jambUdvIpa ke merUparvata ke pazcima meM lavaNasamudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para jambUdvIpa ke do sUryo ke do sUryadvIpa haiM / unakA uccatva, AyAma - viSkaMbha, paridhi, vedikA, vanakhaNDa, bhUmibhAga, vahAM deva-deviyoM kA baiThanAuThanA, prAsAdAvataMsaka, unakA pramANa, maNipIThikA, saparivAra siMhAsana Adi candradvIpa kI taraha kahanA caahie| he bhagavan ! sUryadvIpa, sUryadvIpa kyoM kahalAte hai ? he gautama! una dvIpoM kI bAvar3iyoM Adi meM sUrya ke samAna varNa aura AkRti vAle bahuta sAre utpala Adi kamala haiM, isalie ve sUryadvIpa kahalAte haiM / sUryadvIpa dravyapekSayA nitya haiN| ataeva inakA nAma bhI zAzvata hai| inameM sUrya deva, sAmAnika deva Adi kA yAvat jyotiSka deva - deviyoM kA Adhipatya karate hue vicarate haiM yAvat inakI rAjadhAniyAM apaneapane dvIpoM se pazcima meM asaMkhyAta dvIpa samudroM ko pAra karane ke bAda anya jambUdvIpa meM bAraha hajAra yojana Age jAne para sthita haiM / unakA pramANa Adi pUrvokta candrAdi rAjadhAniyoM kI taraha jAnanA cAhie yAvat vahAM sUrya nAmaka maharddhika deva haiN| 163. kahi NaM bhaMte ! abbhitaralAvaNagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA ? Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [jIvAjIvAbhigamasUtra goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purathimeNaM lavaNasamudaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM anbhiMtaralAvaNagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA pnnnnttaa| jahA jambuddIvagA caMdA tahA bhANiyavvA, Navari rAyahANIo aNNaMmi lavaNe sesaM taM cev| evaM abhitaralAvaNagANaM sUrANavi lavaNasamudaM bArasa joyaNasahassAiM taheva savvaM jAva raayhaanniio| kahi NaM bhaMte ! bAhiralAvaNagANaM caMdANaM caMdadIvA paNNattA ? goyamA ! lavaNasamuddassa purathimillAo vediyaMtAo lavaNasamudaM paccatthimeNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM bAhiralAvaNagANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA, dhAyaisaMDadIvaMteNaM addhekoNaNavatijoyaNAiM cattAlIsaM ca paMcaNautibhAge joyaNassa UsiyA jalaMtAo, lavaNasamudaMteNaM do kose UsiyA bArasa joyaNasahassAiM AyAma-vikkhabheNaM paumavaraveiyA vanasaMDA bahusamaramaNijA bhUmi-bhAgA maNipeDhiyA sIhAsaNA saparivArA so ceva aTTho rAyahANIo sagANaM dIvANaM purathimeNaM tiriyamasaMkheje dIvasamudde vIIvaittA aNNami lavaNasamudde taheva savvaM / kahi NaM bhaMte ! bAhiralAvaNagANaM sUrANaM sUradIvA NAma dIvA paNNattA ? goyamA ! lavaNasamuddapaccasthimillAo vediyaMtAo lavaNasamudaM purathimeNaM bArasa joyaNasahassAiM dhAyaisaMDadIvaMteNaM addhakoNaNauiM joyaNAI cattAlIsaM ca paMcaNauibhAge joyaNassa do kose UsiyA sesaM taheva jAva rAyahANIo sagANaM dIvANaM paccatthimeNaM tisyimasaMkhejje lavaNe ceva bArasa joyaNA taheva savvaM bhaanniyvvN| 163. he bhagavan ! lavaNasamudra meM rahakara jambUdvIpa kI dizA me zikhA se pahale vicarane vAle (Abhyantara lAvaNika) candroM ke candradvIpa nAmaka dvIpa kahAM haiM? gautama ! jambUdvIpa ke merUparvata ke pUrva meM lavaNasamudra meM bAraha hajAra yojana jAne para Abhyantara lAvaNika candroM ke candradvIpa nAmaka dvIpa haiM / jaise jambUdvIpa ke candradvIpoM kA varNana kiyA, vaisA inakA bhI kathana karanA caahie| vizeSatA yaha hai ki inakI rAjadhAniyAM anya lavaNasamudra meM haiM, zeSa pUrvavat kahanA caahie| isI taraha Abhyantara lAvaNika sUryoM ke sUryadvIpa lavaNasamudra meM bAraha hajAra yojana jAne para vahAM sthita haiM , Adi saba varNana rAjadhAnI paryanta candradvIpoM ke samAna jAnanA caahie| he bhagavan ! lavaNasamudra meM raha kara zikhA se bAhara vicaraNa karane vAle bAhya lAvaNika candroM ke candradvIpa kahAM haiM? gautama ! lavaNasamudra kI pUrvIya vedikAnta se lavaNasamudra ke pazcima meM bAraha hajAra yojana jAne para bAhya lAvaNika candroM ke candradvIpa nAmaka dvIpa haiM, jo dhAtakIkhaNDadvIpAnta kI tarapha sAr3he aThyAsI yojana aura 40/95 yojana jalAMta se Upara haiM aura lavaNasamudrAnta kI tarapha jalAMta se do kosa U~ce haiN| ye bAraha hajAra yojana ke lambe-caur3e , padmavaravedikA, vanakhaNDa, bahusamaramaNIya bhUmibhAga, maNipIThikA, saparivAra siMhAsana, nAma kA prayojana, rAjadhAniyAM jo apane-apane dvIpa ke pUrva meM tiryak asaMkhyAta Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :dhAtakIkhaMDadvIpagata candradvIpoM kA varNana] [19 dvIpa-samudroM ko pAra karane para anya lavaNasamudra meM hai, Adi saba kathana pUrvavat jAnanA caahie| he bhagavan ! bAhya lAvaNika sUryoM ke sUryadvIpa nAma ke dvIpa kahAM haiM? gautama ! lavaNasamudra kI pazcimI vedikAnta se lavaNasamudra ke pUrva meM bAraha hajAra yojana jAne para bAhya lAvaNika sUryoM ke sUryadvIpa nAmaka dvIpa haiM, jo dhAtakIkhaNDa dvIpAMta kI tarapha sADhe aThyAsI yojana aura 40/95 yojana jalAMta se Upara haiM aura lavaNasamudra kI tarapha jalAMta se do kosa U~ce haiN| zeSa saba vaktavyatA rAjadhAnI paryanta pUrvavat kahanI caahie| ye rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM se pazcima meM tiryak asaMkhyAta dvIpa-samudra pAra karane ke bAda anya lavaNasamudra meM bAraha hajAra yojana ke bAda sthita haiM , Adi saba kathana karanA caahie| dhAtakIkhaMDadvIpagata candradvIpoM kA varNana 164. kahi NaM bhaMte ! dhAyaisaMDadIvagANaM caMdANaM caMdadIvA paNNattA ? goyamA ! dhAyaisaMDassa dIvassa purathimillAo vediyaMtAo kAloyaM NaM samudaM bArasa joyaNasahassAI ogAhittA ettha NaM dhAyaisaMDadIvANaM caMdANaM NAmaM dIvA paNNattA, savvao samaMtA do kosA UsiyA jalaMtAo bArasa joyaNasahassAiM taheva vikkhaMbha-parikkhevo bhUmibhAgo pAsAyavaDiMsagA maNipeDhiyA sIhAsaNA saparivArA aTTho taheva rAyahANIo, sakANaM dIvANaM puratthimeNaM aNNaMmi dhAyaisaMDe dIve sesaM taM cev| evaM sUradIvAvi / navaraM dhAyaisaMDassa dIvassa paccathimillAo vediyaMtAo kAloyaNaM samudgha bArasa joyaNasahassAiM taheva savvaM jAva rAyahANIo sUrANaM dIvANaM paccatthimeNaM aNNaMmi dhAyaisaMDe dIve savvaM thev| 164. he bhagavan ! dhAtakIkhaNDadvIpa ke candroM ke candradvIpa kahAM hai| gautama ! dhAtakIkhaNDadvIpa kI pUrvI vedikAnta se kAlodadhisamudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para dhAtakIkhaNDa ke candroM ke candradvIpa haiM / (dhAtakIkhaNDa meM 12 candra haiN|) ve saba ora se jalAMta se do kosa U~ce haiN| ye bAraha hajAra yojana ke lambe-caur3e haiN| inakI paridhi, bhUmibhAga, prAsAdAvataMsaka, maNipIThikA, saparivAra siMhAsana, nAma-prayojana, rAjadhAniyAM Adi pUrvavat jAnanA caahie| ve rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM se pUrvadizA meM anya dhAtakIkhaNDadvIpa meM haiN| zeSa saba pUrvavat / isI prakAra dhAtakIkhaNDa ke sUryadvIpoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki dhAtakIkhaNDadvIpa kI pazcimI vedikAnta se kAlodadhisamudra meM bAraha hajAra yojana jAne para ye dvIpa Ate haiN| ina sUryoM kI rAjadhAniyAM sUryadvIpoM ke pazcima meM asaMkhya dvIpasamudroM ke bAda anya dhAtakI khaNDadvIpa meM haiM , Adi saba vaktavyatA pUrvavat jAnanI yaahie| kAlodadhisamudragata candradvIpoM kA varNana 165. kahi NaM bhaMte ! kAloyagANaM caMdANaM caMdadIvA paNNattA ? Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra goyamA ! kAloyasamuddassa puratthimillAo vediyaMtAo kAloyasamuddaM paccatthimeNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA, ettha NaM kAloyagacaMdANaM caMdadIvA paNNattA savvao samaMtA do kosA UsiyA jalaMtAo, sesaM taheva jAva rAyahANIo sagANaM dIvANaM puracchimeNaM aNNaMmi kAloyagasamudde bArasa joyaNa - sahassAiM taM caiva savvaM jAva caMdA devA devA / 20] evaM sUrANavi / varaM kAloyagapaccatthimillAo vediyaMtAo kAloyasamuddapuratthimeNaM bArasa joyaNasahassA ogAhittA taheva rAyahANIo sagANaM dIvANaM paccatthimeNaM aNNaMmi kAloyagasamudde taheva savvaM / evaM pukkharavaragANaM caMdANaM pukkharavarassa dIvassa puratthimillAo vediyaMtAo pukkharasamudda bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA caMdadIvA aNNammi pukkharare dIve rAyahANIo taheva / evaM sUrANavi dIvA pukkharavaradIvassa paccatthimillAo vediyaMtAo pukkharodaM samudaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA taheva savvaM jAva rAyahANIo dIvillagANaM dIve samuddagANaM samudde. ceva egANaM abbhiMtarapAse egANaM bAhirapAse rAyahANIo dIvillagANaM dIvesu samuddagANaM samuddesu sariNAmaesu / 165. he bhagavan ! kAlodadhisamudragata candroM ke candradvIpa kahAM haiM? he gautama! kAlodadhi - samudra ke pUrvIya vedikAnta se kAlodadhisamudra ke pazcima meM bAraha hajAra yojana Age jAne para kAlodadhisamudra ke candroM ke candradvIpa haiM / ye saba ora se jalAMta se do kosa UMce haiN| zeSa saba pUrvavat kahanA cAhie yAvat rAjadhAniyAM apane-apane dvIpa ke pUrva meM asaMkhya dvIpa- samudroM ke bAda anya kAlodadhisamudra meM bAraha hajAra yojana jAne para AtI haiM, Adi saba pUrvavat yAvat vahAM candradeva haiM / I isI prakAra kAlodadhisamudra ke sUryadvIpoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki kAlodadhisamudra ke pazcima vedikAnta se aura kAlodadhisamudra ke pUrva meM bAraha hajAra yojana Age jAne para ye Ate haiM / isI taraha pUrvavat jAnanA cAhie yAvat inakI rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM ke pazcima meM anya kAlodadhi meM haiN| Adi saba pUrvavat kahanA cAhie / isI prakAra puSkaravaradvIpa ke pUrvI vedikAMta se puSkaravarasamudra meM 'bAraha hajAra yojana Age jAne para candradvIpa haiM, ityAdi pUrvavat / anya puSkaravarasamudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para candradvIpa haiM, ityAdI pUrvavat / anya puSkaravaradvIpa meM unakI rAjadhAniyAM haiM / rAjadhAniyAM ke sambandha meM saba pUrvavat jAnanA caahie| isI taraha se puSkaravaradvIpagata sUryo ke sUryadvIpa puSkaravaradvIpa ke pazcimI vedikAnta se puSkaravarasamudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para sthita haiM, Adi pUrvavat jAnanA cAhie yAvat rAjadhAniyAM apane dvIpoM kI pazcimI dizA meM tiryak asaMkhyAta dvIpa - samudroM ko lAMdhane ke bAda anya puSkaravaradvIpa meM bAraha hajAra yojana kI dUrI para haiN| puSkaravarasamudragata sUryoM ke sUryadvIpa puSkaravarasamudra ke pUrvI vedikAnta se pazcimadizA meM bAraha hajAra yojana Age jAne para sthita haiM / rAjadhAniyAM apane dvIpoM kI pUrvadizA meM tiryak asaMkhyAta dvIpa samudroM kA ullaghana karane para anya puSkaravarasamudra meM bAraha hajAra yojana se pare haiN| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: devadvIpAdi meM vizeSatA] [21 isI prakAra zeSa dvIpagata candroM kI rAjadhAniyAM candradvIpagata pUrvadizA kI vedikAnta se anantara samudra meM bAraha hajAra yojana jAne para kahanI caahie| zeSa dvIpagata sUryoM ke sUryadvIpa apane dvIpagata pazcima vedikAnta se anantara samudra meM haiM, candroM kI rAjadhAniyAM apane-apane candradvIpoM se pUrvadizA meM anya apane-apane nAma vAle dvIpa meM haiM, sUryoM kI rAjadhAniyAM apane-apane sUryadvIpoM se pazcimadizA meM anya apane sadRza nAma vAle dvIpa meM bAraha hajAra yojana ke bAda haiN| zeSa samudragata candroM ke candradvIpa apane-apane samudra ke pUrva vedikAnta se pazcimadizA meM bAraha hajAra yojana ke bAda haiN| sUryoM ke sUryadvIpa apane-apane samudra ke pazcimI vedikAnta se pUrvadizA meM bAraha hajAra yojana ke bAda haiN| candroM kI rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM kI pUrvadizA meM anya apane jaise nAma vAle samudroM meM haiM / sUryoM kI rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM kI pazcimadizA meM haiN| 166. ime NAmA aNugaMtavvA' jaMbuddIve lavaNe dhAyai-kAloda-pukkhare vruunne| khIra-ghaya-ikkhu (varo ya) NaMdI arUNavare kuMDale ruuyge||1|| AbharaNa-vattha-gaMdhe uppala-tilae ya puddhvi-nnihi-rynne| vAsahara-daha-naIo vijayAvakkhAra-kappiMdA // 2 // pura-maMdaramAvAsA kUDA Nakkhatta-caMda-sUrA y| evaM bhANiyavvaM / 166. asaMkhyAta dvIpa aura samudroM meM se kitaneka dvIpoM aura samudroM ke nAma isa prakAra haiM - jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDadvIpa, kAlodasamudra, puSkara varadvIpa, puSkaravarasamudra, vArUNivaradvIpa, vArUNivarasamudra, kSIravaradvIpa, kSIravarasamudra, ghRtavaradvIpa, ghRtavarasamudra, ikSuvaradvIpa, ikSuvarasamudra, naMdIzvaradvIpa, nandIzvarasamudra, arUNavaradvIpa, arUNavarasamudra, kuNDaladvIpa, kuNDalasamudra, rUcakadvIpa, rUcakasamudra, AbharaNadvIpa AbharaNasamudra, vastradvIpa, vastrasamudra, gandhadvIpa, gandhasamudra; utpaladvIpa, utpalasamudra, tilakadvIpa, tilakasamudra, pRthvIdvIpa, pRthvIsamudra, nidhidvIpa, nidhisamudra, ratnadvIpa, ratnasamudra, varSadharadvIpa, varSadharasamudra, drahadvIpa, drahasamudra, naMdIdvIpa, naMdIsamudra, vijayadvIpa,vijayasamudra, vakSaskAradvIpa,vakSaskArasamudra, kapidvIpa,kapisamudra, indradvIpa, indrasamudra, puradvIpa, purasamudra, mandaradvIpa, mandarasamudra, AvAsadvIpa, AvAsasamudra, kUTadvIpa, kUTasamudra, nakSatradvIpa, nakSatrasamudra, candradvIpa, candrasamundra, sUryadvIpa, sUryasamudra, ityAdi aneka nAma vAle dvIpa aura samudra haiN| devadvIpAdi meM vizeSatA 167. (a) kahi NaM bhaMte ! devaddIvagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA? goyamA ! devadIvassa purathimillAo veiyaMtAo devodaM samudaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA teNeva kameNa jAva rAyahANIo sagANaM dIvANaM puratimeNaM devaddIvaM samudaM asaMkhejjAiM joyaNasahassAI ogAhittA ettha NaM devadIvayANaM caMdANaM caMdAo NAmaM rAyahANIo pnnnnttaao| sesaM vaM cev| 1. vRtti meM isa sUtra kI vyAkhyA nahIM hai, na isa sUtra kA ullekha hI hai| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] [jIvAjIvAbhigamasUtra devadIvA caMdAdIvA evaM sUrANaM vi|nnvrN paccathimillAo vediyaMtAo paccatthimeNa ca bhANiyavvA, tammi ceva smudde| kahi NaM bhaMte ! devasamuddagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA ? goyamA ! devodagassa samuddagassa purathimillAo vediyaMtAo devodagaM samudaM paccatthimeNaM bArasa joyaNasahassAiM teNeva kameNaM jAva rAyahANIo sagANaM dIvANaM paccatthimeNaM devodagaM samudaM asaMkhejAiM joyaNasahassAiM ogAhittA ettha NaM devodagANaM caMdANaM caMdAo NAmaM rAyahANIo pnnnnttaao| taM ceva savvaM / evaM suuraannvi| Navari devodagassa paccathimillAo vediyaMtAo devodagasamudaM purathimeNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA rAyahANIo sagANaM sagANaM dIvANaM purathimeNaM devodagaM samudde asaMkhejjAI joyaNasahassAiM ogaahittaa| evaM NAge jakkhe bhUevi cauNhaM diiv-smuddaannN| 167. (a) he bhagavan ! devadvIpagata candroM ke candradvIpa nAmaka dvIpa kahAM haiM? gautama! devadvIpa kI pUrvadizA ke vedikAnta se devodasamudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para vahAM devadvIpa ke candroM ke candradvIpa haiM , ityAdI pUrvavat rAjadhAnI paryanta kahanA caahie| apane hI candradvIpoM kI pazcimadizA meM usI devadvIpa meM asaMkhyAta hajAra yojana jAne para vahAM devadvIpa ke candroM kI candrA nAmaka rAjadhAniyAM haiN| zeSa varNana vijayA rAjadhAnIvat kahanA caahie| __ he bhagavan ! devadvIpa ke sUryoM ke sUryadvIpa nAmaka dvIpa kahAM haiM? gautama! devadvIpa ke pazcimI vedikAnta se devodasamudra meM bAraha hajAra yojana jAne para devadvIpa ke sUryoM ke sUryadvIpa haiM apane-apane hI sUryadvIpoM kI pUrvadizA meM usI devadvIpa meM asaMkhyAta hajAra yojana jAne para unakI rAjadhAniyAM haiN| ___ he bhagavan ! devasamudragata candroM ke candradvIpa nAmaka dvIpa kahAM haiM? gautama! devodakasamudra ke pUrvI vedikAnta se devodakasamudra meM pazcimadizA meM bAraha hajAra yojana jAne para yahAM devasamudragata candroM ke candradvIpa haiM , Adi krama se rAjadhAnI paryanta kahanA caahie| unakI rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM ke pazcima meM devodakasamudra meM asaMkhyAta hajAra yojana jAne para sthita haiM / zeSa varNana vijayA rAjadhAniyAM ke samAna kahanA caahie| devasamudragata sUryoM ke viSaya meM bhI aisA hI kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki devodakasamudra ke pazcimI vedikAnta se devodaka samudra meM pUrva dizA meM bAraha hajAra yojana jAne para ye sthita haiN| inakI rAjadhaniyAM apane-apane dvIpoM ke pUrva meM devodakasamudra meM asaMkhyAta hajAra yojana Age jAne para AtI haiN| isI prakAra nAga, yakSa, bhUta aura svayaMbhUramaNa cAroM dvIpoM aura cAroM samudroM ke candra - sUryoM ke dvIpoM ke viSaya meM kahanA caahie| svayaMbhUramaNadvIpagata candra-sUryadvIpa 167. (A) kahi NaM bhaMte ! sayaMbhUramaNadIvagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA ? sayaMbhUramaNassa dIvassa purathimillAo veiyaMtAo sayaMbhUramaNodagaM samudaM bArasa joyaNasahassAiM taheva rAyahANIo sagANaM sagANaM dIvANaM purathimeNaM saMyabhUramaNodagaM samudaM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : svayaMbhUramaNadvIpagata candra-sUryadvIpa] [23 purasthimeNaM asakhejjAiM joyaNasahassAiM ogAhittA taM cev| evaM suuraannvi| sayaMbhUramaNassa paccatthimillAo vediyaMtAo rAyahANIo sagANaM sagANaM dIvANaM paccatthimillANaM sayaMbhUramaNodaM samudaM asaMkhejAiM joyaNasahassAiM ogAhittA sesaM taM cev| kahi NaM bhaMte ! sayaMbhUramaNasamuddagANaM caMdANaM caMdadIvA NAmaM dIvA paNNattA ? sayaMbhUramaNassa samuddassa purathimillAo veiMyatAo sayaMbhUramaNasamudaM paccatthimeNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA, sesaM taM cev| evaM suuraannvi| sayaMbhUramaNassa paccatthimillAo veiyaMtAo sayaMbhUramaNodaM samudaM purasthimeNaM bArasa joyaNasahassAiM ogAhittA, rAyahANIo sagANaM dIvANaM puratthimeNaM sayaMbhUramaNaM samudaM asaMkhejjAiM joyaNasahassAiM ogAhittA, ettha NaM sayaMbhUramaNasamuddagANaM sUrANaM jAva sUrA devaa| 167. (A) he bhagavan ! svayaMbhUramaNadvIpagata candroM ke candadvIpa nAma dvIpa kahAM haiM? gautama! svayaMbhUramaNadvIpa ke pUrvIya vedikAnta se svayaMbhUramaNasamudra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para vahAM svayaMbhUramaNadvIpagata candroM ke candradvIpa haiN| unakI rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM ke pUrva meM svayaMbhUramaNasamudra ke pUrva dizA kI asaMkhyAta hajAra yojana jAne para AtI haiM, Adi pUrvavat kathana karanA caahie| isI taraha sUryadvIpoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki svayaMbhUramaNadvIpa ke pazcimI vedikAnta se svayaMbharamaNasamadra meM bAraha hajAra yojana Age jAne para ye dvIpa sthita haiN| inakI rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM ke pazcimI meM svayabhUramaNasamudra meM pazcima kI ora asaMkhyAta hajAra yojana jAne para AtI haiM, Adi saba kathana pUrvavat jAnanA caahie| __ he bhagavan ! svayaMbhUramaNasamudra ke candroM ke candradvIpa kahAM haiM ? gautama ! svayaMbhUramaNasamudra ke pUrvI vedikAnta se svayaMbhUramaNasamudra meM pazcimI kI ora bAraha hajAra yojana jAne para ye dvIpa Ate haiM, Adi pUrvavat kahanA caahie| isI taraha svayaMbhUramaNasamudra ke sUryoM ke viSaya meM samajhanA caahie| vizeSatA yaha hai ki svayaMbhUraNasamudra ke pazcimI vedikAnta se svayaMbhUramaNasamudra meM pUrva kI ora bAraha hajAra yojana Age jAne para sUryoM ke sUryodvIpa Ate haiM / inakI rAjadhAniyAM apane-apane dvIpoM ke pUrva meM svayaMbhUramaNasamudra meM asaMkhyAta hajAra yojana Age jAne para AtI haiM yAvat vahAM sUryadeva haiM / 168. atthi NaM bhaMte ! lavaNasamudde velaMdharAi vA NAgarAyA khannAi vA agdhAi vA sIhAi vA vijAI vA hAsavuDDIi vA ? haMtA asthi ! 1.Aha ca mUlaTIkAkAro api-"evaM zeSadvIpagata candrAdityAnAmapi dvIpA anantarasamudreSvevagantavyA, rAjadhAnyazca teSAM pUrvAparato asaMkhyeyAn dvIpasamudrAn gatvA tato'smin sadRzanAmni dvIpe bhavanti; antyAnimAn paMcadvIpAn muktvA dev-naag-ykssbhuutsvyNbhuurmnnaakhyaan| na teSu candrAdityAnAM rAjadhAnyo anyasmin dvIpe, apitu svasminneva pUrvAparato vedikAntAdasaMkhyeyAni yojanasahastrANyavagAhya bhvntiiti|" iha sUtreSu bahudhA pAThabhedA, parametAvAneva sarvatrApyartho'narthabhedAntaramityetadvyAkhyAnusAreNa sarve'pi anugaMtavyA na mogdhvymiti| 2. Aha ya cUrNikRt--"agdhA khannA sIhA vijAiM iti mcchkcchbhaa|" Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] [jIvAjIvAbhigamasUtra ___ jahA NaM bhaMte ! lavaNasamudde atthi velaMdharAi vA NAgarAyA agdhA sIhA vijAI vA hAsabuDDIi vA tahA NaM bahiresu vi samuddesu atthi velaMdharAi vA nAgarAyAi vA agdhAi vA khannAi vA sIhAi vA vijAI vA hAsavuDDIi vA ? No tiNaDhe smddhe| 168. he bhagavan ! lavaNasamudra meM velaMdhara nAgarAja haiM kyA? agdhA, khannA, sIhA, vijAti macchakacchapa haiM kyA ? jala kI vRddhi aura hrAsa hai kyA? gautama ! hAM haiN| he bhagavan ! jaise lavaNasumadra meM velaMdhara nAgarAja haiM , agdhA, khannA, sIhA, vijAti, ye macchakacchapa haiM ? vaise ar3hAI dvIpa se bAhara ke samudroM meM bhI ye saba haiM kyA ? he gautama ! bAhya samudroM meM ye nahIM haiN| 169. lavaNe NaM bhaMte ! kiM samudde Usiodage kiM patthaDodage kiM khubhiyajale kiM akhubhiyajale? goyamA ! lavaNe NaM samudde Usiodage no patthaDodage khubhiyajale no akkhubhiyjle| tahA NaM bAhiragA samuddA kiM UsiodagA patthaDodagA khubhiyajalA akhubhiyajalA? goyamA ! bAhiragA samuddA no UsiodagA patthaDodagA, na khubhiyajalA akkhubhiyajalA puNNA puNNappamANA volaTTamANA vosaTTamANA samabharaghaDattAe citttthti| asthi NaM bhaMte ! lavaNasamudde bahavo orAlA valAhakA saMseyaMti saMmucchaMti vA vAsaM vAsaMti vA ? haMtA atthi| jahA NaM bhaMte ! lavaNasamudde bahave orAlA balAhakA saMseyaMti saMmucchaMti vAsaM vAsaMti vA tahA NaM bAhiraesu vi samuddesu bahave orAlA balAhakA saMseyaMti saMmucchAMti vAsaM vAsaMti ? No tiNaThe smtthe| se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai-bAhiragA NaM samuddA puNNA puNNappamANA volaTTamANA vosaTTamANA samabharaghaDiyAe ciTThati ? goyamA ! bAhiraesu NaM samuddesu bahave udagajoNiyA jIvA ya poggalA ya udagattAe vakkamaMti viukkamati cayaMti uvacayaMti, se teNaDheNaM evaM vuccai bAhiragA samuddA puNNA puNNappamANA jAva samabharaghaDattAe citttthti| 169. he bhagavan ! lavaNasamudra kA jala uchalane vAlA haiM yA prastaTa kI taraha sthira arthAt sarvata:sama rahane vAlA hai? usakA jala kSubhita hone vAlA hai yA akSubhita rahatA hai? gautama ! lavaNasamudra kA jala uchalane vAlA hai, sthira nahIM haiM, kSubhita hone vAlA hai, akSubhita rahane vAlA nhiiN| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : svayaMbhUramaNadvIpagata candra-sUryadvIpa] [25 he bhagavan ! jaise lavaNasamudra kA jala uchalane vAlA hai, sthira nahIM hai, kSubhita hone vAlA haiM, akSubhita rahane vAlA nahIM, vaise kyA bAhara ke samudra bhI jala uchalate jala vAle haiM yA sthira jala vAle, kSubhita jala vAle haiM yA akSubhita jala vAle ? gautama ! bAhara ke samudra uchalate jala vAle nahIM haiM, sthira jala vAle haiM, kSubhita jala vAle nahIM, akSubhita jala vAle haiM / ve pUrNa haiM , pUre-pUre bhare hue haiM , pUrNa bhare hone se mAnoM bAhara chalakanA cAhate haiM, vizeSa rUpa se bAhara chalakanA cAhate haiM , labAlaba bhare hue ghaTa kI taraha jala se paripUrNa haiN| he bhagavan ! kyA lavaNasamudra meM bahuta se bar3e megha sammUrchima janma ke abhimukha hote haiM , paidA hote haiM athavA varSA barasAte haiM? hAM, gautama ! vahAM megha hote haiM aura varSA barasAte haiN| he bhagavan ! jaise lavaNasamudra meM bahuta se bar3e megha paidA hote haiM aura varSA barasAte haiM, vaise bAhara ke . samudroM meM bhI kyA bahuta se megha paidA hote haiM aura varSA barasAte haiM ? he gautama ! aisA nahIM hai| he bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ki bAhara ke samudra pUrNa haiM , pUre-pUre bhare hue haiM, mAno bAhara chalakanA cAhate haiM , vizeSa chalakanA cAhate haiM aura labAlaba bhare hue ghaTa ke sAmana jala se paripUrNa haiM ? he gautama ! bAhara ke samudroM meM bahuta se udakayoni ke jIva Ate-jAte haiM aura bahuta se pudgala udaka ke rUpa meM ekatrita hote haiM vizeSa rUpa se ekatrita hote haiM, isalie aisA kahA jAtA hai ki bAhara ke samudra pUrNa haiM, pUre-pUre bhare hue haiM yAvat labAlaba bhare hue ghaTa ke samAna jala se paripUrNa haiN| 170. lavaNe NaM bhaMte ! samudde kevaiyaM uvveha-parivuDDIe paNNatte ? . goyamA ! lavaNassa NaM samudassa ubhao pAsiM paMcANauI-paMcANauI bAlaggAiM padese gaMtA padesauvvehaparivuDDIe pnnnntte| paMcANauiM-paMcANauI bAlaggaM gaMtA bAlaggaM uvvehaparivuDDIe pnnnntte| paMcANauiM-paMcANauiM likkhAo gaMtA likkhAuvvehaparivuDDIe pnnnntte| paMcANauI javAo javamajhe aMgulavihatthi-rayaNo-kucchI-dhaNu ( uvvehaparivuDDIe) gAuya-joyaNa-joyaNasaya-joyaNasahassAI gaMtA joyaNa-sahassaM uvvehaparivuDDIe / lavaNe NaM bhaMte ! samudde kevaiyaM usseha-parivuDDIe paNNatte ? goyamA ! lavaNassa NaM samudassa ubhao pAsiM paMcANaui pade se gaMtA solasapaese ussehaparivuDDIe ptte| ____ goyamA! lavaNassa NaM samuddassa eeNeva kameNaM jAva paMcANauI-paMcANauiM joyaNasahassAiM gaMtA solasajoyaNa utseha-parivuDDIe pnnnntte|| ___170. he bhagavan ! lavaNasamudra kI gaharAI kI vRddhi kisa krama se hai arthAt kitanI dUra jAne para kitanI gaharAI kI vRddhi hotI hai? Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] [jIvAjIvAbhigamasUtra gautama! lavaNasamudra ke donoM tarapha (jambUdvIpavedikAnta se aura lavaNasamudravedikAnta se) paMcAnavaipaMcAnavai pradeza (yahAM pradeza se prayojana trasareNu hai) jAne para eka pradeza kI udvedha-vRddhi (gaharAI meM vRddhi) hotI hai , 95-95 bAlAgra jAne para eka bAlAgra udvedha-vRddhi hotI hai , 95-95 likkhA jAne para eka likkhA kI udvedha-vRddhi hotI hai, 95-95 yavamadhya jAne para eka yavamadhya kI udvedha-vRddhi hotI hai, isI taraha 95-95 aMgula, vitasti (beMta), ratni (hAtha), kukSi, dhanuSa, kosa, yojana, sau yojana, hajAra yojana jAne para eka-eka aMgula yAvat eka hajAra yojana kI udvedha-vRddhi hotI hai| he bhagavan ! lavaNasamudra kI utsedha-vRddhi (UMcAI meM vRddhi) kisa krama se hotI hai arthAt kitanI dUra jAne para kitanI UMcAI meM vRddhi hotI hai? he gautama! lavaNasamudra ke donoM tarapha 95-95 pradeza jAne para solaha pradeza pramANa utsedha-vRddhi hotI hai / he gautama! isa krama se yAvat 95-95 hajAra yojana jAne para solaha hajAra yojana kI utsedhavRddhi hotI hai| vivecana-lavaNa samudra ke jambUdvIpa vedikAnta ke kinAre se aura lavaNasamudra vedikAnta ke kinAre se donoM tarapha 95-95 pradeza kI (trasareNu) jAne para eka pradeza kI gaharAI meM vRddhi hotI hai| 95-95 bAlAgra jAne para eka-eka bAlAgra kI gaharAI meM vRddhi hotI hai| isI prakAra likSA-yavamadhyaaMgula-vitasti-ratni-kukSi-dhanuSa gavyUta (kosa), yojana, sau yojana, hajAra yojana Adi kA bhI kathana karanA cAhie / arthAt 95-95 likSApramANa Age jAne para eka likSApramANa gaharAI meM vRddhi hotI hai yAvat 95 hajAra yojana jAne para eka hajAra yojana kI gaharAI meM vRddhi hotI hai| 95 hajAra yojana jAne para jaba eka hajAra yojana kI utsedhavRddhi hai to trairAzika siddhAnta se 95 yojana para kitanI vRddhi hogI, yaha jAnane ke lie 95000/1000/95 ina tIna rAziyoM kI sthApanA karanI caahie| Adi aura madhya kI rAzi ke tIna-tIna zUnya ('zUnyaM zUnyena pAtayet' ke anusAra) haTA dene cAhie to 95/1/95 yaha rAzi rahatI hai| madhya rAzi eka kA antyarAzi 95 se guNA karane para 95 guNanaphala AtA hai, isameM prathama rAzi 95 kA bhAga dene para eka bhAgaphala AtA hai| arthA bhAga dene para eka bhAgaphala AtA hai| arthAt eka yojana kI vRddhi hotI hai, yahI bAta ina gAthAoM meM kahI hai paMcANaue sahasse gaMtUNaM joyaNANi ubhao vi| joyaNasahassame gaM lavaNe ogAha o hoi // 1 // paMcANauINa lavaNe gaMtUNa joyaNANi ubhao vi| joyaName gaM lavaNe ogAhe NaM muNeyavvA / / 2 // tAtparya yaha huA ki 95 yojana jAne para yadi eka yojana gaharAI meM vRddhi hotI hai, to 95 gavyUta paryanta jAne para eka gavyUta kI vRddhi, 95dhanuSa paryanta jAne para eka dhanuSa kI vRddhi hotI hai, yaha sahaja hI jJAta ho jAtA hai / yaha bAta gaharAI ko lekara kahI gaI hai / isake Age lavaNasamudra kI UMcAI kI vRddhi ko lekara prazna kiyA gayA hai aura uttara diyA gayA hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :gotIrtha-pratipAdana] [27 prazna kiyA gayA hai ki lavaNasamudra ke donoM kinAroM se Arambha karane para kitanI-kitanI dUra jAne para kitanI-kitanI jalavRddhi hotI hai? uttara meM kahA gayA hai ki-lavaNasamudra ke pUrvokta donoM kinAroM para samatala bhUbhAga meM jalavRddhi aMgula kA asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura Age samatala se pradezavRddhi se jalavRddhi kramazaH var3hatI huI 95 hajAra yojana jAne para sAta sau yojana kI vRddhi hotI hai| usase Age dasa hajAra yojana ke vistArakSetra meM solaha hajAra yojana kI vRddhi hotI hai / tAtparya yaha hai ki lavaNasamudra ke donoM kinAroMse 95 pradeza (trasareNu) jAne para 16 pradeza kI utsedhavRddhi kahI gaI hai / 95 bAlAgra jAne para 16 bAlAgra kI utsedhavRddhi hotI hai / isI taraha yAvat 95 hajAra yojana jAne para 16 hajAra yojana kI utsedhavRddhi hotI hai| ___yahAM trairAzika bhAvanA yaha hai ki 95 hajAra yojana para solaha (16) hajAra yojana kI utsedhavRddhi hotI hai to 95 yojana jAne para kitanI utsedhavRddhi hogI? rAzitraya kI sthApanA-95000/16000/95 donoM-prathama aura madhya rAzi ke tIna-tIna zUnya haTAne para 95/16/95 kI rAzi rahatI hai| madhyamarAzi 16 ko tRtIya rAzi 95 se guNA karane para 1520 Ate haiM / isameM prathama rAzi 95 kA bhAga dene para 16 bhAgaphala hotA hai / arthAt 95 yojana jAne para 16 yojana kI jalavRddhi hotI hai| kahA hai paMcANauisahasse gaMtUNaM joyaNANi ubhao vi| usseheNaM lavaNo solasa sAhissao bhnnio||1|| paMcaNauI lavaNe gaMtUNaM joyaNANi ubhao vi| usseheNaM lavaNo solasa kila joyaNe hoi||2|| yadi 95 yojana jAne para 16 yojana kA utsedha hai to 95 gavyUta jAne para 16 gavyUta kA, 95 dhanuSa / jAne para 16 dhanuSa kA utsedha bhI sahaja jJAta ho jAtA hai| gotIrtha-pratipAdana 171. lavaNassa NaM bhaMte! samudassa kemahAlae gotitthe paNNatte? goyamA! lavaNassa NaM samudassa ubhao pAsiM paMcANauI paMcANauI joyaNasahassAiM gotitthaM pnnnntte| lavaNassa NaM bhaMte! samudassa kemahAlae gotitthavirahie khette paNNatte? goyamA! lavaNassa NaM samuddassa dasajoyaNasahassAI gotitthavirahie khette paNNatte? lavaNassa NaM bhaMte! samuddassa kemahAlae udagamAle paNNatte? ' goyamA! dasa joyaNasahassAI udagamAle pnnnntte| 171. he bhagavan ! lavaNasamudra kA' gotIrtha bhAga kitanA bar3A hai? (kramazaH nIcA-nIcA gaharAI vAlA bhAga gotIrtha kahalAtA hai|) 1.gotIrthameva gotIrtham-kramaNa nIco nIcataraH prveshmaargH| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] [ jIvAjIvAbhigamasUtra he gautama! lavaNasamudra ke donoM kinAroM para 95 hajAra yojana kA gotIrtha hai| (kramazaH nIcAnIcA gaharA hotA huA bhAga hai / ) he bhagavan! lavaNasamudra kA kitanA bar3A bhAga gotIrtha se virahita kahA gayA hai ? gautama ! lavaNasamudra kA dasa hajAra yojana pramANa kSetra gotIrtha se virahita hai| (arthAt itanA dasa hajAra yojana pramANa kSetra samatala hai / ) he bhagavan! lavaNasamudra kI udakamAlA (samapAnI para solaha hajAra yojana UMcAI vAlI jalamAlA) kitanI bar3I hai ? gautama ! udakamAlA dasa hajAra yojana kI hai|' (jitanA gaharAI rahita bhAga hai usa para rahI huI jalarAzi ko udakamAlA kahate haiM / ) 172. lavaNe NaM bhaMte! samudde kisaMThie paNNatte ? goyamA ! gotitthasaMThie, nAvAsaMThANasaMThie, sippisaMpuDasaMThie, AsakhaMdhasaMThie, valabhisaMThie vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie paNNatte / lavaNe NaM bhaMte! samudde kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM? kevaiyaM parikkheveNaM? kevaiyaM uvveheNaM? kevaiyaM ussehaNaM? kevaiyaM savvaggeNaM paNNatte ? goyamA ! lavaNe NaM samudde do joyaNasayasahassAIM cakka vAlavikkhaM bheNaM, paNNarasa joyaNasayasahassAiM ekAsIiM ca sahassAiM sayaM ca igukAlaM kiMcivisesUNe parikkheveNaM, egaM joyaNasahassaM uvveheNaM, solasajoyaNasahassAiM usseheNaM sattarasajoyaNasahassAiM savvaggeNaM paNNatte / . he bhagavana ! lavaNasamudra kA saMsthAna kaisA hai ? 172. gautama ! lavaNasamudra gotIrtha ke AkAra kA, nAva ke AkAra kA, sIpa ke puTa ke AkAra kA, ghor3e ke skaMdha ke AkAra kA, valabhIgRha ke AkAra kA, vartula aura valayAkAra saMsthAna vAlA 1 he bhagavan! lavaNasamudra kA cakravAla- viSkaMbha kitanA hai, usakI paridhi kitanI hai? usakI gaharAI kitanI hai, usakI U~cAI kitanI hai ? usakA samagra pramANa kitanA hai ? gautama : lavaNasamudra cakravAla- viSkaMbha se do lAkha yojana kA hai, usakI paridhi pandraha lAkha ikyAsI hajAra eka sau unacAlIsa (1581139) yojana se kucha kama hai, usakI gaharAI eka hajAra yojana hai, usakA utsedha ( U~cAI ) solaha hajAra yojana kA hai / udvedha yojana aura utsedha donoM milAkara samagra rUpa se usakA pramANa sattaraha hajAra yojana hai / vivecana- lavaNasamudra kA AkAra vividha apekSAoM ko dhyAna meM batAyA gayA hai| kramaza: nimna, nimnatara gaharAI bar3hane ke kAraNa gotIrtha ke 1. " paMcANauI sahasse gotitthe ubhayao vi lavaNassa / " 2. udakamAlA-samapAnIyoparibhUtA poDazayojanasahasrocchrayA prajJaptA / rakhakara vibhinna prakAra kA AkAra kA kahA gayA hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : gotIrtha pratipAdana ] [ 29 donoM tarapha samatala bhUbhAga kI apekSA krama se jalavRddhi hone ke kAraNa nAva ke AkAra kA kahA hai| udvedha kA jala aura jalavRddhi kA jala ekatra milane kI apekSA se sIpa ke puTa ke AkAra kA kahA hai| donoM tarapha 95 hajAra yojana paryanta unnata hone se solaha hajAra yojana pramANa U~cI zikhA hone se azvaskandha kI AkRti vAlA kahA gayA hai| dasa hajAra yojana pramANa vistAra vAlI zikhA valabhIgRhAkAra pratIta hone se valabhI (bhavana kI aTTAlikA - cAMdanI) ke AkAra kA kahA gayA hai| lavaNasamudra gola tathA cUr3I ke AkAra kA hai| lavaNasamudra kA cakravAla- viSkaMbha, paridhi, udvedha, utsedha aura samagra pramANa mUlArtha se hI spaSTa hai / 173. jai NaM bhaMte ! lavaNasamudde do joyaNasayasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM paNNarasa joyaNa-sayasahassAiM ekAsIiM ca sahassAiM sayaM iguyAlaM kiMcivisesUNA parikkheveNaM egaM joyaNasahassaM uvveheNaM solasa joyaNasahassAiM usseheNaM sattarasa joyaNasahassAiM savvaggeNaM paNNatte, kamhA NaM bhaMte ! lavaNasamudde jaMbUddIvaM dIvaM no uvIleti no uppIlIlei no ceva NaM ekkodagaM kare ? * goyamA ! jaMbuddIve NaM dIve bharaheravaesu vAsesu arahaMta cakkavaTTi baladevA vAsudevA cAraNA 'vijjAdharA samaNA samaNIo sAvayA sAviyAo maNuyA pagaibhaddayA pagaiviNIyA pagaiuvasaMtA 1. yahAM pUrvAcAryoM ne lavaNasamudra ke ghana aura pratara kA gaNita bhI nikAlA hai jo jijJAsuoM ke lie yahAM diyA jA rahA hai| pratarabhAvanA isa prakAra hai- lavaNasamudra ke do lAkha yojana vistAra meM se dasa hajAra yojana nikAla kara zeSa rAzi kA AdhA kiyA jAtA hai - aisA karane se 95000 kI rAzi hotI hai| isa rAzi meM pahale ke nikAle hue dasa hajAra kI rAzi milA dI jAtI hai to 105000 hote haiN| isa rAzi ko koTI kahA jAtA hai| isa koTI se lavaNasamudra kA madhyabhAgavartI pariraya (paridhi ) 948683 kA guNA kiyA jAtA hai to pratara kA parimANa nikala AtA hai| vaha pariNAma hai- 99611715000 / kahA hai vitthArAo sohiya dasa sahassAiM sesa addhammi / taM caiva pakkhivittA lavaNasamuddassa sA koDI // 1 // lakkhaM paMcasahassA koDIe tIe saMguNeUNaM / lavaNassa majjhaparihi tAhe payaraM imaM hoi // 2 // navanauI koDiyA egaTThI koDilakkhasattarasA / pannarasa sahassANi ya payaraM lavaNassa NiddiddhaM // 3 // ghanagaNita isa prakAra hai-lavaNasamudra kI 16000 yojana kI zikhA aura eka hajAra yojana udvedha kula sattaraha hajAra yojana kI saMkhyA se prAktana pratara ke parimANa ko guNita karane se lavaNasamudra kA ghana nikala AtA hai| vaha hai1693399155000000 yojn| kahA hai joyaNasahassa solaha lavaNasihA ahogayA sahassegaM / payaraM sattarasahassaguNaM lavaNaghaNagaNiyaM // 1 // solasa koDAkoDI te Naui koDisayasahassAo / uNayAlIsahassA navakoDisayA ya pannarasA // 2 // (Age ke pRSTha meM) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] .. [jIvAjIvAbhigamasUtra pagaipayaNu-koha-mANa-mAyA-lobhA miumaddavasaMpannA allINA bhaddagA viNIyA, tesiM NaM paNihAe lavaNasamudde jaMbuddIvaM dIvaM no uvIlei no uppIlei no ceva NaM egodagaM krei| gaMgAsiMdhurattArattavaIsu salilAsu devayAo mahiDDhIyAo jAva paliovamaTTiIyA parivasaMti, tesiM NaM paNihAya lavaNasamudde jAva no ceva NaM egodagaM krei| cullahimavaMtasiharesu vAsaharapavvaesu devA mahiDDhiyA tesi NaM paNihAya hemavateraNNavaesa vAsesu maNuyA pagaibhaddagA0, rohitaMsa-suvaNNakUla-rUppakUlAsu salilAsu devayAo mahiDDiyAo tAsiM paNihAe0 sadAvaiviyaDAvaivaTTaveyaDDhapavvaesu devA mahiDDiyA jAva paliovamaTTiIyA parivasaMti, mahAhimavaMtarUppisu vAsaharapavvaesu devA mahiDDi yA jAva paliovamaTThiiyA, harivAsarammayavAsesu maNuyA pagaIbhaddagA, gaMdhAvaimAlavaMtapariyAesu vaTTaveyaDDhapavvaesu devA mahiDDiyA0 nisahanIlavaMtesu vAsadharapavvaesu devA mahiDDiyA0 savvAo dahadevayAo bhANiyavvAo, paumadahatigicchake saridahAvasANesu devA mahiDDiyAo tAsiM paNihAe0 puvvavidehAvaravidehesu vAsesu arahaMtacakkavaTTibaladevavAsudevA cAraNA vijAharA samaNA samaNIo sAvagA sAviyAo maNuyA pagaibhaddayA tesiM paNihAe lavaNa0, sIyAsItodagAsu salilAsu devayA mahiDDiyA0 devakurUuttarakurUsu maNuyA pagaibhaddagA0 maMdare pavvae devayA mahiDDiyA0jaMbue NaM sudaMsaNAe jaMbUdIvAhivaI aNADhie nAmaM deve mahiDDie jAva paliovamaThiIe parivasati, tassa paNihAe lavaNasamudde no uvIlei no uppIlalei no ceva NaM ekodagaM karei, aduttaraM ca NaM goyamA ! logaTThiI logANubhAve jaNNaM lavaNasamudde jaMbuddIvaM dIvaM no uvIlei no uppIlei no ceva NaM egodagaM krei| 173. he bhagavan ! yadi lavaNasamudra cakravAla-viSkaMbha se do lAkha yojana kA hai, pandraha lAkha ikyAsI hajAra eka sau unacAlIsa yojana se kucha kama usakI paridhi hai, eka hajAra yojana usakI gaharAI hai aura solaha hajAra yojana usakI U~cAI hai kula milAkara sattaraha hajAra yojana usakA pramANa pannAsasayasahassA joyaNANaM bhave annuunnaaii| lavaNasamuddAsseyaM joyaNasaMkhAe ghaNagaNiyaM // 3 // yahAM yaha zaMkA hotI hai ki lavaNasamudra saba jagaha satraha hajAra yojana pramANa nahIM hai, madhyabhAga meM to usakA vistAra dasa hajAra yojana hai| phira yaha ghanagaNita kaise saMgata hotA hai| yaha zaMkA satya hai, kintu jaba lavaNazikhA ke Upara donoM vedikAntoM ke Upara sIdhI DorI DAlI jAtI hai to jo apAntarAla meM jalazUnya kSetra banatA hai vaha bhI karaNagati anusAra sajala mAna liyA jAtA hai isa viSaya meM merUparvata kA udAharaNa hai| vaha sarvatra ekAdazabhAga parihAnirUpa kahA jAtA hai parantu sarvatra itanI hAnI nahIM hai| kahIM kitanI hai, kahIM kitanI hai| kevala mUla se lekara zikhara taka DorI DAlane para apAntarAla meM jo AkAza hai vaha saba merU kA ginA jAtA hai| aisA mAnakara gaNitajJoM ne sarvatra ekAdaza-paribhAgahAni kA kathana kiyA hai| jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne bhI vizeSaNavatI grantha meM yahI bAta kahI hai-"evaM ubhayaveiyaMtAo solasasahassussehassakannagaIe jaM lavaNasamuddAbhavvaM jalasunnapi khettaM tassa gaNiyaM / jahA maMdarapavvayassa ekkArasabhAgaparihANI kannagaIe AgAsassa vi tadAbhavvaMtikAuM bhaNiyA tahA lavaNasamuddassa vi|" isakA artha pUrva vivaraNa se spaSTa hI hai| -vRttikAra Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: gotIrtha- pratipAdana ] [ 31 hai| to bhagavan! vaha lavaNasamudra jambUdvIpa nAmaka dvIpa ko jala AplAvita kyoM nahIM karatA, kyoM prabalatA ke sAtha utpIr3ita nahIM karatA? aura kyoM use jalamagna nahIM kara detA ? gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM bharata airavata kSetroM meM arihaMta, cakravartI, baladeva, vAsudeva, jaMdhAcAraNa Adi vidyAdhara muni, zramaNa, zramaNiyAM, zrAvaka aura zrAvikAeM haiM, (yaha kathana tIsare cauthepAMcaveM Are kI apekSA se hai|) (prathama Are kI apekSA) vahAM ke manuSya prakRti se bhadra, prakRti se vinIta, upazAnta, prakRti se manda krodha - mAna-mAyA - lobha vAle, mRdu- mArdavasampanna, AlIna, bhadra aura vinIta hai, unake prabhAva se lavaNasamudra jaMbUdvIpa ko jala - AplAvita, utpIr3ita aura jalamagna nahIM karatA hai / (chaThe Are kI apekSA se) gaMgA - sindhu-raktA aura raktavatI nadiyoM meM maharddhika yAvat palyopama kI sthitavAlI deviyAM rahatI haiN| unake prabhAva se lavaNasamudra jaMbUdvIpa ko jalamagna nahIM karatA / kSullaka himavaMta aura zikharI varSadhara parvatoM meM maharddhika deva rahate haiM, unake prabhAva se, hemavata - airaNyavata varSoM ( kSetroM) meM manuSya prakRti se bhadra yAvat vinIta haiM, unake prabhAva se, rohitAMza, suvarNakUlA aura rUpyakUlA nadiyoM meM jo maharddhika deviyAM haiM, unake prabhAva se, zabdApAti vikaTApAti vRttavaitADhya parvatoM meM maharddhika palyopama kI sthiti vAle deva rahate haiM, unake prabhAva se, mahAhimavaMta aura rUkmi varSadharaparvatoM meM maharddhika yAvat palyopama sthitivAle deva rahate haiM, unake prabhAva se harivarSa aura ramyakavarSa kSetroM meM manuSya prakRti se bhadra yAvat vinIta haiM, gaMdhApati aura mAlavaMta nAma vRttavaitADhaya parvatoM meM maharddhika deva haiM, niSadha aura nIlavaMta varSadharaparvatoM meM maharddhika deva hai, isI taraha saba drahoM kI deviyoM kA kathana cAhie, padmadraha tigiMchadraha kesaridraha Adi drahoM se maharddhika deva rahate haiM, unake prabhAva se, pUrvavidehoM ora pazcimavidehoM meM arihaMta, cakravartI, baladeva, vAsudeva, jaMdhAcAraNa vidyAdhara muni, zramaNa, zramaNiyAM, zrAvaka, zrAvikAeM eva manuSya prakRti se bhadra yAvat vinIta, haiM, unake prabhAva se, merUparvata ke maharddhika devoM ke prabhAva se, (uttarakurU meM) jambU sudarzanA meM anAhata nAmaka jaMbUdvIpa kA adhipati maharddhika yAvat palyopama sthiti vAlA deva rahatA haiM, usake prabhAva se lavaNasamudra jaMbUdvIpa ko jala se AplAvita, utpIr3ita aura jalamagna nahIM karatA hai| gautama ! dUsarI bAta yaha hai ki lokasthiti aura lokasvabhAva ( lokamaryAdA yA jagat-svabhAva ) hI aisA hai ki lavaNasamudra jaMbUdvIpa ko jala se AplAvita, utpIr3ita aura jalamagna nahIM karatA hai / // tRtIya pratipatti meM mandaroddezaka samApta // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] [jIvAjIvAbhigamasUtra dhAtakIkhaNDa kI vaktavyatA 174. lavaNasamudaM dhAyaisaMDe NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie savvao samaMtA saMparikkhivittANaM citttthi| dhAyaisaMDe NaM bhaMte ! dIve kiM samacakkavAlasaMThie visamacakkavAlasaMThie ? goyamA ! samacakkavAlasaMThie no vismckkvaalsNtthie| dhAyaisaMDe NaM bhaMte ! dIve kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! cattAri joyaNasayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM, ekayAlIsaM joyaNasayasahassAI dasajoyaNasahassAiM NavaegaDhe joyaNasae kiMcivisesUNe parikkheveNaM pnnnntte| se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNaM vaNasaMDeNaM savvao samaMtA saMparikkhitte, doNha vi vaNNao dIvasamiyA prikkhevennN| dhAyaisaMDassa NaM bhaMte ! dIvassa kati dArA paNNattA ? goyamA ! catAri dArA paNNattA-vijae, vejayaMte, jayaMte, apraajie| kahi NaM bhaMte ! dhAyaisaMDassa dIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte ? goyamA ! dhAyaisaMDapurathimaperaMte kAloyasamuddapurathimaddhassa paccatthimeNaM sIyAe mahANadIe uppiM ettha NaM dhAyaisaMDassa dIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte, taM ceva pmaannN| rAyahANIo aNNaMmi dhAyaisaMDe diive| dIvassa vattavvayA bhaanniyvvaa| evaM cattArivi dArA bhaanniyvvaa| . dhAyaisaMDassaM NaM bhaMte ! dIvassa dArassa ya dArassa ya esa NaM kevaiyaM abAhAe aMtare paNNate? goyamA ! dasa joyaNasayasahassAI sattAvIsaM ca joyaNasahassAI sattapaNatIse joyaNasae tinni ya kose dArassa ya dArassa ya abAhAe aMtare pnnnntte| dhAyaisaMDassa NaM bhaMte ! dIvassa paesA kAloyagaM samudaM puTThA ? haMtA, puTThA / te NaM bhaMte ! kiM dhAyaisaMDe dIve kAloe samudde ? te dhAyaisaMDe, no khalu te kAloyasamudde / evaM kaaloyssvi| dhAyaisaMDadIve jIvA uddAittA uddAittA kAloe samudde paccAyaMti ? goyamA ! atthegaiyA paccAyati atthegaiyA no pccaayNti| evaM kAloevi atthegaiyA paccAyaMti atthegaiyA no pccaayNti| se keNaTheNa bhaMte ! evaM vuccai-dhAyaisaMDe dIve dhAyaisaMDe dIve ? goyamA ! dhAyaisaMDe NaM dIve tattha tattha paese dhAyairUkkhA dhAyaivaNA dhAyaivaNasaMDA NiccaM ku sumiyA jAva uvasobhe mANA uvasobhemANA ciTThaM ti| dhAyaimahAdhAyairUkkhesu sudaMsaNapiyadaMsaNA duve devA mahiDDiyA jAva paliovamaTTiIyA parivasaMti, se eeNaDheNaM evaM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : dhAtakIkhaNDa kI vaktavyatA] [33 vuccai-dhAyaisaMDe dIve dhAyaisaMDe diive| aduttaraM ca NaM goyamA ! jAva nnicce| ___dhAyaisaMDe NaM dIve kati caMdA pabhAsiMsu vA pabhAsiMti vA pabhAsissaMti vA ? kai sUriyA taviMsu vA 3 / kai mahaggahA cAraM cariMsu vA 3? kai NakkhattA jogaM joiMsu vA 3? kai tArAgaNakoDAkoDIo sobhiMsu vA 3 ? goyamA ! bArasa caMdA pabhAsiMsu vA 3 evaM cauvIsaM sasiraviNo NakkhattAsatA ya tinni chttiisaa| egaM ca gaha sahassaM chappannaM dhAyaisaMDe // 1 // advaiva sayasahassA tiNNi sahassAiM satta ya syaaii| dhAyaisaMDe dIve tArAgaNa koDikoDINaM // 2 // sobhiMsu vA sobhaMti vA sobhissaMti vaa| 174. dhAtakIkhaNDa nAma kA dvIpa, jo gola valayAkAra saMsthAna se saMsthita hai , lavaNasamudra ko saba ora se ghere hue saMsthita hai| __ bhagavan ! dhAtakIkhaNDadvIpa samacakravAla saMsthAna se saMsthita hai yA viSamacakravAla saMsthAnasaMsthita hai? .. gautama ! dhAtakIkhaNDa samacakravAla saMsthAna-saMsthita hai, viSamacakravAlasaMsthita nahIM hai| bhagavan ! dhAtakIkhaNDadvIpa cakravAla-viSkaMbha se kitanA caur3A hai aura usakI paridhi kitanI hai / gautama ! vaha cAra lAkha yojana cakravAlaviSkaMbha vAlA aura ikatAlIsa lAkha dasa hajAra nau so ikasaTha yojana se kucha kama paridhi vAlA hai|' vaha dhAtakIkhaNDa eka padmavaravedikA aura vanakhaNDa se saba ora se ghirA huA hai| donoM kA varNanaka kahanA caahie| dhAtakIkhaNDadvIpa ke samAna hI unakI paridhi hai| bhagavan ? dhAtakIkhaNDa ke kitane dvAra haiN| gautama ! dhAtakIkhaNDa ke cAra dvAra haiM , yathA-vijaya, vaijayaMta, jayanta aura aparAjita / he bhagavan ! dhAtakIkhaNDadvIpa kA vijayadvAra kahAM para sthita hai ? gautama ! dhAtakIkhaNDa ke pUrvI dizA ke anta meM aura kAlodasamudra ke pUrvArdha ke pazcimadizA meM zItA mahAnadI ke Upara dhAtakIkhaNDa kA vijayadvAra hai| jambUdvIpa ke vijayadvAra kI taraha hI isakA 1. eyAlIsaM lakkhA dasa ya sahassANi joyaNANaM tu| nava ya sayA egaThThA kiMcUNo parirao tassa // 1 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] [ jIvAjIvAbhigamasUtra pramANa Adi jAnanA caahie| isakI rAjadhAnI anya dhAtakIkhaNDadvIpa meM hai, ityAdi varNana jaMbUdvIpa kI vijayA rAjadhAnI ke samAna jAnanA caahie| isI prakAra vijayadvAra sahita cAroM dvAroM kA varNana samajhanA cAhie / he bhagavan ! dhAtakIkhaNDa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA apAntarAla antara kitanA hai ? gautama ! dasa lAkha sattAvIsa hajAra sAta sau paitIsa (1027735) yojana aura tIna kosa kA apAntarAla antara hai / ' ( eka-eka dvAra kI dvArazAkhA sahita mATAI sAr3he cAra yojana hai| cAra dvAroM kI moTAI 18 yojana huI / dhAtakIkhaNDa kI paridhi 4110961 yojana meM se 18 yojana kama karane se 4110943 yojana hote haiN| inameM cAra kA bhAga dene se eka-eka dvAra ukta antara nikala AtA hai / ) bhagavan ! dhAtakIkhaNDadvIpa ke pradeza kAlodadhisamudra se chue hue haiM kyA? hAM gautama ! chue hue haiM / bhagavan ! ve pradeza dhAtakIkhaNDa ke haiM yA kAlodasamudra ke ? gautama ! ve pradeza dhAtakIkhaNDa ke haiM, kAlodasamudra ke nahIM / isI taraha kAlodasamudra ke pradezoM ke viSaya meM bhI kahanA caahie| bhagavan ! dhAtakIkhaNDa se nikalakara (marakara) jIva kAlodasamudra meM paidA hote haiM kyA? gautama ! koI jIva paidA hote haiM, koI jIva nahIM paidA hote haiN| isI taraha kAlodasamudra se nikalakara dhAtakIkhaNDadvIpa meM koI jIva paidA hote haiM aura koI nahIM paidA hote haiM / bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ki dhAtakIkhaNDa, dhAtakIkhaNDa hai ? gautama ! dhAtakIkhaNDadvIpa meM sthAna-sthAna para yahAM vahAM dhAtakI ke vRkSa, dhAtakI ke bana aura dhAtakI ke vanakhaNDa nitya kusumita rahate hai yAvat zobhita hote hue sthita haiM, dhAtakI mahAdhAtakI vRkSoM para sudarzana aura priyadarzana nAma ke do maharddhika palyomapa sthitivAle deva rahate haiM, isa kAraNa dhAtakIkhaNDa dhAtakIkhaNDa kahalAtA hai / gautama ! dUsarI bAta yaha hai ki dhAtakIkhaNDa nAma nitya hai / (dravyApekSayA nitya aura paryAyApekSayA anitya hai ) ataeva zAzvata kAla se usakA yaha nAma animittaka hai / bhagavan ! dhAtakIkhaNDadvIpa meM kitane candra prabhAsita hue, hote haiM aura hoMge ? kitane sUrya tapita hote the, hote haiM aura hoMge? kitane mahAgraha calate the, calate haiM aura caleMge? kitane nakSatra candrAdi se yoga karate the, yoga karate haiM, aura yoga kareMge? aura kitane koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hogeM ? gautama ! dhAtakIkhaNDadvIpa meM bAraha candra ughota karate the, karate haiM aura kreNge| isI prakAra bAraha sUrya tapate the, tapate haiM aura tpeNge| tIna sau chatIsa nakSatra candra sUrya se yoga karate the, karate haiM aura 1. paNatIsA satta sayA sattAvIsA sahassa dasa lakkhA / dhAiyakhaMDe dAraM taraM ta avaraM kosatiyaM // 1 // 2. 'cauvIsaM sasiraviNo' kA artha 12 candra aura 12 sUrya samajhanA cAhiye / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: kAlodasamudra kI vaktavyatA ] [ 35 kreNge| (eka-eka candra ke parivAra meM 28 nakSatra haiN| bAraha candroM ke 336 nakSatra haiM / ) eka hajAra chappana mahAgraha calate the, calate haiM aura cleNge| (pratyeka candra ke parivAra meM 88 mahAgraha haiM / bAraha candroM ke 12 x 88 = 1056 mahAgraha haiN|) ATha lAkha tIna hajAra sAta sau koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hogeM / " kAlodasamudra kI vaktavyatA 175. dhAyaisaMDaM NaM dIvaM kAlode NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie savvao samatA saMparikkhittA NaM ciThThA / kAlode NaM samudde kiM samacakkavAlasaMThANasaMThie visamacakkavAlasaMThANasaMThie ? goyamA ! samacakkavAlasaMThANasaMThie no visamacakkavAlasaMThANasaMThie / kAlode NaM bhaMte ! samudde kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! aThThajoyaNasayasahassAiM cakkavAlavikkhaMbheNaM ekANauijoyaNasayasahassAiM sattarisahassAiM chacca paMcattare joyaNasae kiMcivisesAhie parikkheveNaM paNNatte / se NaM gAe paumavaraveiyAe egeNaM vaNasaMDeNaM, saMparikkhitte, dopahavi vaNNao / kAloyassa NaM bhaMte ! samuddassa kati dArA paNNattA ? goyamA ! cattAri dArA paNNattA, taM jahA - vijae, vejayaMte, jayaMte, aparAjie / kahi NaM bhaMte ! kAlodassa samuddassa vijae NAmaM dAre paNNatte ? goyamA ! kAlode samudde puratthimaperaMte pukkharavaradIvapuratthimaddhassa paccatthimeNaM sItodAe mahANaIe uppiM ettha NaM kAlodassa samuddassa vijae NAmaM dAre paNNatte / aTTheva joyaNAiM taM ceva pamANaM jAva rAyahANIo / kahi NaM bhaMte ! kAloyassa samuddassa vejayaMte NAmaM dAre paNNatte ? gomA ! kAlossa samuddassa dakkhiNaperaMte pukkharavaradIvassa dakkhiNaddhassa uttareNaM, ettha NaM kAloyasamuddassa vejayaMte nAmaM dAre paNNatte / kahi NaM bhaMte ! kAloyasamuddassa jayaMte nAmaM dAre paNNatte ? goyamA ! kAloyasamuddassa paccatthimaperaMte pukkharavaradIvassa paccatthimaddhassa puratthimeNaM 1. uktaM ca- bArasa caMdA sUrA nakkhattasayA ya tinni chattIsA / egaM ca gaha saha ssaM chappanaM dhAyaisaMDe // 1 // aTTheva sayasahassA tini sahassA ya satta ya sayA ya / dhAyaisaMDe dIve mArAgaNakoDikoDIo // 2 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] sItA mahANaI uppaM jayaMte NAmaM dAre paNNatte / kahi NaM bhaMte ! kAloyasamuddassa aparAjie nAmaM dAre paNNatte ? goyamA ! kAloyasamuddassa uttaraddhaperaMte pukkharavaradIvottaraddhassa dAhiNao ettha kAloyasamuddassa aparAjie NAmaM dAre paNNatte / sesaM taM ceva / [ jIvAjIvAbhigamasUtra kAloyassa NaM bhaMte ! samuddassa dArassa ya dArassa ya esa NaM kevaiyaM kevaiyaM abAhAe aMtare paNNatte ? goyamA ! -bAvIsasayasahassA bANaui khalu bhave sahassAiM / chacca sayA bAyAlA dAraMtaraM tinni kosA ya // 1 // dArassa ya dArassa ya abAhAe aMtare paNNatte / kAlodassa NaM bhaMte ! samuddassa paesA pukkharavaradIvaM puTThA ? taheva, evaM pukkharavaradIvassavi jIvA uddAittA uddAittA taheva bhANiyavvaM / se keNaTTheNaM bhaMte ! evaM vuccai - kAloe samudde kAloe samudde ? goyamA ! kAloyassa NaM samuddassa udage Asale mAsale pesale kAlae mAsarAsivaNNAbhe pagaIe udagarase NaM paNNatte, kAla-mahAkAlA ettha duve devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThiyA parivasaMti, se teNaTTheNaM goyamA ! jAva Nicce / kAlo NaM bhaMte! samudde kati caMdA pabhAsiMsu vA 3 pucchA ? gomA ! kAlo NaM samudde bAyAlIsaM caMdA pabhAsiMsu vA 3 / bAyAlIsaM caMdA bAyAlIsaM ya diNayarA dittA / kAlo dahimmi ete caraMti saMbaddhale sAgA // 1 // NakkhattANa sahassaM egaM chAvattaraM ca sayamaNNaM / chaccasayA chaNNauyA mahAgayA tiNNi ya sahassA // 2 // aTThAvIsaM kAlo dahimmi bArasa ya sayasaha ssAiM / nava ya sayA pannAsA tArAgaNako DikoDINaM // 3 // sobhaM vA 3 // 175. gola aura valayAkAra AkRti kA kAloda (kAlodadhi) nAma kA samudra dhAtakIkhaNDa dvIpa ko saba ora se ghera kara rahA huA hai| bhagavan ! kAlodasamudra samacakravAla rUpa se saMsthita hai yA viSamacakravAlasaMsthAna se saMsthita hai ? Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : kAlodasamudra kI vaktavyatA] [37 gautama ! kAlodasamudra samacakravAla rUpa se saMsthita hai, viSamacakravAla rUpa se nhiiN| bhagavan ! kAlodasamudra kA cakravAlaviSkaMbha kitanA hai aura usakI paridhi kitanI hai ? gautama ! kAlodasamudra ATha lAkha yojana kA cakravAlaviSkaMbha se hai aura ikyAnavai lAkha sattara hajAra chaha sau pAMca yojana se kucha adhika usakI paridhi hai| (eka hajAra yojana usakI gaharAI hai|) vaha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaMDa se pariveSTita hai| donoM kA varNanaka kahanA caahie| bhagavan ! kAlodasamudra ke kitane dvAra haiM ? gautama ! kAlodasamudra ke cAra dvAra haiM -vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura apraajit| bhagavan ! kAlodasamudra kA vijayadvAra kahAM sthita haiM ? gautama ! kAlodasamudra ke pUrvadizA ke anta meM aura puSkaravaradvIpa ke pUrvArdha ke pazcima meM zItodA mahAnadI ke Upara kAlodasamadra kA vijayadvAra hai| vaha ATha yojana kA U~cA hai Adi pramANa pUrvavat yAvat rAjadhAnI paryanta jAnanA caahie| bhagavan ! kAlodasamudra kA vaijayaMdvAra kahAM haiM ? gautama ! kAlodasamudra ke dakSiNa paryanta meM, puSkaravaradvIpa ke dakSiNArdha bhAga ke uttara meM kAlodasamudra kA vaijayaMtadvAra hai| bhagavan ! kAlodasamudra kA jayantadvAra kahAM hai? gautama ! kAlodasamudra ke pazcimAnta meM puSkaravaradvIpa ke pazcimArdha ke pUrva meM zItA mahAnadI ke Upara jayaMta nAma kA dvAra hai| bhagavan ! kAlodasamudra kA aparAjitadvAra kahAM hai| gautama ! kAlodasamudra ke uttarArdha ke anta meM aura puSkaravaradvIpa ke uttarArdha ke dakSiNa meM kAlodasamudra kA aparAjitadvAra hai| zeSa varNana pUrvokta jambUdvIpa ke aparAjitadvAra ke samAna jAnanA caahie| (vizeSa yaha hai ki rAjadhAnI kAlodasamudra meM kahanI caahie|) bhagavan ! kAlodasamudra ke eka dvAra se dUsare kA apAntarAla antara kitanA hai ? gautama ! bAvIsa lAkha bAnavai hajAra chaha sau chiyAlIsa yojana aura tIna kosa kA eka dvAra se dUsare dvAra kA antara hai| (cAroM dvAroM kI mATAI 18 yojana kAlodasamudra kI paridhi meM se ghaTAne para 9170587 hote haiM / inameM 4 kA bhAga dene para 2292646 yojana aura tIna kosa kA pramANa A jAtA hai|) 1. uktaM ca-advaiva sayasahassA kAloo cakkavAlao ruNdo| joyaNasahassamegaM ogAhe Na muNe yavvo // 1 // iganauisayasahassA havaMti taha sattari sahassA y| chacca sayA paMcahiyA kAloyahiparirao eso||2|| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] [jIvAjIvAbhigamasUtra bhagavan ! kAlodasamudra ke pradeza puSkaravaradvIpa se chue hue haiM kyA? ityAdi kathana pUrvavat karanA cAhiye, yAvat puSkaravaradvIpa ke jIva marakara kAloda samudra meM koI utpanna hote haiM aura koI nhiiN| bhagavan ! kAlodasamudra, kAlodasamudra kyoM kahalAtA hai ? gautama! kAlodasamudra, kA pAnI AsvAdya hai, mAMsala (bhArI hone se), pezala (manojJa svAda vAlA) hai, kAlA hai, ur3ada kI rAzi ke varNa kA hai aura svAbhAvika udakarasa vAlA hai, isalie vaha kAloda kahalAtA hai| vahAM kAla aura mahAkAla nAma ke palyopama kI sthiti vAle maharddhika do deva rahate haiN| isalie vaha kAloda kahalAtA hai / gautama ! dUsarI bAta yaha hai ki kAlodasamudra zAzvata hone se usakA nAma bhI zAzvata aura animittaka hai| bhagavan ! kAlosamudra meM kitane candra udyota karate the Adi prazna pUrvavat jAnanA cAhie? gautama ! kAlodasamudra meM bayAlIsa candra udyota karate the, udyota karate haiM aura udyota kreNge| gAthA meM kahA hai ki kAlodadhi meM bayAlIsa candra aura bayAlIsa sUrya sambaddhalezyA vAle vicaraNa karate haiN| eka hajAra eka sau chihattara nakSatra aura tIna hajAra chaha sau chiyAnave mahAgraha aura aTThAIsa lAkha bAraha hajAra nau sau pacAsa koDAkoDI tArAgaNa zobhita hue, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| puSkaravaradvIpa kI vaktavyatA 176. (a) kAloyaM NaM samudaM pukkharavare NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie savvao samaMtA saMparikkhittA NaM ciTThaI, taheva jAva samacakkavAlasaMThANasaMThie no vismckkvaalsNtthaannsNtthie| pukkharavare NaM bhaMte ! dIve kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! solasa joyaNasayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM, egA joyaNakoDI bANauI khalu bhave syshssaa| auNANauiM aTThasayA cauNauyA ya parirao pukkhrvrss| se NaM egAe paumavaraveiyAe egeNa ya vaNasaMDeNaM sNprikkhitte| doNhavi vnnnno| pukkharavarassa NaM bhaMte ! kati dArA paNNattA ? goyamA ! cattAri dArA paNNattA, taM jahA-vijae, vejayaMte, jayaMte, apraajie| kahi NaM bhaMte ! pukkharavaradIvassa vijae NAmaM dAre paNNtte ? goyamA ! pukkharavaradIvapuracchimaperaMte pukkharodasamuddapuracchimaddhassa paccatthimeNaM ettha NaM 1. prastuta pATha meM AI tIna gAthAe vRtikAra ke sAmane rahI huI pratiyoM meM nahI thIM, aisA lagatA hai, isIlie unhoMne "anyatrApyuktaM" aisA bRtti meM likhakara ukta tIna gAthAeM uddhRta kI haiN| -sampAdaka Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : puSkaravaradvIpa kI vaktavyatA] [39 pukkharavaradIvassa vijae NAmaM dAre paNNatte, taM ceva svvN| evaM cattArivi daaraa|siiyaasiiodaa Natthi bhaanniyvvaao| pukkharavarassaNaM bhaMte ! dIvassa dArassa ya dArassa ya esa NaM kevaiyaM abAdhAe aMtare paNNatte? goyamA ! aDayAla sayasahassA bAvIsaM khalu bhave shssaaiN| ___ aguNuttarA ya cauro dAraMtara pukkhrvrss||1|| paesA doNhavi puTThA, jIvA dosuvi bhaanniyvvaa| se keNaTaTheNaM bhaMte ! evaM vuccai pukkharavaradIve pukkharavaradIve ? goyamA ! pukkharavare NaM dIve tattha tattha dese tahiM tahiM bahave paumarUkkhA paumavaNA paumavaNasaMDA NiccaM kusumiA jAva ciTThati; paumamahApamarUkkhe ettha NaM paumapuMDarIyA NAmaM duve devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThiIyA parivasaMti, se teNaDheNaM goyamA ! evaM vuccai pukkharavaradIve pukkharavaradIve jAva nnicce| . pukkharavare NaM bhaMte ! dIve kevaiyA caMdA pabhAsiMsu vA 3 ? evaM pucchA coyAlaM caMdasayaM cau yAlaM ceva sUriyANa sayaM / pukkhara vara dIvaMmi caraM ti etA pabhAseM taa||1|| cattAri sahassAI battIsaM ceva hoMti nnkkhttaa| cha cca sayA bAvattara mahaggahA bArasa sahassA // 2 // chaNNaui sayasahassA cattAlIsaM bhave shssaaii| cattAri sayA pukkharavara tArAgaNakoDikoDINaM // 3 // sobhiMsu vA sobhanti vA sobhissaMti vaa| 176. (a) gola aura valayAkAra saMsthAna se saMsthita puSkaravara nAma kA dvIpa kAlodasamudra ko saba ora ghera kara rahA huA hai| usI prakAra kahanA cAhie yAvat yaha samacakravAla saMsthAna vAlA hai, viSamacakravAla saMsthAna vAlA nahIM hai| bhagavan ! puSkaravaradvIpa kA cakravAlaviSkaMbha kitanA hai aura usakI paridhi kitanI hai? gautama ! vaha solaha lAkha yojana cakravAlaviSkaMbha vAlA hai aura usakI paridhi eka karor3a bAnavai lAkha navyAsI hajAra ATha sau caurAnavai (19289894) yojana hai| vaha eka padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa se pariveSThita hai / donoM kA varNanaka kahanA caahie| bhagavan ! puSkaravaradvIpa ke kitane dvAra haiM ? gautama ! cAra dvAra haiM -vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura aparAjita / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] [jIvAjIvAbhigamasUtra bhagavan ! puSkaravaradvIpa kA vijayadvAra kahAM hai ? gautama ! puSkaravaradvIpa ke pUrvI paryanta meM aura puSkarodasamudra ke pUrvArdha ke pazcima meM puSkaravaradvIpa kA vijayadvAra hai, Adi varNana jaMbUdvIpa ke vijayadvAra ke samAna kahanA caahie| isI prakAra cAroM dvAroM kA varNana jAnanA caahie| lekina zItA zItodA nadiyoM kA sadbhAva nahIM kahanA caahiye| bhagavan ! puSkaravaradvIpa ke eka dvAra se dusare dvAra kA antara kitanA hai ? gautama ! ar3atAlIsa lAkha bAvIsa hajAra cAra sau unahattara (4822469) yojana kA antara hai| (cAroM dvAroM kI moTAI 18 yojana hai / puSkaravaradvIpa kI paridhi 19289894 yojana meM se 18 yojana kama karane para 19289876 yojana kI rAzi ko 4 se bhAga dene para ukta pramANa nikala AtA hai|) puSkaravaradvIpa ke pradeza puSkaravarasamudra se spRSTa haiM aura ve pradeza usI ke haiM, isI taraha puSkaravarasamudra ke pradeza puSkaravaradvIpa se chue hue haiM aura usI ke haiM / puSkaravaradvIpa aura puSkaravarasamudra ke jIva marakara koI koI unameM utpanna hote hai aura koI koI unameM utpanna nahIM bhI hote haiN| bhagavan ! puSkaravaradvIpa puSkaravaradvIpa kyoM kahalAtA hai ? gautama ! puSkaravaradvIpa meM sthAna-sthAna para yahAM-vahAM bahuta se padmavRkSa, padmavana aura padmavanakhaNDa nitya kusumita rahate haiM tathA padma aura mahApadma vRkSoM para padma aura puMDarIka nAma ke palyopama sthiti vAle do maharddhika deva rahate haiM, isalie puSkaravaradvIpa puSkaravaradvIpa kahalAtA hai yAvat nitya hai| ____ bhagavan ! puSkaravaradvIpa meM kitane candra udyota karate the, karate haiM aura kareMge-ityAdi prazna karanA cAhie? gautama ! eka sau cavAlIsa candra aura eka sau cavAlIsa sUrya puSkaravaradvIpa meM prabhAsita hote hue vicarate haiN| cAra hajAra battIsa (4032) nakSatra aura bAraha hajAra chaha sau bahattara (12672) mahAgraha haiN| chiyAnavai lAkha cavAlIsa hajAra cAra sau (9644400) koDAkoDI tArAgaNa puSkaravaradvIpa meM zobhita hue, zobhita hote haiM aura zobhita hoNge| mAnuSottaraparvata kI vaktavyatA 176. (A) pukkharavaradIvassa NaM bahumajjhadesabhAe ettha NaM mANusuttare nAmaM pavvae paNNatte, vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie, je NaM pukkharavaradIvaM duhA vibhayamANe vibhayamANe ciTThai, taM jahA-abhiMtarapukkharaddhaM ca bAhirapukkharaddhaM c| abhitarapukkharaddhe NaM bhaMte! kevaiyaM cakkavAleNaM parikkheveNaM paNNatte? goyamA! aTThajoyaNa sayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM koDI bAyAlIsA tIsaM doNNi ya sayA agunnvnnnnaa| pukkhara vaddhaparirao evaM ca maNussakhettassa // 1 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : mAnuSottaraparvata kI vaktavyatA] [41 se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai anbhiMtarapukkharaddhe ya abhiMtarapukkharaddhe ya? goyamA ! abhiMtarapukkharaddheNaM mANusuttareNaM pavvaeNaM savvao samaMtA sNprikkhitte| se eeNaTeNaM goyamA ! abhiMtarapukkharaddhe ya abbhitarapukkharaddhe y| aduttaraM ca NaM jAva nnicce| abhiMtarapukkharaddhe NaM bhaMte ! ke vaiyA caMdgA pabhAsiMsu 3, sA ceva pucchA jAva tArAgaNakoDikoDIo? goyamA ! bAvataraM ca caMdA bAvattarimeva diNakarA dittaa| pukkhara varadIvaD Dhe caraM ti ete pabhAseMtA // 1 // tiNi sayA chattIsA chacca sahassA mahaggahANaM tu| NakkhattANaM tu bhave solAI duve sahassAiM // 2 // aDayAla sayasahassA bAvIsaM khalu bhave shssaaiN| doNNi sayA pukkharaddhe tArAgaNa koDikoDINaM // 3 // 176. (A) puSkaravaradvIpa ke bahumadhyabhAga meM mAnuSottara nAmaka parvata hai, jo gola hai aura vaMlayakAra saMsthAna se saMsthita hai| vaha parvata puSkaravaradvIpa ko do bhAgoM meM vibhAjita karatA haiAbhyantara puSkarArdha aura bAhya pusskraaii| bhagavan ! Abhyantara puSkarArdha kA cakravAlaviSkaMbha kitanA hai aura usakI paridhi kitanI hai ? gautama ! ATha lAkha yojana kA usakA cakravAlaviSkaMbha hai aura usakI paridhi eka karor3a, bayAlIsa lAkha, tIsa hajAra, do sau unapacAsa (1,42,30,249) yojana kI hai| manuSyakSetra kI paridhi bhI yahI hai| bhagavan ! Abhyantara puSkarArdha Abhyantara puSkarA kyoM kahalAtA hai ? gautama ! Abhyantara puSkarArdha saba ora se mAnuSottaraparvata se ghirA huA hai / isaliye vaha Abhyantara puSkarArdha kahalAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki vaha nitya hai (ata: yaha animittaka nAma hai|) bhagavan ! Abhyantara puSkarArdha meM kitane candra prabhAsita hote the, hote haiM aura hoMge, Adi vahI prazna tArAgaNa koDAkoDI paryanta karanA caahie| ___ gautama ! bahattara candramA aura bahattara sUrya prabhAsita hote hue puSkaravaradvIpArdha meM vicaraNa karate haiM // 1 // ___chaha hajAra tIna sau chattIsa mahAgraha aura do hajAra solaha nakSatra gati karate haiM aura candrAdi se yoga karate haiM // 2 // ar3atAlIsa lAkha bAvIsa hajAra do sau tArAoM kI koDAkoDI vahAM zobhita hotI thI, zobhita hotI haiM aura zobhita hogI // 3 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra vivecana - saba jagaha tArA-parimANa meM koTI-koTI se matalaba kroDa (koTi) hI samajhanA caahie| pUrvAcAryoM ne aisI hI vyAkhyA kI hai| kyoMki kSetra thor3A hai| anya AcArya utsedhAMgulapramANa se koTikoTi kI saMgati karate hai / kahA hai "koDAkoDI sannaMtaraM tu mannaMti keI thovatayA / anna utsehAMgulamANaM kAUNa tArANaM" // 1 // 42 ] -vRtti samayakSetra (manuSya kSetra ) kA varNana 177. (a) samayakhette NaM bhaMte ! kevaiyaM AyAmavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! paNayAlIsaM joyaNasayasahassAiM AyAmavikkhaMbheNaM egA joyaNakoDI jAva abbhitara pukkharaddhaparirao se bhANiyavvo jAva auunnpnne| sekeNaTThe bhaMte! evaM vuccai - mANusakhete mANusakhette ? goyamA ! mANussakhetteNaM tivihA maNussA parivasaMti, taM jahA-kammabhUmagA akammabhUmagA aNtrdiivgaa| se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai mANusakhette mANusakhette / mANusakhette NaM bhaMte! kati caMdA pabhAsiMsu vA 3, kai sUrA taviMsu vA 3 ? battIsaM caMdasayaM battIsaM ceva sUriyANa sayaM / sayalaM maNussaloyaM careMti ee pabhAsaMtA // 1 // ekkArasa ya sahassA chappi ya solagamahaggahANaM tu / chacca sayA chaNNauyA NakkhattA tiNNi ya sahassA // 2 // aDasIi sayasahassA cattAlIsa sahassa maNuyalogaMmi / satya yA aNUNA tArAgaNakoDikoDINaM // 3 // sobhaM sAsu vA 3 / 177. (a) he bhagavan ! samayakSetra ( manuSyakSetra) kA AyAma - viSkaMbha kitanA aura paridhi kitanI hai ? gautama ! samayakSetra AyAma - viSkaMbha se paitAlIsa lAkha yojana kA hai aura usakI paridhi vahI hai jo Abhyantara puSkaravaradvIpa kI kahI / arthAt eka karor3a, bayAlIsa lAkha, tIsa hajAra, do sau unapacAsa yojana kI paridhi hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: samayakSetra ( manuSyakSetra) kA varNana ] [ 43 he bhagavan ! manuSyakSetra, manuSyakSetra kyoM kahalAtA hai ? gautama ! manuSyakSetra meM tIna prakAra ke manuSya rahate haiM, yathA- karmabhUmaka, akarmabhUmaka aura antarddhApaka / isalie yaha manuSyakSetra kahalAtA hai / he bhagavan ! manuSyakSetra meM kitane candra prabhAsita hote the, prabhAsita hote haiM aura prabhAsita hoMge ? kitane sUrya tapate the, tapate haiM aura tapeMge ? Adi prazna kara lenA cAhie / gautama ! samayakSetra meM eka sau battIsa candra aura eka sau battIsa sUrya prabhAsita hote hue sakala manuSyakSetra meM vicaraNa karate haiM // 1 // gayAraha hajAra chaha sau solaha mahAgraha yahAM apanI cAla calate haiM aura tIna hajAra chaha sau chiyAnave nakSatra candrAdika ke sAtha yoga karate hai // 2 // aThAsI lAkha cAlIsa hajAra sAta sau (8840700) koTAkoTI tArAgaNa manuSyaloka meM zobhita hote the, zobhita hote haiM aura zobhita hoge // 3 // 177. (A) eso tArApiMDo savvasamAseNa maNuyalo gammi | bahiyA puNa tArAo jiNehiM bhaNiyA asaMkhejjA // 1 // evaiyaM tAraggaM jaM bhaNiyaM mANusammi logammi / cAraM kaluMbayApupphasaMThiyaM joisaM carai // 2 // ravi-sasi-gaha-nakkhattA evaiyA AhiyA maNuyaloe / jesiM nAmAgoyaM na pAgayA pannavehiMti // 3 // chAvaTThi piDagAI caMdA iccA maNuyalogaMmi / do candA do surAya hoMti ekkkkae piDae // 4 // chAvaTThi piDagAIM caMdAiccA maNuyalo gammi / chappannaM nakkhattA ya hoMti ekkekkae piDae // 5 // chAvaTThi piDagAI mahaggahANaM tu maNuyalogammi / chAvattaraM gahasayaM ya hoi ekkkae piDae // 6 // cattAri ya paMtIo caMdAiccANa maNuyalogammi / chAvaTThiya chAvaTThiya hoi ya ekkekkiyA paMtI // 7 // chappanaM paMtIo nakkhattANaM tu maNuyalogammi / chAvaTThI chAvaTThI ya hoi ekvekkiyA paMtI // 8 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] [jIvAjIvAbhigamasUtra chAvattaraM gahANaM paMtisayaM hoI mnnuylogmmi| chAvaTThI chAvaTThI ya hoI ekkekkiyA pNtii||9|| te merU pariyaDaMtA payAhiNAvattamaMDalA svve| aNavaTThiya jogehiM caMdA sUrA gahagaNA y||10|| 177. (A) isa prakAra manuSyaloka meM tArApiNDa pUrvokta saMkhyApramANa haiM / manuSyaloka meM bAhara tArApiNDoM kA pramANa jinezvara devoM ne asaMkhyAta kahA hai| (asaMkhyAta dvIpa samudra hone se prati dvIpa meM yathAyoga saMkhyAta asaMkhyAta tArAgaNa haiN|) // 1 // manuSyaloka meM jo pUrvokta tArAgaNoM kA pramANa kahA gayA hai ve saba jyotiSka devoM ke vimAnarUpa haiM, ve kadamba ke phUla ke AkAra ke (nIce saMkSipta Upara vistRta uttAnIkRta ardhakavITha ke AkAra ke) haiM / tathAvidha jagat-svabhAva se gatizIla haiM // 2 // sUrya, candra, gRha, nakSatra, tArAgaNa kA pramANa manuSyaloka meM itanA hI kahA gayA hai / inake nAma-gotra (anvarthayukta nAma) anatizAyI sAmAnya vyakti kadApi nahIM kaha sakate, ataeva inako sarvajJopadiSTa mAnakara samyak rUpa se ina para zraddhA karanI cAhie // 3 // do candra aura do sUryoM kA eka piTaka hotA hai| isa mAna se manuSyaloka meM candroM aura sUryoM ke 66-66 (chiyAsaTha-chiyAsaTha) piTaka haiM / 1 piTaka jambUdvIpa meM, 2 piTaka lavaNasamudra meM, 6 piTaka dhAtakIkhaNDa meM, 21 piTaka kAlodadhi meM aura 36 piTaka ardhapuSkaravaradvIpa meM, kula milAkara 66 piTaka sUryoM ke aura 66 piTaka candroM ke haiM // 4 // manuSyaloka meM nakSatroM meM 66 piTaka haiM / eka-eka piTaka meM chappana-chappana nakSatra haiM // 5 // manuSyaloka meM mahAgrahoM ke 66 piTaka haiM / eka-eka piTaka meM 176-176 mahAgraha haiM // 6 // isa manuSyaloka meM candra aura sUryoM kI cAra-cAra paMktiyAM haiN| eka-eka paMkti meM 66-66 candra aura sUrya haiM // 7 // isa manuSyaloka meM nakSatroM kI 56 paMktiyAM haiN| pratyeka paMkti meM 66-66 nakSatra haiM // 8 // . isa manuSyaloka meM grahoM kI 176 paMktiyAM haiM / pratyeka paMkti meM 66-66 graha haiM // 9 // ye candra-sUryodi saba jyotiSka maNDala merUparvata ke cAroM ora pradakSiNA karate haiM / pradakSiNA karate hue ina candrAdi ke dakSiNa meM hI merU hotA hai, ataeva inheM pradakSiNAvartamaNDala kahA haiM / (manuSyalokavartI saba candrasUryAdi pradakSiNAvartamaNDala gati se paribhramaNa karate haiN|) candra, sUrya, aura grahoM ke maNDala anavasthita haiM (kyoMki yathAyoga rUpa se anya maNDala para ye paribhramaNa karate rahate haiM / ) // 10 // 177. (i) nakkhattatAragANaM avaTThiyA maMDalA munneyvvaa| tevi ya payAhiNA-vattameva merU aNucaraM ti||11|| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [45 tRtIya pratipatti : samayakSetra ( manuSyakSetra) kA varNana ] rayaNiyaradiNayarANaM uDDhe va ahe va saMkamo nntthi| maMDalasaMkamaNa puNa abhitara bAhiraM tirie||12|| rayaNiyaradiNayarANaM nakkhattANaM mahaggahANaM c|| cAraviseseNa bhave suhadukkhavihI maNussANaM // 13 // tesiM pavisaMtANaM tAvakkhettaM tu vaDDae niymaa|| teNeva kameNa puNo parihAyaI nivakhamaMtANaM // 14 // tesiM kalaMbuyApupphasaMThiyA hoI taavkhettphaa| aMto ya saMku yA bAhiM vitthaDA caMdasUrANaM // 15 // keNaM vaDDai caMdo parihANI keNa hoI cNdss| kAlo vA joNho vA keNa aNubhAveNa caMdassa // 16 // kiNhaM rAhuvimANaM niccaM caMdeNa hoi avirhiyN| cauraM gulamappattaM hiTThA caMdassa taM carai // 17 // bAvaTuiM bAvaTThi divase divase u sukkpkkhss| jaM parivaD Dhe i caMdo, khavei taM ceva kAleNaM // 18 // pannarasaibhAgeNa ya caMdaM pannara sameva taM vri| pannarasaibhAgeNa ya puNo vi taM cevatikkamai // 19 // evaM vaDva i caMdo parihANI eva hoI cNdss| kAlo vA joNhA vA teNaNubhAveNa caMdassa // 20 // aMto maNussakhette havaMti cArovagA ya uvvnnnnaa| paMcavihA joisiyA caMdA sUrA gaha gaNA ya // 21 // teNa paraM je sesA caMdAiccagaha tAra nkkhttaa| natthi gaI na vi cAro avaTThiyA te muNeyavvA // 22 // do caMdA iha dIve cattAri ya sAgare lvnntoe| dhAyaisaMDe dIve bArasa caMdA ya sUrA y||23|| do do jaMbUddIve sasisUrA duguNiyA bhave lvnne| lAvaNigA ya tiguNiyA sasisUrA dhAyaisaMDe // 24 // dhAyaisaMDappabhiI uddiTTha tiguNiyA bhave cNdaa| Ailla caMdasahi yA aNaMtarANaMtare khette // 25 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] [ jIvAjIvAbhigamasUtra rikkhaggahatAraggaM dIvasamudde jahiccha se nAuM / tassa sasIhiM guNiyaM rikkhaggahatAra gANaM tu // 26 // caMdAo sUrassa ya sUrA caMdassa aMtaraM hoi / pannAsa sahassAiM tu joyaNANaM aNUNAI // 27 // sUrassa ya sUrassaya sasiNo sasiNo ya aMtaraM hoI / bahiyAo maNussanagassaM joyaNANaM sayasahassaM // 28 // sUraM tariyA caMdA caMdaMtariyA ya diNayarA dittA / cittaMtarale sAgA suhalesA maMdalesA ya // 29 // aTThAsIiM ca gahA aTThAvIsaM ca hoMti nakkhattA / egasasiparivAro etto tArANaM vocchAmi // 30 // chAvaTThi sahassAiM nava ceva sayAI paMcasayarAI / egasasiparivAro tArAgaNako DikoDINaM // 31 // bahiyAo maNussanagassa caMdasUrANa avaTThiyA jogA / caMdA abhIijuttA sUrA puNa hoMti pussehiM // 32 // 177. (i) nakSatra aura tArAoM ke maNDala avasthita haiM / arthAta ye niyatakAla taka eka maNDala meM rahate haiM / (kintu isakA matalaba yaha nahIM ki ye vicaraNa nahIM karateM), ye bhI merUparvata ke cAroM ora pradakSiNAvartamaNDala gati se paribhramaNa karate haiM // 11 // candra aura sUrya kA Upara aura nIce saMkrama nahIM hotA ( kyoMki aisA hI jagata svabhAva hai|) inakA vicaraNa tiryak dizA meM sarva Abhyantara maNDala se sarvabAhyamaNDala taka aura sarvavAhyamaNDala se sarva AbhyantaramaNDala taka hotA rahatA hai // 12 // candra, sUrya, nakSatra, mahAgraha, aura tArAoM kI gativizeSa se manuSyoM ke sukha-dukha prabhAvita hote // 13 // sarvabAhyamaNDala se AbhyantaramaNDala meM praveza karate hue, sUrya aura candramA kA tApakSetra pratidina kramazaH niyama se AyAma kI apekSA bar3hatA jAtA hai aura jisa krama se vaha bar3hatA hai usI krama se sarvAbhyantaramaNDala se bAhara nikalane vAle sUrya aura candramA kA tApakSetra pratidina kramaza: ghaTatA jAtA hai // 14 // una candra-sUryo ke tApakSetra kA mArga kadaMbapuSpa ke AkAra jaisA hai| yaha merU kI dizA meM saMkucita hai aura lavaNasamudra kI dizA meM vistRta hai // 15 // bhagavan ! candramA zuklapakSa meM kyoM bar3hatA hai aura kRSNapakSa meM kyoM ghaTatA hai ? kisa kAraNa se Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: samayakSetra ( manuSyakSetra) kA varNana ] kRSNapakSa aura zuklapakSa hote haiM ? // 16 // gautama ! kRSNa varNa kA rAhu-vimAna candramA se sadA cAra aMgula dUra rahakara candravimAna ke nIce calatA hai| (isa taraha calatA huA vaha zuklapakSa meM dhIre-dhIre candramA ko prakaTa karatA hai aura kRSNapakSa meM dhIre-dhIre use DhaMka letA hai // 17 // ) [ 47 zuklapakSa candramA pratidina candravimAna ke 62 bhAga pramANa bar3hatA hai aura kRSNapakSa meM 62 bhAga pramANa ghaTatA hai| [yahAM 62 bhAga kA spaSTIkaraNa aisA karanA cAhie ki candravimAna ke 62 bhAga karane caahie| inameM se Upara ke do bhAga svabhAvata: AvArya ( AvRta hone yogya) na hone se unheM chor3a denA caahie| zeSa 60 bhAgoM ko 15 se bhAga dene para cAra-cAra bhAga prApta hote haiN| ye cAra-cAra bhAga hI yahAM 62 bhAga kA artha samajhanA caahie| cUrNikAra ne bhI aisI hI vyAkhyA kI hai| paramparAnusAra sUtravyAkhyA karanI cAhie sva- - buddhi se nahIM / // 18 // candravimAna ke pandrahaveM bhAga ko kRSNapakSa meM rAhuvimAna apane pandrahaveM bhAga se DhaMka letA hai aura zuklapakSa meM usI pandrahaveM bhAga ko mukta kara detA hai // 19 // isa prakAra candramA kI vRddhi aura hAni hotI hai aura isI kAraNa kRSNapakSa aura zuklapakSa hote haiM // 20 // manuSyakSetra ke bhItara candra, sUrya, graha, nakSatra evaM tArA - ye pAMca prakAra ke jyotiSka gatizIla haiM // 21 // ar3hAI dvIpa se Age - (bAhara) jo pAMca prakAra ke candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA haiM ve gati nahIM karate, (maNDala gati se) vicaraNa nahIM karate ataeva avasthita ( sthita ) haiM // 22 // isa jambUdvIpa meM do candra aura do sUrya haiN| lavaNasamudra meM cAra candra aura cAra sUrya haiM / dhAtakIkhaNDa meM bAraha candra aura bAraha sUrya haiM // 23 // jambUdvIpa meM do candra aura do sUrya haiN| inase dugune lavaNasamudra meM haiM aura lavaNasamudra ke candrasUryo ke tigune candra-sUrya dhAtakIkhaNDa meM haiM // 24 // dhAtakIkhaNDa ke Age ke samudra aura dvIpoM meM candroM ora sUryoM kA pramANa pUrva ke dvIpa yA samudra ke pramANa se tigunA karake usameM pUrva-pUrva ke saba candroM aura sUryoM ko jor3a denA caahie| (jaise dhAtakIkhaNDa meM 12 candra aura 12 sUrya kahe haiM to kAlodadhisamudra meM inase tigune arthAt 12x3=36 tathA pUrva-pUrva ke - jambUdvIpa ke 2 aura lavaNasamudra ke 4, kula 6 jor3ane para 42 candra aura sUrya kAloda samudra meM haiN| isI vidhi se Age ke dvIpa samudroM meM candroM aura sUryoM kI saMkhyA kA pramANa jAnA jA sakatA haiM // 25 // jina dvIpoM aura samundroM meM nakSatra, graha evaM tArA kA pramANa jAnane kI icchA ho to una dvIpoM aura samudroM ke candra sUryoM ke sAtha eka-eka candra-sUrya parivAra se guNA karanA caahie| (jaise lavaNasamudra meM 4 candramA haiN| eka-eka candra ke parivAra meM 28 nakSatra haiM to 28 ko 4 se guNA karane para 112 nakSatra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra 48 ] lavaNasamudra meM jAnane caahie| eka-eka candra ke parivAra meM 88-88 graha haiM, 88x4= 352 graha lavaNasamudra meM jAnane caahie| eka candra ke parivAra meM chiyAsaTha hajAra nau sau pacahattara koDAkoDI tArAgaNa haiM to isa rAzi meM cAra kA guNA karane para do lAkha sar3asaTha hajAra nau sau koDAkoDI tArAgaNa lavaNasamudra meM haiM / ) // 26 // manuSyakSetra ke bAhara jo candra aura sUrya haiM, unakA antara pacAsa-pacAsa hajAra yojana kA hai| yaha antara candra se sUrya kA aura sUrya se candra kA jAnanA cAhie // 27 // sUrya se sUrya kA ora candra se candra kA antara mAnuSottaraparvata ke bAhara eka lAkha yojana kA hai // 28 // (manuSyaloka se bAhara paMktirUpa meM avasthita ) sUryAntarita candra aura candrAntarita sUrya apane apane teja:puMja se prakAzita hote hai inakA antara aura prakAzarUpa lezyA vicitra prakAra kI hai| (arthAta candamA kA prakAza zItala hai aura sUrya kA prakAza uSNa hai| ina candra sUryoM kA prakAza eka dUsare se antarita hone se na to manuSyaloka kI taraha ati zItala yA ati uSNa hotA hai kintu sukha - rUpa hotA hai ) // 29 // 1 eka candramA ke parivAra meM 88 graha aura 28 nakSatra hote haiM / tArAoM kA pramANa Age kI gAthAoM meM kahate hai // 30 // eka candra ke parivAra meM 66 hajAra 9 sau 75 koDAkoDI tAre haiM // 31 // manuSyakSetra ke bAhara ke candra aura sUrya avasthita yoga vAle haiM / candra abhijitnakSatra se aura sUrya puSyanakSatra se yukta rahate haiN| (kahIM kahIM " avaTThiyA teyA" aisA pATha hai, usake anusAra avasthita teja vAle haiM, arthAt vahAM manuSyaloka kI taraha kabhI atiuSNatA aura kabhI atizItalatA nahIM hotI hai / ) // 32 // vivecana - ukta gAthAeM spaSTArtha vAlI haiN| kevala 13vIM gAthA meM jo kahA gayA hai ki ina candra sUrya nakSatra graha aura tArAoM kI cAlavizeSa se manuSyoM ke sukha-duHkha prabhAvita hote haiM, isakA spaSTIkaraNa karate hue vRttikAra likhate haiM ki manuSyoM ke karma sadA do prakAra ke hote haiM - zubhavedya aura azubhavedya / karmoM ke vipAka (phala) ke hetu sAmAnyatayA pAMca haiM - dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava / kahA haiudayakkhayakhaovasamovasamA jaM ca kammuNo bhaNiyA / davvaM khettaM kAlaM bhAvaM bhavaM ca saMpappa // 1 // arthAta- karmoM ke udaya, kSaya, kSayopazama aura upazama meM dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava nimitta hote haiM / prAya: zubhavedya karmoM ke vipAka meM zubha dravya kSetrAdi sAmagrI heturUpa hotI hai aura azubhavedya karmo ke vipAka meM azubha dravya-kSetra Adi sAmAgrI kAraNabhUta hotI hai| isalie jaba jina vyaktiyoM ke janmanakSatrAdi ke anukUla candrAdi kI gati hotI hai taba una vyaktiyoM ke prAyaH zubhavedya karma tathAvidha vipAka sAmagrI pAkara udaya meM Ate haiM, jinake kAraNa zarIra nIrogatA, dhanavRddhi, vairopazamana, priyasamprayoga, kAryasiddhi Adi hone se sukha prApta hotA hai| ataeva parama vivekI buddhimAn vyakti kisI bhI kArya ko Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : samayakSetra (manuSyakSetra) kA varNana] [49 zubha tithi nakSatrAdi meM Arambha karate haiM, cAhe jaba nhiiN| tIrthakaroM kI bhI AjJA hai ki pravAjana (dIkSA) Adi kArya zubhakSetra meM zubha dizA meM mukha rakhakara, zubha tithi nakSatra Adi muhUrta meM karanA cAhie, jaisA ki paMcavastuka grantha meM kahA hai esA jiNANa ANA khettAiyA ya kammaNo bhnniyaa| udayAikAraNaM jaM tamhA savvattha jaiyavvaM // 1 // ataeva chadmasthoM ko zubha kSetra aura zubha muhUrta kA dhyAna rakhanA caahie| jo atizaya jJAnI bhagavanta haiM ve to atizaya ke bala se hI savidhnatA yA nirvighnatA ko jAna lete haiM ataeva ve zubha tithimuhurtAdi kI apekSA nahIM rakhate / chadmasthoM ke lie vaisA karanA ThIka nahIM haiM / jo loga yaha kahate haiM ki bhagavAn ne apane pAsa pravrajyA ke lie Aye hue vyaktiyoM ke lie zubha tithi Adi nahIM dekhI; unakA yaha kathana ThIka nahIM hai| bhagavAn to atizaya jJAnI haiN| unakA anukaraNa chadmasthoM ke lie ucita nahIM haiM / ataeva zubha tithi Adi zubha muhurta meM kAryArambha karanA ucita hai| ukta rIti se grahAdi kI gati manuSyoM ke sukha-duHkha meM nimittabhUta hotI hai| 178.(a) mANusuttare NaM bhaMte ! pavvae kevaiyaM uDDhaM uccatteNaM? kevaiyaM uvveheNaM? kevaiyaM mUle vikkhaMbheNaM ? kevaiyaM sihare vikkhaMbheNaM ? kevaiyaM aMto giripariraeNaM ? kevaiyaM bAhiM giripariraeNaM? kevaiyaM majhe giripariraeNaM? kevaiyaM uvari giripariraeNaM? goyamAM! mANusuttare NaM pavvae sattarasa ekkavIsAiM joyaNasayAI uDDhaM uccatteNaM, cattAri tIse joyaNasae kosaM ca uvveheNaM, mUle dasabAbIse joyaNasae vikkhaMbheNaM majhe sattatevIse joyaNasae vikkhaMbheNaM, uvari cattAricauvIse joyaNasae vikkhaMbheNaM, aMto giripariraeNaM egA joyaNakoDI, bAyAlIsaM ca sayasahassAiM tIsaM ca sahassAiM, doNNi ya auNApaNNe joyaNasae kiMci visesAhie parikkheveNaM / bAhiragiripariraeNaM-egA joyaNakoDI, bAyAlIsaM ca sayasahassAiM chattIsaM ca sahassAI sattacoddasottare joyaNasae prikkhevennN| majhe giripariraeNaM-egA joyaNakoDI bAyAlIsaM ca sahasahassAI cottIsaM ca sahassA aTThatevIse joyaNasae prikkhevennN| uvari giripariraeNaM egA joyaNakoDI bAyAlIsaM ca sayasahassAiM battIsaM ca sahassAiM nava ya battIse joyaNasae prikkhevennN| mUle vicchiNNe majjhe saMkhitte uppiM taNue aMto saNhe majjhe bAhiM darisaNijje IsiM saNNisaNNe sIhaNisAi, avaddhajavarAsisaMThANasaMThie savvajaMbUNayAmae acche , saNhe jAva pddiruuve| ubhao pAsiM dohiM paumavaraveiyAhiM dohi ya vaNasaMDehiM savvao samaMtA saMparikkhitte, vaNNao donnhvi|| 178. (a) he bhagavan ! mAnuSottaraparvata kI U~cAI kitanI hai? usakI jamIna meM gaharAI kitanI hai? vaha mUla meM kitanA caur3A hai? madhya meM kitanA caur3A hai aura zikhara para kitanA caur3A hai? usakI andara kI paridhi kitanI hai? usakI bAharI paridhi kitanI hai, madhya meM usakI paridhi kitanI hai aura Upara kI paridhi kitanI hai? Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50] [jIvAjIvAbhigamasUtra __gautama ! mAnuSottaraparvata 1721 yojana pRthvI se U~cA hai / 430 yojana aura eka kosa pRthvI meM gaharA hai| yaha mUla meM 1022 yojana caur3A hai, madhya meM 723 yojana caur3A aura Upara 424 yojana caur3A hai| pRthvI ke bhItara kI isakI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha tIsa hajAra do sau unapacAsa (1,42,30,249) yojana hai| bAhyabhAga meM nIce kI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha, chattIsa hajAra sAta sau caudaha (1,42,36,714) yojana hai / madhya meM eka karor3a bayAlIsa lAkha cauMtIsa hajAra ATha sau teIsa (1,42,34,823) yojana kI hai| Upara kI paridhi eka karor3a bayAlIsa lAkha battIsa hajAra nau / sau battIsa (1,42,32,932) yojana kI hai| yaha parvata mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara patalA (saMkucita) hai| yaha bhItara se cikanA hai , madhya meM pradhAna (zreSTha) aura bAhara se darzanIya hai| yaha parvata kucha baiThA huA hai arthAta jaise siMha apane Age ke donoM pairoM ko lambA karake pIche ke donoM pairoM ko sikoDakara baiThatA hai, usa rIti se baiThA huA hai / (ziraH pradeza meM unnata aura pichale bhAga meM nimna nimnatara hai| isI ko aura spaSTa karate hai ki) yaha parvata Adhe yava kI rAzi ke AkAra meM rahA huA hai (ardhva-adhobhAga se chinna aura madhyabhAga meM unnata hai)| yaha parvata pUrNarUpa se jAMbUnada (svarNa) maya hai, AkAza ora sphaTikamaNi kI taraha nirmala hai, cikanA hai yAvat pratirUpa hai / isake donoM ora do padmavaravedikAeM aura do vanakhaNDa ise saba ora se ghere hue sthita haiN| donoM kA varNanaka kahanA caahie| . 178. (A) se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai-mANusuttare pavvae mANusuttare pavvae ? goyamA ! mANusuttarassa NaM pavvayassa anto maNuyA uppiM suvaNNA bAhiM devaa| aduttaraM ca NaM goyamA! mANusuttarapavvayaM maNuyA NaM kayAvi vIivaiMsu vA vIivayaMti vA vIivaissaMti vA NaNNattha cAraNehiM vA vijjAharehiM vA devakammuNA vA vi, se teNaTheNaM goyamA ! 0 aduttaraM ca NaM jAva Nicce tti| jAvaM ca NaM mANusuttare pavvae tAvaM ca NaM assiM loe tti pavuccai jAvaM ca NaM vAsAiM vA vAsadharAI vA tAvaM ca NaM assiM loe tti pavuccai jAvaM ca NaM gehAiM vA gehAvayaNAi vA tAvaM ca NaM assiM loe tti pavuccai, jAvaM ca NaM gAmAi vA jAva rAyahANIi vA tAvaM ca NaM assi loe tti pavuccai, jAvaM ca NaM arahaMtA cakkavaTTI baladevA vAsudevA paDivAsudevA cAraNA vijjAharA samaNA samaNIo sAvayA sAviyAo maNuyA pagaibhaddagA viNIyA tAvaM ca NaM assi loe tti pvucci|| ___jAvaM ca NaM samayAi vA AvaliyAi vA ANapANui vA thovAi vA lavAi vA muhuttAi vA divasAi vA ahorattAi vA pakkhAi vA mAsAi vA uUi vA ayaNAi vA saMvaccharAi vA jugAi vA vAsasayAi vA vAsasahassAi vA vAsasayasahassAi vA puvvaMgAi vA puvvoi vA tuDiyaMgAi vA evaM puvve tuDie aDDe avave hUhukae uppale paume NaliNe acchiniure aue paue Naue cUliyA sIsapaheliyA jAva ya sIsapaheliyaMgei vA sIsapaheliyAi vA paliovamei vA. sAgarovamei. vA avasappiNIi vA osappiNIi vA tAvaM ca NaM assiM loe pvucci| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: samayakSetra ( manuSyakSetra) kA varNana ] [51 jAvaM ca NaM bAdare vijjukAre bAyare thaNiyasadde tAvaM ca NaM assi loe pavuccai, jAvaM ca NaM bahave orAlA balAhakA saMseyaMti saMmucchaMti vAsaM vAsaMti tAvaM ca NaM assi loe pavuccai, jAvaM ca NaM bAyare teukAe tAvaM ca NaM assi loe pavuccai, jAvaM ca NaM AgarAI vA nadIui vA nihIi vA tAvaM ca NaM assi loetti pavuccai; jAvaM ca NaM agaDAi vA NaItti vA tAvaM ca assaM loe. jAvaM ca NaM caMdovarAgAi vA sUrovarAgAi vA caMdapariesAi vA sUrapariesAi vA paDicaMdAi vA paDisUrAi vA iMdadhaNui vA udagamacchei vA kapihasiyAi vA tAvaM ca NaM assi loetti pavacca / jAvaM ca NaM caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM abhigamaNa- NiggamaNavuDDha - NivvuDDhi - aNavaTThiyasaMThANasaMThiI Adhavijja i tAvaM ca NaM assi loe pavuccai // 178. (A) he bhagavan ! yaha mAnuSottaraparvata kyoM kahalAtA hai ? gautama ! mAnuSottara parvata ke andara - andara manuSya rahate haiM, isake Upara suparNakumAra deva rahate haiM aura isase bAhara deva rahate haiM / gautama ! dUsarA kAraNa yaha hai ki isa parvata ke bAhara manuSya (apanI zakti se) na to kabhI gaye haiM, na kabhI jAte haiM aura na kabhI jAeMge, kevala jaMghAcAraNa aura vighAcAraNa muni tathA devoM dvArA saMharaNa kiye manuSya isa parvata se bAhara jA sakate haiN| isalie yaha parvata mAnuSottaraparvata kahalAtA hai / ' athavA he gautama ! yaha nAma zAzvata hone se animittika haiN| jahAM taka yaha mAnuSottaraparvata hai vahIM taka yaha manuSya-loka hai ( arthAt manuSyaloka meM hI varSa, varSadhara, gRha Adi haiM isase bAhara nhiiN| Age sarvatra aisA hI samajhanA caahie|) jahAM taka bharatAdi kSetra aura varSadhara parvata haiM vahAM taka manuSyaloka hai| jahAM taka ghara yA dukAna Adi haiM vahA taka manuSyaloka hai| jahAM taka grAma yAvat rAjadhAnI hai, vahAM taka manuSyaloka hai| jahAM taka arihanta, cakravartI, baladeva, prativAsudeva, jaMghAcAraNa muni, vidyAcAraNa muni, zramaNa, zramaNiyAM, zrAvaka, zrAvikAeM aura prakRti se bhadra vinIta manuSya haiM, vahAM taka manuSyaloka hai / avava, jahAM taka samaya, AvalikA, Ana-prANa ( zvAsocchvAsa), stoka (sAta zvAsocchvAsa), lava (sAta stoka), muhUrta, dina, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu (do mAsa), ayana (cha: mAsa), saMvatsara (varSa) yuga (pAMca varSa), sau varSa, hajAra varSa, lAkha varSa, pUrvAMga, pUrva, truTitAMga, truTita, isI krama se aDDa, hUhuka, utpala, padma, nalina, arthanikura (acchiNeura), ayuta, prayuta, nayuta, cUlikA, zIrSa - prahelikA, palyopama, sAgaropama, avasarpiNI aura utsarpiNI kAla hai, vahAM taka manuSyaloka hai / jahAM taka bAdara vidyuta aura bAdara stanita (meghagarjana) hai, jahAM taka bahuta se udAra - bar3e megha utpanna hote haiM, sammUrchita hote haiM (banate-bikharate haiM), varSA barasAte haiM, vahAM taka manuSyaloka hai| jahAM taka bAdara tejaskAya (agni) hai, vahAM taka manuSyaloka hai| jahAM taka khAna, nadiyAM aura nidhiyAM hai, kue, tAlAba Adi haiM, vahAM taka manuSyaloka hai| jahAM taka candragrahaNa, sUryagrahaNa, candrapariveSa, sUryapariveSa, praticandra, pratisUrya, indhradhanuSa, udaka1. manuSyANAmuttaraH- paraH iti mAnuSottaraH / - vRtti Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] [jIvAjIvAbhigamasUtra matsya aura kapihasita Adi haiM , vahAM taka manuSyaloka hai| jahAM taka candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAoM kA abhigamana, nirgamana, candra kI vRddhi-hAni tathA candrAdi kI satata gatizIlatA rUpa sthiti kahI jAtI hai, vahAM taka manuSyaloka hai| vivecana- prastuta sUtra meM kahA gayA hai ki jahAM taka bharatAdi varSa (kSetra), varSadhara parvata, ghara dukAna-makAna, grAma, nagara, rAjadhAnI, arihaMtAdi, zlAdhya purUSa, prakRtibhadrika vinIta manuSyAdi, samaya Adi kA vyavahAra, vidyuta meghagarjana, meghotpatti, bAdara, agni, khAna, nadiyAM, nidhiyAM, kue-tAlAba tathA AkAza meM candra-sUryAdi kA gamanAdi hai, vahAM taka manuSyaloka haiM / isakA phalitArtha yaha hai ki ukta saba kA astitva manuSyaloka meM hI hai| manuSyaloka se bAhara ukta sabakA astitva nahIM hai| manuSyaloka kI sImA karane vAlA hone se mAnuSottaraparvata, mAnuSottaraparvata kahalAtA hai / mAnuSottaraparvata se pare- bAhara kI ora ukta saba padArthoM aura vyavahAroM kA sadabhAva nahIM hai| prastuta sUtra meM Aye hue kAlacakra ke sambandha meM spaSTIkaraNa Avazyaka hai ata: usakA saMkSepa meM nirUpaNa kiyA jAtA hai kAla kA sabase sUkSma aMza, jisakA phira vibhAga na ho sake, vaha samaya kahA jAtA hai / isakI sUkSmatA ko samajhAne ke lie zAstrakAroM ne eka sthUla udAharaNa diyA hai| jaise koI tarUNa, balavAn, hRSTapuSTa , svastha aura nipuNa kalAkuzala darjI kA putra kisI jINa-zIrNa zATikA (sAr3I) ko hAtha meM lete hI ekadama binA hAtha phailAye zIghra hI phAr3a detA hai / dekhane vAloM koM aisA pratIta hotA hai ki isane palabhara meM sAr3I ko phAr3a diyA hai, parantu tattvadRSTi se usa sAr3I ko phAr3ane meM asaMkhyAta samaya lage haiN| sAr3I meM agaNita tantu haiN| Upara kA tantu phaTe binA nIce kA tantu nahIM phaTa sakatA hai| ataeva yaha mAnanA par3atA hai ki pratyeka tantu ke phaTane kA kAla alaga-alaga hai / vaha tantu bhI kaI rezoM se banA hotA hai / ve reze bhI krama se hI phaTate haiM / ataeva sAr3I ke uparitana tantu ke uparitana reze ke phaTane meM jitanA samaya lagA usase bhI bahuta sUkSmattara samaya kahA gayA hai| jaghanyayuktAsaMkhyAta samayoM kI eka AvalikA hotI hai| saMkhyeya AvalikAoM kA eka ucchvAsa hotA hai aura saMkhyeya AvalikAoM kA eka ni:zvAsa hotA hai| eka ucchvAsa aura eka ni:zvAsa milakara eka Ana-prANa hotA hai / tAtparya yaha hai ki eka hRSTa aura nIroga vyakti zrama aura bubhukSA Adi se rahita avasthA meM svAbhAvika rUpa se jo zvAsocchvAsa letA hai, vaha eka zvAsocchvAsa kA kAla Ana-prANa kahalAtA hai| sAta Ana-prANoM kA eka stoka aura sAta stokoM kA eka lava hotA haiN| 77 1. haTThassa aNavagallasa nirUvakiTThassa jntunno| ege usAsanIsAse esa pANutti vuccai // 1 // satta pANUNi se thove satta thovANi se lve| lavANaM sattahattarie esa muhUtte viyAhie // 2 // egA koDI sattaTThI lakkhA sattattarI sahassA y| do ya sayA solahiyA AvaliyANaM muhuuttmmi||3|| tinni sahassA satta ya sayAI tevattariM ca uusaasaa| esa muhatto bhaNio savvehiM aNaMtaNANIhiM // 4 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : samayakSetra (manuSyakSetra) kA varNana] [53 lavoM kA eka muhUrta hotA hai| eka muhUrta meM eka karor3a sar3asaTha lAkha satattara hajAra do so solaha (1,67,77,216) AvalikAeM hotI hai| eka muhUrta meM tIna hajAra sAta sau tihattara (3773) ucchAsa hote haiN| tIsa muhUrtoM kA eka ahorAtra, pandraha ahorAtra kA eka pakSa, do pakSoM kA eka mAsa, do mAsa kI eka Rtu hotI hai / jainasiddhAntAnusAra prAvRTa, varSA, zarada, hemanta, vasanta aura grISma-ye chaha RtueM haiN| ASADha aura zrAvaNa mAsa prAvRT Rtu haiM , bhAdrapada-Azvina varSARtu, kArtika-mRgazira zarada Rtu, pauSamAgha hemantaRtu, phAlguna-caitra vasantaRtu aura vaizAkha-jyeSTha grISmaRtu hai| ___tIna RtuoM kA eka ayana, do ayana kA eka saMvatsara (varSa), pAMca saMvatsara kA eka yuga, vIsa yuga kA sau vrss| pUrvAcAryoM ne eka ahorAtra, eka mAsa aura eka varSa meM jitane ucchvAsa hote haiM, unakA saMkalana ina gAthAoM meM kiyA hai egaM ca sayasahassaM UsAsANaM tu terasa shssaa| nauyasaeNa ahiyA divasa-nisiM hoMti vinneyaa||1|| mAse vi ya ussAsA lakkhA tittIsa shspnnnui| satta sayAiM jANasu kahiyAI pUvvasUrIhiM // 2 // cattAri ya koDIo lakkhA satteva hoMti naayvv| aDayAlIsa sahassA cAra sayA hoMti variseNaM // 3 // eka lAkha teraha hajAra nau sau (1,13,900) ucchvAsa eka dina meM hote haiM / tetIsa lAkha paMcAnavai hajAra sAta sau (33,95,700) ucchvAsa eka mAsa meM hote haiM / cAra karor3a sAta lAkha aDatAlIsa hajAra cAra sau (4,07,48,400) ucchvAsa eka varSa meM hote haiM / dasa sau varSa kA hajAra varSa aura sau hajAra varSa kA eka lAkha varSa hote haiM / 84 lAkha varSa kA eka pUrvAMga, 84 lAkha pUrvAMga kA eka pUrva hotA hai / 84 lAkha pUrvo kA eka truTittAMga, 84 lAkha truTitAMgoM kA eka truTita; 84 lAkha truTitoM kA eka aDDAMga, 84 lAkha aDDAMgoM kA eka aDDa; 84 lAkha aDDoM kA eka avavAMga 84 lAkha avavAMgoM kA eka avava, 84 lAkha avavoM kA eka hUhukAMga, 84 lAkha hUhukAMgoM kA eka hUhuka, 1."ASADhAdyA RtavaH itivacanAt / ye tvabhidadhati vasantAdyA RtavaH tadapramANamavasAtavyam jainmtottiirnntvaat|"-vRttiH|, Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] [jIvAjIvAbhigamasUtra 84 lAkha hUhukoM kA eka utpalAMga, 84 lAkha utpalAMgoM kA eka utpala, 84 lAkha utpaloM kA eka padmAMga, 84 lAkha padmAMgoM kA eka padma, 84 lAkha padoM kA eka nalinAMga, 84 lAkha nalinAMgoM kA eka arthanikurAMga, 84 lAkha arthanikurAMgoM kA eka nalina, 84 lAkha nalinoM kA eka arthanikura, 84 lAkha arthanikuroM kA eka ayutAMga, 84 lAkha ayutAMgoM kA eka ayuta, 84 lAkha ayutoM kA eka prayutAMga, 84 lAkha prayutAMgoM kA eka prayuta, 84 lAkha prayutoM kA eka nayutAMga, 84 lAkha nayutAMgoM kA eka nayuta, 84 lAkha nayutoM kA eka cUlikAMga, 84 lAkha cUlikAMgoM kI eka cUlikA, 84 lAkha cUlikAoM kA eka zIrSaprahelikAMga, 84 lAkha zIrSaprahelikAMgoM kI eka shiirssprhelikaa| isa prakAra samaya se lagAkara zIrSaprahelikAparyanta kAla hI gaNita kA viSaya hai| isase Age kA kAla upamAoM se jJeya hone se aupamika hai| palya kI upamA se jJeya kAla palyopama hai aura sAgara kI upamA se jJeya kAla sAgaropama hai| palyopama aura sAgaropama kA varNana pahale kiyA jA cukA hai| dasa koDAkoDI palyopama kA eka sAgaropama hotA hai| dasa koDAkoDI sAgaropama kA eka avasarpiNI kAla hotA hai| itane hI samaya kA eka utsarpiNI kAla hotA hai| eka avasarpiNI aura utsarpiNI kAla arthAta bIsa koDAkoDI sAgaropama kA eka kAlacakra hotA hai| ukta kAlacakra kA vyavahAra manuSyaloka meM hI hai| kyoMki kAladravya manuSyakSetra meM hI hai| vRttikAra ne arihaMtAdi pATha ke bAda vidyutkAya udAra balAhaka Adi pATha kI vyAkhyA kI hai aura isake bAda samayAdi kI vyAkhyA kI hai| isase pratIta hotA hai ki vRttikAra ke sAmane jo prati thI usameM isI krama se pATha kA honA saMbhavita hai| kintu krama kA bheda hai artha kA bheda nahIM hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : samayakSetra ( manuSyakSetra) kA varNana] 179. aMto NaM bhaMte ! maNussakhettassa je caMdimasUriyagahagaNanakkhattatArArUvA te NaM bhaMte ! devA kiM uDDovavaNNagA kappovavaNNagA vimANovavaNNagA cArovavaNNagA cAradvitIyA gatiraiyA gaisamAvaNNagA? goyamA ! te NaM devA No uDDovavaNNagA No kappovavaNNagA vimANovavaNNagA cArovavaNNaggA no cAradviIyA gatiratiyA gatisamAvaNNagA uDDamuhakalaMbuyapupphasaMThANasaMThiehiM joyaNasAhassIehiM tAvakhettehiM sAhassIyAhiM bAhiriyAhiM veuvviyAhiM parisAhiM mahayAhayanaTTagItavAitataMtItAlatuDi-yaghaNamuiMgapaDuppavAdiraveNaM divvAI bhogabhogAiM bhuMjamANA mahayA ukkiTThasIhaNAyabolakalakalasaddeNaM viulAI bhogabhogAiM bhuMjamANA accha ya pavvayarAyaM payAhiNAvattamaMDalayAraM merUM annupriyiNti| tesiM NaM bhaMte ! devANaM iMde cavai se kahamidANiM pakareMti ? goyamA ! tAhe cattAri paMca sAmANiyA taM ThANaM uvasaMpajittAMNa viharaMti jAva tattha anne iMde uvavaNNe bhvi| iMdaTThANe NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahie uvavaeNaM ? goyamA ! jahaNaNeNaM evaM samayaM ukkoseNaM chmmaasaa| bahiyA NaM bhaMte ! maNussakhettassa je caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvA te NaM bhaMte ! devA kiM uDDovavaNNagA kappovavaNNagA vimANovavaNNagA cArovavaNNagA cAradvatIyA gatiratiyA gatisamAvaNNagA? ___goyamA ! te NaM devA No uDDovaNNagA no kappovavaNNagA vimANovavaNNagA, no cArovavaNNagA cAraTTiIyA, no gatiratiyA no gatisamAvaNNagA pakkiTTagasaMThANasaMThiehiM joyaNasayasAhassiehiM tAvakkhettehiM sAhassiyAhiM ya bAhirAhiM veuvviyAhiM parisAhiM mahayAhayanaTTagIyavAiyaraveNaM divvAiM bhogabhogAiM bhuMjamANA suhalessA sIyalessA maMdalessA maMdAyavalessA, cittaMtaralesAgA, kUDA iva ThANaTThiyA aNNoNNasamogADhAhiM lesAhiM te paese savvao samaMtA obhAseMti ujjoveMti taveMti pbhaaseNti| jayA NaM bhaMte ! tesiM devANaM iMde cayai, se kahamidANiM pakareMti ? goyamA ! jAva cattAri paMca sAmANiyA taM ThAMNa uvasaMpajittANaM viharaMti jAva tattha aNNe uvavaNNe bhvi| iMdaTThANe NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahao uvavAeNaM ? goyamA ! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM chmmaasaa| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] [ jIvAjIvAbhigamasUtra 179. bhadanta ! manuSyakSetra ke andara jo candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAgaNa haiM, ve jyotiSka deva kyA UrdhvavimAnoM meM (bAraha devaloka se Upara ke vimAnoM meM) utpanna hue haiM yA saudharma Adi kalpoM meM utpanna hue haiM yA (jyotiSka) vimAnoM meM utpanna hue haiM ? ve gatizIla haiM yA gatirahita haiM ? gati meM i karane vAle haiM aura gati ko prApta hue haiM ? gautama ! ve deva UrdhvavimAnoM meM utpanna nahIM hue haiM, bAraha devakalpoM meM utpanna nahIM hue haiM, kintu jyotiSka vimAnoM meM utpanna hue haiM / ve gatizIla haiM, sthitizIla nahIM haiM, gati meM unakI rati haiM aura ve gatiprApta haiM / ve Urdhvamukha kadamba ke phUla kI taraha gola AkRti se saMsthita hai hajAroM yojana pramANa 'unakA tApakSetra hai, vikriyA dvArA nAnA rUpadhArI bAhya parSadA ke devoM se ye yukta haiM / jora se bajane vAle vAdyoM, nRtyoM, gItoM, vAditroM, taMtrI, tAla, truTita, mRdaMga Adi kI madhura dhvani ke sAtha divya bhogoM kA upabhoga karate hue, harSa se siMhanAda, bola ( mukha se sITI bajAte hue) aura kalakala dhvanI karate hue, svaccha parvatarAja merU kI pradakSiNAvarta maMDalagati se parikramA karate rahate haiM / bhagavan ! jaba una jyotiSka devoM kA indra cyavatA hai taba ve deva indra ke viraha meM kyA karate haiM ? gautama ! cAra-pAMca sAmAnika deva sammilita rUpa se usa indra ke sthAna para taba taka kAryarata rahate haiM taba taka ki dUsarA indra vahAM utpanna ho| bhagavan ! indra kA sthAna kitane samaya taka indra kI utpatti se rahita rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa taka indra kA sthAna khAlI rahatA hai / bhadanta ! manuSyakSetra se bAhara ke candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA rUpa ye jyotiSka deva kyA. Urdhvopapanna haiM, kalyopapanna haiM, vimAnopapanna haiM, gatizIla haiM yA sthira haiM, gati meM rati karane vAle haiM aura kyA gati prApta haiM ? gautama ! ve deva Urdhvopapannaka nahIM haiM, kalpopapannaka nahIM haiM, kintu vimAnopapannaka haiM / ve gatizIla nahIM haiM, ve sthira haiM, ve gati meM rati karane vAle nahIM haiM, ve gati prApta nahIM haiN| ve pakI huI IMTa ke AkAra ke haiM, lAkhoM yojana kA unakA tApakSetra hai / ve vikurvita hajAroM bAhya pariSad ke devoM ke sAtha jora se bajane vAle vAdyoM, nRtyoM, gItoM aura vAditroM kI madhura dhvani ke sAtha divya bhogopabhogoM kA anubhava karate haiN| ve zubha prakAza vAle haiM, unakI kiraNeM zItala aura maMda (mRdu) haiM, unakA Atapa aura prakAza ugra nahIM haiM, vicitra prakAra kA unakA prakAza hai| kUTa (zikhara) kI taraha ye eka sthAna para sthita haiM ! ina candroM aura sUryoM Adi kA prakAza eka dUsare se mizrita haiN| ve apanI milI-julI prakAza M kiraNoM se usa pradeza ko saba ora se avabhAsita, udyotita, tapita aura prabhAsita karate haiM / bhadaMta ! jaba ina devoM kA indra ccavita hotA haiM to ve deva kyA karate haiM ? gautama ! yAvat cAra-pAMca sAmAnika deva usake sthAna para sammilita rUpa se taba taka kAryarata rahate haiM jaba taka ki dUsarA indra vahAM utpanna ho / bhagavan ! usa indra-sthAna kA viraha kitane kAla taka hotA hai ? Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [57 tRtIya pratipatti : puSkarodasamudra kI vyaktavyatA] gautama ! jadhanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa taka indrasthAna indrotpatti se virahita ho sakatA puSkarodasamudra kI vyaktavyatA 180.(a) pukharavaraM NaM dIvaM pukkharode NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva saMparikkhittANaM citttthi| pukkharode NaM bhaMte ! samudde kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! saMkhe jAI joyaNasayasahassAiM cakkavAlavikkhaM bheNaM saMkhejAiM joyaNasayasahassAI parikkheveNaM pnnnntte| pukkharodassa NaM samuddassa kati dArA paNNattA ? goyamA ! cattAri dArA paNNattA, tahe va savvaM pukkharodasamuddapurathimaperaM te varUNavaradIvapurathimaddhassa paccatthimeNaM ettha NaM pukkharodassa vijae nAmaM dAre paNNatte, evaM sesaannvi| dAraMtarammi saMkhejjAiM joyaNasayasahassAI abAhAe aMtare pnnnntte| padesA jIvA ya thev| se keNaDheNaM bhaMte ! evaM vuccai pukkharode pukkharode ? goyamA ! pukkharodassa NaM samudassa udage acche patthe jacce taNue phalihavaNNAbhe pagaIe udagaraseNaM siridhara-sirippabhA ya do devA jAva mahiDDhiyA jAva paliovamadviiyA privsNti| se eteNaTheNaM jAva nnicce| pukkharode NaM bhaMte ! samudde kevaiyA caMdA pabhAsiMsu vA 3? saMkhejA caMdA pabhAseMsu vA 3 jAva tArAgaNakoDIkoDIo sobhesu vA 3 / 180. (a) gola aura valayAkAra saMsthAna se saMsthita puSkaroda nAma kA samudra puSkaravaradvIpa ko saba ora se ghere hue sthita hai| bhagavan ! puSkarodasamudra kA cakravAlaviSkaMbha kitanA hai aura usakI paridhi kitanI hai? gautama ! saMkhyAta lAkha yojana kA usakA cakravAlaviSkabha haiM aura saMkhyAta lAkha yojana kI hI usakI paridhi hai| (vaha puSkaroda eka padmavaravedikA aura eka vanakhaNDa se saba aura se ghirA huA hai|) bhagavan ! puSkarodasamudra ke kitane dvAra haiM ? gautama ! cAra dvAra haiM Adi pUrvavata kathana karanA cAhie yAvat puSkarodasamudra ke pUrvI paryanta meM aura varUNavaradvIpa ke pUrvArdha ke pazcima meM puSkarodasamudra kA vijayadvAra hai (jambUdvIpa ke vijayadvAra kI taraha saba kathana karanA caahie|) yAvat rAjadhAnI anya puSkarodasamudra meM kahanI caahie| isI prakAra zeSa dvAroM kA bhI kathana kara lenA cAhie / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra 58 ] ina dvAroM kA paraspara antara saMkhyAta lAkha yojana kA hai| pradezasparza saMbaMdhI tathA jIvoM kI utpatti kA kathana bhI pUrvavat kaha lenA cAhie / bhagavan ! puSkarodasamudra, puSkarodasamudra kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! puSkarodasamudra kA pAnI svaccha, pathyakArI, jAtivaMta (vijAtIya nahIM,) halkA, sphaTikarala kI AbhA vAlA tathA svabhAva se hI udakarasa vAlA (madhura) hai; zrIdhara aura zrIprabha nAma ke do maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAle deva vahAM rahate haiN| isase usakA jala vaise hI suzobhita hotA hai jaise candra-sUrya aura graha-nakSatroM se AkAza suzobhita hotA hai isalie puSkaroda, puSkaroda, kahalAtA hai yAvat vaha nitya hone se animittika nAma vAlA bhI hai| bhagavan ! puSkarodasamudra meM kitane candra prabhAsita hote the, hote haiM aura hoMge Adi prazna pUrvavat karanA cAhie ? gautama ! saMkhyAta candra prabhAsita hote the, hote haiM aura hoMge Adi pUrvavat kathana karanA cAhie yAvat saMkhyAta koTI-koTI tArAgaNa vahAM zobhita hote the, hote haiM aura zobhita hoNge| 180. (A) pukkharode NaM samudde varUNavareNaM dIveNaM saMparikkhitte vaTTe valayAgAre jAva ciTThai, taheva samacakkavAlasaMThie / kevaiyaM cakkavAlavikkhaMbheNaM ? kevaiyaM parikkheveNaM paNNatte ? goyamA ! saMkhe jAIM joyaNasayasahassAiM cakka vAlavikkhaM bheNaM saMkhejjAI joyaNasayasahassAiM parikkheveNaM paNNatte, paumavaraveiyAvaNasaMDavaNNao / dAraMtaraM, parasA, jIvA taheva savvaM / sekeNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccai - varUNavare dIve varUNavare dIve ? goyamA ! varUNavare NaM dIve tattha - tattha dese - dese tarhi tahiM bahuo khuDDA - khuDiyAo jAva bilapaMtiyAo acchAo patteyaM - patteyaM paumavara veiyAvanasaMDa parikkhittAo vArUNivarodagapaDihatthAo pAsAIyAo 4 / tAsu khuDDA khuDDiyAsu jAva bilapaMtiyA su bahave uppAyapavvayA jAva NaM haDahaDagA savvaphaliyAmayA acchA taheva varUNavarUNappabhA ya ettha do devA mahiDDiyA parivasaMti, se teNaTTheNaM jAva Nicce / jotisaM savvaM saMkhejjageNaM jAva tArAgaNakoDIo / 180. (A) gola aura valayAkAra puSkaroda nAma kA samudra varUNavaradvIpa se cAroM ora se ghirA huA sthita hai / pUrvavat kathana karanA cAhie yAvat vaha samacakravAlasaMsthAna se saMsthita haiM / bhagavan ! usakA cakravAlaviSkaMbha aura paridhi kitanI hai ? gautama ! varUNavaradvIpa kA viSkaMbha saMkhyAta lAkha yojana kA hai aura saMkhyAta lAkha yojana kI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : 'puSkarodasamudra kI vyaktavyatA] usakI paridhi hai| usake saba ora eka padmavaravedikA aura vanakhaNDa hai / padmavaravedikA aura vanakhaNDa kA varNana kahanA caahie| dvAra, dvAroM kA antara, pradeza-sparzanA, jIvotpatti Adi saba pUrvavat kahanA caahie| bhagavan ! varUNavaradvIpa, varUNavaradvIpa kyoM kahA jAtA haiM ? gautama ! varUNavaradvIpa meM sthAna-sthAna para yahAM-vahAM bahuta sI choTI-choTI bAvar3iyA yAvat bila -paktiyAM haiM, jo svaccha haiM, pratyeka padmavaravedikA aura vanakhaNDa se pariveSTita hai tathA zreSTa vArUNI ke samAna jala se paripUrNa haiM yAvat prAsAdika darzanIya abhirUpa aura pratirUpa haiN| __ una choTI-choTI bAvar3iyoM yAvat bilapaMktiyoM meM bahuta se utpAtaparvata yAvat khaDahaDaga haiM jo sarvasphaTikamaya haiM, svaccha haiM Adi varNana pUrvavat jAnanA caahie| vahAM varUNa aura varUNaprabha nAma ke do maharddhika deva rahate haiM, isalie vaha varUNavaradvIpa kahalAtA hai| athavA vaha varUNavaradvIpa zAzvata hone se usakA yaha nAma bhI nitya aura animittika hai| vahAM candra-sUryAdi jyotiSkoM kI saMkhyA saMkhyAtasaMkhyAta kahanI cAhie yAvat vahAM saMkhyAta koTIkoTI tArAgaNa suzobhita the, haiM aura hoNge| 180. (i) varUNavaraM NaM dIvaM varUNode NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva citttthi| samacakkavAlasaMThANasaMThie, no vismckkvaalsNtthaannsNtthie| taheva savvaM bhANiyavvaM / vikkhaMbhaparikkhevo saMkhijjAiM joyaNasayasahassAiM paumavaraveiyA vaNasaMDe dAraMtare ya paesA jIvA attttho| goyamA ! vArUNodassa NaM samuddassa udae se jahANAmae caMdappabhAi vA maNisilAgAi vA varasIdhu-varavArUNI i vA pattAsavei vA puphphAsavei vA coyAsavei vA phalAsavei vA mahumeraei vA jAippasannAi vA khajUrasArei vA muddiyAsArei vA kApisAyaNAi vA supakkakhoyarasei vA pabhUyasaMbhArasaMciyA posamAsasatabhisayajogavattiyA nirUvahatamavisiTThadinakAlovayArA sudhoyA ukkosagamayapattA aTThapiTThaniTThiyA jaMbUphalakAlivarappasannA AsalA mAsalA pesalA IsIoTThAvalaMbiNI IsItaMbacchikaraNI IsIvoccheyA kaDuA, vaNNeNaM uvaveyA, gaMdheNaM uvaveyA, raseNaM uvaveyA phAseNaM uvaveyA AsAyaNijjA vissAyaNijjA pINaNijjA dappaNijjA mayaNijjA savvidiyagAyapalhAyaNijjA, bhave eyArUve siyA ? / No iNaDhe samaDhe vArUNassa NaM samuddassa udae etto iTThatare jAva ude|se eeNaDeNaM evaM vucci0| tattha NaM vArUNi-vArUNakaMtA devA mahiDDiyA jAva parivasaMti, se eeNadveNaM jAva nnicce| 1. prastuta pATha meM pratiyoM meM bahuta pAThabheda hai / vRttikAra ke vyAkhyAta pATha ko mAnya karate hue hamane mUlapATha diyA hai| anya pratiyoM meM aTThapaTThiNiTThiyA' ke Age aisA pATha bhI hai__(aTThapiTThapuTThA muravaiMtavarakimaMdiNNakaddamA kopasannA acchA varavArUNI atirasA jaMbUphalapuTThavaNNA sujAtA IsiuTThAvalaMbiNI ahiyamadhurapejjA IsIsirattaNettA komalakavolakaraNI jAva AsAdiyA visAdiyA (zeSa agale pRSTha para) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra vArUNivare NaM dIve kai caMdA pabhAsiMsu 3 ? savvaM joisasaMkhijjageNa NAyavvaM / ' 180. (i) varUNoda nAmaka samudra, jo gola aura valayAkAra rUpa se saMsthita hai, varUNavaradvIpa ko cAroM ora se gherakara sthita hai / vaha varUNodasamudra samacakravAlasaMsthAna se saMsthita hai, viSamacakravAlasaMsthAna se saMsthita nahIM hai ityAdi saba kathana pUrvavat kahanA cAhie / viSkaMbha aura paridhi saMkhyAta lAkha yojana kI kahanI caahie| padmavaravedikA, vanakhaNDa, dvAra, dvArAntara, pradezoM kI sparzanA, jIvotpatti aura artha sambandhI prazna pUrvavat kahanA cAhie / bhagavan ! varUNodasamudra, varUNodasamudra kyoM kahalAtA hai? 60 ] gautama ! varUNodasamudra kA pAnI lokaprasiddha candraprabhA nAmaka surA, maNizalAkAsurA, zreSTa sIdhusurA, zreSTha vArUNIsurA, dhAtakIpatroM kA Asava, puSpAsava, coyAsava, phalAsava, madhu, meraka, jAtipuSpa seM vAsita prasannAsurA, khajUra kA sAra, mRddhIkA ( drAkSA) kA sAra, kApizAyanasurA, bhalIbhAMti pakAyA hu ikSu kA rasa, bahuta sI sAmagriyoM se yukta pauSa mAsa meM saikar3oM vaidyoM dvArA taiyAra kI gaI, nirUpahata aura viziSTa kAlopacAra se nirmita, punaH punaH dhokara utkRSTa mAdaka zakti se yukta, ATha bAra piSTa (ATA) pradAna se niSpanna, jambUphala kAlivara prasanna nAmaka surA, AsvAda vAlI gADha pezala (manojJa), ati prakRSTa rasAsvAda vAlI hone se zIghra hI oTha ko chUkara Age bar3ha jAne vAlI, netroM ko kucha-kucha lAla karane vAlI, ilAyacI Adi se mizrita hone ke kAraNa pIne ke bAda thor3I kaTuka ( tIkhI) lagane vAlI, varNayukta, sugandhayukta, susparzayukta, AsvAdanIya, vizeSa AsvAdanIya, dhAtuoM ko puSTa karane vAlI, dIpanIya (jaTharAgni ko dIpta karane vAlI), madanIya (kAma paidA karane vAlI) evaM sarva indriyoM aura zarIra meM AhlAda utpanna karane vAlI surA Adi hotI hai, kyA vaisA varUNodasamadra kA pAnI hai ? gautama ! nahIM ! varUNodasamudra kA pAnI inase bhI adhika iSTatara, kAntatara, priyatara, manojJatara aura manastuSTI karane vAlA hai / isalie vaha varUNodasamudra kahA jAtA hai| vahAM vArUNi aura vArUNakAMta nAma ke do deva maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAle rahate haiM / isalie bhI vaha varUNodasamudra kahA jAtA hai / athavA he gautama! varUNodasamudra (dravyApekSayA) nitya hai, vaha sadA thA, hai aura rahegA isalie usakA yaha nAma bhI zAzvata hone se animittika hai / bhagavan ! varUNodasamudra meM kitane candra prabhAsita hote the, hote haiM aura hoMge - ityAdi prazna karanA caahie| aNihuyasaMlAvakaraNaharisapIijaNaNI saMtosataka vivokka hAva-vivbhama-vilAsa - vella-hala-gamaNakaraNI viraNamadhiyasattajaNaNI ya hoi saMgAma desakAlekayaraNasamarapasarakaraNI kaDhiyANavijjupayatihiyayANa mauyakaraNIya hoi uvavesiyA samANA gatiM khalAveti ya sayalaMmivi subhAsavuppAliyA samarabhaggavaNosahayArasurabhirasadIviyA sugaMdhA AsAyaNijjA vissAyaNijjA pINaNijjA dappaNijjA mayaNijjA savviMdiyagAyapalhAyaNijjA / ) 1.'savvaM joisasaMkhijjakeNa NAyavvaM vArUNavare NaM dIve kai caMdA pabhAsiMsu vA 3' aisA pratiyoM meM pATha hai| saMgati kI dRSTi se ukta pAThadiyA gayA hai| -sampAdaka Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: kSIravaradvIpa aura kSIrodasamudra ] [61 gautama ! varUNodasamudra meM candra, sUrya, nakSatra, tArA Adi saba saMkhyAta-saMkhyAta kahane caahie| kSIravaradvIpa aura kSIrodasamudra 181. vArUNavaraM NaM dIvaM khIravare NAmaM dIve vaTTe jAva citttthi|svvN saMkhejagaM vikkhaMbho ya parikkhevo ya jAva attttho| bahUo khuDDA-khuDDiyAo vAvIo jAva sarasarapaMtiyAo khIrodaga paDihatthAo pAsAIyAo 4 / tAsu NaM khuDDiyAsu jAva bilapaMtiyAsu bahave uppAyapavvayagA0 savvarayaNAmayA jAva pddiruuvaa| puMDarIgapukkharadaMtA ettha do devA mahiDDiyA jAva parivasaMti; se eeNaTheNaM jAva Nicce jotisaM savvaM sNkhej| ___ khIravaraM NaM dIvaM khIroe NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva parikkhavittANaM ciTThai samacakkavAlasaMThie no visamacakkavAlasaMThie, saMkhejjAiM joyaNasayasahassAI vikkhaMbhaparikkhevo taheva savvaM jAva attttho| goyamA ! khIroyassa NaM samuddassa udagaM' khaMDaguDamacchaMDiyovavee raNNo cAuraMtacakkavaTTissa uvaTThavie AsAyaNijje vissAyaNijje pINaNije jAva savvidiyagAyapalhAyaNije jAva vaNNeNaM uvacie jAva phAseNaM bhave eyArUve siyA ? No iNaDhe samaDhe |khorodss NaM se udae etto iTThayarAe ceva jAva AsAeNaM pnnnntte| vimalavimalappabhA ettha do devA mahiDDhiyA jAva privti| se teNaDheNaM, saMkhejaM caMdA jAva taaraa| 181. vartula aura valayAkAra kSIravara nAmaka dvIpa varUNavarasamudra ko saba ora se ghera kara rahA huA hai| usakA viSkaMbha (vistAra) aura paridhi saMkhyAta lAkha yojana kI hai Adi ka thana pUrvavat kahanA cAhie yAvat nAma sambandhI prazna karanA caahie| kSIravara nAmaka dvIpa meM bahuta-sI choTI-choTI bAvar3iyA yAvat sarasarapaMktiyAM aura bilapaMktiyAM haiM jo kSIrodaka se paripUrNa haiM yAvat pratirUpa haiN| puNDarIka aura puSkaradanta nAma ke do maharddhika deva vahAM rahate haiM yAvat vaha zAzvata hai| usa kSIravara nAmaka dvIpa meM saba jyotiSkoM kI saMkhyA saMkhyAta-saMkhyAta kahanI caahie| ukta kSIravara nAmaka dvIpa ko kSIroda nAmakA samudra. saba ora se ghere hue sthita hai| vaha vartula aura 1. atra evaMbhUto'pi pAThaH dRzyate pratiSu paraM TIkAkAreNa na vyAkhyAtaM TIkAmUlapAThayormahadvaiSamyamatrAnyatrApi / "se jahANAmae-suusuhImArUpaNNaajjuNatarUgaNasarasapattakomalaatthiggattaNaggapoMDagavarUcchucAriNINaM lavaMgapattapupphapallavakakkolagasaphala-rUkkhabahugucchagummakaliyamalaTThimadhupayurapipapalIphalitavallivaravivaracAriNINaM appodagapItasairasa samabhUmibhAgaNibhayasuhosiyANaM suppesiyasuhAta-rogaparivajjitANaM NirUvahayasarIrANaM kAlappasaviNINaM bitiyatatiyasamappasUyANaM aMjaNavaragavalavalayajaladharajaccaMNariTThabhamarapabhUyasamappabhANaM kuMDadohaNANaM baddhatthipatthuyANaM rUDhANaM madhumAsakAle saMgahaneho ajjacAturakkeva hojja tAsiM khIre madhurarasa vivagacchabahudavvasaMpautte patteyaM maMdaggisukaDhie Autte khNddgudd......| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] [jIvAjIvAbhigamasUtra valayAkAra hai| vaha samacakravAlasaMsthAna se saMsthita hai, viSamacakravAlasaMsthAna se nhiiN| saMkhyAta lAkha yojana usakA viSkaMbha aura paridhi hai Adi saba varNana pUrvavat karanA cAhie yAvat nAma sambandhI prazna karanA cAhie ki kSIroda, kSIroda kyoM kahalAtA hai ? gautama ! kSIrodasamudra kA pAnI cakravartI rAjA ke liye taiyAra kiye gaye gokSIra (khIra) jo catu:sthAna-pariNAma pariNata hai, zakkara, gur3a, mizrI Adi se ati svAdiSTa batAI gaI hai, jo maMdaagni para pakAyI gaI hai, jo AsvAdanIya, visvAdanIya, prINanIya yAvat sarva-indriyoM aura zarIra ko AhlAdita karane vAlI hai, jo varNa se sundara hai yAvat sparza se manojJa hai / (kyA aisA kSIroda kA pAnI hai ?) gautama ! nahIM, isase bhI adhika iSTatara yAvat mana ko tRpti dene vAlA hai / vimala aura vimalaprabha nAma ke do maharddhika deva vahAM nivAsa karate haiM / isa kAraNa kSIrodasamudra kSIrodasamudra kahalAtA hai| usa samudra meM saba jyotiSka candra se lekara tArAgaNa taka saMkhyAta-saMkhyAta haiM / ghRtavara, ghRtoda, kSodavara, kSododa kI vaktavyatA 182. (a) khIrodaM NaM samudaM ghayavare NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva ciTThai samacakkavAlasaMThANasaMThie no visamacakvAlasaMThANasaMThie, saMkhejavikkhaMbhaparikkheve0 paesA jAva attttho| goyamA ! ghayavareNaM dIve tattha-tattha bahuo khuDDAkhuDDiyAo vAvIo jAvaghayodagapaDihatthAo uppAyapavvagA jAva khaDahaDa0 savvakaMcaNamayA acchA jAva pddiruuvaa| kaNayakaNayappabhA ettha do devA mahiDDiyA, caMdA sNkhejaa| ghayavaraM NaM dIvaM ghayode NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva ciTThai samacakka 0 taheva dAra padesA jIvA ya aTTho ? goyamA ! ghayodassa NaM samudassa udae-se jahANAmae papphullasallaivimukkala kaNNiyArasarasavasuvisuddhakoraMTadAmapiMDitatarassaniddhaguNateyadIviya nirUvahayavisiTThasundaratarassa sujAya-dahimathiyataddivasagahiyaNavaNIyapaDuvaNAviyamukkaDDiya. uddAvasajjavIsaMdiyassa ahiyaM pIvara-surahigaMdhamaNaharamahurapariNAmadarisaNijassa patthanimmalasuhovabhogassa sarayakAlammi hoja goghayavarassa maMDae, bhave eyArUve siyA ? No tiNaThe samaDhe, goyamA ! ghayodassa NaM samudassa etto iThThatare jAva assAeNaM paNNatte, kaMtasukaMtA ettha do devA mahiDDiyA jAva parivati, sesaM taM ceva jAva tArAgaNa koddiikoddiio| 182. (a) vartula aura valayAkAra saMsthAna-saMsthita ghRtavara nAmaka dvIpa kSIrodasamudra ko saba ora se ghera kara sthita hai| vaha samacakravAlasaMsthAna vAlA hai, viSamacakravAlasaMsthAna vAlA nahIM hai| usakA vistAra aura paridhi saMkhyAta lAkha yojana kI hai| usake pradezoM kI sparzanA Adi se lekara yaha ghRtavaradvIpa kyoM kahalAtA hai, yahAM taka kA varNana pUrvavat kahanA caahie| gautama ! ghRtavaradvIpa meM sthAna-sthAna para bahuta-sI choTI-choTI bAvar3IyAM Adi haiM jo ghRtodaka se Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: ghRtavara, ghRtoda, kSodavara, kSododa kI vaktavyatA ] [ 63 bharI huI haiN| vahAM utpAta parvata yAvat khaDahaDa Adi parvata haiM, ve sarvakaMcanamaya svaccha yAvat pratirUpa haiN| vahAM kanaka aura kanakaprabha nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| usake jyotiSkoM kI saMkhyA saMkhyAta saMkhyAta hai / ukta ghRtavaradvIpa ko ghRtoda nAmaka samudra cAroM ora se gherakara sthita hai / vaha gola aura valaya kI AkRti se saMsthita hai / vaha samacakravAlasaMsthAna vAlA hai| pUrvavat dvAra, pradezasparzanA, jIvotpatti aura nAma kA prayojana sambandhI prazna kahane cAhie / gautama ! ghRtodasamudra kA pAnI goghRta ke maMDa (sAra) ke jaisA zreSTha hai / ' (ghI ke Upara jame hue thara ko maMDa kahate haiM) yaha goghRtamaMDa phUle hue sallakI, kanera ke phUla, sarasoM ke phUla, koraNTa kI mAlA kI taraha pIle varNa kA hotA hai, snigdhatA ke guNa se yukta hotA hai, agnisaMyoga se camakavAlA hotA hai, yaha nirUpahata aura viziSTa sundaratA se yukta hotA hai, acchI taraha jamAye hue dahI ko acchI taraha mathita karane para prApta makkhana ko usI samaya tapAye jAne para, acchI taraha ukAle jAne para use anyatra na le jAte hue usI sthAna para tatkAla chAnakara kacare Adi ke upazAnta hone para usa para jo thara jama jAtI, vaha jaise adhika sugandha se sugandhita, manohara, madhura pariNAma vAlI aura darzanIya hotI hai, vaha pathyarUpa, nirmala aura sukhopabhogya hotI hai, aise zaratkAlIna goghRtavaramaMDa ke samAna vaha ghRtoda kA pAnI hotA hai kyA, yaha pUchane para bhagavAn kahate haiM - gautama! vaha ghRtoda kA pAnI isase bhI adhika iSTatara yAvat mana ko tRpta karane vAlA hai| vahAM kAnta aura sukAnta nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| zeSa saba kathana pUrvavat karanA cAhie yAvat vahAM saMkhyAta tArAgaNa koTikoTi zobhita hotI thI, zobhita hotI hai aura zobhita hogii| 182. (A) ghayodaM NaM samuddaM khodavare NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva ciTThai taheva jAva aTTho / khoyavare NaM dIve tattha - tattha dese tahiM tahiM khuDDA vAvIo jAva khododagapaDihatthAo, uppAyapavvayA, savvaverUliyAmayA jAva paDirUvA / suppabhamahappabhA ya do devA mahiDDiyA jAva parivati / se eNadveNaM savvaM jotisaM taM ceva jAva tArAgaNakoDikoDIo / khoyavaraM NaM dIvaM khodode NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva saMkhejjAI joyaNasayasahassAiM parikkheveNaM jAva aTTho / goyamA ! khododassa NaM samuddassa udae se jahANAmae - Alasa-mAsala-pasattha-vIsaMtaniddhasukamAla - bhUmibhAge succhinne sukaTTha laTTha visiTTha nirU vaha yAjIyavAvite - sukAsagapayattaniuNaparikamma- aNupAliya- suvuDDhivuDDANaM sujAtANaM lavaNataNadosavajjiyANaM NayAya-parivaDhiyANaM nimmAtasuMdarANaM raseNaM pariNaya-maupINaporabhaMgurasujAyamahurarasapuppha 1. "ghRtamaNDo ghRtasAra:' " -- iti mUla TIkAkAra Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] [jIvAjIvAbhigamasUtra -virahiyANaM uvaddavavivajjiyANaM sIyapariphAsiyANaM abhiNavatavaggANaM apAlitANaM tibhAyaNicchoDiyavADagANaM avaNItamUlANaM gaMThiparisohiyANaM kusalaNarakappiyANaM uvvaNaM jAva poMDiyANaM balavagaNarajattajantaparigAlitamettANaM khoyarase hojA vatthaparipUe cAujjAtagasuvAsie ahiyapatthalahue vaNNovavee taheva', bhave eyArUve siyA ? No tiNaDhe samaDhe / khoyodassa NaM samuddassa udae etto iTTatarae ceva jAva AsAeNaM pnnnntte| puNNabhaddamANibhaddA ya (puNNapuNNabhaddA ya) ittha duve devA jAva parivasaMti, sesaM thev| joisaM saMkhejaM cNdaa0| 182. (A) gola aura valayAkAra kSodavara nAma kA dvIpa ghRtodasamudra ko saba ora se ghere hue sthita hai, Adi varNana arthaparyanta pUrvavat kahanA caahie| kSodavaradvIpa meM jagaha-jagaha choTI-choTI bAvaDiyAM Adi haiM jo kSododaga (ikSurasa) se paripUrNa haiM / vahAM utpAta parvata Adi haiM jo sarvavaiDUryaratnamaya yAvat pratirUpa haiN| vahAM suprabha aura mahAprabha nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| isa kAraNa yaha kSodavaradvIpa kahA jAtA hai / yahAM saMkhyAta-saMkhyAta candra, sUrya, graha nakSatra aura tArAgaNa koTikoTi haiN| isa kSodavaradvIpa ko kSododa nAma kA samudra saba ora se ghere hue hai| yaha gola aura valayAkAra hai yAvat saMkhyAta lAkha yojana kA viSkaMbha aura paridhi vAlA hai Adi saba kathana artha sambandhI prazna taka pUrvavat jAnanA caahie| artha isa prakAra hai-he gautama ! kSododasamudra kA pAnI jAtivaMta zreSTa ikSurasa se bhI adhika iSTa yAvat mana ko tRpti dene vAlA hai| vaha ikSurasa svAdiSTa, gAr3ha, prazasta, vizrAnta, snigdha aura sukumAra bhUmi bhAga meM nipuNa kRSi kAra dvArA kASTa ke sundara viziSTa hala se jotI gaI bhUmi meM jisa ikSu kA AropaNa kiyA gayA hai aura nipuNa purUSa ke dvArA jisakA saMrakSaNa kiyA gayA ho, tRNarahita bhUmi meM jisakI vRddhi huI ho aura isase jo nirmala evaM pakakara vizeSa rUpa se moTI ho gaI ho aura madhurarasa jo yukta bana gaI ho, zItakAla ke jantuo ke upadrava se rahita ho, Upara aura nIce kI jar3a kA bhAga nikAla kara aura usakI gAThoM ko bhI alaga kara balavaMta bailoM dvArA yaMtra se nikAlA gayA ho tathA vastra se chAnA gayA ho aura cAra prakAra ke-(dAlacInI, ilAyacI, kezara, kAlImirca) sugaMdhita dravyoM se yukta kiyA gayA ho, adhika pathyakArI aura pacane meM halkA ho tathA zubha varNa gaMdha rasa sparza se samanvita ho, aise ikSurasa ke samAna kyA kSododa kA pAnI hai ? gautama ! isase bhI adhika iSTatara yAvat mana ko tRpti karane vAlA hai| pUrNabhadra aura mANibhadra (pUrNa aura pUrNabhadra) nAma ke do maharddhika deva yahAM rahate haiM / isa kAraNa yaha kSododasamudra kahA jAtA hai| zeSa kathana pUrvavat karanA cAhie yAvat vahAM saMkhyAta-saMkhyAta candra, sUrya, nakSatra aura tArAgaNa-koTI-koTI zobhita the, zobhita haiM aura zobhita hoNge| 1. vRttikArAnusAreNa ayameva pAThaH sambhAvyate khododassa NaM samuddassa udae se jahANAmae-varapuMDagANaM bheraNDekkhUNaM vA kAlaporANaM avaNIyamUlANaM tibhAyaNicchoDiyavADigANaM gaMThiparisohiyANaM vatthaparipUe cAujjAyagasuvAsie ahiyapatthalahue vaNNovavee thev| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti :naMdIzvaradvIpakI vaktavyatA] [65 naMdIzvaradvIpa kI vaktavyatA 183. (ka) khododa NaM samudaM gaMdIsaravare NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie taheva jAva prikkhevo| pumvrvediaavnnsNddprikkhitte| dArA dAraMtarapaese jIvA thev| se keNaDheNaM bhaMte? goyamA ! tattha-tattha dese tahiM-tahiM bahUo khuDDAo vAvIo jAva bilapaMtiyAo khododagapaDihatthAo uppAyapavvayA savvavairAmayA acchA jAva pddiruuvaa| ___ aduttaraM ca NaM goyamA ! NaMdIsaradIvassa cakkavAlavikkhaMbhassa bahumajjhadesabhAe ettha NaM caudisi cattAri aMjaNapavvayA pnnnnttaa| te NaM aMjaNapavvayA caurasIijoyaNasahassAI uDDhaM uccatteNaM egamegaM joyaNasahassaM uvveheNaM mUle sAiregAiM dharaNiyale dasajoyaNasahassAI AyAmavikkhaMbheNaM, tao aNaMtaraM ca NaM mAyAe-mAyAe paesaparihANIe parihAyamANA parihAyamANA uvari egamegaM joyaNasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, mUle ekkatIsaM joyaNasahassAI chacca tevIse joyaNasae kiMcivisesAhiyA parikkheveNaM dharaNiyale ekkatIsaM joyaNasahassAI chacca tevIse joyaNasae desUNe parikkheveNaM, siharatale tiNNi joyaNasahassAI egaM ca vAvajeM joyaNasayaM kiMcivisesAhiyA parikkheveNaM paNNattA, mUle vitthiNNA majhe saMkhittA uppiM taNuA, gopuccha saMThANasaMThi yA savvaMjaNamayA acchA jAva patteyaM patte yaM paumavaraveiyAparikkhittA, patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittA, vnnnno| tesi NaM aMjaNapavvayANaM uvari patteyaM-patteyaM bahusamaramaNijo bhUmibhAgo paNNatto, se jahANAmaeAliMgapukkharei vA jAva syNti| tesi NaM bahusamaramaNijANaM bhUmibhAgANaM bahumajhaMdesabhAe patteyaM patteyaM siddhAyataNA egamegaM joyaNasayaM AyAmeNa paNNAsaM joyaNAI vikkhaMbheNaM vAvattari joyaNAI uDDhe uccatteNaM aNegakhaMbhasayasaMniviTThA, vnnnno| 183. (ka) kSododakasamudra ko naMdIzvara nAma kA dvIpa cAroM ora se ghera kara sthita hai| yaha gola aura valayAkAra hai| yaha nandIzvaradvIpa samacakravAlaviSkaMbha se yukta hai| paridhi Adi ke kathana se lekara jIvopapAda sUtra taka saba kathana pUrvavat kahanA caahie| . bhagavan ! naMdIzvaradvIpa ke nAma kA kyA kAraNa hai ? gautama ! naMdIzvaradvIpa meM sthAna-sthAna para bahuta-sI choTI-choTI bAvar3iyAM yAvat vilapaMktiyAM haiM, jinameM ikSurasa jaisA jala bharA huA hai| usameM aneka utpAtaparvata haiM jo sarva vajramaya hai, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiM / __ gautama ! dUsarI bAta yaha hai ki naMdIzvaradvIpa ke cakravAlaviSkaMbha ke madhyabhAga meM cAroM dizAoM meM cAra aMjanaparvata kahe gaye haiN| ve aMjanaparvata caurAsI hajAra yojana UMce, eka hajAra yojana gahare, mUla meM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] [jIvAjIvAbhigamasUtra dasa hajAra yojana se adhika lambe-caur3e, dharaNitala meM dasa hajAra yojana lambe-caur3e haiN| isake bAda eka-eka pradeza kama hote-hote UparI bhAga meM eka hajAra yojana lambe-caur3e haiM / inakI paridhi mUla meM ikatIsa hajAra chaha sau tevIsa yojana se kucha adhika, dharaNitala meM ikatIsa hajAra chaha sau tevIsa yojana se kucha kama aura zikhara meM tIna hajAra eka sau bAsaTha yojana se kucha adhika hai| ye mUla meM vistIrNa, madhya meM saMkSipta aura Upara patale haiM, ata: gopuccha ke AkAra ke haiM / ye sarvAtmanA aMjanaratnamaya haiM svaccha haiM yAvat pratyeka parvata padmavaravedikA aura vanakhaNDa se veSTita haiM / yahAM padmavaravedikA aura vanakhaNDa kA varNanaka kahanA caahie| una aMjanaparvatoM meM se pratyeka para bahuta sama aura ramaNIya bhUmibhAga hai| vaha bhUmibhAga mRdaMga ke mar3he hue carma ke samAna samatala hai yAvat vahAM bahuta se vAnavyantara deva-deviyAM nivAsa karate haiM yAvat apane puNya-phala kA anubhava karate hue vicarate haiN| una samaramaNIya bhUmibhAgoM ke madhyabhAga meM alaga-alaga siddhAyatana haiM, jo eka sau yojana lambe, pacAsa yojana caur3e aura bahattara yojana U~ce haiM , saikar3oM stambhoM para Tike hue haiM Adi varNana sudharmasabhA kI taraha jAnanA caahie| 183 (kha) tesi NaM siddhAyataNANaM patteyaM patteyaM cauddisiM cattAri dArA paNNattAdevadAre , asuradAre , NAgadAre , suvaNNadAre / tattha NaM cattAri devA mahiDDi yA jAva paliovamadvitIyA parivasaMti, taM jahA-deve, asure, NAge, suvnnnne| teNaM dArA solasajoyaNAI uDDhaM uccatteNaM, aTTha joyaNAI vikkhaMbheNaM, tAvaiyaM ceva paveseNaM seyA varakagaNa0 vaNNao jAva vnnmaalaa| tesi NaM dArANaM cauddisiM cattAri muhamaMDavA pnnnnttaa| te NaM muhamaMDavA joyaNasayaM AyAmeNaM paNNAsaM joyaNAiMvaM vikkhaMbheNaM sAiregAiM solasajoyaNAI uDDhaM uccatteNaM vnnnno| tesi NaM muhamaMDavANa cauddisiM (tidisiM) cattAri (tiNNi) dArA pnnnnttaa| te NaM dArA solasajoyaNAI uDDhe uccatteNaM, aTThajoyaNAI vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM sesaM te ceva jAva vnnmaalaao| evaM pecchAgharamaMDavA vi, taM ceva pamANaM jaM muhamaMDavANaM dArA vi tahevaNavari bahumajjhadese pecchAgharamaMDavANaM akkhADagA maNipeDhiyAo aTThajoyaNapamANAo sIhAsaNA aparivArA jAva dAmA thUbhAI cauddisiM taheva Navari solasajoyaNappamANA sAiregAiM uccA sesaM taheva jAva jinnpddimaa| ceiyarUkkhA taheva cauddisiM taM ceva pamANaM jahA vijayAe rAyahANIe Navari maNipeDhiyAo solsjoynnppmaannaao| tesiM NaM ceiyarUkkhANaM cauddisiM cattAri maNipeDhiyAo aTThajoyaNavikkhaMbhAo caujoyaNabAhallAo mahiMdajjhayA causaTThijoyaNuccA joyaNovvedhA joyaNavikkhaMbhA sesaM taM cev| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : naMdIzvara dvIpa kI vaktavyatA ] [67 evaM cauddisiM cattAri NaMdApukkharaNIo, Navari khoyassa paDipuNNAo joyaNasayaM AyAmeNaM pannAsaM joyaNAI vikkhaMbheNaM paNNAsaM joyaNAI uvvehe NaM sesaM taM cev| maNoguliyANaM gomANasINa ya aDayAlIsaM aDayAlIsaM sahassAiM puracchimeNavi solaha paccatthimeNavi solasa dAhiNeNavi aThTha uttareNavi aThTha sAhassIo taheva sesaM ulloyA bhUmibhAgA jAva bahumajjhadesabhAe maNipeDhiyA solasajoyaNA AyAmavikkhaMbheNaM aTThajoyaNAI bAhalleNaM tArisaM maNipeDhiyANaM uppi devacchaMdagA solasajoyaNAI AyAmavikkhaMbheNaM sAiregAiM solasajoyaNAI uDDhe uccatteNaM savvarayaNAmayA0 aThThasayaM jiNapaDimANaM so ceva gamo jaheva vemaanniysiddhaayynnss| 183. (kha) una pratyeka siddhAyatanoM kI cAroM dizAoM meM cAra dvAra kahe gaye haiM; unake nAma haiMdevaddhAra, asuradvAra, nAgadvAra aura suprnndvaar| unameM maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAle cAra deva rahate hai| unake nAma haiM-deva, asara. nAga aura sprnn| ve dvAra solaha yojana U~ce, ATha yojana cauDe, aura utane hI pramANa ke praveza vAle haiN| ye saba dvAra sapheda haiM, kanakamaya inake zikhara haiM Adi vanamAlA paryanta saba varNana vijayadvAra ke samAna jAnanA caahie| una dvAroM kI cAroM dizAoM meM cAra mukhamaMDapa haiN| veM mukhamaMDapa eka sau yojana vistAra vAle, pacAsa yojana caur3e aura solaha yojana se kucha adhika U~ce haiN| vijayadvAra ke samAna varNana kahanA cAhie una mukhamaMDapa kI cAroM (tInoM ) dizAoM meM cAra (tIna) dvAra kahe gaye haiM / ve dvAra solaha yojana U~ce, ATha yojana caur3e aura AMTha yojana praveza vAle haiM Adi varNana vanamAlA paryanta vijayadvAra tulya hI isI taraha prekSAgRhamaMDapoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| mukhamaMDapoM ke samAna hI unakA pramANa hai| dvAra bhI usI taraha ke haiM / vizeSatA yaha haiM ki bahumadhyabhAga meM prekSAgRhamaMDapoM ke akhAr3e, (cauka) maNipIThikA ATha yojana pramANa, parivAra rahita siMhAsana yAvat mAlAeM, stUpa Adi cAroM dizAoM meM usI prakAra kahane caahie| vizeSatA yaha hai ki ve solaha yojana se kucha adhika pramANa vAle aura kucha adhika solaha yojana U~ce haiM / zeSa usI taraha jinapratimA paryanta varNana karanA caahie| cAroM dizAoM meM caityavRkSa haiN| unakA pramANa vahI hai jo vijayA rAjadhAnI ke caityavRkSoM kA haiN| vizeSatA yaha hai ki maNipIThikA solaha yojana pramANa hai| una caityavRkSoM kI cAroM dizAoM meM cAra maNipIThikAeM haiM jo ATha yojana caur3I, cAra yojana moTI haiN| una para causaTha yojana U~cI, eka yojana gaharI, eka yojana caur3I mahendradhvajA hai| zeSa pUrvavat / isI taraha cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkariNiyAM haiM vizeSatA yaha hai ki ve ikSurasa se bharI huI haiN| unakI lambAI sau yojana, caur3AI pacAsa yojana aura gaharAI pacAsa yojana hai| zeSa pUrvavat / una siddhAyatanoM meM pratyeka dizA meM-pUrva dizA meM solaha hajAra, pazcima meM solaha hajAra, dakSiNa meM ATha hajAra aura uttara meM ATha hajAra-yoM kula 48 hajAra manogulikAeM (pIThikAvizeSa) haiM aura itanI Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] [jIvAjIvAbhigamasUtra hI gomAnuSI (zayyArUpa sthAnavizeSa) haiM / usI taraha ulloka (chata, candevA) aura bhUmibhAga kA varNana jAnanA caahie| yAvat madhyabhAga meM maNipIThikA hai jo solaha yojana lambI-caur3I, kucha adhika solaha yojana U~ce haiM, sarvaratnamaya haiM / ina devacchaMdakoM meM 108 jina pratimAeM haiM / jinakA saba varNana vaimAnika kI vijayA rAjadhAnI ke siddhAyatanoM ke samAna jAnanA caahie| __ 183. (ga) tattha NaM je se purathimille aMjaNapavvae, tassa NaM cauddisiM cattAri NaMdAo pukkhariNIo paNNattAo, taM jahA NaMduttarA, ya NaMdA, ANaMdA nnNdivdvnnaa| naMdiseNA amoghA ya gothUbhA ya sudNsnnaa|| tAo NaM NaMdApukkhariNIo egamegaMjoyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, dasa joyaNAI uvveheNaM acchAo saNhAo patteyaM patteyaM paumavaraveiyAparikkhittAo patteyaM patteyaM vaNasaMDaparikkhittAo, tattha tattha jAva sovANapaDirUvagA, tornnaa| tAsiM NaM pukkhariNINaM vahu majjhadesabhAe patteyaM patteyaM dahimuhapavvayA causaTThi joyaNasahassAI uDDhaM uccatteNaM egaMjoyaNasahassaM uvveheNaM savvattha samA pallagasaMThANasaMThiyA dasa joyaNasahassAI vikkhaMbheNaM ikkatIsaM joyaNasahassAiM chacca tevIse joyaNasae parikkheveNaM paNNattA,savvarayaNAmayA acchA jAva pddiruuvaa| tahA patteyaM patteyaM paumavaraveiyA0 vnnsNddvnnnno| bahusama0 jAva AsayaMti sayaMti / siddhAyayaNaM ceva pamANaM aMjaNapavvaesu. sacceva vattavvayA NiravasesaM bhANiyavvaM jAva atttthtttthmNglgaa| 183. (ga) unameM jo pUrvadizA kA aMjanaparvata haiM , usakI cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkariNiyAM haiM / unake nAma haiM -naMduttarA, naMdA, AnaMdA aura naMdivardhanA / (naMdisenA, amoghA, gostUpA aura sudarzanAye nAma bhI kahIM-kahIM kahe gaye haiN|) ye naMdA puSkariNiyAM eka lAkha yojana kI lambI-caur3I hai, inakI gaharAI dasa yojana kI hai| ye svaccha haiM , zlakSNa haiM / pratyeka ke AsapAsa cAroM ora padmavaravedikA aura vanakhaMDa haiN| inameM trisopAna-paMktiyAM aura toraNa haiM / una pratyeka puSkariNiyoM ke madhyabhAga meM dadhimukhaparvata haiM jo causaTha hajAra yojana U~ce, eka hajAra yojana jamIna meM gahare aura saba jagaha samAna haiM / ye palyaMka ke AkAra ke haiN| dasa hajAra yojana kI inakI caur3AI hai| ikatIsa hajAra cha sau tevIsa inakI paridhi hai| ye sarvaratnamaya haiM, svaccha haiM yAvat pratirUpa haiN| inake pratyeka ke cAroM ora padmaravedikA aura vanakhaNDa haiN| yahAM inakA varNanaka kahanA caahie| unameM bahusamaramaNIya bhUmibhAga haiM yAvat vahAM bahuta vAna-vyantara deva-deviyAM baiThate haiM aura leTate haiM aura puNyaphala kA anubhava karate haiM / siddhAyatanoM kA pramANa aMjanaparvata ke siddhAyatanoM ke samAna jAnanA cAhie, saba vaktavyatA vaisI hI kahanI cAhie yAvat ATha-ATha maMgaloM kA kathana karanA caahie| 183. (gha) tattha NaM je se dakkhiNille aMjaNapavvae tassa NaM cauddisiM cattAri Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : naMdIzvara dvIpa kI vaktavyatA] [69 NaMdAo pukkhariNIo paNNattAo, taM jahA bhaddA ya visAlA ya kumuyA puNddriginno| naMduttarA ya naMdA AnaMdA nNdivddhnnaa|| taM ceva dahimuhA pavvayA ceva pamANaM jAva siddhaayynnaa| tattha NaM je se paccatthimille aMjaNapavvae tassa NaM cauddisiM cattAri NaMdA pukkhariNIo paNNattAo, taM jahA ___NaMdiseNA amohA ya gothUbhA ya sudNsnnaa| bhaddA visAlA ku muyA puNddriginni|| taM ceva savvaM bhANiyavvaM jAva siddhaayynnaa| tattha NaM je se uttarille aMjaNapavvae tassa NaM cauddisiM cattAri NaMdA pukkhariNIo taM jahA-vijayA, vejayaMtI, jayaMtI, apraajiyaa| sesaM taheva jAva siddhaayynnaa| savvAya ciya vaNNaNA nnaayvvaa| __ tattha NaM bahave bhavaNavai-vANamaMtara-joisiya-vemANiyA devA cAumAsiyAsu paDivayAsu saMvaccharIesu vA aNNesu bahusu jiNajammaNa-nikkhamaNa-NANuppatti-pariNivvANamAiesu subhadevakajjesu ya devasamudaesu ya devasamiIsu ya devasamavAesu ya devapaoyaNesu ya egaMtao sahiyA samuvAgayA samANA pamuiyapakkIliyA aTThahiyArUvAo mahAmahimAo karemANA pAlemANA suhaMsuheNaM vihrNti| kailAsaharivAhaNA ya tattha duve devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThiiyA parivasaMti; se teNaDheNaM goyamA ! jAva NiccA, joisaM sNkhej| 183. (gha) unameM jo dakSiNadizA kA aMjanaparvata hai, usakI cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkariNiyAM haiM / unake nAma isa prakAra haiM - bhadrA, vizAlA, kumudA aura puNddriikinnii| (athavA naMdottarA, naMdA, AnandA aura nNdivrdhnaa)| usI taraha dadhimukha parvatoM kA varNana utanA hI pramANa Adi siddhAyatana paryanta kahanA caahie| dakSiNadizA ke aMjanaparvata kI cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkariNiyAM haiN| unake nAma haiMnaMdisenA, amoghA, gostUpA aura sudrshnaa| athavA bhadrA, vizAlA, kumudA aura puNddriikinnii| siddhAyatana paryanta saba kathana pUrvavat kahanA caahie| ___uttaradizA ke aMjanaparvata kI cAroM dizAoM meM cAra naMdA puSkariNiyAM haiM / unake nAma haiM - vijayA, vaijayantI, jayantI aura apraajitaa| zeSa saba varNana siddhAyatana paryanta pUrvavat jAnanA caahie| una siddhAyatanoM meM bahuta se bhavanapati, vAna-vyantara jyotiSka aura vaimAnika deva cAturmAsika pratipadA Adi parva dinoM meM, sAMvatsarika utsava ke dinoM meM tathA anya bahuta se jinezvara deva ke janma, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] [jIvAjIvAbhigamasUtra dIkSA, jJAnotpatti aura nirvANa kalyANakoM ke avasara para devakAryoM meM, deva-meloM meM, devagoSThiyoM meM, devasammelanoM meM aura devoM ke jItavyavahAra sambandhI prayojanoM ke lie ekatrita hote haiM, sammilita hote haiM aura Ananda-vibhora hokara mahAmahimAzAlI aSTAhnikA parva manAte hue sukhapUrvaka vicarate haiN| kailAza aura harivAhana nAma ke do maharddhika yAvat palyopama kI sthiti vAle deva vahAM rahate haiN| isa kAraNa he gautama ! isa dvIpa kA nAma naMdIzvaradvIpa hai| athavA dravyApekSayA zAzvata hone se yaha nAma zAzvata aura nitya hai| sadA se calA A rahA hai| yahAM saba candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA saMkhyAtasaMkhyAta haiN| 184. naMdIssaravaraM NaM dIvaM naMdIsarode NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva savvaM taheva aTTho jo khododagassa jAva sumaNasomaNasabhaddA ettha do devA mahiDDiyA jAva parivasaMti, sesaM taheva jAva taarggN| 184. ukta naMdIzvaradvIpa ko cAroM ora se ghere hue naMdIzvara nAmaka samudra haiM, jo gola hai evaM valayAkAra saMsthita hai ityAdi saba varNana pUrvavat (kSodokavat) kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki yahAM sumanasa aura saumanasabhadra nAmaka do maharddhika deva rahate haiN| zeSa saba varNana tArAgaNa kI saMkhyA paryanta pUrvavat kahanA caahie| arUNadvIpa kA kathana 185.(a) naMdIsarodaM samudaM arUNe NAmaM dIve vaTTe valayAgAra jAva saMparikkhittANaM citttthi| arUNe NaM bhaMte ! dIve kiM samacakkavAlasaMThie visamacakkavAlasaMThie ? goyamA ! . samacakkavAlasaMThie no vismckkvaalsNtthie| kevaiyaM samacakkavAlavikkhaMbheNaM saMThie ? saMkhejjAiM joyaNasayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM saMkhejjAiM joyaNasayasahassAI pariveNaM pnnnntte| paumavaravedIyA-vaNasaMDa-dArA-dAraMtarA tahe va saMkhejjAI joyaNasayasahassAI dAraMtaraM jAva aTTho vAvIo khododage paDihatthAo uppAyapavvayagA savvavairAmayA acchA; asoga-vItasogA ya ettha duve devA mahiDDiyA jAva privsNti| se teNaDheNaM0 jAva saMkheja savvaM / 185. (a) naMdIzvara nAmaka samudra ko cAroM ora se ghere hue arUNa nAma kA dvIpa hai jo gola hai aura valayAkAra rUpa se saMsthita haiN| he bhagavan ! arUNadvIpa samacakravAlaviSkaMbha vAlA hai yA viSamacakravAlaviSkaMbha vAlA hai ? gautama ! vaha samacakravAlaviSkaMbha vAlA hai, viSamacakravAlaviSkaMbha vAlA nahIM hai| bhagavan ! usakA cakravAlaviSkaMbha kitanA hai ? gautama ! saMkhyAta lAkha yojana usakA cakravAlaviSkaMbha hai aura saMkhyAta lAkha yojana usakI paridhi hai| padmavaravedikA, vanakhaNDa, dvAra, dvArAntara bhI saMkhyAta lAkha yojana pramANa hai / isI dvIpa kA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : arUNadvIpa kA kathana] [71 aisA nAma isa kAraNa hai ki yahAM para bAvar3iyAM ikSurasa jaise pAnI se bharI huI haiM / isameM utpAtaparvata haiM jo sarvavajramaya hai aura svaccha haiM / yahAM azoka aura vItazoka nAma ke do maharddhika deva rahate haiM / isa kAraNa se isakA nAma arUNadvIpa hai| yahAM saba jyotipkoM kI saMkhyA saMkhyAta jAnanI caahie| 185. (A) arUNaM NaM dIvaM arUNode NAmaM samudde, tassavi taheva parikkhevo aThTho, khododage, NavariM subhaddasumaNabhaddA ettha duve devA mahiDDiyA sesaM thev| __ arUNodagaM samudaM arUNavare NAmaM dIve vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie taheva saMkhejagaM savvaM jAva aTTho khododagapaDihatthAo0 uppAyapavvayA savvavairAmayA acchaa| arUNavarabhaddaarUNavaramahAbhadda ettha do devA mahiDDiyA0 / evaM aruNavarodevi samudde jAva devA arUNavaraarUNamahAvarA ya ettha do devA, sesaM thev| ___ arUNavarodaM NaM samudaM arUNavarAvabhAse NAmaM dIve vaTa Te jAva devA arUNavarAvabhAsabhadda-arUNava-rAvabhAsamahAbhaddA ya ettha do devA mhiddddhiyaa| evaM arUNavarAvabhAse samudde NavaraM devA arUNavarAvabhAsavara-arUNavarAvabhAsamahAvarA ettha do devA mhiddddiyaa| kuNDale dIve kuMDalabhadda-kuMDalamahAbhaddA do devA mhiddddiyaa| kuMDalode samudde cakkhasubhacakkhukaMtA ettha do devA mhiddddiyaa| kuMDalavare dIve kuNDalavarabhadda-kuNDalavaramahAbhaddA ettha NaM do devA mhiddddiyaa| kuMDalavarode samudde kuNDalavara-kuMDalavaramahAvara ettha do devA mhiddddiyaa| ___kuMDalavarAvabhAse dIve kuMDalavarAvabhAlabhadda-kuMDalavarAvabhAsamahAbhaddA ettha do devA mhiddddiyaa| kuMDalavarobhAsode samudde kuMDalavarobhAsavara-kuMDalavarobhAsamahAvarA ettha do devA mahiDDiyA jAva paliovamaTThiiyA privsNti| __ 185. (A) arUNadvIpa ko cAroM ora se gherakara arUNoda nAma kA samudraavasthita hai / usakA viSkaMbha, paridhi, artha, usakA ikSurasa jaisA pAnI Adi saba kathana pUrvavat jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki isameM subhadra aura sumanabhadra nAmaka do maharddhika deva rahate haiM, zeSa pUrvavat kahanA caahie| ___usa arUNodaka nAmaka samudra ko arUNavara nAma kA dvIpa cAroM ora se gherakara sthita hai| vaha gola aura valayAkAra saMsthAna vAlA hai| usI taraha saMkhyAta lAkha yojana kA viSkaMbha, paridhi Adi jAnanA caahie| artha ke kathana meM ikSurasa jaise jala se bharI bAvar3iyAM, sarvavajramaya evaM svaccha, utpAtaparvata aura arUNavarabhadra evaM arUNavaramahAbhadra nAma ke do maharddhika deva vahAM nivAsa karate haiM Adi kathana karanA caahie| isI prakAra arUNavaroda nAmaka samudra kA varNana bhI jAnanA cAhie yAvat vahAM arUNavara aura arUNamahAvara nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| zeSa pUrvavat / arUNavarodasamudra ko arUNavarAvabhAsa nAma kA dvIpa cAroM ora se ghera kara sthita hai / vaha gola hai Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] [jIvAjIvAbhigamasUtra yAvat vahAM arUNavarAvabhAsabhadra evaM arUNavarAvabhAsamahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| isI taraha aruNavarAvabhAsasamudra meM arUNavarAvabhAsavara evaM arUNavarAvabhAsamahAvara nAma ke do maharddhika deva vahAM rahate haiM / zeSa pUrvavat / kuNDaladvIpa meM kuNDalabhadra evaM kuNDalamahAbhadra nAma ke do deva rahate haiM aura kuNDalodasamudra meM cakSuzubha aura cakSukAMta nAma ke do maharddhika deva rahate haiM / zeSa varNana pUrvavat jAnanA caahie| kuNDalavaradvIpa meM kuNDalavarabhadra aura kuNDalavaramahAbhadra nAmaka do maharddhika deva rahate haiN| kuNDalavarodasamudra meM kuNDalavara aura kuNDalavaramahAvara nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| kuNDalavarAvabhAsadvIpa meM kuNDalavarAvabhAsabhadra aura kuNDalavarAvabhAsamahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiM / kuNDalavarAvabhAsodakasamudra meM kuNDalavarobhAsavara evaM kuNDalavarobhAsamahAvara nAma ke do mahardhika deva rahate haiM / ye deva palyopama kI sthiti vAle haiM Adi varNana jAnanA caahie| 185. (i) kuNDalavarobhAsaM NaM samudaM rUcage NAmaM dIve valayAgAra0 jAva citttthi| kiM samacakkavAla0 visamacakkavAla? goyamA ! samacakkavAla0 no vismckkvaalsNtthie| kevaiyaM cakkavAla0 paNNatte ? savvaTThamaNoramA ettha do devA, sesaM thev| rU yagode NAmaM samudde jahA khodode samudde saMkhe jAI joyaNasayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM, saMkhejAiM joyaNasayasahassAiM prikkhevennN| dArA, dAraMtaraM vi saMkhejAiM, joisa pi savvaM sakhejaM bhaanniyvvN| aTTho vi jaheva khododassa Navari sumaNa-somaNasA ettha do devA mahiDDiyA thev| rUyagAo ADhattaM asaMkhenaM vikkhaMbha parikkhevo dArA dAraMtaraM joisaM ca savvaM asaMkhejaM bhaanniyvvN| rUyadogaM NaM samudaM rUyagavare NaM dIve vaTTe rUyagavarabhadda-rUyagavaramahAbhaddA ettha do devaa| rUyagavarode rUyagavara-rUyagavaramahAvarA ettha do devA mhiddddiyaa| rUyagavarAbhAse dIve rUyagavarAvabhAsabhadda-rUyagavarAvabhAsamahAbhaddA ettha do devA mhiddddiyaa| rUyagavarAvabhAse samudde rUyagavarAvabhAvasara-rUyagavarAvabhAsamahAvarA ettha do devA0 / hAraddIve / hArabhadda-hAramahAbhaddA do devaa| hArasamudde hAravara-hAravaramahAvarA ettha do devA mhiddddiyaa| hAravaradIve hAravarabhadda-hAravaramahAbhaddA ettha do devA mhiddiyaa| hAravaroe samudde hAravara-hAravaramahAvarA ettha do devaa0| hAravarAvabhAse dIve hAravarAvabhAsabhaddahAravarAvabhAsamahAbhaddA ettha do devA0 / hAravarAvabhAsoe samudde hAravarAvabhAvarahAravarAvabhAsamahAvarA ettha do devA mhiddddiyaa| evaM savvevi tipaDoyArA NeyavvA jAva sUravarAvabhosode smudde| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : arUNadvIpa kA kathana ] [ 73 dIvesu bhaddanAmA varanAmA hoMti udahIsu / jAva pacchimabhAvaM ca khoyavarAdIsu sayaMbhUramaNapajjantesu // vAvIo khododaga paDihatthAo pavvayA ya savvavairAmayA // 185. (i) kuNDalavarAbhAsasamudra ko cAroM ora se gherakara rUcaka nAmaka dvIpa avasthita hai, jo gola aura valayAkAra hai / bhagavan ! vaha rUcakadvIpa samacakravAlaviSkaMbha vAlA hai yA viSamacakravAlaviSkaMbha vAlA hai| gautama ! samacakravAlaviSkaMbha vAlA hai, viSamacakravAlaviSkaMbha vAlA nahIM hai| bhagavan ! usakA cakravAlaviSkaMbha kitanA hai ? yahAM se lagAkara saba varNana pUrvavat jAnanA cAhiye yAvat vahAM sarvArtha aura manorama nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| zeSa kathana pUrvavat / rUcakodaka nAmaka samudra kSododa samudra kI taraha saMkhyAta lAkha yojana cakravAlaviSkaMbha vAlA, saMkhyAta lAkha yojana paridhi vAlA aura dvAra dvArAntara bhI saMkhyAta lAkha yojana vAle haiN| vahAM jyotiSkoM kI saMkhyA bhI saMkhyAta kahanI caahie| kSododasamudra kI taraha artha Adi kI vaktavyatA kahanI caahie| vizeSatA yaha hai ki yahAM sumana aura saumanasa nAmaka do maharddhika deva rahate haiN| zeSa pUrvavat jAnanA cAhie / rUcakadvIpa samudra se Age ke saba dvIpa samudroM kA viSkaMbha, paridhi, dvAra, dvArAntara, jyotiSkoM kA pramANa - ye saba asaMkhyAta kahane cAhie / rUcakodasamudra ko saba ora se gherakara rUcakavara nAma kA dvIpa avasthita hai, jo gola hai Adi kathana karanA cAhie yAvat rUcakavarabhadra aura rUcakavaramahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiM / rUcakavarodasamudra meM rUcakavara aura rUcakavaramahAvara nAma ke do deva rahate haiM, jo maharddhika haiM / - rUcakavarAvabhAsadvIpa meM rUcakavarAvabhAsabhadra aura rUcakavarAvabhAsamahAbhadra nAma ke do maharddhika deva rahate haiM / rUcakavarAvabhAsasamudra meM rUcakavarAvabhAsavara ora rUcakavarAvabhAsamahAvara nAma ke do maharddhika deva haiM / 1 hAra dvIpa meM hArabhadra aura hAramahAbhadra nAma ke do deva haiN| hArasamudra meM hAravara aura hAravaramahAvara nAma ke do maharddhika deva haiN| hAravaradvIpa meM hAravarabhadra aura hAravaramahAbhadra nAma ke do maharddhika deva haiM hAravarodasamudra meM hAravara aura hAravaramahAvara nAma ke do maharddhika deva haiN| hAravarAvabhAsadvIpa meM hAravarAvabhAsabhadra aura haravarAvabhAsamahAbhadra nAma do maharddhika deva haiM / hAravarAvabhAsodasamudra meM hAravarAvabhAsavara aura hAravarAvabhAsamahAvara nAma ke do maharddhika deva rahate haiM / isa taraha Age sarvatra tripratyavatAra aura devoM ke nAma udbhAvita kara lene caahie| dvIpoM ke nAmoM ke sAtha bhadra aura mahAbhadra zabda lagAne se evaM samudroM ke nAmoM ke sAtha "vara" zabda lagAne se una dvIpoM aura samudroM ke devoM ke nAma bana jAte haiM yAvat 1. sUryadvIpa, 2. sUryasamudra, 3. sUryavaradvIpa, 4 . sUryavarasamudra, 5. sUryavarAbhAsadvIpa aura 6. sUryavarAvabhAsasamudra meM kramazaH 1. sUryabhadra aura sUryamahAbhadra Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] [jIvAjIvAbhigamasUtra 2. sUryavara aura sUryamahAvara, 3. sUryavarabhadra aura sUryavaramahAbhadra, 4. sUryavaravara aura sUryavaramahAvara, 5. sUryavarAvabhAsabhadra aura sUryavarAvabhAsamahAbhadra, 6. sUryavarAvabhAsavara aura sUryavarAvabhAsamahAvara nAma ke deva rahate haiN| kSodavaradvIpa se lekara svayaMbhUramaNa taka ke dvIpa aura samudroM meM vApikAeM yAvat bilapaMktiyAM ikSurasa jaise jala se bharI huI haiM aura jitane bhI parvata haiM, ve saba sarvAtmanA vajramaya haiN| 185. (I) devadIve dIve do devA mahiDDiyA devabhava-devamahAbhavA etth0| devode samudde devavara-devamahAvarA ettha0 jAva sayaMbhUramANe dIve sayaMbhUramaNabhava-sayaMbhUramaNamahAbhavA ettha do devA mhiddddiyaa| sayaMbhUramaNaM NaM dIvaM sayaMbhUramaNode NAmaM samudde vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie jAva asaMkhejAiM joyaNasayasahassAiM parikkheveNaM jAva aTTho ? goyamA ! sayaMbhUramaNodae udae acche patthe jacce taNue phalihavaNNAbhe pagaIe udagaraseNaM paNNatte / sayaMbhUramaNavara-sayaMbhUramaNamahAvarA ettha do devA mahiDDiyA sesaM taheva asaMkhejjAo tArAgaNa-koDikoDIo sobhesu vaa| 185. (I) devadvIpa nAmaka dvIpa meM do maharddhika deva rahate haiM -devabhava aura devamahAbhava / devodasamudra meM do maharddhika deva haiM -devavara aura devamahAvara yAvat svayaMbhUramaNadvIpa meM do maharddhika deva rahate haiN|svyNbhuurmnnbhv aura svyNbhuurmnnmhaabhv| svayaMbhUramaNadvIpa ko saba ora se ghere hue svayaMbhUramaNasamudra avasthita hai, jo gola hai aura valayAkAra rahA huA hai yAvat asaMkhyAta lAkha yojana usakI paridhi hai yAvat vaha svayaMbhUramaNasamudra kyoM kahA jAtA hai ? gautama ! svayaMbhUramaNasamudra kA pAnI svaccha hai, pathya hai, jAtya-nirmala hai, halkA hai, sphaTikamaNi kI kAnti jaisA hai aura svAbhAvika jala ke rasa se paripUrNa hai / yahAM svayaMbhUramaNavara aura svayaMbhUramaNamahAvara nAma ke do maharddhika deva rahate haiN| zeSa kathana pUrvavat kahanA caahie| yahAM asaMkhyAta koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the, hote haiM aura hoNge| vivecana--dvIpa-samudroM kA krama sambandhI varNana isa prakAra hai-pahalA dvIpa jambUdvIpa hai| isako ghere hue lavaNasamudra hai / lavaNasamudra ko ghere hue dhAtakIkhaNDa hai| dhAtakIkhaNDa ko ghere hue kAlodasamudra hai| kAlodasamudra ko saba ora se ghere puSkaravaradvIpa hai| puSkaravaradvIpa ko ghere hue varUNasamudra hai| varUNasamudra ko ghere hue kSIravaradvIpa hai / kSIravaradvIpa ko ghere hue ghRtodasamudra hai| ghRtodasamudra ko ghere hue kSodavaradvIpa hai / kSodavaradvIpa ko ghere hue kSododakasamudra hai / kSododakasamudra ko ghere hue naMdIzvaradvIpa hai| naMdIzvaradvIpa ke bAda naMdIzvarodasamudra haiM / usako ghere hue arUNa nAmaka dvIpa hai, phira arUNodasamudra hai, phira arUNavaradvIpa, arUNavarodasamudra, arUNavarAbhAsadvIpa, aura arUNavarAvabhAsasamudra hai| isa prakAra Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jambUdvIpa Adi nAmavAle dvIpoM kI saMkhyA ] [75 arUNadvIpa se tripratyavatAra huA hai / ina dvIpa samudroM ke bAda jo zaMkha, dhvaja, kalaza, zrIvatsa Adi zubha nAma haiM , una nAma vAle dvIpa aura samudra haiM / ye saba tripatyavatAra vAle haiM / apAntarAla meM bhujagavara kuzavara aura krauMcavara haiM tathA jitane bhI hAra-ardhahAra Adi zubha nAma vAle AbharaNoM ke nAma haiM , ajina Adi jitane bhI vastu-nAma haiM , koSTha Adi jitane bhI gaMdhadravyoM ke nAma haiM , jalarUha, candrodyota Adi jitane bhI kamala ke nAma haiM , tilaka Adi jitane bhI vRkSa-nAma haiM , pRthvI, zarkarA-bAlukA, uppala, zilA Adi jitane bhI 36 prakAra ke pRthvI ke nAma haiM , nau nidhiyoM aura caudaha ratnoM ke, cullahimavAn Adi varSadhara parvatoM ke, padma mahApadma Adi hRdoM ke, gaMgA-siMdhu Adi mahAnadiyoM ke, antaranadiyoM ke, 32 kacchAdi vijayoM ke, mAlyavanta Adi vakSaskAra parvatoM ke, saudharma Adi 12 jAti ke kalpoM ke, zakra Adi dasa indroM ke, devakurU-uttarakurU ke, sumerUparvata ke, zaktAdi sambandhI AvAsa parvatoM ke, merUpratyAsannA bhavanapati Adi ke kUToM ke, cullahimavAna Adi ke kUToM ke, kRttikA Adi 28 nakSatroM ke, candroM ke aura sUryoM ke jitane bhI nAma haiM , una nAmoM vAle dvIpa aura samudra haiM / ye saba tripratyavatAravAle haiN| isake bAda devadvIpa devodasamudra hai, anta meM svayaMbhUramaNadvIpa aura svayaMbhUramaNasamudra hai| jambUdvIpa Adi nAmavAle dvIpoM kI saMkhyA 186. (a) kevaiyA NaM bhaMte ! jaMbuddIvA dIvA nAmadhejehiM paNNattA ? goyamA ! asaMkhejA jaMbuddIvA dIvA nAmadhejehiM pnnnnttaa| kevaiyA NaM bhaMte ! lavaNasamuddA samuddA nAmadhejehiM paNNattA ? goyamA ! asaMkhejA lavaNasamuddA nAmadhejehiM pnnnnttaa| evaM dhaayisNddaavi| evaM jAva asaMkhejA sUradIvA nAmadhejehi y| ege deve dIve pnnnntte| ege devode samudde pnnnntte| ege nAge jakkhe bhUe jAva ege sayaMbhUramaNe dIve, ege sayaMbhUramaNasamudde NAmadhejeNaM pnnnntte| .186. (a) bhagavan ! jambUdvIpa nAma ke kitane dvIpa haiM ? gautama ! jambUdvIpa nAma ke asaMkhyAta dvIpa kahe gaye haiN| . bhagavan ! lavaNasamudra nAma ke samudra kitane kahe gaye haiM ? gautama ! lavaNasamudra nAma ke asaMkhyAta samudra kahe gaye haiM / isI prakAra dhAtakIkhaNDa nAma ke dvIpa bhI asaMkhyAta haiM yAvat sUryadvIpa nAma ke dvIpa asaMkhyAta kahe gaye haiN| devadvIpa nAmaka dvIpa eka hI haiM / devodasamudra bhI eka hI hai / isI taraha nAgadvIpa, yakSadvIpa, bhUtadvIpa, yAvat svayaMbhUramaNadvIpa bhI eka hI hai| svayaMbhUramaNa nAmaka samudra bhI eka hai| _ vivecana- pUrvavartI sUtra meM dvIpa-samudroM ke krama kA kathana kiyA gayA hai| usameM arUNadvIpa se lagAkara sUryadvIpa taka tripratyavatAra (arUNa, arUNavara, arUNavarAvabhAsa, isa taraha tIna-tIna) kA kathana kiyA gayA hai / isake pazcAt tripratyavatAra nahIM haiM / sUryadvIpa ke bAda devadvIpa devodasamudra, nAgadvIpa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76] [ jIvAjIvAbhigamasUtra nAgodasamudra, yakSadvIpa yakSodasamudra, isa prakAra se yAvat svayaMbhUramaNadvIpa aura svayaMbhUramaNasamudra hai| samudroM ke udakoM kA AsvAda 186. (A) lavaNassa NaM bhaMte ! samuddassa udae kerisae assAeNaM paNNatte ? goyamA ! lavaNassa udae Aile, raile, liMde, lavaNe, kaDue, apejje bahUNaM duppayacauppaya-miga-pasu-pakkhi-sarisavANaM NaNNattha tajjoNiyANaM sttaannN| kAloyassa NaM bhaMte ! samuddassa udae keMrisae assAeNaM paNNatte ! goyamA ! Asale pesale kAlae mAsarAsivaNNAbhe pagaIe udagaraseNaM pnnnntte| pukkharodassa NaM bhaMte ! samuddassa udae kerisae paNNatte ? goyamA ! acche, jacce, taNue phAlihavaNNAbhe pagaIe udagaraseNaM pnnnntte| __ varUNodassa NaM bhaMte0? goyamA ! se jahANAmae pattAsavei vA, coyAsavei vA, khajUrasArei vA, supakkakhoyarasei vA, meraei vA, kAvisAyaNei vA, caMdappabhAi vA, maNasilAi vA, varasIdhUi vA, varavArUNIi vA, aTThapiTThapariNiTThiyAi vA, jaMbUphalakAliyA varappasaNNA ukkosamadapattA Isi uTThAvalaMbiNI, IsitaMbacchikaraNI, IsivoccheyakaraNI, AsalA mAsalA pesalA vaNNeNaM uvaveyA jAva No iNaDhe samaThe, varUNodae itto iThThatare ceva assAeNaM pnnnntte| khIrodassa NaM bhaMte ! samudassa udae kerisae assAeNaM paNNatte ? goyamA ! se jahANAmae cAuraMtacakkavaTTissa cAurakke gokhIre pajattamaMdaggisukaDDie AuttarakhaNDamacchaMDiovavee vaNNeNaM uvavee jAva phAseNaM uvavee, bhave eyArUve siyA ? No iNaDhe samaDhe , goyamA ! khIroyassa0 etto iTThayare jAva assAeNaM pnnnntte| ghayodassa NaM se jahANAmae sAraiyassa goghayavarassa maMDe sallaikaNiyArapupphavaNNAbhe sukaDDiyaudArasajjhavIsaMdie vaNNeNaM uvavee jAva phAseNa ya uvavee-bhave eyArUve ? No iNaDhe samaThe, etto itttthyro0| khododassa se jahANAmae ucchUNa jaccapuMDayANa hariyAlapiMDieNaM bherUMDuppaNANa vA kAlaperANaM tibhAganivvaDiyavADagANaM balavagaNarajaMtaparigAliyamittANaM je ya rase hojjaa| vatthaparipUe cAujataga-suvAsie ahiyapatthe lahue vaNNeNaM uvavee jAva bhave eyArUve siyA? No iNaDhe samaDhe, etto itttthyre0| evaM sesagANavi samuddANaM bhedo jAva sayaMbhUramaNassa Navari acche jacce patthe jahA pukkhrodss| kai NaM bhaMte ! samuddA patteyarasA paNNattA ? goyamA ! cattAri samuddA patteyarasA paNNattA, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: samudroM ke udakoM kA AsvAda ] [ 77 taM jahA- lavaNode, varUNode, khIrode, ghaodae / kai NaM bhaMte ! samuddA parAIe udagaraseNaM paNNattA ? goyamA ! tao samuddA pagaIe udagaraseNaM paNNattA, taM jahA - kAloe, pukkharoe, sayaMbhUramaNe / avasesA samuddA ussaNNaM khoyarasA paNNattA samaNAuso ! 186. (A) bhagavan lavaNasamudra ke pAnI kA svAda kaisA hai ? gautama ! lavaNasamudra kA pAnI malina, rajavAlA, zaivAlarahita cirasaMcita jala jaisA, khArA, kaDuA ataeva bahusaMkhyaka dvipada- catuSpada - mRga-pazu-pakSI - sarIsRpoM ke lie pIne yogya nahIM hai, kintu usI jala meM utpanna aura saMvardhita jIvoM ke liye peya hai / bhagavan! kAlodasamudra ke jala kA AsvAda kaisA hai ? gautama ! kAlodasamudra ke jala kA AsvAda pezala (manojJa), mAMsala (paripuSTa karanevAlA), kAlA, ur3ada kI rAzi kI kRSNakAMti jaisI kAMtivAlA hai aura prakRti se akRtrima rasa vAlA hai| bhagavan ! puSkarodasamudra kA jala svAda meM kaisA hai ? gautama ! vaha svaccha hai, uttama jAti kA hai, halkA hai aura sphaTikamaNi jaisI kAMtivAlA aura prakRti se akRtrima rasa vAlA hai 1 bhagavan ! varUNodasamudra kA jala svAda meM kaisA hai ? gautama ! jaise patrAsava, tvacAsava, khajUra kA sAra, bhalI-bhAMti pakAyA huA ikSurasa hotA hai tathA meraka-kApizAyana-candraprabhA - manaH zilA - varasIdhu - varavArUNI tathA ATha bAra pIsane se taiyAra kI gaI jambUphala - mizrita varaprasannA jAti kI madirAeM utkRSTa nazA dene vAlI hotI haiM, oThoM para lagate hI Ananda denevAlI, kucha-kucha A~kheM lAla karanevAlI, zIghra nazA uttejanA dene vAlI hotI haiM, jo AsvAdya, puSTikAraka evaM manojJa haiM, zubha varNAdi se yukta haiM, usake jaisA vaha jala hai / isa para gautama pUchate haiM ki kyA vaha jala ukta upamAoM jaisA hI hai ? isa para bhagavAn kahate haiM ki, "nahIM" yaha bAta ThIka nahIM hai, isase bhI iSTatara vaha jala kahA gayA hai| bhagavan ! kSIrodasamudra kA jala AsvAda meM kaisA haiM ? gautama ! jaise cAturanta cakravartI ke lie catuHsthAna pariNata gokSIra (gAya kA dUdha) jo maMdamaMda agni para pakAyA gayA ho, Adi aura anta meM misarI milA huA ho, jo varNa gaMdha rasa aura sparza se zreSTha ho, aise dUdha ke samAna vaha jala hai / yaha upamAmAtra hai, vaha jala isase bhI adhika iSTatara hai / ghRtodasamudra ke jala kA AsvAda zarad Rtu ke gAya ke ghI ke maMDa (sAra-thara) ke samAna hai jo sallakI aura kanera ke phUla jaisA varNavAlA hai, bhalI-bhAMti garama kiyA huA hai, tatkAla nitArA huA hai tathA jo zreSTa varNa gaMdha-rasa-sparza se yukta hai / yaha kevala upamAmAtra hai, isase bhI adhika iSTa ghRtodasamudra kA jala hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] [ jIvAjIvAbhigamasUtra bhagavan! kSododasamudra kA jala svAda meM kaisA hai ? gautama ! jaise bheruNDa deza meM utpanna jAtivaMta unnata pauNDraka jAti kA Ikha hotA hai jo pakane para haritAla ke samAna pIlA ho jAtA hai, jisake parva kAle haiM, Upara aura nIce ke bhAga ko chor3akara kevala bicale tribhAga ko hI baliSTha bailoM dvArA calAye gaye yaMtra se rasa nikAlA gayA ho, jo vastra se chAnA gayA ho, jisameM caturjAtaka - dAlacInI, ilAyacI, kesara, kAlImirca milAye jAne se sugandhita ho, jo bahuta pathya, pAcaka aura zubha varNAdi se yukta ho-aise ikSurasa jaisA vaha jala hai / yaha upamA mAtra hai, isase bhI adhika iSTatara kSododasamudra kA jala hai / isI prakAra svayaMbhUramaNasamudra paryanta zeSa samudroM ke jala kA AsvAda jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki vaha jala vaisA hI svaccha, jAtivaMta aura pathya hai jaisA ki puSkaroda kA jala 1 bhagavan ! kitane samudra pratyeka rasa vAle kahe gaye / ? gautama ! cAra samudra pratyeka rasavAle haiM arthAt vaisA rasa anya kisI dUsare samudra kA nahIM hai / ve - lavaNa, varUNoda, kSoroda aura ghRtoda / bhagavan ! kitane samudra prakRti se udagarasa vAle haiM ? gautama ! tIna samudra prakRti se udaga rasavAle haiM arthAta inakA jala svAbhAvika pAnI jaisA hI hai / ve hai - kAloda, puSkaroda aura svayaMbhUramaNa samudra / AyuSman zramaNa ! zeSa saba samudra prAyaH kSodarasa ( ikSurasa) vAle kahe gaye haiM / 187. kai NaM bhaMte ! samuddA bahumacchakacchabhAiNNA paNNattA ? goyamA ! tao samuddA bahumacchakacchabhAiNNA paNNattA, taM jahA - lavaNe, kAloe, sayaMbhUramaNe / avasesA samuddA appamacchakacchabhAiNNA paNNattA samaNNAuso ! lavaNe NaM bhaMte ! samudde kaimacchajAikulajoNIpamuhasayasahassA paNNattA ? gomA ! satta macchajAikulakoDIpamuhasayasahassA paNNattA / kAlo NaM bhaMte! samudde kai macchajAi paNNattA ? goyamA ! navamacchakulakoDIjoNIpamuhasayasahassA paNNattA / sayaMbhUramaNe NaM bhaMte ! samudde kaimacchajai0 ? goyamA ! addhaterasamacchajAikulakoDIjoNIpamuhasayasahassA paNNattA / lavaNe NaM bhaMte ! samudde macchANaM kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paMcajoyaNasayAI / evaM kAloe sattajoyaNasayAiM / sayaMbhUramaNe jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjabhAgaM ukko seNaM dasa joyasayAI / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : samudroM ke udakoM kA AsvAda ] [79 187. bhagavan ! kitane samudra bahuta matsya-kacchapoM vAle haiM ? gautama ! tIna samudra bahuta matsya-kacchapoM vAle haiM, unake nAma haiM -lavaNa, kAloda aura svayaMbhUramaNa samudra / AyuSmana zramaNa ! zeSa saba samudra alpa matsya-kacchapoM vAleM kahe gaye haiM / bhagavan ! kAlodasamudra meM matsyoM kI kitanI lAkha jAtipradhAna kulakoDiyoM kI yoniyAM kahI gaI haiM ? gautama ! nava lAkha matsya-jAtikulakoDI yoniyAM kahI haiN| bhagavan ! svayaMbhUramaNasamudra meM matsyoM kI kitanI lAkha jAtipradhAna kulakoDiyoM kI yoniyAM haiM? gautama ! sADhe bAraha lAkha matsya-jAtikulakoDI yoniyAM haiN| bhagavan ! lavaNasamudra meM matsyoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI bar3I haiM ? gautama ! jaghanya se aMgula kA asaMkhyAta bhAga aura utkRSTa pAMca sau yojana kI unakI avagAhanA isI taraha kAlodasamudra meM (jaghanya aMgula kA asaMkhyAta bhAga) utkRSTa sAta sau yojana kI avagAhanA hai| svayaMbhUramaNasamudra meM matsyoM kI jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana pramANa haiN| 188. kevaiyA NaM bhaMte ! dIvasamuddA nAmadhejehiM paNNattA ? goyamA ! jAvaiyA loge subhA NAmA subhA vaNNA jAva subhA phAsA, evaiyA dIvasamuddA NAmadhejjehiM pnnnnttaa| kevaiyA NaM bhaMte ! dIvasamuddA uddhArasamaeNaM paNNattA ? goyamA ! jAvaiyA aDDAijANaM sAgarovamANaM uddhArasamayA evaiyA dIvasamuddA udghArasamaeNaM pnnnnttaa| dIvasamuddA NaM bhaMte ! kiM puDhavipariNAmA AupariNAmA jovapariNAmA poggalapariNAmA? goyamA ! puDhavIpariNAmAvi, AupariNAmAvi, jIvapariNAmAvi, pogglprinnaamaavi| dIvasamuddesu NaM bhaMte ! savvapANA, savvabhUyA, savvajIvA savvasattA puDhavikAiyattAe jAva tasakAiyattAe uvavaNNapuvvA ? haMtA goyamA ! asai aduvA aNaMtakhutto / iti dIvasamuddA smttaa| 188. bhaMte ! nAmoM kI apekSA dvIpa aura samudra kitane nAma vAle haiM ? gautama ! loka meM jitane zubha nAma haiM , zubha varNa haiM yAvat zubha sparza haiM , utane hI nAmoM vAle dvIpa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] [jIvAjIvAbhigamasUtra aura samudra haiN| bhaMte ! uddhArasamayoM kI apekSA se dvIpa-samudra kitane haiM ? gautama ! aDhAI sAgaropama ke jitane uddhArasamaya haiM, utane dvIpa aura sAgara haiN| bhagavan ! dvIpa-samudra pRthvI ke pariNAma haiM , ap ke pariNAma hai, jIva ke pariNAma haiM tathA pudgala ke pariNAma haiM? gotama ! dvIpa-samudra pRthvI pariNAma bhI haiM, jalapariNAma bhI haiM, jIvapariNAma bhI haiM aura pudgalapariNAma bhI haiN| bhagavan ! ina dvIpa-samudroM meM saba prANI, saba bhUta, saba jIva aura saba satva pRthvIkAya yAvat trasakAya ke rUpa meM pahale utpanna hue haiM kyA ? gautama ! hAM, kaIbAra athavA anantabAra utpanna ho cuke haiN| isa tahara dvIpa-samudra kI vaktavyatA pUrNa huii| indriya pudgala pariNAma 189. kaivihe NaM bhaMte ! iMdiyavisae poggalapariNAme paNNatte ? goyamA !paMcavihe iMdiyavisae poggalapariNAme paNNatte, taM jahA-soiMdiyavisae jAva phaasiNdiyvise| soiMdiyavisae NaM bhaMte ! poggalapariNAme kaivihe paNNatte ? .. goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-subbhisaddapariNAme ya dubbhisaddapariNAme y| evaM cakkhidiyavisayAdiehi vi surUvapariNAme ya durUvapariNAme y| evaM surabhigaMdhapariNAme ya durabhigaMdhapariNAme y| evaM surasapariNAme ya durasapariNAme y| evaM suphAsapariNAme ya duphAsapariNAme y| se nUNaM bhaMte ! uccAvaesu saddapariNAmesu uccAvaesu rUvapariNAmesu evaM gaMdhapariNAmesu rasapariNAmesu phAsapariNAmesu pariNamamANA poggalA pariNamaMtIti vattavvaM siyA ? haMtA goyamA ! uccAvaesu saddapariNAmesu pariNamamANA poggalA pariNamaMtIti vattavvaM siyaa|| se nUNaM bhaMte ! subbhisaddA poggalA dubbhisahattAe pariNamaMti, dubbhisaddA poggalA subbhisaddattAe pariNamaMti ? haMtA goyamA ! sunbhisaddA poggalA dunbhisaddattAe pariNamaMti, dubbhisaddA poggalA subbhisaddattAe pariNamaMti ? __ se nUNaM bhaMte! surUvA poggalA durUvattAe pariNamaMti, durUvA poggalA surUvattAe pariNamaMti? haMtA goyamA ! evaM subbhigaMdhA poggalA dubbhigaMdhattAe pariNamaMti, dubbhigaMdhA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : devazakti sambandhI praznottara] [81 poggalA subbhigaMdhattAe pariNamaMti? haMtA goyamA! evaM suphAsA duphAsattAe0? surasA durasattAe0? haMtA goyamA ! 189. bhagavan ! indriyoM kA viSayabhUta pudgalapariNAma kitane prakAra kA hai? gautama ! indriyoM kA viSayabhUta pudgalapariNAma pAMca prakAra kA hai, yathA-zrotrendriya kA viSaya yAvat sparzanendriya kA viSaya / bhagavan ! zrotrendriya kA viSayabhUta pudgalapariNAma kitane prakAra kA hai? gautama ! do prakAra kA hai-zubha zabdapariNAma aura azubha shbdprinnaam| isI prakAra cakSurindriya Adi ke viSayabhUta pudgalapariNAma bhI do-do prakAra ke haiM -yathA surUpapariNAma aura kurUpapariNAma, surabhigaMdhapariNAma aura durabhigaMdhapariNAma, surasapariNAma evaM durasapariNAma aura susparzapariNAma evaM du:sprshprinnaam| bhagavan ! uttama adhama zabdapariNAmoM meM, uttama-adhama rUpapariNAmoM meM, isI taraha gaMdhapariNAmoM meM, rasapariNAmoM meM aura sparzapariNAmoM meM pariNata hote hue pudgala pariNata hote haiM -badalate haiM -aisA kahA jA sakatA hai kyA? (avasthA ke badalane se vastu kA badalanA kahA jA sakatA hai kyA?) ___ hAM, gautama ! uttama-adhama rUpa meM badalane vAle zabdAdi pariNAmoM ke kAraNa pudgaloM kA badalanA kahA jA sakatA hai| (paryAyoM ke badalane para dravya kA badalanA kahA jA sakatA hai|) bhagavan ! kyA uttama zabda adhama zabda ke rUpa meM badalate haiM ? adhama zabda uttama zabda ke rUpa meM badalate haiM kyA? . gautama ! uttama zabda adhama zabda ke rUpa meM aura adhama zabda uttama zabda ke rUpa meM badalate haiN| bhagavan ! kyA zubha rUpa vAle pudgala azubha rUpa meM aura azubha rUpa ke pudgala zubha rUpa meM badalate haiM? hAM, gautama ! badalate haiN| isI prakAra surabhigaMdha ke pudgala durabhigaMdha ke rUpa meM aura durabhigaMdha ke pudgala surabhigaMdha ke rUpa meM badalate haiN| isI prakAra zubhasparza ke pudagala azubhasparza ke rUpa meM aura azubhasparza vAle zubhasparza ke rUpa meM tathA isI taraha zubharasa ke pudgala azubharasa ke rUpa meM aura azubharasa ke pudgala zubharasa meM pariNata ho sakate hai| . devazakti sambandhI praznottara 190. deve NaM bhaMte ! mahiDDie jAva mahANubhAge puvvAmeva poggalaM khavittA pabhU tameva aNuparivaTTittANaM giNhittae ? haMtA prabhU ! se keNaTheNaM evaM vuccai deve NaM bhaMte ! mahiDDie jAva giNhittae ? ___ goyamA ! poggale khittesamANe pulavAmeva sigghagaI bhavittA tao pacchA maMdagaI bhavai, deve NaM mahiDDie jAva mahANubhAge puvvaMpi pacchAvi sigdhe sigdhagaI (turie turiyagaI) ceva, Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] [jIvAjIvAbhigamasUtra se teNaDheNaM goyamA! evaM vuccai jAva aNupariyattANaM gennhitte| deve NaM bhaMte ! mahiDDie bAhirae poggale apariyAittA puvvAmeva bAlaM acchittA abhittA pabhU gaMThittae ? no iNaDhe smddhe| deve NaM bhaMte ! mahiDDie bAhirae poggale pariyAittA puvvAmeva bAlaM acchittA abhittA pabhU gaMThittA? no iNaDhe smddhe| ___ deve NaM bhaMte ! mahiDDie jAva mahANubhAge bAhirae poggale pariyAittA puvvAmeva bAlaM achettA abhettA pabhU gaMThittae ? haMtA pbhuu| taM ceva NaM gaMThiM chaumatthe Na jANai, Na pAsai, evaM suhumaM ca NaM gNtthiyaa| deve NaM bhaMte ! mahiDDie puvvAmeva bAlaM acche ttA abhettA pabhU dIhIkarittae vA hassIkarittae vA? no iNaDhe samaDhe / evaM cattArivi gamA, paDhamabiiyabhaMgesu apariyAittA egaMtariyagA acchettA, abhettA sesaM tdev| taM ceva siddhaM chaumatthe Na jANai, Na paasi| evaM suhumaM ca NaM dIhIkareja vA hassIkareja vaa| 190. bhagavan ! koI maharddhika yAvat mahAprabhAvazAlI deva (apane gamana se) pahale kisI vastu ko pheMke aura phira vaha gati karatA huA usa vastu ko bIca meM hI pakar3anA cAhe to vaha aisA karane meM samartha hai? hAM, gautama! vaha aisA karane meM samartha hai| bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki vaha vaisA karane meM samartha hai ? gautama ! pheMkI gaI vastu pahale zIghragati vAlI hotI hai aura bAda meM usakI gati manda ho jAtI hai , jabakI usa maharddhika aura mahAprabhAvazAlI deva kI gatipahale bhI zIghra hotI hai aura bAda meM bhI zIghra hotI hai, isalie aisA kahA jAtA hai ki vaha deva usa vastu ko pakar3ane meM samartha hai| bhagavan ! koI maharddhika yAvat mahAprabhAvazAlI deva bAhya pudgaloM ko grahaNa kiye binA aura kisI bAlaka ko pahale chede-bhede binA usake zarIra ko sAMdhane meM samartha hai kyA ? nahIM, gautama ! aisA nahIM ho sakatA? bhagavan ! koI maharddhika yAvat mahAprabhAvazAlI deva bAhya pudgaloM ko grahaNa karake parantu bAlaka ke zarIra ko pahale chede-bhede binA use sAMdhane meM samartha haiM kyA? nahIM gautama ! vaha samartha nahIM haiN| bhagavana! koI maharddhika evaM mahAprabhAvazAlI deva bAhya pudgaloM ko grahaNa kara aura bAlaka ke zarIra ko pahale cheda-bheda kara phira use sAMdhane meM samartha hai kyA? hAM, gautama! vaha aisA karane meM samartha hai / vaha aisI kuzalatA se use sAMdhatA hai ki usa saMdhi-granthi Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [83 tRtIya pratipatti : jyotiSka candra-sUryAdhikAra ] ko chadyastha na dekha sakatA hai aura na jAna sakatA hai / aisI sUkSma granthi vaha hotI hai| ___bhagavana! koI maharddhika deva (bAhya pudgaloM ko grahaNa kiye binA) pahale bAlaka ko chede-bhede binA bar3A yA choTA karane meM samartha hai kyA? gautama! aisA nahIM ho sktaa| isa prakAra cAroM bhaMga kahane caahie| prathama dvitIya bhaMgoM meM bAhya pudgaloM kA grahaNa nahIM hai aura prathama bhaMga meM bAla-zarIra kA chedana-bhedana bhI nahIM hai| dvitIya bhaMga meM chedana-bhedana hai / tRtIya bhaMga meM bAhya pudgaloM kA grahaNa karanA aura bAla-zarIra kA chedana-bhedana karanA nahIM hai| cauthe bhaMga meM bAhya pudgaloM kA grahaNa bhI hai aura pUrva meM bAla-zarIra kA chedana-bhedana bhI hai| ___isa choTe-bar3e karane kI siddhi ko chadmastha nahIM jAna sakatA aura nahIM dekha sktaa| hrasvIkaraNa aura dIrdhIkaraNa kI yaha vidhi bahuta sUkSma hotI hai| jyotiSka candra-sUryAdhikAra 191. atthi NaM bhaMte! caMdimasUriyANaM hihi~pi tArArUvA aNuMpi tullAvi, samaMpi tArArUvA aNuMpi tullAvi, uppiMpi tArArUvA aNuMpi tullAvi? 'haMtA, atthi| se keNaDheNaM bhaMte! evaM vuccai-atthi NaM caMdimasUriyANaM jAva uppiMpi tArArUvA aNuMpi, tullAvi? goyamA! jahA jahA NaM tesiM devANaM tava-Niyama-baMbhacera-vAsAiM ukkaDAI ussiyAI bhavaMti tahA tahA NaM tesiM devANaM evaM paNNAyai aNutte vA tulle vaa| se eeNaTheNaM goyamA! atthi NaM caMdimasUriyANaM uppiMpi tArArUvA aNuMpi tullaavi0| e gamegassa NaM caMdima-sUriyassa, aTThAsIiM ca gahA, aTThAvIsaM ca hoi nkkhttaa| eka sasIparivAro etto tArANaM vocchaami||1|| chAvaTThi sahassAiM nava ceva sayAiM paMca syraaiN| eka sasIparivAro tArAgaNakoDikoDINaM // 2 // 191. bhagavan ! candra aura sUryoM ke kSetra kI apekSA nIce rahe hue jo tArA rUpa deva haiM, ve kyA (dyuti, vaibhava, lezyA Adi kI apekSA) hIna bhI haiM aura barAbara bhI haiM? candra-sUryoM ke kSetra kI samazreNI meM rahe hue tArA rUpa deva, candra-sUryoM se dyuti Adi meM hIna bhI haiM aura barAbara bhI haiM? tathA jo tArA rUpa deva candra aura sUryoM ke Upara avasthita hai, ve dyuti Adi kI apekSA hIna bhI haiM aura barAbara bhI hai| hAM, gautama! koI hIna bhI hai aura koI barAbara bhI haiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] [jIvAjIvAbhigamasUtra bhagavan ! aisA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki koI tArAdeva hIna bhI haiM aura koI tArAdeva barAbara bhI haiM? gautama! jaise-jaise una tArA rUpa devoM ke pUrvabhava meM kiye hue niyama aura brahmacaryAdi meM utkRSTatA yA anutkRSTatA hotI hai, usI anupAta meM unameM aNutva yA tulyatva hotA hai| isalie gautama! aisA kahA jAtA hai ki candra-sUryoM ke nIce, samazreNI meM yA Upara jo tArA rUpadeva haiM ve hIna bhI haiM aura barAbara bhI haiN| pratyeka candra aura sUrya ke parivAra meM (88) aThyAsI graha, aTAvIsa (28) nakSatra hote haiM aura tArAoM kI saMkhyA chiyAsaTha hajAra nau sau pacahattara (66975) koDAkoDI hotI hai| 192. jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve maMdarassa pavvayassa purathimillAo caramaMtAo kevaiyaM abAhAe joisaM cAraM carai? goyamA! ekkArasahiM ekkavIsehiM joyaNasaehiM abAhAe joisaM cAraM carai; evaM dakkhiNillAo paccatthimillAo uttarillAo ekkArasahiM ekkavIsehiM joyaNasaehiM abAhAe joisaM cAraM cri| logaMtAo NaM bhaMte! kevaiyaM abAhAe joise paNNatte? goyamA! ekkArasahiM ekkArehiM joyaNasaehiM abAhAe joise pnnnntte| imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo kevaiyaM abAhAe . savvaheTThille tArArUve cAraM carai? kevaiyaM abAhAe sUravimANe cAraM carai? kevaiyaM abAhAe caMdavimANe cAraM carai? kevaiyaM abAhAe savvauvarille tArArUve cAraM carai? goyamA! imIse NaM rayaNappabhApuDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo sattahiM NauehiM joyaNasaehiM abAhAe joisa savvaheTThille tArArUve cAraM cri|atttthhiN joyaNasaehiM abAhAe sUravimANe cAraM cri| aTThahiM asIehiM joyaNasaehiM abAhAe caMdavimANe cAraM cri| navahiM joyaNasaehiM abAhAe savvauvarille tArArUve cAraM cri| savvahedvimillAo NaM bhaMte! tArArUvAo kevaiyaM abAhAe sUravimANe cAraM carai? kevaiyaM caMdavimANe cAraM carai? kevaiyaM abAhAe savvauvarille tArArUve cAraM carai? goyamA! savvaheTThillAo NaM dasahiM joyaNehiM sUravimANe cAraM cri| Nauie joyaNehiM abAhAe caMdavimANe cAraM cri| dasuttare joyaNasae abAhAe savvovarille tArArUve cAraM cri| sUravimANAo bhaMte! kevaiyaM abAhAe caMdavimANe cAraM carai? kevaiyaM savvauvarille tArArUve cAraM carai? Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : jyotiSka candra-sUryAdhikAra ] [85 goyamA! sUravimANAo NaM asIe joyaNehiM caMdavimANe cAraM cri| joyaNasae abAhAe savvovarille tArArUve cAraM cri| caMdavimANAo NaM bhaMte! kevaiyaM abAhAe savvauvarille tArArUve cAraM carai? goyamA! caMdavimANAo NaM vIsAe joyaNehiM abAhAe savva uvarille tArArUve cAraM cri| evAmeva sapuvvAvareNaM dasuttarasayajoyaNabAhalle tiriyamasaMkhejje joisavisae pnnnntte| jaMbuddIve NaM bhaMte! dIve kayare Nakkhatte savvabhitarillaM cAraM carati? kayare Nakkhatte savvabAhirillaM cAraM carai? kayare Nakkhatte savvauvarillaM cAraM carai? kayare Nakkhatte savvabhitarillaM cAraM carai? goyamA! jaMbuddIve NaM dIve abhIinakkhatte savvabhitarillaM cAraM carai, mUle nakkhatte savvabAhirillaM cAraM carai, sAiNakkhatte savvovarillaM cAraM carai, bharaNInakkhatte savvaheTThillaM cAraM cri| 192. bhagavan ! jambUdvIpa meM meruparvata ke pUrva caramAnta se jyotiSkadeva kitanI dUra raha kara usakI pradakSiNA karate haiM? ___ gautama ! gyAraha sau ikkIsa (1121) yojana dUrI se pradakSiNA karate haiM / isI taraha dakSiNa caramAnta se, pazcima caramAnta se aura uttara caramAnta se bhI gyAraha sau ikkIsa yojana dUrI se pradakSiNA karate haiM / bhagavan ! lokAnta se kitanI dUrI para jyotiSkacakra kahA gayA hai? gautama! gyAraha sau gyAraha (1111) yojana para jyotiSkacakra hai| bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke bahusamaramaNIya bhUmibhAga se kitanI dUrI para sabase nicalA tArA rUpa gati karatA hai? kitanI dUrI para sUryavimAna gati karatA hai? kitanI dUrI para candravimAna calatA hai? kitanI dUrI para sabase UparavartI tArA calatA hai? gautama! isa ratnaprabhApRthvI ke bahusamaramaNIya bhUmibhAga se 790 yojana dUrI para sabase nicalA tArA gati karatA hai| ATha sau (800) yojana dUrI para sUryavimAna calatA hai / ATha sau assI (880) yojana para candravimAna calatA hai / nau sau (900) yojana dUrI para sabase UparavartI tArA gati karatA hai| ___bhagavan ! sabase nicale tArA se kitanI dUra sUrya kA vimAna calatA hai? kitanI dUrI para candra kA vimAna calatA hai? kitanI dUrI para sabase Upara kA tArA calatA hai? gautama! sabase nicale tArA se dasa yojana dUrI para sUryavimAna calatA hai, nabbai yojana dUrI para candravimAna calatA hai| eka sau dasa yojana dUrI para sabase Upara kA tArA calatA hai| bhagavan ! sUrya vimAna se kitanI dUrI para candravimAna calatA hai? kitanI dUrI para sarvopari tArA calatA hai? gautama! sUrya vimAna se assI yojana kI dUrI para candravimAna calatA hai aura eka sau yojana Upara Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] sarvopari tArA calatA hai / bhagavan! candra vimAna se kitanI dUrI para sabase Upara kA tArA gati karatA hai ? gautama ! candra vimAna se bIsa yojana dUrI para sabase Upara kA tArA calatA hai| isa prakAra saba milAkara eka sau dasa yojana ke bAhalya (moTAI) meM tiryagdizA meM asaMkhyAta yojana paryanta jyotiSkacakra kahA gayA hai| [ jIvAjIvAbhigamasUtra bhagavan ! jambUdvIpa meM kauna-sA nakSatra saba nakSatroM ke bhItara, bAhara maNDala gati se tathA Upara, nIce vicaraNa karatA hai / gautama ! jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM abhijit nakSatra sabase bhItara rahakara maMDala gati se paribhramaNa karatA hai| mUla nakSatra saba nakSatroM se bAhara rahakara maNDalagati se paribhramaNa karatA hai / svAti nakSatra saba nakSatroM se Upara rahakara calatA hai aura bharaNI nakSatra sabase nIce maNDala gati se vicaraNa karatA hai / 193. caMdavimANe NaM bhaMte! kiMsaMThie paNNatte ? goyamA! addhakaviTThagasaMThANasaMThie savvaphAliyAmae abbhuggayamUsiyapahasie vaNNao / evaM sUravimANevi gahavimANevi nakkhattavimANevi tArAvimANevi addhakaviTThasaMThANasaMThie / caMdavimANe NaM bhaMte! kevaiyaM AyAma vikkhaMbheNaM kevaiyaM parikkheveNaM ? ke vaiyaM bAhalleNaM paNNatte ? goyamA ! chappanne ekasadvibhAge joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, aTThAvIsaM egasadvibhAge joyaNassa bAhalleNaM paNNatte / sUravimANassa sacceva pucchA? goyamA! aDayAlIsaM ekasadvibhAge joyaNassa AyAmavikkhaMbheNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, caDavIsaM ekasadvibhAge joyaNassa bAhalleNaM paNNatte / evaM gahavimANevi addhajoyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM kosaM bAhalleNaM paNNatte / nakkhattavimANe NaM kosaM AyAmavikkhabheNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM addhakosaM bAhalleNaM paNNatte / tArAvimAne addhakosaM AyAmavikkhaMbheNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM paMcadhaNusayAI bAhalleNaM paNNatte / 1. savvabbhitarA'bhII, mUlo puNa savva bAhiro hoI / savvopariMtu sAI bharaNI puNa savva heTThiliyA // 1 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : jyotiSka candra-sUryAdhikAra ] 193. bhagavan! candramA kA vimAna kisa AkAra kA hai ? gautama ! candravimAna ardhakabITha ke AkAra kA hai / vaha candravimAna sarvAtmanA sphaTikamaya hai, isakI kAnti sa dizA - vidizA meM phailatI hai, jisase yaha zveta, prabhAsita hai ( mAno anya kA upahAsa kara rahA ho ) ityAdi vizeSaNoM kA varNana karanA cAhie / isI prakAra sUrya vimAna bhI grahavimAna bhI aura tArAvimAna bhI ardhakabITha AkAra ke haiM / [ 87 bhagavan! candravimAna kA AyAma - viSkaMbha kitanA hai ? paridhi kitanI hai ? aura bAhalya (moTAI) kitanA hai ? gautama ! candravimAna kA AyAma - viSkaMbha ( lambAI-caur3AI) eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 56 bhAga (56/61) pramANa hai| isase tIna guNI se kucha adhika usakI paridhi hai / eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 28 bhAga (28/61) pramANa usakI moTAI hai| sUryavimAna ke viSaya meM bhI vaisA hI prazna kiyA hai| gautama ! sUryavimAna eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 48 bhAga pramANa lambA -caur3A, isase tIna guNI se kucha adhika usakI paridhi aura eka yojana ke 61 bhAgoM meM se 24 bhAga ( 24 / 61 ) pramANa usakI moTAI hai| grahavimAna AdhA yojana lambA- -caur3A, isase tIna guNI kosa kI moTAI vAlA hai / kucha adhika paridhi vAlA aura eka nakSatra vimAna eka kosa lambA-caur3A, isase tIna guNI se kucha adhika paridhi vAlA aura Adhe kosa kI moTAI vAlA hai / tArAvimAna Adhe kosa kI lambAI-caur3AI vAlA, isase tigunI se kucha adhika paridhi vAlA aura pAMca sau dhanuSa kI moTAI vAlA hai / vivecana - isa sUtra meM candrAdi vimAnoM kA AkAra Adhe kabITha ke AkAra ke samAna batalAyA gayA hai| yahAM yaha zaMkA ho sakatI hai ki jaba candrAdi kA AkAra ardhakabITha jaisA ho to udaya ke samaya, paurNamAsI ke samaya jaba vaha tiryak gamana karatA hai taba usa AkAra kA kyoM nahIM dikhAI detA hai? isakA samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki yahAM rahane vAle puruSoM dvArA ardhakapitthAkAra vAle candravimAna kI kevala gola pITha hI dekhI jAtI hai, hastAmalaka kI taraha usakA samatala bhAga nahIM dekhA jaataa| usa pITha ke Upara candradeva kA mahAprAsAda hai jo dUra rahane ke kAraNa carmacakSuoM dvArA sApha-sApha dikhAI nahIM detA / 1. addhakaviTThAgArA udayatthamaNammi kahaM na dIsaMti ? sasisUrANa vimANA tiriyakhettaTThiyANaM ca // uddhaviTThAgAraM pIThaM taduvariM ca pAsAo / vaTTAlekheNa tato samavaTTaM dUrabhAvAo // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] [jIvAjIvAbhigamasUtra 194. (a) caMdavimANaM NaM bhaMte! kai devasAhassIo parivahaMti? goyamA! (solasa devasAhassIo parivahaMti ) caMdavimANassa NaM puracchimeNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimalanimmala-dahighaNagokhIra-pheNarayayanirappagAsANaM mahuguliyapiMgalakkhA - NaM thira laTTha -paUTTha vaTTa pIvara susiliTTha suvisiTTha tikkhadADhAviDaM biyamu hANaM rattuppalapattamauyasukumAlatAlujIhANaM ( pasatthasatthaviruliyabhisaMtakakkaDanahANaM)visAlapIvarorupaDipuNNaviula-khaMdhANaM miuvisaya-pasattha-sahumalakkhaNa-vicchiNNa-kesarasaDovasobhiyANaM caMkamiyalaliyapulitadhavalagavviyagaINaM ussiya suNimmiyasujAya-apphoDiya-NaMgUlANaM vairAmayaNakkhANaM vairAmayadaMtANaM vairAmayadADhANaM tavaNijja-johANaM tavaNijjatAluyANaM tavaNijjajottagasujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM maNoharANaM amiyagaINaM amiyabalaviriyapurisakAraparakammANaM mahayA apphoDiya-sIhanAiya-bola-kalakalaraveNaM mahureNaM maNahareNa ya pUritA aMbaraM disAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo sIharU-vadhAriNaM devANaM puracchimillaM bAhaM pribhNti| 194. (a) bhagavan ! candravimAna ko kitane hajAra deva vahana karate haiM? gautama! solaha hajAra deva candravimAna ko vahana karate haiN| unameM se cAra hajAra deva siMha kA rUpa dhAraNa kara pUrva dizA se uThAte haiN| una siMhoM kA rUpavarNana isa prakAra haiM-ve zveta haiM , sundara haiM, zreSTha kAMti vAle haiM , zaMkha ke tala ke samAna vimala aura nirmala tathA jame hue dahI, gAya kA dUdha, phena cAMdI ke nikara (samUha) ke samAna zveta prabhA vAle haiM, unakI AMkheM zahada kI golI ke samAna pIlI haiM, unake mukha meM sthita sundara prakoSThoM se yukta, gola, moTI, paraspara jur3I huI viziSTa aura tIkhI dAr3hAeM haiM, unake tAlu aura jIbha lAla kamala ke patte ke samAna mRdu evaM sukomala haiM ,unake nakha prazasta aura zubha vaiDUryamaNi kI taraha camakate hue aura karkaza haiM , unake uru vizAla aura moTe haiM, unake kaMdhe pUrNa aura vipula haiM, unake gale kI kesara-saTA mRdu vizada (svaccha) prazasta sUkSma lakSaNayukta aura vistIrNa hai, unakI gati caMkramaNoM-lIlAoM aura uchalane-kUdane se garvabharI (mastAnI) aura sApha-sutharI hotI hai, unakI pUMche UMcI uThI huI, sunirmita-sujAta aura phaTakArayukta hotI haiM / unake nakha vajra ke samAna kaThora haiM, unake dAMta vajra ke samAna majabUta haiM, unakI dADhAeM vajra ke samAna sudRr3ha haiM , tape hue sone ke samAna unakI jIbha hai, tapanIya sone kI taraha unake tAlu haiM, sone ke jotoM se ve jote hue haiN| ye icchAnusAra calane vAle haiM, inakI gati prItipUrvaka hotI hai, ye mana ko rucikara lagane vAle haiM , manorama haiM, manohara haiM, inakI gati amita-avarNanIya hai (calate-calate thakate nahIM), inakA bala vIryapuruSakAraparAkrama aparimita hai| ye jora-jora se siMhanAda karate hue aura usa siMhanAda se AkAza aura dizAoM ko guMjAte hue aura suzobhita karate hue calate rahate haiM / (isa prakAra cAra hajAra deva siMha kA rUpa dhAraNa kara candravimAna ko pUrva dizA kI ora se vahana karate calate haiN|) 194. (A) caMdavimANassa NaM dakkhiNeNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM saMkhatalavimala Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : jyotiSka candra-sUryAdhikAra ] [ 89 nimnaladadhighaNagokhIrapheNarayayaNiyarappagAsANaM vairAmayakuMbhajuyalasuTThiyapIvaravaravairasoDava - -TTiyaditta- surattaparamappagAsANaM abbhuNNayamuhANaM tavaNijjavisAlacaMcala calaMtacavalakaNNavimalujjalANaM madhuvaNNabhisaMtaNiddhapiMgalapattalativaNNamaNirayaNaloyaNANaM abbhuggayamaulamalliyANaM dhavala - sarisa - saMThiya- NivvaNadaDhakasiNa- phAliyAmayasujAyadaMtamusalovasobhiyANaM kaMcaNakosIpaviTThadaMtaggavimala-maNirayaNaruiraperaMtacittarUvagavirAyANaM tavaNijja-visAlatilagapamuha pari maMDiyANaM NANAmaNirayaNa-muddhage vej jabaddhagalayavarabhUsaNANaM veruliyavicitta-daMDaNimmalavaiAmayatikkhalaTThaaMkusakuM bhujayalaMtarodiyANaM tavaNijjasubaddhakacchadappiyabaluddharANaM jaMbUNayavimalaghaNamaMDalavairAmayalAlAlaliya-tAla NANA- maNirayaNaghaMTapAsagarayayAmaya-rajjubaddhalaMbitaghaMTAjuyalamahurasaramaNaharANaM allINapANa- jutta vaTTiya-sujAyalakkhaNa-pasatthatavaNijjabAlagattaparipucchaNANaM uvaciya-paDipuNNakumma-calaNa- lahu - vikkamANaM aMkAmayaNakkhANaM tavaNijjatAluyANaM tavaNijjajIhANaM tavaNijjajottagasujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM maNoharANaM amiyagaINaM amiyabalavIriya- purisakAra- parakkamANaM mahayA gaMbhIragulagulAiraveNaM mahureNaM maNahareNaM pUreMtA aMbaraM disAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo gayarUvadhArINaM devANaM dakkhiNillaM vAhaM parivahaMti / svata: 194. (A) usa candravimAna ko dakSiNa kI tarapha se cAra hajAra deva hAthI kA rUpa dhAraNa kara uThAte vahana karate haiN| una hAthiyoM kA varNana isa prakAra hai - ve hAthI zveta haiM, sundara haiM, suprabhA vAle haiN| unakI kAMti zaMkhatala ke samAna vimala - nirmala hai, jame hue dahI kI taraha, gAya ke dUdha, phena aura cAMdI ke nikara kI taraha unakI kAnti zveta hai / unake vajramaya kumbha-yugala ke nIce rahI huI sundara moTI sUMDa meM jinhoMne krIDArtha raktapadmoM ke prakAza ko grahaNa kiyA huA hai ( kahIM-kahIM aisA dekhA jAtA hai ki jaba hAthI yuvAvasthA meM vartamAna rahatA hai to usake kuMbhasthala se lekara zuNDAdaNDa taka hI padmaprakAza ke samAna bindu utpanna ho jAyA karate haiM - usakA yahAM ullekha hai) unake mukha UMce uThe hue haiM, ve tapanIya svarNa ke vizAla, caMcala aura capala hilate hue vimala kAnoM se suzobhita haiM, zahada varNa ke camakate hue snigdha pIle aura pakSmayukta tathA maNiratna kI taraha trivarNa zveta kRSNa pIta varNa vAle unake netra haiM, ataeva ve netra unnata mRdula mallikA ke koraka jaise pratIta hote haiM, unake dAMta sapheda, eka sarIkhe, majabUta, pariNata avasthA vAle, sudRr3ha, sampUrNa evaM sphaTikamaya hone se sujAta haiM aura mUsala kI upamA se zobhita haiM, inake dAMtoM ke agrabhAga para svarNa ke valaya pahanAye gaye haiN| ataeva ye dAMta aise mAlUma hote haiM mAno vimala maNiyoM ke bIca cAMdI kA Dhera hoN| inake mastaka para tapanIya svarNa ke vizAla tilaka Adi AbhUSaNa pahanAye hue haiM, nAnA maNiyoM se nirmita Urdhva graiveyaka Adi kaMTha ke AbharaNa gale meM pahanAye hue haiN| jinake gaNDasthaloM ke madhya meM vaiDUryaratna ke vicitra daNDa vAle nirmala vajramaya tIkSNa evaM sundara aMkuza sthApita kiye hue haiM / tapanIya svarNa kI rassI se pITha kA AstaraNa - jhUle bahuta hI acchI taraha sajAkara evaM kasakara bAMdhA gayA hai ataeva ye darpa se yukta Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] [jIvAjIvAbhigamasUtra aura bala se uddhata bane hue haiM, jambUnada svarNa ke bane ghanamaMDala vAle aura vajramaya lAlA se tADita tathA AsapAsa nAnA maNiratnoM kI choTI-choTI ghaMTikAoM se yukta ratnamayI rajju meM laTake do bar3e ghaMToM ke madhura svara se ve manohara lagate haiN| unakI pUMche caraNoM taka laTakatI huI haiM, gola haiM tathA unameM sujAta aura prazasta lakSaNa vAle bAla haiM jinase ve hAthI apane zarIra ko poMchate rahate haiN| mAMsala avayavoM ke kAraNa paripUrNa kacchapa kI taraha unake pAMva hote hue bhI ve zIghra gati vAle haiM / aMkaratna ke unake nakha haiM , tapanIya svarNa ke jotoM dvArA ve jote hue haiM / ve icchAnusAra gati karane vAle haiM, prItipUrvaka gati karane vAle haiM, mana ko acche lagane vAle haiM, manorama haiM, manohara haiM , aparimita gati vAle haiM, aparimita balavIrya-puruSakAra-parAkrama vAle haiN| apane bahuta gaMbhIra evaM manohara gulagulAne kI dhvani se AkAza ko pUrita karate haiM aura dizAoM ko suzobhita karate haiN| (isa prakAra cAra hajAra hAthI rUpadhArI deva candravimAna ko dakSiNadizA se uThA kara gati karate rahate haiM) 194. (i) caMdavimANassa NaM paccatthimeNaM se yANaM subhagANaM suppabhANaM caMkamiyalaliyapuliya-calacavalakakudasAlaNaM saNNayapAsANaM saMgatapAsANaM sujAyapAsANaM miyamAiyapINaraiipAsANaM jhasavihaga sujAyakucchINaM pasatthaNiddhamadhuguliyabhisaMtapiMgalakkhANaM visAlapIvarorupaDi puNNaviulakhaMdhANaM vaTTa paDi-puNNaviulakavolakaliyANaM ghaNaNitiyasubaddhalakkhaNuNNataisiANayavasabhoTThANaM caMkamiyalaliyapuliyacakka vAlacavalagavviyagaINaM pInapIvaravaTTiyasusaMThiyakaDINaM olaMbapalaMbalakkhaNapamANajuttapasattharama -Nijja vAlagaMDANaM samakhuravAladhANINaM samalihiyatikkhaggasiMgANaM taNusuhumasujAyaNiddhalo -macchavidharANaM uvaciyamaMsalavisAla-paDipuNNakhuddapamuhapuMDANaM (khaMdhapaese suMdarANaM) veruliyabhisaMtakaDakkhasunirikkhaNANaM juttappamANappahANalakkhaNa pasattharamaNijjagaggaragalasobhi -yANaM ghaggharagasubaddhakaMThaparimaMDiyANaM nAnAmaNikaNagarayaNaghaMTaveyacchagasUkayaraiyamAliyANaM varaghaMTAgalagaliyasobhaMtasassirIyANaM paumuSpalasagalasurabhimAlAvibhUsiyANaM vairakhurANaM vivihakhu rANaM phaliyAmayadaMtANaM tavaNijjajIhANaM tavaNijjatAluyANaM tavaNijjajottagasujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoramANaM maNoharANaM amiyagaINa amiyabalavIriyapurisakAraparakkamANaM mahayA gaMbhIragajjiyaraveNaM mahureNaM maNahareNa ya pUretA aMbaraM disAo yasobhayaMtA cattAri devasAhassIo vasabharUvadhArINaM devANaM paccathimillaM bAhaM privhNti| ___ 194. (i) usa candravimAna ko pazcimadizA kI ora se cAra hajAra bailarUpadhArI deva uThAte haiN| una bailoM kA varNana isa prakAra hai-- ve zveta hai, sundara lagate haiM, unakI kAMti acchI hai, unake kakuda (skaMdha para uThA huA bhAga kucha kucha kuTila haiM , lalita (vilAsayukta) aura puSTa haiM tathA dolAyamAna haiM, unake donoM pArzvabhAga samyag nIce kI ora jhuke hue haiM , sujAta haiM , zreSTha haiM, pramANopeta haiM, parimita mAtrA meM hI moTe hone se suhAvane lagane vAle haiM, machalI aura pakSI ke samAna patalI kukSi vAle haiM, inake netra prazasta, snigdha, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : jyotiSka candra-sUryAdhikAra] [91 zahada kI golI ke samAna camakate pIle varNa ke haiM, inakI jaMghAe vizAla, moTI aura mAMsala haiM, inake skaMdha vipula aura paripUrNa haiM, inake kapola gola aura vipula haiM inake oSTha ghana ke samAna nicita (mAMsayukta) aura jabar3oM se acchI taraha saMbaddha haiM , lakSaNopeta unnata evaM alpa jhuke hue haiM / ve caMkramita (bAMkI) lalita (vilAsayukta) pulita (uchalatI huI) aura cakravAla kI taraha capala gati se garvita haiM, moTI sthUla vartita (gola) aura susaMsthita unakI kaTi hai| unake donoM kapoloM ke bAla Upara se nIce taka acchI taraha laTakate hue haiM, lakSaNa aura pramANayukta, prazasta aura ramaNIya haiM unake khura aura pUMcha eka samAna haiM, unake sIMga eka samAna patale aura tIkSNa agrabhAga vAle haiN| unakI romarAzi patalI sUkSma sundara aura snigdha hai| inake skaMdhapradeza upacita paripuSTa mAMsala aura vizAla hone se sundara haiM, inakI citavana vaiDUryamaNi jaise camakIle kaTAkSoM se yukta ataeva prazasta aura ramaNIya gargara nAmaka AbhUSaNo se zobhita haiM , ghagghara nAmaka AbhUSaNa se unakA kaMTha parimaMDita haiM, aneka maNiyoM svarNa aura ratnoM se nirmita choTI-choTI ghaMTiyoM kI mAlAeM unake ura para tirache rUpa meM pahanAyI gaI haiN| unake gale meM zreSTha ghaMTiyoM kI mAlAeM pahanAyI gaI haiM / unase nikalane vAlI kAMti se unakI zobhA meM vRddhi ho rahI haiM / ye padmakamala kI paripUrNa sugadhiyukta mAlAoM se sugandhita haiN| inake khura vajra jaise haiM, inake khura vividha prakAra ke haiM arthAta vividha viziSTatA vAle haiN| unake dAMta sphaTika ratnamaya haiM, tapanIya svarNa jaiMsI unakI jihvA haiM , tapanIya svarNasama unake tAlu haiM, tapanIya svarNa ke jotoM se ve jute hue haiM / ve icchAnusAra calane vAle haiM, prItipUrvaka calanevAle haiM, mana ko lubhAnevAle haiM , manohara aura manorama haiM unakI gati aparimita hai, aparimita bala-vIrya-purUSakAra-parAkrama vAle haiM, ve joradAra gaMbhIra garjanA ke gadhura evaM manohara svara se AkAza ko guMjAteM hue aura dizAoM ko zobhita karate hue gati karate haiN| (isa prakAra cAra hajAra vRSabharUpadhArI deva candravimAna ko pazcimadizA se uThAte haiN|) 194. (I) caMdavimANassa NaM uttareNaM seyANaM subhagANaM suppabhANaM jaccANaM taramallihAyaNANaM harimelAmaulamalliyacchANaM ghaNaNiciyasubaddhalakkhaNuNNayacaMkamiya-(caMyuriya) laliyapuliyacalacavalacaMcalagaINaM laMghaNavaggaNadhAvaNadhAraNativaijaiNasi -kkhiyagaINaM lalaMtalAmagalAyavarabhUsaNANaM saNNayapAsANaM saMgayapAsANaM sujAyapAsANaM miyamAiyapINaraiyapAsANaM jhasavihagasujAyaku cchINaMpINapIvaravaTTiya-susaMThiyakaDINaM olaMbapalaMbalakkhaNapamANajuttapasattharamaNijabAlagaMDANaM taNusuhumasujAyaNiddhalomacchavi -dharANaMmiuvisayapasatthasuhumalakkhaNavikiNNakesaravAlidharANaM laliyasavilAsagailalaM -tathAsagalalA-thAsagalalADavarabhUsaNANaM muhamaMDagocUlacamara thAsagaparimaMDayakaDINaM tavaNNijakhurANaM tavaNijajIhANaM tavaNijatAluyANaM tavaNijjajottagasujoiyANaM kAmagamANaM pIigamANaM maNogamANaM maNoharANaM amiyagaINaM amiyabalavIriyapurisakAraparakkamANaM mahayAhayahesiyakilakilAiyaraveNaM mahureNaM maNahareNa ya pUretA aMbaraM disAo ya sobhayaMtA cattAri devasAhassIo hayarUvadhArINaM devANaM uttarillaM bAhaM privhti| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] [jIvAjIvAbhigamasUtra 194. (I) usa candravimAna ko uttara kI ora se cAra hajAra azvarUpadhArI deva uThAte haiN| ve azva ina vizeSaNoM vAle haiM --ve zveta haiM , sundara haiM , suprabhAvale haiM , uttama jAti ke haiM , pUrNa bala aura vega prakaTa hone kI (tarUNa) vaya vAle haiM , harimelakavRkSa kI komala kalI ke samAna dhavala AMkha vAle haiM ve ayodhana kI taraha dRr3hIkRta, subaddha, lakSaNonnata kuTila (bAMkI) lalita uchalatI caMcala aura capala cAla vAle hai , lAMghanA, uchalanA, daur3anA, svAmI ko dhAraNa kiye rakhanA tripadI (lagAma) ke calAne ke anusAra calanA, ina saba bAtoM kI zikSA ke anusAra hI ve gati karane vAle haiM hilate hue ramaNIya AbhUSaNa unake gale meM dhAraNa kiye hue haiM, unake pArzvabhAga samyak se jhuke hue haiM, saMgata-pramANApeta haiM , sundara haiM , yathocita mAtrA meM moTe rati paidA karane vAle haiM, machalI aura pakSI ke samAna unakI kukSi haiM , pIna-pIvara aura gola sundara AkAra vAlI unakI kaTi hai, donoM kapoloM ke bAla Upara se nIce taka acchI taraha se laTakate hue haiM , lakSaNa aura pramANa se yukta haiM , prazasta haiM , ramaNIya haiN| unakI romarAzi patalI, sUkSma, sujAta aura snigdha haiN| unakI gardana ke bAla mRdu, vizada, prazasta, sUkSma aura sulakSaNopeta haiM aura sulajhe hue haiN| sundara aura vilAsapUrNa gati se hilate hue darpaNAkAra sthAsaka-AbhUSaNoM se unake lalATa bhUSita heM , mukhamaNDapa, avacula, camara-sthAsaka Adi AbhUSaNoM se unakI kaTi parimaMDita hai. tapanIya svarNa ke unake khara haiM tapanIya svarNa kI jihnA haiM tapanIya svarNa ke tAla haiM tapanIya svarNa ke jotoM se ve bhalIbhAMti jate hae haiN| ve icchApUrvaka gamana karane vAle haiM, prItipUrvaka calane vAle haiM, mana ko lubhAvane lagate haiM, manohara haiM / ve aparimita gati vAle haiM, aparimita bala-purUSAkAra-parAkrama vAle hai / ve joradAra hinahinAne kI madhura aura manohara dhvanI se AkAza ko guMjAte hue dizAoM ko zobhita karate hue candravimAna ko uttara-dizA kI ora se uThAte haiM / __ 194. (u) evaM sUravimANassavi pucchA ? goyamA ! solaha devasAhassIo parivahaMti puvvakameNaM / evaM gahavimANassavi pucchA ? goyamA ! aTTha devasAhassIo parivahaMti puvvkmennN| do devANaM sAhassIo purathimillaM bAhaM parivahaMti, do devANaM sAhassIo dakkhiNillaM0, do devANaM sAhassIo paccatthimaM, do devasAhassIo uttarillaM bAhaM privhNti| evaM NakkhattavimANassa vi pucchA ? goyamA! cattAri devasAhassIo parivahaMti sIharUvadhArINaM devANaM dasa devasayA purithamillaM bAhaM parivahaMti evaM cuddisiN| evaM tAragANapi NavaraM do devasAhassIo parivahaMti, sIharUvadhArINaM devANaM paMcadevasayA purathimillaM bAhaM parivahaMti evaM cuddisiN| ___ 194. (u) sUrya ke vimAna ke viSaya meM bhI yahI prazna karanA caahie| gautama ! solaha hajAra deva pUrvakrama ke anusAra sUryavimAna ko vahana karate hai| isI prakAra grahavimAna ke viSaya meM prazna karane para bhagavAn ne kahA-gautama ! ATha hajAra deva grahavimAna ko vahana karate haiM / do hajAra deva pUrva kI tarapha se, 1. candrAdi vimAnAni jagataH svabhAvAta nirAlambAni, tathApi kiyanto vinodino'nekarUpadharAH abhiyogikAdevAH satatavahanazIleSu vimAneSu adhaH sthitvA parivahanti kautuuhlaaditi| - vRti Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : jyotiSka candra-sUryAdhikAra ] [ 93 do hajAra deva dakSiNadizA se do hajAra deva pazcimadizA se aura do hajAra deva uttara kI dizA se grahavimAna ko uThAte haiM / nakSatravimAna kI pRcchA hone para bhagavAn ne kahA- gautama ! cAra hajAra deva nakSatravimAna ko vahana karate haiM / eka hajAra deva siMha kA rUpa dhAraNa kara pUrvadizA kI aura se vahana karate haiN| isI taraha cAroM dizAoM se cAra hajAra deva nakSatravimAna ko vahana karate haiM / isI prakAra tArAvimAna ko do hajAra deva vahana karate haiN| pAMca sau pAMca sau deva cAroM dizAoM se tArAvimAna ko vahana karate haiM / 195. eesiM NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM kayare kayarehiMto sigdhagaI vA maMdaI vA ? goyamA ! caMdehiMto sUrA sigdhagaI, sUrehiMto gahA sigdhagaI, gahehiMto nakkhattA sigdhagaI, NakkhattehiMto tArA sigdhagaI / savvapagai caMdA savvasigdhagaio tArArUve / eesi NaM bhaMte ! caMdima jAva tArArUvANaM kayare kayarehiMto appiDDiyA vA mahiDDiyA vA ? goyamA ! tArArUvehiMto nakkhattA mahiDDiyA, nakkhattehiMtoM gahA mahiDDiyA, gahiMto sUrA mahiDDiyA, sUrehiMto caMdA mahiDDiyA / savvappiDDiyA tArArUvA savva mahiDDiyA caMdA / 195. bhagavan ! ina candra, sUrya, graha, nakSatra, aura tArAoM meM kauna kisase zIghragati vAle haiM aura kauna maMdagati vAle haiM ? gautama ! candra se sUrya tejagati vAle haiM, sUrya se graha zIghragati vAle haiM, graha se nakSatra zIghragati vAle haiM aura nakSatroM se tArA zIghragati vAle haiM / sabase mandagati candroM kI hai aura sabase tIvragati tArAoM kI I bhagavan ! ina candra yAvat tArArUpa meM kauna kisase alpaRddhi vAle haiM aura kauna mahARddhi vAle haiM ? gautama ! tArArUpa se nakSatra maharddhika haiM, nakSatra se graha maharddhika haiM, grahoM se surya maharddhika haiM aura sUryoM se candramA maharddhika haiN| sabase alpaRddhi vAle tArArUpa haiM aura sabase maharddhika candra haiM / 196. ( a ) jaMbuddIve NaM bhaMte ! dIve tArArUvassa tArArUvassa esa NaM kevaie abAhA aMtare paNNatte ? goyamA ! duvihe aMtare paNNatte, taM jahA - bAdhAime ya nivvAghAime ya / tattha NaM je se vAghAime se jahanneNaM doNNi yA chAvaTThe joyaNasae ukkoseNaM bArasa joyaNasahassAiM dofor a bAyAle joyaNasae tArArUvassa tArArUvassa ya abAhAeaMtare paNNatte / tattha NaM je se nivvAghAime se jahanneNaM paMcadhaNu-sayAiM ukkosaNaM do gAuyAiM tArArUvassa tArArUvassa aMtare paNNatte / caMdassa NaM bhaMte! joisiMdassa joisaranno kai aggamahisIo paNNattAo ? Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra goyamA ! cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA - caMdappabhA dosiNAbhA accimAlI pabhaMkarA / ettha NaM egamegAe devIe cattAri devisAhassIo parivAre ya / pabhU NaM tao egamegA devI aNNAiM cattAri cattAri devisahassAiM parivAraM viuvittae / evAmeva sapuvvAvareNaM solasa devisAhassIo paNNattAo se taM tuDie / , 196. (a) bhagavan ! jambUdvIpa meM eka tArA kA dUsare tAre se kitanA antara kahA gayA hai ? gautama ! antara do prakAra kA hai, yathA- vyAghAtima (kRtrima) aura nirvyAghAtima (svAbhAvika ) / vyAghAtima antara jaghanya do sau chiyAsaTha (266) yojana kA aura utkRSTa bAraha hajAra do sau bayAlIsa (12242) yojana kA kahA gayA hai| jo nirvyAghAtima antara hai vaha jaghanya pAMca sau dhanuSa aura utkRSTa do kosa kA jAnanA caahie| (niSadha va nIlavaMta parvata ke kUTa Upara se 250 yojana lambe-caur3e haiN| kUTa kI donoM ora se ATha-ATha yojana ko chor3akara tArAmaMDala calatA hai, ataH 250 meM 16 jor3a dene se 266 yojana kA antara nikala AtA hai| utkRSTa antara meru kI apekSA se hai / meru kI caur3AI dasa hajAra yojana kI hai aura donoM ora ke 1121 yojana pradeza chor3akara tArAmaNDala calatA hai| isa taraha 10 hajAra yojana meM 2242 milAne se utkRSTa antara A jAtA hai / ) bhagavan ! jyotiSkendra jyotiSarAja candra kI kitanI agramahiSiyAM haiM ? gautama ! cAra agramahiSiyAM haiM, yathA- candraprabhA, jyotsnAbhA, arcimAlI aura prabhaMkarA / inameM se pratyeka agramahiSI anya cAra hajAra deviyoM kI vikurvaNA kara sakatI hai| isa prakAra kula milAkara solaha hajAra deviyoM kA parivAra ho jAtA hai| yaha candradeva ke "tuTika" antaHpura kA kathana huA / 94] 196. (A) pabhU NaM bhaMte! caMde joisiMde joisarAyA caMdavaDiMsara vimANe sabhAe suhammAe caMdaMsi sIhAsaMNasi tuDieNa saddhiM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae ? No iNaTThe samaTThe / se kaNaTTheNaM bhaMte! evaM vuccai no pabhU caMde joisarAyA caMdavaDeM sae vimANe sabhAe summAe caMdaMsi sIhAsaNaMsi tuDieNaM saddhiM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae ? goyamA ! caMdassa joisiMdassa joisaraNNo caMdavaDiMsae vimANe sabhAe suhammAe mANavagaMsi ceiyakhaMbhaMsi vairAmaesa golavaTTa samuggaesu bahuyAo jiNasaka hAo saNikkhittAo ciTTheti jAo NaM caMdassa joisiMdassa joisaraNNo annesiM ca bahUNaM joisiyANaM devANa ya devINa ya accaNijjAo jAva pajjuvAsaNijjAo / tAsi paNihAya no pabhU caMde joisarAyA caMdavaDiMsae jAva caMdaMsi sIhAsaNaMsi jAva bhuMjamANe viharittae / se eeNaTTheNaM goyamA ! no pabhU caMde joisarAyA caMdavaDesae vimANe jAva bhuMjamANe vihattie / se eeTTheNaM goyamA ! no pabhU caMde joisarAyA caMdavaDeM sae vimANe sabhAe suhammAe caMdaMsi sIhAsAMsi tuDieNa saddhiM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: jyotiSka candra-sUryAdhikAra ] [ 95 aduttaraM ca NaM goyamA ? pabhU caMde joisarAyA caMdavaDiMsae vimANe sabhAe suhammA caMdaMsi sIhAsAMsi cauhiM sAmANiyasAhassIhiM jAva solasahiM AyarakkhadevANaM sAhassIhiM annehiM bahUhiM joisiehiM devehiM ya saddhiM saMparivuDe hayaNaTTagIyavAiyataMtItalatAlatuDiyaghaNa -muiMga paDuppAiyaraveNaM divvAiM bhogabhogAI bhuMjamANe viharittae, kevalaM pariyAratuDieNa saddhiM bhogabhogAI buddhie no ceva NaM mehuNavattiyaM / 196. (A) bhagavan ! jyotiSkendra jyotiSarAja candra candrAvataMsaka vimAna meM sudharmA sabhA meM candra nAmaka siMhAsana para apane antaHpura ke sAtha divya bhogopabhoga bhogane meM samartha hai kyA ? gautama ! nhiiN| vaha samartha nahIM hai / bhagavan ! aisA kyoM kahA jAtA hai ki jyotiSarAja candra candrAvataMsaka vimAna me sudharmA sabhA meM candra nAmaka siMhAsana para antaHpura ke sAtha divya bhogopabhoga bhogane meM samartha nahIM hai? gautama ! jyotiSkendra jyotiSarAja candra ke candrAvataMsaka vimAna meM sudharmA sabhA meM mANavaka caityastaMbha meM vajramaya gola maMjUSAoM meM bahuta-sI jinadeva kI asthiyAM rakhI huI haiM, jo jyotiSkendra jyotiSarAja candra aura anya bahuta-se jyotiSI devoM aura deviyoM ke lie arcanIya yAvat paryupAsanIya haiM / unake kAraNa jyotiSarAja candra candrAvataMsaka vimAna meM yAvat candrasiMhAsana para yAvat bhogopabhoga bhogane meM samartha nahIM hai / isalie aisA kahA gayA hai ki jyotiSarAja candra candrAvataMsaka vimAna meM sudharmA sabhA meM candra siMhAsana para apane antaHpura ke sAtha divya bhogopabhoga bhogane meM samartha nahIM hai / gautama ! dUsarI bAta yaha hai ki jyotiSarAja candra candrAvataMsaka vimAna meM sudharmA sabhA meM candra siMhAsana para apane cAra hajAra sAmAnika devoM yAvat solaha hajAra AtmarakSaka devoM tathA anya bahuta se jyotiSI devoM aura deviyoM ke sAtha ghirA huA hokara jora-jora se bajAye gaye nRtya meM, gIta meM, vAditroM ke, tantrI ke, tala ke, tAla ke, truTita ke, dhana ke, mRdaMga ke bajAye jAne se utpanna zabdoM se divya bhogopabhogoM ko bhoga sakane meM samartha hai| kintu apane antaHpura ke sAtha maithunabuddhi se bhoga bhogane meM vaha samartha nahIM hai| 196. (i) sUrassa NaM bhaMte! joisiMdassa joisaranno kai aggamahisIo paNNattAo? goyamA ! cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA- sUrappabhA, AyavAbhA, accimAlI, pabhaMkarA / evaM avasesaM jahA caMdassa NavariM sUravaDiMsae vimANe sUraMsi sIhAsAMsi taheva savvesiM gahAINaM cattAri aggamahisIo, taM jahA - vijayA vejayaMtI jayaMtI aparAiyA tesiM pi taheva / 196. (i) bhagavan ! jyotiSkendra jyotiSarAja sUrya kI kitanI agramahiSiyAM haiM ? gautama ! cAra agramahiSiyAM haiM, jinake nAma haiM- sUryaprabhA, AtapAbhA, arcimAlI aura prabhaMkarA / zeSa vaktavyatA candra ke samAna kahanI cAhie / vizeSatA yaha hai ki yahAM sUryAvataMsaka vimAna meM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra 96] sUrya siMhAsana para kahanA caahie| usI taraha grahAdi kI bhI cAra agramahiSiyAM haiM- vijayA, vejayaMtI, jayaMti aura aparAjitA / inake sambandha meM bhI pUrvavat kathana karanA cAhie / 197. caMdavimANe NaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM Thii paNNattA? evaM jahA ThiIpae tahA bhANiyavvA jAva tArANaM / eesi NaM bhaMte ! caMdimasUriyagahaNakkhattatArArUvANaM kayare kayarehiMto appA vA, vahuyA vA, tullA vA, visesAhiyA vA? goyamA ! caMdimasUriyA ee NaM doNNivi tullA savvatthovA / saMkhejjaguNA NakkhattA, saMkhejjaguNA gahA, saMkhejjaguNAo tArAo / joisuddesao samatto / 197. bhagavan ! candravimAna meM devoM kI kitanI sthiti kahI gaI hai ? isa prakAra prajJApanA meM sthitipada ke anusAra tArArUpa paryanta sthiti kA kathana karanA cAhie / bhagavan ! ina candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama ! candra aura sUrya donoM tulya haiM aura sabase thor3e haiN| unase saMkhyAtaguNa nakSatra haiN| unase saMkhyAtaguNa graha haiM, unase saMkhyAtaguNa tArAgaNa haiM / jyotiSka uddezaka pUrA huaa| vivecana - prastuta sUtra meM sthiti ke sambandha meM prajJApanA ke sthitipada kI sUcanA kI gaI hai| vaha isa prakAra hai - candra vimAna meM candra, sAmAnika deva tathA AtmarakSaka devoM kI jaghanya sthiti palyopama ke caturtha bhAga pramANa aura utkRSTa sthiti eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai|. yahA~ deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama ke caturtha bhAga pramANa aura utkRSTa pAMca sau varSa adhika Adhe palyopama kI hai| sUrya vimAna meM devoM kI jaghanya sthiti 1 / 4 palyopama aura utkRSTa eka hajAra varSa adhika eka palyopama kI hai| yahAM deviyoM kI sthiti jaghanya 1/4 palyopama aura utkRSTa pAMca sau varSa adhika AdhA palyopama kI hai / grahavimAnagata devoM kI jaghanya sthiti 1/4 palyopama aura utkRSTa eka palyopama kI hai / yahAM deviyoM kI sthiti jaghanya palyopama kA caturthabhAga aura utkRSTa AdhA palyopama hai / nakSatravimAna meM devoM kI jaghanya sthiti 1/4 palyopama aura utkRSTa eka palyopama kI hai| yahAM deviyoM kI jaghanya sthiti 1/4 palyopama aura utkRSTa kucha adhika 1/4 palyopama kI hai / tArAvimAna meM devoM kI jaghanya sthiti 1/8 palyopama kI aura utkRSTa 1/2 palyopama hai| deviyoM kI sthiti jaghanya 1/8 palyopama aura utkRSTa kucha adhika palyopama kA 1/8 bhAga pramANa hai / // jyotiSka uddezka samApta // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnika uddezaka vaimAnika-vaktavyatA 198. kahi NaM bhaMte! vemANiyANaM vimANA paNNattA, kahi NaM bhaMte! vemANiyA devA parivasaMti? jahA ThANapae savva bhANiyavvaM navaraM parisAo bhANiyavvAo jAva accue, annesiM ca bahUNaM sohammakappavAsINaM devANa ya devINa ya jAva vihrNti| 198. bhagavana ! vaimAnika devoM ke vimAna kahAM kahe gaye haiM? bhagavAn ! vaimAnika deva kahAM rahate haiM? ityAdi varNana jaisA prajJApanAsUtra ke sthAnapada meM kahA hai, vaisA yahAM karanA caahie| vizeSa rUpa meM yahAM acyuta vimAna taka pariSadAoM kA kathana bhI karanA cAhie yAvat bahuta se saudharmakalpavAsI deva aura deviyoM kA Adhipatya karate hue sukhapUrvaka vicaraNa karate haiN| . vivecana-prastutaM sUtra meM prajJApanAsUtra ke sthAnapada kI sUcanA kI gaI hai| viSaya kI spaSTatA ke lie use yahAM denA Avazyaka hai / vaha isa prakAra hai "isa ratnaprabhApRthvI ke bahusamaraNIya bhUbhAga se Upara candra-sUrya-graha-nakSatra tathA tArArUpa jyotiSkoM ke aneka sau yojanaM, aneka hajAra yojana, aneka lAkha yojana, aneka karor3a yojana aura bahuta koTAkoTi yojana Upara dUra jAkara saudharma-IzAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka-lAntaka-mahAzukrasahasrAra-prANata-AraNa-acyuta-graiveyaka aura anuttara vimAnoM meM vaimAnika devoM ke caurAsI lAkha sattAnavai hajAra tevIsa vimAna evaM vimAnAvAsa haiN| ye vimAna sarvaratnamaya sphaTika ke samAna svaccha, cikane, komala, ghise hue, cikane banAye hue, rajarahita, nirmala, paMkarahita, nirAvaraNa kAMtivAle, prabhAyukta, zrIsampanna, udyotasahita prasannatA utpanna karane vAle, darzanIya, ramaNIya, rUpasampanna aura apratima sundara haiN| unameM bahuta se vaimAnika deva nivAsa karate haiN| ve isa prakAra haiM-saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmalauka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, nau graiveyaka aura pAMca anuttaropapAtika dev|" / ___ ve saudharma se acyuta taka ke deva kramazaH 1. mRga, 2. mahiSa, 3. varAha, 4. siMha, 5. bakarA (chagala), 6. dardura 7. haya, 8. gajarAja, 9. bhujaMga, 10. khaDga (geMDA), 11. vRSabha aura 12. viDima ke prakaTa cihna se yukta mukuTa vAle, zithila aura zreSTha mukuTa aura kirITa ke dhAraka, zreSTha kuNDaloM se udyotita mukha vAle, mukuTa ke kAraNa zobhAyukta, rakta AbhA yukta, kamala-patra ke samAna gore, zveta, sukhada varNa-gandha-rasa-sparza vAle, uttama vaikriya-zarIradhArI, pravara vastra-gandha-mAlya-anulepana ke dhAraka, maharddhika, mahAdyutimAna, mahAyazasvI, mahAbalI, mahAnubhAga, mahAsukhI, hAra se suzobhita vakSasthala vAle haiM / kar3e aura bAjUbaMdoM se mAno bhujAoM ko unhoMne stabdha kara rakhI hai, agaMda, kuNDala Adi AbhUSaNa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] [jIvAjIvAbhigamasUtra unake kapola ko sahalA rahe haiM, kAnoM meM karNaphUla aura hAthoM meM vicitra karabhUSaNa dhAraNa kiye hue haiN| vicitra puSpamAlAeM mastaka para zobhAyamAna haiM / ve kalyANakArI uttama vastra pahane hue haiM tathA kalyANakArI zreSThamAlA aura anulepana dhAraNa kiye hue haiN| unakA zarIra dedIpyamAna hotA hai| ve lambI vanamAlA dhAraNa kiye hue hote haiM / divya varNa se, divya gaMdha se, divya sparza se, divya saMhanana aura divya saMsthAna se, divya Rddhi, divya dyuti, divya prabhA, divya chAyA, divya arci divya teja aura divya lezyA se dasoM dizAoM ko udyotita evaM prabhAsita karate hue ve vahAM apane-apane lAkhoM vimAnAvAsoM kA, apaneapane hajAroM sAmAnika devoM kA, apane-apane trAyastriMzaka devoM kA, apane-apane lokapAloM kA, apanI-apanI saparivAra agramahiSiyoM kA, apanI-apanI pariSadoM kA, apanI-apanI senAoM kA, apane-apane senAdhipati devoM kA, apane-apane hajAroM AtmarakSaka devoM kA tathA bahuta se vaimAnika devoM aura deviyoM kA Adhipatya purovartitva (agrasatva), svAmitva, bhartRtva, mahattarakatva, Ajaizvaryatva tathA senApatitva karate-karAte aura pAlate-palAte hue nirantara hone vAle mahAn nATya, gIta tathA kuzalavAdakoM dvArA bajAye jAte hue vINA, tala, tAla, truTita, ghanamRdaMga Adi vAdyoM kI samutpanna dhvani ke sAtha divya zabdAdi kAmabhogoM ko bhogate hue vicaraNa karate haiN| jaMbUdvIpa ke sumeru parvata ke dakSiNa ke isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusamaraNamIya bhUbhAga se Upara jyotiSkoM se aneka koTA-koTI yojana Upara jAne para saudharma nAmaka kalpa hai / yaha pUrva-pazcima meM lambA, uttara-dakSiNa meM vistIrNa, ardhacandra ke AkAra meM saMsthita arcimAlA aura dIptiyoM kI rAzi ke samAna kAMtivAlA, asaMkhyAta koTA-koTI yojana kI lambAI-caur3AI aura paridhi vAlA tathA sarvaratnamaya hai| isa saudharma vimAna meM battIsa lAkha vimAnAvAsa hai| ina vimAnoM ke madhyadeza bhAga meM pAMca avataMsaka . kahe gaye haiM -1. azokAvataMsaka, 2. saptaparNAvataMsaka, 3. caMpakAvataMsaka, 4. cUtAvataMsaMka aura ina cAroM ke madhya meM hai 5. saudharmAvataMsaka / ye avataMsaka ratnamaya haiM , svaccha hai yAvat pratirUpa haiM / ina saba battIsa lAkha vimAnoM meM saudharmakalpa ke deva rahate haiM jo maharddhika hai yAvat dasoM dizAoM ko udyotita karate hue Ananda se sukhopabhoga karate hai aura sAmAnika Adi devoM kA adhipatya karate hue rahate haiN| pariSadoM aura sthiti Adi kA varNana 199. (a) sakkassa NaM bhaMte! deviMdassa devaranno kai parisAo paNNattAo? goyamA! tao parisAo paNNattAo-taM jahA, samiyA caMDA jaayaa|abhitriyaa samiyA, majjhamiyA caMDA, bAhiriyA jaayaa| sakkassa NaM bhaMte! deviMdassa devaranno abhitariyAe parisAe kaI devasAhassIo paNNattAo? majjhimiyAe parisAe. taheva bAhiriyAe pRcchA? goyamA! sakkassa deviMdassa devaranno abhitariyAe parisAe bArasa devasAhassIo paNNattAo, majjhimiyAe parisAe cauddasa devasAhassIo paNNattAo, bAhiriyAe parisAe solasa devasAhassIo paNNattAo, tahA-abhitariyAe parisAe satta devIsayANi, Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : pariSadoM aura sthiti Adi kA varNana ] [99 majjhimiyAe chacca devIsayANi, bAhiriyAe paMca devIsayANi pnnnnttaaii| sakkassa NaM bhaMte! deviMdassa devaranno abhitariyAe parisAe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? evaM majjhimiyAe bAhiriyAevi pucchA? goyamA! sakkassa deviMdassa devaranno abhitariyAe parisAe devANaM pacaMpaliovamAi ThiI paNNattA, majjhimiyA parisAe cattAri paliovamAiM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe devANaM tiNNi paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| devINaM Thii abhitariyAe parisAe devINaM tinni paliovamAiM ThiI paNNattA, majjhimiyAe dunni paliovamAiM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe egaM paliovamaM ThiI pnnnnttaa| aTTho so ceva jahA bhvnnvaasiinnN| 199. (a) bhagavan ! devendra devarAja zakra kI kitanI parSadAeM kahI gaI hai? gautama! tIna parSadAeM kahI gaI haiM - samitA, caNDA aura jaayaa| AbhyaMtara parSadA ko samitA kahate haiM , madhya parSadA ko caNDA aura bAhyaparSadA ko jAyA kahate haiN| bhagavan ! devendra devarAja zakra kI AbhyaMtara pariSad meM kitane hajAra deva haiM , madhya pariSad aura bAhya pariSad meM kitane-kitane hajAra deva haiM? gautama! devendra devarAja zakra kI Abhyantara pariSad meM bAraha-hajAra deva, madhyama paSid meM caudaha hajAra deva aura bAhya pariSad meM solaha hajAra deva haiM / Abhyantara pariSad meM sAta sau deviyAM madhya pariSad meM chaha sau aura bAhya pariSad meM pAMca sau deviyAM haiN| ____ bhagavan ! devendra devarAja zakra kI Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai? isI prakAra madhyama aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti kitanI kitanI hai? gautama! devendra devarAja zakra kI Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti pAMca palyopama kI hai, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti cAra palyopama kI hai aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti tIna palyopama kI hai / Abhyantara pariSad kI deviyoM kI sthiti tIna palyopama, madhyama pariSada kI deviyoM kI sthiti do palyopalama aura bAhya pariSad kI deviyoM kI sthiti eka palyopama kI hai| samitA, caNDA aura jAyA pariSad kA artha vahI hai jo bhavanavAsI devoM ke camarendra ke prasaMga meM kahA gayA hai| 199 (A) kahi NaM bhaMte! IsANakANaM devANaM vimANA paNNattA? taheva savvaM jAva IsANe ettha deviMde devarAyA jAva vihri| IsANassa bhaMte! deviMdassa devaranno kaI parisAo paNNattAo? goyamA! tao parisAo paNNattAo, taM jahA-samiyA, caMDA, jaayaa| taheva savvaM, NavaraM abhitariyAe parisAe dasa devasAhassIo paNNattAo, majjhimiyAe parisAe vArasa devasAhassIo paNNattAo, bAhiriyAe cauddasa devsaahssiio|deviinnN pucchA? abhitariyAe nava devIsayA paNNattA, majjhimiyAe parisAe aTTha devIsayA paNNattA, bAhiriyAe parisAe satta devisayA pnnnnttaa| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] [jIvAjIvAbhigamasUtra devANaM bhaMte! ke vaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? abbhitariyAe parisAe devANaM satta paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| majjhimiyAe cha paliovamAiM, bAhiriyAe parisAe paMca paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| devINaM pucchA? abhitariyAe sAiregAiM paMca paliovamAI majjhimiyAe parisAe cattAri paliovamAiM ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe tiNNi paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| aTTho taheva bhaanniyvvo| 199 (A) bhagavan ! IzAnakalpa ke devoM ke vimAna kahAM se kahe gaye haiM Adi saba kathana saudharmakalpa kI taraha jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki vahAM IzAna nAmaka devendra devarAja Adhipatya karatA huA vicaratA hai| bhagavan ! devendra devarAja kI kitanI parSadAeM haiM? gautama tIna parSadAeM kahI gaI haiM-samitA, caMDA aura jaayaa| zeSa kathana pUrvavat kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki Abhyantara parSadA meM dasa hajAradeva, madhya meM bAraha hajAra deva aura bAhya parSadA meM caudaha hajAra deva haiN| Abhyantara parSadA meM nau sau, madhya pariSadA meM ATha sau aura bAhya parSadA meM sAta sau deviyAM haiN| bhagavan ! IzAnakalpa ke devoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai gautama! Abhyantara parSadA ke devoM kI sthiti sAta palyopama, madhyama parSadA ke devoM kI sthiti chaha palyopama aura bAhya parSadA ke devoM kI sthiti pAMca palyopama kI hai| deviyoM kI sthiti kI pRcchA? Abhyantara parSadA kI deviyoM kI sthiti kucha adhika pAMca palyopama, madhyama parSadA kI deviyoM kI sthiti cAra palyopama aura bAhya parSadA kI deviyoM kI sthiti tIna palyopama kI hai| tIna prakAra kI parSadAoM kA artha Adi kathana camarendra kI taraha kahanA cAhie? 199.(i) saNaMkumArANaM pucchA? taheva ThANapadagameNaM jAva saNaMkumArassa tao parisAo samiyAi thev| navaraM abhitariyAe parisAe aTTha devasAhassIo paNNattAo, majjhimiyAe parisAe dasa devasAhassIo pnnnnttaao| bahiriyAe parisAe bArasa devasAhassIo pnnnnttaao| abbhitariyAe parisAe devANaM addhapaMcamAI sAgarovamAiM paMcapaliovamAI ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe addhapaMcamAiM sAgarovamAiM cattAri paliovamAI ThiI paNNattA, bAhiriyAe parisAe addhapaMcamAiM sAgarovamAiM tiNNi pariovamAiM ThiI pnnnnttaa| aTTho so cev| __evaM mAhiMdassavi thev|to parisAo, NavaraM abhitariyAe parisAe cha devasAhassIo paNNattAo, majjhimiyAe parisAe aTTha devasAhassIo paNNattAo, bAhiriyAe dasa devasAhassIo pnnnnttaao| ThiI devANaM abhitariyAe parisAe addhapaMcamAiM sAgarovamAI satta ya paliovamAI ThiI paNNattA, majjhimiyAe parisAe addhapacamAiM sAgarovamAiM chacca paliovamAiM, bAhiriyAe parisAe addhapaMcamAiM sAgarovamAiM paMca ya paliovamAI ThiI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : pariSadoM aura sthiti Adi kA varNana ] [ 101 pnnnnttaa| taheva savvesiM iMdANaM ThANapadagameNaM vimANANi buccA parisAo patteyaM patteyaM vuccai | 199 (i) sanatkumAra devoM ke vimAnoM ke viSaya meM prazna karane para kahA gayA hai ki prajJApanA ke sthAna pada ke anusAra kathana karanA cAhie yAvat vahAM sanatkumAra devendra devarAja haiN| usakI tIna parSadA haiM - samitA, caMDA aura jAyA / Abhyantara pariSadA meM ATha hajAra, madhya pariSadA meM dasa hajAra aura bAhya pariSadA meM bAraha hajAra deva haiN| Abhyantara parSadA ke devoM kI sthiti sAr3he cAra sAgaropama aura pAMca palyopama hai, madhyama parSadA ke devoM kI sthiti sAr3he cAra sAgaropama aura cAra palyopama hai, bAhya parSadA devoM kI sthiti sAr3he cAra sAgaropama aura tIna palyopama kI hai / parSadoM kA artha pUrva camarendra ke prasaMgAnusAra jAnanA cAhie / ( sanatkumAra meM aura Age ke devaloka meM deviyAM nahIM hai| ataeva deviyoM kA kathana nahIM kiyA gayA hai|) isI prakAra mAhendra devaloka ke vimAno aura mAhendra devarAja devendra kA kathana karanA cAhie / vaisI hI tIna parSadA kahanI caahie| vizeSatA yaha hai ki Abhyantara parSadA meM chaha hajAra, madhya parSadA meM ATha hajAra aura bAhya parSadA meM dasa hajAra deva haiN| Abhyantara parSadA ke devoM kI sthiti sAr3he cAra sAgarIpama aura sAta palyopama kI hai| madhya parSadA devoM kI sthiti sAr3he cAra sAgaropama aura chaha palyopama kI hai aura bAhya parSadA ke devoM kI sthiti sAr3he cAra sAgaropama aura pAMca palyopama kI hai / isI prakAra sthAnapada ke anusAra pahale saba indroM ke vimAnoM kA kathana karane ke pazcAt pratyeka kI parSadAoM kA kathana karanA cAhie / 199 (I) baMbhassavi tao parisAo paNNattAo / abhitariyAe cattAri devasAhassIo, majjhamiyAe cha devasAhassIo, bAhiriyAe aTTha devasAhassIo / devANaM ThiI - abbhitariyAe parisAe addhaNavamAI sAgarovamAI paMca ya paliovamAI, majjhimiyAe parisAe addhanavamAiM sAgarovamAiM cattAri paliovamAiM, bAhiriyAe parisAe addhanavamAI sAgarovamAiM tiNi ya paliovamAiM / aTTho so ceva / laMtagassavi jAva tao parisAo jAva abbhitariyAe parisAe do devasAhassIo, majjhamiyA cattAri devasAhassIo, bAhiriyAe cha devasAhassIo paNNattAo / ThiI bhANiyavvA / abbhitariyAe parisAe bArasa sAgarovamAiM sattapaliovamAI ThiI paNNattA, majjhamiyA parisAe bArasa sAgarovamAiM chaccapaliovamAI ThiI paNNattA, bAhiriyA parisAe bArasa sAgarovamAI paMca paliovamAI ThiI paNNattA / mahAsukkassavi jAva tao parisAo jAva abbhitariyAe egaM devasahassaM, majjhimiyAe do devasAhassIo paNNattAo, bAhiriyAe cattAri devasAhassIo paNNattAo / abbhitariyAe parisAe addhasolasa sAgarovamAI paMca ya paliovamAiM, majjhimiyAe addhasolasa sAgarovamAiM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] tiNi paliomAI paNNattA / aTTho so ceva / [ jIvAjIvAbhigamasUtra sahassAre pucchA jAva abbhitariyAe parisAe paMca devasayA, majjhimiyA parisAe egA devasAhassI, bAhiriyAe parisAe do devasAhassIo paNNattAo / ThiI - abbhitariyAe parisAe addhaTThArasa sAgarovamAiM satta paliovamAiM ThiI paNNattA, evaM majjhimijhAe addhaTThArasa sAgarovamA cha paliovamAiM, bAhiriyAe aTThArasa sAgarovamAiM paMca paliovamAI / aTTho so ceva / 199. (I) brahma indra kI bhI tIna parSadAeM haiN| Abhyantara pariSad meM cAra hajAra deva, madhya pariSad meM chaha hajAra deva aura bAhya pariSad meM ATha hajAra deva haiN| Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti sADhe ATha sAgaropama aura pAMca palyopama hai / madhyama pariSad ke devoM kI sthiti sADhe ATha sAgaropama aura cAra palyopama kI hai| bAhya pariSad ke devoM kI sthiti sAr3he ATha sAgaropama aura tIna palyopama kI hai / pariSadoM kA artha pUrvokta hI hai / lantaka indra kI bhI tIna pariSad haiM yAvat Abhyanta pariSad meM do hajAra deva, madhyama pariSad meM cAra hajAra deva aura bAhya pariSad meM chaha hajAra deva haiN| Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti bAraha sAgaropama aura sAta palyopama kI hai, madhyama pariSad ke devoM kI sthiti bAraha sAgaropama aura chaha palyopama kI, bAhya pariSad ke devoM kI sthiti bAraha sAgaropama aura pAMca palyopama kI hai / mahAzukra indra kI bhI tIna pariSad haiN| Abhyantara pariSad meM eka hajAra deva, madhyama pariSad meM do hajAra deva aura bAhya pariSad meM cAra hajAra deva haiN| Abhyantara pariSad ke devoM kI sthiti sAr3he pandraha sAgaropama aura pAMca palyopama kI hai / madhyama pariSad ke devoM kI sthiti sAr3he pandraha sAgaropama aura cAra palyopama kI aura bAhya pariSad ke devoM kI sthiti sAr3he pandraha sAgaropama aura tIna palyopama kI hai| pariSadoM kA artha pUrvavat kahanA cAhie / sahasrAra indra kI Abhyantara parSada meM pAMca sau deva, madhya parSada meM eka hajAra deva aura bAhya parSada meM do hajAra deva haiN| Abhyantara parSada ke devoM kI sthiti sAr3he satraha sAgaropama aura sAta palyopama kI hai, madhyama parSada ke devoM kI sthiti satraha sAgaropama aura chaha palyopama kI hai, bAhya parSada ke devoM kI sthiti sAr3he satraha sAgaropama aura paMca palyopama kI hai / 199. (u) ANayapANayassavi pucchA jAva tao parisAo navaraM abhitariyAe aDDAijjA devasayA, majjhimiyAe paMca devasayA, bAhiriyAe egA devasAhassI / ThiIabhitariyAe egUNavIsaM sAgarovamAI paMca ya paliovamAiM, evaM majjhimiyAe egUNavIsaM sAgarovamAiM cattAri ya paliovamAiM, bAhiriyAe parisAe egUNavIsaM sAgarovamAiM tiNNi paliomAI ThiI / aTTho so ceva / kahi NaM bhaMte! AraNa-accuyANaM devANaM accue saparivAre jAva viharai / accuyassa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: pariSadoM aura sthiti Adi kA varNana] [103 NaM deviMdassa tao parisAo pnnnnttaao|abhitriyaae devANaM paNavIsaM sayaM, majjhimaparisAe aDDAijjAsayA, bAhiriyaparisAe pNcsyaa| adhibhatariyAe ekkavIsaM sAgarovamAiM satta ya paliovamAiM, majjhimAe, ekkavIsaM sAgarovamAiM chappaliovamAiM, bAhiriyAe ekkavIsaM sAgarovamAiM paMca ya paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| kahi NaM bhaMte! he TThi magevejjagANaM devANaM vimANA paNNattA? kahi NaM bhaMte! heTThimagevejjagA devA parivasaMti? jaheva ThANapade taheva; evaM majjhimagevajjagA uvarimagevejjagA aNuttarA ya jAva ahamiMdA nAmaM te devA paNNattA samaNAuso! 199. (u) Anata-prANata devaloka viSayaka prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki prANata deva kI tIna parSadAeM haiM / Abhyantara parSada meM aDhAI sau deva haiM, madhyama parSada meM pAMca sau deva aura bAhya parSada meM eka hajAra deva haiM, Abhyantara parSada ke devoM kI sthiti unnIsa sAgaropama aura pAMca palyopama hai, madhyama parSada ke devoM kI sthiti unnIsa sAgaropama aura cAra palyopama kI hai, bAhya parSada ke devoM kI sthiti unnIsa sAgaropama aura tIna palyopama kI hai / parSadA kA artha pahale kI taraha karanA caahie| bhagavan ! AraNa-acyuta devoM ke vimAna kahAM kahe gaye haiM -ityAdi kathana karanA cAhie yAvat vahAM acyuta nAma kA devendra devarAja saparivAra vicaraNa karatA hai| devendra devarAja acyuta kI tIna parSadAeM haiN| Abhyatara parSada meM eka sau paccIsa deva, madhya parSada meM do sau pacAsa deva aura bAhya parSada meM pAMca sau deva haiM / Abhyantara parSada ke devoM kI sthiti ikkIsa sAgaropama aura sAta palyopama kI hai, madhya parSada ke devoM kI sthiti ikkIsa sAgaropama aura chaha palyopama kI hai, bAhya parSada ke devoM kI sthiti ikkIsa sAgaropama aura pAMca palyopama kI hai| bhagavan ! adhastana-graiveyaka devoM ke vimAna kahAM kahe gaye haiM? bhagavan ! adhastana-praiveyaka deva kahAM rahate haiM? jaisA sthAnapada meM kahA hai vaisA hI kathana yahAM karanA caahie| isI taraha madhyama-graiveyaka, uparitana-graiveyaka aura anuttara vimAna ke devoM kA kathana karanA caahie| yAvat he AyuSman zramaNa! ye saba ahamindra haiM -vahAM koI choTe-bar3e kA bheda nahIM hai| vivecana - prastuta sUtra meM varNita viSaya ko nimna koSTaka se samajhane meM suvidhA rahegIkalpoM ke nAma devoM kI saMkhyA devI saMkhyA deva sthiti devI saudharma Abhyantara parSada 12,000 700 5 palyo . madhyama parSada 14,000 4 palyo . bAhya parSada 16,000 500 3 palyo. IzAna Abhyantara parSada 10,000 900 7 palyo . 600 __ 2 pa. . 5 pa. se Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] [jIvAjIvAbhigamasUtra kalpoM ke nAma devoM kI saMkhyA devI saMkhyA deva sthiti devI 800 madhyama parSada bAhya parSada 12,000 14,000 6 palyo . 5 palyo . kucha adhika 4 pa. 3 pa. 700 sanatkumAra Abhyantara parSada madhyama parSada bAhya parSada 8,000 10,000 12,000 deviyAM nahIM sAr3he cAra sAgaro. 5 pa. nahIM hai deviyAM nahIM sAr3he cAra sAgaro. 4 pa. " deviyAM nahIM sAr3he cAra sAgaro. 3 pa. " 4. mAhendra Abhyantara parSada madhyama parSada bAhya parSada 6,000 8,000 10,000 deviyAM nahIM sAr3he cAra sAgaro. 7 pa. deviyAM nahIM sAr3he cAra sAgaro. 6 pa. deviyAM nahIM sAr3he cAra sAgaro. 5 pa.. ". " 4,000 6,000 8,000 deviyAM nahIM sA.5 pa. deviyAM nahIM sAr3he ATha sA. 4 pa. deviyAM nahIM sAr3he ATha sA. 3 pa. brahma Abhyantara parSada madhyama parSada bAhya parSada 6. lAMtaka Abhyantara parSada madhyama parSada bAhya parSada 2,000 4,000 6,000 deviyAM nahIM 12 sAgaro. 7 pa. deviyAM nahIM 12 sAgaro. 6 pa. deviyAM nahIM 12 sAgaro. 5 pa. 7. mahAzuka Abhyantara parSada madhyama parSada bAhya parSada 1,000 2,000 4,000 deviyAM nahIM sAr3he 15 sA. 5 palyo. deviyAM nahIM sAr3he 15 sA. 4 palyo. deviyAM nahIM sAr3he 15 sA. 3 palyo. " 8. sahastrAra Abhyantara parSada madhyama parSada bAhya parSada 500 1,000 2,000 deviyAM nahIM sAr3he 17 sA.7 palyo. deviyAM nahIM sAr3he 17 sA. 6 palyo. deviyAM nahIM sAr3he 17 sA.5 palyo. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : pariSadoM aura sthiti Adi kA varNana ] kalpoM ke nAma devoM kI saMkhyA 9-10. Anata - prANata Abhyantara parSada madhyama parSada bAhya parSada 11-12. AraNa-acyuta Abhyantara parSada madhyama parSada bAhya parSada adhastana-graiveyaka madhyama-graiveyaka uparitana - graiveyaka 250 500 1,000 1. saudharma devaloka meM 2. IzAna devaloka meM 125 250 500 * devI saMkhyA deviyAM nahIM deviyAM nahIM deviyAM nahIM deviyAM nahIM deviyAM nahIM deviyAM nahIM anuttara -vimAna vimAnAvAsoM kI saMgraha-gAthAoM kA artha- ahamindra hone se parSada nahIM haiM ahamindra hone se parSada nahIM haiN| ahamindra hone se parSada nahIM haiM ahamindra hone se parSada nahIM haiM 32 lAkha vimAnAvAsa haiM 28 lAkha vimAnAvAsa haiM 12 lAkha vimAnAvAsa haiM 8 lAkha vimAnAvAsa haiM 4 lAkha vimAnAvAsa haiM 3. sanatkumAra meM 4. mAhendra meM 5. brahmaloka meM 6. lAntaka meM 7. mahAzukra meM 1. battIsa aTThAvIsA bArasa aTTha cauro sayasahassA / pannA cattAlIsA chacca sahassA sahassAre // 1 // ANaya-pANaya kappe cattAri sayA AraNa-accue tiNNi / satta vimANasayAiM causubi esu kappe // 2 // sAmAnika saMgraha gAthA caurAsIi asIi bAvattarI sattariya saTThI ya / paNNA cattAlIsA tIsA vIsA dasa sahassA // 1 // 50 hajAra vimAnAvAsa haiM 40 hajAra vimAnAvAsa haiM deva 19 sA. 5 palyo. 19 sA. 4 palyo. 19 sA. 3 palyo. sthiti 21 sA. 7 palyo. 21 sA. 6 palyo. 21 sA. 5 palyo. devI ::: 11 11 [ 108 11 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] [jIvAjIvAbhigamasUtra 8. sahasrAra meM 6 hajAra vimAnAvAsa haiM 9-10. Anata-prANata 400 vimAnAvAsa haiM 11-12. AraNa-acyuta 300 vimAnAvAsa haiM navagraiveyaka 318 vimAnAvAsa haiM (prathamatrika meM 111) (dvitIyatrika meM 107) (tRtIyatrika meM 100) anuttaravimAna vimAnAvAsa haiN| caurAsI lAkha sattAnavai hajAra teIsa 84,97,023 (kula) vimAnAvAsa haiN| prathama kalpa meM 84 hajAra sAmAnika deva haiN| dUsare meM 80,000, tIsare meM 72,000, cauthe meM 70 hajAra, pAMcaveM meM 60,000, chaThe meM 50,000, sAtaveM meM 40,000, AThaveM meM 30,000, nauveM-dasaveM 20,000, gyArahaveM-bArahaveM kalpa meM 10,000 sAmAnika deva haiN| // prathama vaimAnika uddezaka pUrNa // 200. sohammIsANesu kappesu vimANapuDhavI kiM paiTThiyA paNNattA? goyamA! ghnnodhipitttthiyaa| saNaMkumAramAhidesu kappesu vimANapuDhavI kiMpaiTThiyA pnnnnttaa| goyamA! ghaNavAyapaITThiyA pnnnnttaa| baMbhaloe NaM kappe vimANapuDhavI NaM pucchA? ghaNavAyapaiTThiyA pnnnnttaa| laMtae NaM bhaMte pucchA? goyamA tdubhypitttthiyaa| mahAsukkasahassAresuvi tadubhaya paiTThi yaa| ANaya jAva accuesu NaM bhaMte! kappesu pucchA? ovAsaMtarapaiTThi yaa| gevejjavimANapuDhavI NaM pucchA? goyamA! ovaasNtrpitttthiyaa| aNuttarovavAiyapucchA? ovaasNtrpitttthiyaa| 200. bhagavan ! saudharma aura IzAna kalpa kI vimAnapRthvI kisake AdhAra para rahI huI hai ? gautama! ghanodadhi ke AdhAra para rahI huI hai| sanatkumAra aura mAhendra kI vimAnapRthvI kisa para TikI huI hai? gautama! ghanavAta para pratiSThita hai| brahmaloka vimAna-pRthvI kisake AdhAra para hai? gautama! ghanavAta para pratiSThita hai| lAntaka vimAnapRthvI kA prazna? gautama! lAntaka vimAnapRthvI ghanodadhi aura ghanavAta donoM ke AdhAra para rahI huI hai| mahAzukra aura sahasrAra vimAna pRthvI bhI ghanodadhi-ghanavAta para pratiSThita hai| Anata yAvat acyuta vimAnapRthvI (9 se 12 devaloka) kisa para AdhArita hai? gautama ye cAroM kalpa AkAza para pratiSThita haiN| graiveyakavimAna aura anuttaravimAna bhI AkAza-pratiSThita haiN| (saMgrahaNI gAthA meM kahA hai-prathama, dvitIya kalpa ghanodadhi para, tIsarA, cauthA, pAMcavAM kalpa ghanavAta para, chaThA-sAtavAM-AThavAM kalpa ubhaya pratiSThita haiM, Age nauvAM, dasavAM, gyArahavAM, bArahavAM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : bAhalya Adi pratipAdana] [107 kalpa aura nau greveyaka, anuttara vimAna AkAza pratiSThita haiN|' bAhalya Adi pratipAdana 201. (a) sohammIsANakappesu vimANapuDhavI kevaiyaM bAhalleNaM paNNattA? goyamA! sattAvIsaM joyaNasayAI bAhalleNaM pnnnnttaa| evaM pucchA? saNaMkumAramAhiM desu chavvIsaM joyaNasayAI, baMbhalaMtae vIsaM, mahAsukka-sahassAre su cau vIsaM, ANaya-pANayaAraNAccuesu tevIsaM syaaii| gevijavimANapuDhavI bAvIsaM, aNuttaravimaNApuDhavI ekkavIsaM joyaNasayAiM baahllennN| sohammIsANesu NaM bhNte| kappesu vimANA ke vaiyaM uDDhe uccatteNaM? goyamA! paMcajoyaNasayAI uDDhaM uccttennN| saNaMkumAra-mAhiMdesu cha joyaNasayAI, baMbhalaMtaesu satta, mahAsukkasahassAresu aTTha, ANaya-pANayAraNAccuesuNava, gevenjavimANA NaM bhaMte! kevaiyaM uDDhe uccatteNaM? goyamA! dasa joynnsyaaii| aNuttaravimANA NaM ekkArasa joyaNasayAI uDDhaM uccttennN| . 201. (a) bhagavan ! saudharma aura IzAna kalpa meM vimAnapRthvI kitanI moTI hai? gautama! sattAIsasau yojana moTI hai| isI prakAra sabakI prazna pRcchA karanI caahie| sanatkumAra aura mAhendra meM vimAnapRthvI chavvIsasau yojana moTI hai / brahmaloka aura lAMtaka meM paccIsasau yojana moTI hai / mahAzukra aura sahasrAra meM cauvIsasau yojana moTI hai / ANata prANata AraNa aura acyuta kalpa meM vimAnapRthvI teIsasau yojana moTI hai / graiveyakoM meM vimAnapRthvI bAIsasau yojana moTI hai / anuttara vimAnoM meM vimAnapRthvI ikkIsasau yojana moTI hai| bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa meM vimAna kitane U~ce haiM? gautama! pAMca sau yojana UMce haiM / sanatkumAra aura mAhendra meM chahasau yojana, brahmaloka aura lAntaka meM sAtasauyojana, mahAzukra aura sahasrAra meM AThasau yojana, ANata prANata AraNa aura acyuta meM nau so yojana, graiveyakavimAna meM dasasau yojana aura anuttaravimAna gyArahasau yojana UMce kahe gaye haiN| 201. (A) sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu vimANA kiMsaMThiyA paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taM jahA-AvaliyA-paviTThA ya bAhirA y| tattha NaM je te AvaliyApaviTThA te tivihA paNNattA, taM jahA-vaTTA, taMsA, curNsaa| tattha NaM je AvaliyAbAhirA te NaM NANAsaMThiyA pnnnnttaa| evaM jAva gevenjvimaannaa| aNuttarovavAiyAvimANA 1. dhaNodahipaiTThANA surabhavaNA dosu kappesu / tisu vAyapaiTThANA tadubhaya paiTThiyA tisu||1|| teNa paraM uvarimagA AgAsaMtara-paiTThiyA svve| esa paiTThANa vihI uDDhaM loe vimANANaM // 2 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] [jIvAjIvAbhigamasUtra duvihA paNNattA, taM jahA-vaTTe ya taMsA y| sohammIsANesu bhaMte! vimANA kevaiyaM AyAma-vikkhaMbheNaM, kevaiyaM parikkheveNaM paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taM jahA-saMkhejjavitthaDA ya asaMkhejjavitthaDA y| jahA NaragA tahA jAva aNattarovavAiyA saMkhejjavitthaDA ya asaMkhejjavitthaDA y| tattha NaM je se saMkhenjavitthaDe se jaMbuddIvappamANe; asaMkhejjavitthaDA asaMkhejjAiM joyaNasayAiM jAva parikkheveNaM pnnnnttaa| sohammIsANesu NaM bhaMte! vimANA kaivaNNA paNNattA? goyamA! paMcavaNNA paNNattA, taM jahA kiNhA, nIlA, lohiyA, hAliddA, sukkilaa| saNaMkumAramAhidesu cauvaNNA nIlA jAva sukkilaa| baMbhalogalaMtaesu tivaNNA paNNattA, lohiyA jAva sukkilaa| mahAsukkasahassAresu duvaNNA hAliddA ya sukkilA y|aannt-paanntaarnnaaccuesu sukkilA, gevejjavimANA sukkilA, aNuttarovavAiyavimANA paramasukkilA vaNNeNaM pnnnnttaa| sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu vimANA ke risayA pabhAe paNNattA? goyamA! NiccAloyA, NiccujjoyA sayaMpabhAe paNNattA jAva aNuttarovavAiyavimANA NiccAloyA NiccujoyA sayaMpabhAe pnnnnttaa| sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu vimANA kerisayA gaMdheNaM paNNattA? goyamA! se jahANAmae koTThapuDANa vA jAva gaMdheNa paNNattA, evaM jAva etto iTThataragA ceva jAva annuttrvimaannaa| sohammIsANesu vimANA kerisayA phAseNaM paNNattA? se jahANAmae AiNei vA rUei vA savvo phAso bhANiyavvo jAva annuttrovvaaiyvimaannaa| 201. (A) bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa meM vimAnoM kA AkAra kaisA kahA gayA hai? gautama! ve vimAna do taraha ke haiM-1. AvalikA-praviSTa aura 2. AvalikA bAhya / jo AvalikApraviSTa (paMktibaddha) vimAna haiM, ve tIna prakAra ke haiM --1. gola, 2. trikoNa aura 3. ctusskonn| jo AvalikA-bAhya haiM ve nAnA prakAra ke haiM / isI taraha kA kathana |veyaka vimAnoM paryanta kahanA caahie| anuttaropapAtika vimAna do prakAra ke haiM -gola aura trikonn| bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa meM vimAnoM kI lambAI-caur3AI kitanI hai? unakI paridhi kitanI hai? gautama! ve vimAna do taraha ke haiM -saMkhyAta yojana vistAra vAle aura asaMkhyAta yojana vistAra vaale| jaise narakoM kA kathana kiyA gayA hai vaisA hI kathana yahAM karanA cAhie; yAvat anuttaropapAtika vimAna do prakAra ke haiM -saMkhyAta yojana vistAra vAle aura asaMkhyAta yojana vistAra vaale| jo saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM ve jambUdvIpa pramANa haiM aura asaMkhyAta yojana vistAra vAle haiM ve asaMkhyAta hajAra yojana vistAra aura paridhi vAle kahe gaye hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti: bAhalya Adi pratipAdana ] [ 109 bhagavan ! saudharma - IzAnakalpa meM vimAna kitane raMga ke haiM ? gautama pAMcoM varNa ke vimAna hai, yathA kRSNa, nIla, lAla, pIle aura sapheda / sanatkumAra aura mAhendra kalpa meM vimAna cAra varNa ke haiM--nIla yAvat zukla / brahmaloka evaM lAntaka kalpoM meM vimAna tIna varNa ke haiM -lAla yAvat zukla / mahAzukra evaM sahasrAra kalpa meM vimAna do raMga ke haiM - pIle aura sapheda / Anata prANata AraNa aura acyuta kalpoM meM vimAna sapheda varNa ke haiN| graiveyakavimAna bhI sapheda haiN| anuttaropapAtikavimAna parama-zukla varNa ke haiM / bhagavan! saudharma - IzAnakalpa meM vimAnoM kI prabhA kaisI hai? gautama! ve vimAna nitya svayaM kI prabhA se prakAzamAna aura nitya udyota vAle haiM yAvat anuttaropapAtikavimAna bhI svayaM kI prabhA se nityAloka aura nityodyota vAle kahe gaye haiM / bhagavan ! saudharma - IzAnakalpa meM vimAnoM kI gaMdha kaisI kahI gaI hai ? gautama! jaise koSThapuDhAdi sugaMdhita padArthoM kI gaMdha hotI hai usase bhI iSTatara unakI gaMdha hai, anuttaravimAna paryanta aisA hI kathana karanA cAhie / bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa meM vimAnoM kA sparza kaisA kahA gayA hai ? gautama! jaise ajina carma, rUI Adi kA mRdula sparza hotA hai, vaisA sparza karanA cAhie, anuttaropapAtikavimAna paryanta aisA hI kahanA cAhie / 201. (i) sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu vimANA kemahAlayA paNNattA ? goyamA ! ayaNNaM jaMbuddIve dIve savvadIve - samuddANaM so ceva gamo jAva chammAse vIivaejjA jAva atthegaiyA vimANAvAsA no vIivaejjA jAva aNuttarovavAiyavimANA, atthegaiyaM vimANaM vIivaejjA, atthegaie No vIivaejjA / sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu vimANA kiMmayA paNNattA ? goyamA ! savvarayaNAmayA paNNattA / tattha NaM bahave jIvA ya poggalA ya vakkamaMti, viukkamaMti cayaMti uvacayaMti / sAsayA NaM te vimANA davvaTTha yAe jAva phAsapajjavehiM asAsayA jAva aNuttarovavAiyAvimANA / sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu devA kaohiMto uvavajjaMti ? uvavAo Neyavvo jahA vakkaMtIe tiriyamaNuesu paMciMdiesu sammucchimavajjiesu, uvavAo vakkaMtigameNaM jAva aNuttarovavAiyA / sohammIsANesu devA egasamae NaM kevaiyA uvavajjaMti ? goyamA ! jahanneNaM ekko vA do vA tiNi vA, ukkoseNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA uvavajjaMti, evaM jAva sahassAre / ANayAdigevejjA aNuttarA ya ekko vA do vA tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA vA uvavajrjjati / sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu devA samae samae avahIramANA avahIramANA kevaie kAleNaM avahiyA siyA ? goyamA ! te NaM asaMkhejjA samae samae avahIramANA avahIramANA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] [jIvAjIvAbhigamasUtra asaMkhijjAhiM ussappiNI-osappiNIhiM avahIraMti no ceva NaM avahiyA siyA jAva shssaare| ANatAdisu causu vi| gevejjesu aNuttaresu ya samae samae jAva kevaiyaM kAleNaM avahiyA siyA? goyamA! te NaM asaMkhejjA samae samae avahIramANA paliovamassa asaMkhejjai bhAgametteNaM avahIraMti no ceva NaM avahiyA siyaa| 201. (i) bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa meM vimAna kitane bar3e haiM? gautama! koi deva jo cuTakI bajAte hI isa eka lAkha yojana ke lambe-caur3e aura tIna lAkha yojana se adhika kI paridhi vAle jambUdvIpa kI 21 bAra pradakSiNA kara Ave, aisI zIghratAdi vizeSaNoM vAlI gati se nirantara chaha mAsa calatA rahe, taba vaha kitaneka vimAnoM ke pAsa pahuMca sakatA hai, unheM lAMgha sakatA hai aura kitaneka una vimAnoM ko nahIM lAMgha sakatA hai, itane bar3e ve vimAna kahe gaye haiM / isI prakAra kA kathana anuttaropapAtika vimAnoM taka ke lie samajhanA cAhie ki kitaneka vimAnoM ko lAMgha sakatA hai aura kitaneka vimAnoM ko nahIM lAMgha sakatA hai| bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa ke vimAna kisake bane hue haiM? gautama! ve sarvaratnamaya haiN| unameM bahuta se jIva aura pudgala paidA hote haiM, cyavita hote haiM , ikaTThe hote haiM aura vRddhi ko prApta karate haiN| ve vimAna dravyArthikanaya kI apekSA se zAzvata haiM aura sparza Adi paryAyoM kI apekSA azAzvata haiN| aisA hI kathana anuttaropapAtika vimAnoM taka samajhanA caahie| bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa meM deva kahAM se Akara utpanna hote haiM ? gautama! sammUrchima jIvoM ko chor3akara zeSa paMcendriya tiryaMcoM aura manuSyoM meM se Akara jIva saudharma aura IzAna meM devarUpa se utpanna hote haiM / isa prakAra prajJApanA ke chaThe vyutkrAntipada meM jaisA utpAda kahA hai vaisA yahAM kaha lenA caahie| (sahasrAra devaloka taka ukta rIti se tathA Age kevala manuSyoM se Akara utpanna hote hai / ) anuttaropapAtika vimAnoM taka vyutkrAntipada ke anusAra kahanA caahie| ___bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa meM eka samaya meM kitane deva utpanna hote haiM? gautama! jaghanya eka, do, tIna aura utkRSTa saMkhyAta aura asaMkhyAta jIva utpanna hote haiM / yaha kathana sahasrAra devaloka taka kahanA caahie| Anata Adi cAra kalpoM meM, navagraiveyako meM aura anuttaravimAnoM meM jaghanya eka, do, tIna yAvat utkRSTa saMkhyAta jIva utpanna hote haiN| bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa ke devoM meM se yadi pratyeka samaya meM eka-eka kA apahAra kiyA jAyenikAlA jAye to kitane kAla meM ve khAlI ho sakeMge? gautama! ve deva asaMkhyAta haiM ata: yadi eka samaya meM eka deva kA apahAra kiyA jAye to asaMkhyAta utsarpiNiyoM avasarpiNiyoM taka apahAra kA yaha krama calatA rahe to bhI ve kalpa khAlI nahIM ho sakate / ukta kathana sahasrAra devaloka taka karanA caahie| Age ke AnatAdi cAra kalpoM meM, graiveyakoM meM tathA anuttara vimAnoM ke devoM ke apahAra sambandhI prazna ke uttara meM kahanA cAhie ki ve asaMkhyAta haiM ataH samaya-samaya meM eka-eka kA apahAra karane kA krama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka calatA rahe to bhI unakA apahAra pUrA nahIM ho sktaa| (yaha apahAra kabhI huA nahIM, hogA nahIM, kevala saMkhyA batAne ke lie ke lie kalpanAmAtra hai|) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : bAhalya Adi pratipAdana] [111 201.(I) sohammIsANesuNaM bhaMte! kappesu devANaM ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA? goyamA! duvihA sarIrA paNNattA, taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA y| tattha NaM je se bhavadhAraNijje se jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgo, ukkoseNaM sttrynniio| tattha NaM je se uttaraveuvvie se jahanneNaM aMgulassa saMkhejjai bhAgo, ukkoseNaM joynnsyshssN| evaM ekke kkA osArettANaM jAva aNuttarANaM ekkA rynnii| gevejjaNuttarANaM ege bhavadhAraNijje sarIre uttaraveuvviyA nntthi| sohammIsANesu NaM bhaMte! devANaM sarIragA kiM saMghayaNI paNNattA? goyamA! chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI pnnnnttaa| nevaTThi neva chirA Navi pahArU Neva saMghayaNamatthi; je poggalA iTThA kaMtA jAva eesiM saMghAyattAe pariNamaMti jAva annuttrovvaaiyaa| sohammIsANesu NaM bhaMte! devANaM sarIragA kiMsaMThiyA paNNattA? goyamA! duvihA sarIrA, bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA y| tattha NaM je se bhavadhAraNijjA te samacauraMsasaMThANasaMThiyA pnnnnttaa| tattha NaM je se uttaraveuvviyA te NANAsaMThANasaMThiyA paNNattA jAva accuo| aveuvviyA gevejjaNuttarA bhavadhAra NijjA samacauraMsasaMThANasaMThiyA, uttaraveuvviyA nntthi| sohammIsANesu devA kerisayA vaNNeNaM paNNattA? goyamA! kaNagattayarattAbhA vaNNeNaM pnnnnttaa| saNaMkumAramAhiMdesuNaM paumapamhagorA vaNNeNaM pnnnnttaa| baMbhaloe NaM bhaMte! goyamA! allmdhugvnnnnaabhaa|evN jAva gevejjaa|annuttrovvaaiyaa paramasukkillA vaNNeNaM pnnnnttaa| sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu devANaM sarIragA kerisayA gaMdheNaM paNNattA? goyamA! se jahANAmae koTThapuDANa vA tahe va savvaM maNAmataragA ceva gaMdheNaM pnnnnttaa| jAva annuttrovvaaiyaa| sohammIsANesu NaM bhaMte! devANaM sarIragA kerisayA phAseNaM paNNattA? goyamA! thiramauyaNiddhasukumAlachavi phAseNaM paNNattA, evaM jAva annuttrovvaaiyaa| ___sohammIsANadevANaM kerisayA poggalA ussAsattAe pariNamaMti? goyamA! je poggalA iTThA kaMtA jAva eesiM ussAsattAe pariNamaMti jAba aNuttarovavAiyA; evaM AhArattAevi jAva annuttrovvaaiyaa| sohammIsANadevANaM kai le ssAo? goyamA! egA teule ssA pnnnnttaa| saNaMkumAramAhiMdesu egA pamhalessA evaM baMbhaloevi pamhA, sesesu ekkA sukkalessA; aNuttarovavAiyANaM ekkA prmsukklessaa| ___ sohammIsANadevA kiM sammaddiTThI, sammAmicchAdiTThI? tiNNivi, jAva aMtimagevejjAdevA sammadiTThIvi micchAdiTThIvi smmaamicchaaditttthiivi| aNuttarovavAiyA sammadiTThI, no micchAdiTThI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] [jIvAjIvAbhigamasUtra no smmaamicchaaditttthii| ___sohammIsANAdevA kiM NANI aNNANI? goyamA! dovi tiNNi NANA, tiNNi aNNANA NiyamA jAva gevejjaa| aNuttarovavAiyA nANI, No annnnaannii| tiNNi NANA tiNNi aNNANA NiyamA jAva gevejjaa| aNuttarovavAiyA NANI, no aNNANI, tiNNi NANA nniymaa| tivihe joge, duvihe uvaoge, savvesiM jAva annuttraa| 201. (I) bhagavan ! saudharma aura IzAna kalpa meM devoM ke zarIra kI avagAhanA kitanI hai? gautama! unake do prakAra ke zarIra hote haiM -bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya, unameM bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa se sAta hAtha hai / uttaravaikriya zarIra kI apekSA se jaghanya aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa eka lAkha yojana hai| isa prakAra Age-Age ke kalpoM ke eka-eka hAtha kama karate jAnA cAhie, yAvat anuttaropapAtika devoM kI eka hAtha kI avagAhanA raha jAtI haiM / (jaise sanatkumAra-mAhendra kalpa meM utkRSTa bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA chaha hAtha pramANa, brahmaloka-lAntaka meM pAMca hAtha, mahAzukra-sahasrAra meM cAra hAtha, AnataprANata-AraNa-acyuta meM tIna hAtha, navagraiveyaka meM do hAtha aura anuttara-vimAnoM meM eka hAtha pramANa avagAhanA hai / ) graiveyakoM aura anuttara vimAnoM meM kevala bhavadhAraNIya zarIra hotA hai / ve deva uttaravikriyA nahIM krte| bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa meM devoM ke zarIra kA saMhanana kaunasA hai? gautama! chaha saMhananoM meM se eka bhI saMhanana unameM nahIM hotA; kyoMki unake zarIra meM na haDDI * hotI hai, na zirAeM hotI haiM aura na naseM hI hotI haiN| ata: ve asaMhananI haiN| jo pudgala iSTa, kAnta yAvat manojJa-manAma hote haiM, ve unake zarIra rUpa meM ekatrita hokara tathArUpa meM pariNata hote haiM / yahI kathana anuttaropapAtika devoM taka kahanA caahie| bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa meM devoM ke zarIra kA saMsthAna kaisA hai? gautama! unake zarIra do prakAra ke haiM -bhavadhAraNIya aura uttrvaikriy| jo bhavadhAraNIya zarIra hai, usakA samacaturasrasaMsthAna hai aura jo uttaravaikriya zarIra hai, unakA saMsthAna (AkAra) nAnA prakAra kA hotA hai / yaha kathana acyuta devaloka taka kahanA caahie| graiveyaka aura anuttara vimAnoM ke deva uttaravikurvaNA nahIM krte| unakA bhavadhAraNIya zarIra samacaturasrasaMsthAna vAlA hai| uttaravikriyA vahAM nahIM bhagavan ! saudharma-IzAna ke devoM ke zarIra kA varNa kaisA hai? gautama! tape hue svarNa ke samAna lAla AbhAyukta unakA varNa hai| sanatkumAra aura mAhendra kalpa ke devoM kA varNa padma, kamala ke parAga (kezara) ke samAna gaura hai| brahmaloka ke deva gIle mahue ke varNa vAle (sapheda) haiM / isI prakAra graiveyaka devoMtaka sapheda varNa kahanA caahie| anuttaropapAtika devoM ke zarIra kA varNa paramazakla hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIya pratipatti: bAhalya Adi pratipAdana] [113 bhagavan ! saudharma-IzAna kalpoM ke devoM ke zarIra kI gaMdha kaisI hai? gautama! jaise koSThapuTa Adi sugaMdhita dravyo kI sugaMdha hotI hai, usase bhI adhika iSTa, kAnta yAvat manAma unake zarIra kI gaMdha hotI hai / anuttaropapAtika devoM paryanta aisA hI kathana karanA caahie| bhagavan ! saudharma-IzAna kalpoM ke devoM ke zarIra kA sparza kaisA kahA gayA hai? gautama! unake zarIra kA sparza sthira rUpa se mRdu, snigdha aura mulAyama chavi vAlA kahA gayA hai| isI prakAra anuttaropapAtikadevoM paryanta kahanA caahie| bhagavan ! saudharma-IzAna devoM ke zvAsa ke rUpa meM kaise pudgala pariNata hote haiM? gautama! jo pudgala iSTa, kAnta, priya, manojJa aura manAma hote haiM, ve unake zvAsa ke rUpa meM pariNata hote haiM / yahI kathana anuttaropapAtikadevoM taka kahanA cAhie tathA yahI bAta unake AhAra rUpa meM pariNata hone vAle pudgaloM ke sambandha meM jAnanI caahie| yahI kathana anuttaropapAtikadevoM paryanta samajhanA caahie| bhagavan ! saudharma-IzAna devaloka ke devoM ke kitanI lezyAeM hotI hai? . gautama! unake mAtra eka tejolezyA hotI hai / sanatkumAra aura mAhendra meM eka padmalezyA hotI hai, brahmaloka meM bhI padmalezyA hotI hai| zeSa saba meM kevala zuklalezyA hotI hai| anuttaropapAtikadevoM meM paramazukla lezyA hotI hai| bhagavan ! saudharma-IzAna kalpa ke deva samyagdRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM yA samyamithyAdRSTi haiM? gautama! tInoM prakAra ke haiN| graiveyaka vimAnoM taka ke deva samyagdRSTi-mithyAdRSTi-mizradRSTi tInoM prakAra ke haiN| anuttara vimAnoM ke deva samyagdRSTi hI hote haiM, mithyAdRSTi aura mizradRSTi vAle nahIM hote| bhagavan ! saudharma-IzAna kalpa ke deva jJAnI haiM yA ajJAnI? gautama ! tInoM prakAra ke haiM / jo jJAnI haiM ve niyama se tIna jJAna vAle haiM aura jo ajJAnI haiM ve niyama se tIna ajJAna vAle haiM / yaha kathana |veyakavimAna taka karanA caahie| anuttaropapAtikadeva jJAnI hI hai-ajJAnI nhiiN| isa prakAra graiveyaka devoM taka tIna jJAna aura tIna ajJAna kI niyamA hai / anuttaropapAtikadeva jJAnI hI haiM-ajJAnI nhiiN| isa prakAra graiveyakadevoM taka tIna jJAna aura tIna ajJAna kI niyamA hai / anuttaropapAtikadeva jJAnI hI haiM, ajJAnI nhiiN| unameM tIna jJAna niyamata: hote hI haiN| isI prakAra una devoM meM tIna yoga aura do upayoga bhI kahane caahie| saudharma-IzAna se lagAkara anuttaropapAtika paryanta saba devoM meM tIna yoga aura do upayoga pAye jAte haiN| 1. kiNhA nIlA kAU teulessA ya bhvnnvNtriyaa| joisa sohammIsANa teulessA muNeyavvA // 1 // kappesaNaMkumAre mAhiMde ceva baMbhaloe y| eesu pamhalessA teNaM paraM sukkalessA y||2|| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] .. [jIvAjIvAbhigamasUtra avadhikSetrAdi prarUpaNa 202. sohammIsANesu devA ohiNA kevaiyaM khettaM jANaMti pAsaMti? goyamA! jahanneNaM aMgulassa asaMkhenjaibhAgaM, ukkoseNaM ahe jAva rayaNappabhApuDhavI, uDDhaM jAva sAiM vimANAiM, tiriyaM jAva asaMkhejjA dIvasamuddA evaM sakkIsANA paDhamaM doccaM ca snnNkumaarmaahiNdaa| taccaM ca baMbhalaMtaka sukkasahassAragA cautthiM // 1 // ANayapANayakappe devA pAsaMti paMcamiM puddviiN| taM ceva AraNaccuya ohinANeNa pAsaMti // 2 // chaTTi heTThimamajjhimagevejjA sattamiM ca uvrillaa| saMbhiNNaloganAliM pAsaMti aNuttarA devA // 3 // 202. bhagavan ! saudharma-IzAna kalpa ke deva avadhijJAna ke dvArA kitane kSetra ko jAnate haiM -dekhate gautama! jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kSetra ko aura utkRSTa se nIcI dizA meM ratnaprabhApRthvI taka, Urdhva dizA meM apane-apane vimAnoM ke UparI bhAga dhvajA-patAkA taka aura tirachIdizA meM asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko jAnate-dekhate haiM / (isa viSaya ko tIna gAthAo meM kahA hai-) . zakra aura IzAna prathama ratnaprabhA narakapRthvI ke caramAnta taka, sanatkumAra aura mAhendra dUsarI pRthvI zarkarAprabhA ke caramAnta taka, brahma aura lAMtaka tIsarI pRthvI taka, zukra aura sahasrAra. cauthI pRthvI taka, ANata-prANata-AraNa-acyuta kalpa ke deva pAMcavIM pRthvI taka avadhijJAna ke dvArA jAnate-dekhate haiN| adhastanauveyaka, madhyamagraiveyaka deva chaThI naraka pRthvI ke caramAnta taka dekhate haiM aura uparitanagraiveyaka deva sAtavIM narakapRthvI taka dekhate hai| anuttaravimAnavAsI deva sampUrNa caudaha rajjU pramANa lokanAlI ko avadhijJAna ke dvArA jAnate-dekhate haiN| vivecana-yahAM saudharma-IzAna kalpa ke devoM kA avadhijJAna jaghanyataH aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa kSetra batAyA hai / yahAM aisI zaMkA hotI hai ki aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa kSetra vAlA jaghanya avadhijJAna to manuSya aura tiryaMcoM meM hI hotA hai| devoM meM to madhyama avadhijJAna hotA hai| to yahAM saudharma IzAna meM jaghanya avadhijJAna kaise kahA gayA hai? isakA samAdhAna isa prakAra hai ki yahAM jisa jaghanya avadhijJAna kA devoM meM honA batAyA hai, vaha una saudharmAdi devoM ke upapAtakAla meM pArabhavika avadhijJAna ko lekara batalAyA gayA hai| tadbhavaja avadhijJAna ko lekara nhiiN| prajJApanA meM utkRSTa avadhijJAna ko lekara jo kathana kiyA gayA hai-vahI yahAM nirdiSTa hai| Upara mUla meM dI gaI tIna gAthAoM 1. vemANiyANamaMgulabhAgamasaMkhaM jahannao ohii| uvavAe parabhavio tabbhavao hoi to pacchA // 1 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : avadhikSetrAdi prarUpaNa ] [115 aura unake artha se vaha spaSTa hI hai| 203. sohammIsANesuNaM bhaMte! devANaM kai samugghAyA paNNattA? goyamA! paMca samugghAyA paNNattA, taM jahA-veyaNAsamugghAe, kasAyasamugghAe, mAraNaMtiyasamugghAe, veuvviyasamugghAe, tejssmugdhaae| evaM jAva accue| gevenjANaM AdillA tiNNisamugghAyA pnnnnttaa| sohammIsANadevA bhaMte! kerisayaM khuhapivAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti? goyamA! Nasthi khuhapivAsaM paccaNubbhavamANA viharaMti jAva annuttrovvaaiyaa| sohammIsANesu NaM bhaMte! devA egattaM pabhU viuvvittae, puhuttaM pabhU viuvvittae? haMtA pabhU; egattaM viuvvemANA egiMdiyarUvaM vA jAva paMciMdiyarUvaM vA, puhuttaM viuvvemANA egiMdiyarUvANi vA jAva paMciMdiyarUvANi vA; tAI saMkhejjAiMpi asaMkhejjAiMpi sarisAiMpi asarisAiMpi saMbaddhAiMpi asaMbaddhAiMpi rUvAiM viuvvatiM, viuvvittA appaNA jahicchiyAI kajjAiM kareMti jAva accuo| gevijaNuttarovavAiyAdevA kiM egattaM pabhU viuvvittae, puhuttaM pabhU viuvvittae? goyamA! egattaMpi puhuttNpi| no ceva NaM saMpattIe viuvavaMsu vA viuvvaMti vA viuvissaMti vaa| sohammIsANadevA kerisayaM sAyAsokkhaM paccaNubbhavamANA viharaMti? goyamA! maNuNNA saddA jAva maNuNNA phAsA jAva gevijjaa| aNuttarovavAiyA aNuttarA saddA jAva phaasaa| sohammIsANesu devANaM kerisayA iDDhI paNNattA? goyamA! mahaDDhiyA mahijjuiyA jAva mahANubhAgA iDDhIe paNNattA jAva accuo| gevijjaNuttarA ya savve mahiDDhiyA jAva savve mahANubhAgA aNiMdA jAva ahamiMdA NAmaM NAmaM te devagaNA paNNattA samaNAuso! 203. bhagavan ! saudharma-IzAnakalpoM meM devoM ke kitane samudghAta kahe haiM? gautama! pAMca samuddhAta hote haiM -1. vedanAsamudghAta, 2. kaSAyasamudghAta, 3. mAraNAntikasamudghAta, 4. vaikriyasamudghAta aura 5. tejasasamudghAta / isI prakAra acyutadevaloka taka pAMca samudghAta kahane caahie| graiveyakadevoM ke Adi ke tIna samudghAta kahe gaye haiM - vedanA, kaSAya aura mAraNAntika smudghaat| . bhagavan ! saudharma-IzAna devaloka ke deva kaisI bhUkha-pyAsa kA anubhava karate hue vicarate haiM? gautama! yaha zaMkA nahIM karanI cAhie, kyoMki una devoM ko bhUkha-pyAsa kI vedanA hotI hI nahIM hai| anuttaropapAtikadevoM paryanta isI prakAra kA kathana karanA caahie| bhagavan ! saudharma-IzAnakalpoM ke deva ekarUpa kI vikurvaNA karane meM samartha haiM yA bahuta sAre rUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha hai? gautama ! donoM prakAra kI vikurvaNA karane meM samartha hai| eka kI vikurvaNA karate hue ve ekendriya kA rUpa yAvat paMcendriya kA rUpa banA sakate haiM aura bahurUpa kI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] [jIvAjIvAbhigamasUtra vikurvaNA karate hue ve bahutasAre ekendriya rUpoM kI yAvat paMcendriya rUpoM kI vikurvaNA kara sakate haiN| ve saMkhyAta athavA asaMkhyAta sarIkhe yA bhinna-bhinna aura saMbaddha (AtmapradezoM se samaveta) asaMbaddha (AtmapradezoM se bhinna) nAnA rUpa banAkara icchAnusAra kArya karate haiM / aisA kathana acyutadevoM paryanta kahanA caahie| bhagavan ! graiveyakadeva aura anuttara vimAnoM ke deva eka rUpa banAne meM samartha haiM yA bahuta sAre rUpa banAne meM samartha haiM? gautama! ve eka rUpa bhI banA sakate haiM aura bahuta sAre rUpa bhI banA sakate haiN| lekina unhoMne aisI vikurvaNA na to pahale kabhI kI hai, na vartamAna meM karate haiM aura na bhaviSya meM kabhI kreNge| (kyoMki ve uttaravikriyA karane kI zakti se sampanna hone para bhI prayojana ke abhAva tathA prakRti kI upazAntatA se vikriyA nahIM karate / ) bhagavan ! saudharma-IzAnakalpa ke deva kisa prakAra kA sAtA-saukhya anubhava karate hue vicarate haiM? gautama! manojJa zabda yAvat manojJa sparzoM dvArA sukha kA anubhava karate hue vicarate haiM / yaha kathana graiveyakadevoM taka samajhanA caahie| anuttaropapAtikadeva anuttara (sarvazreSTha) zabdajanya yAvat anuttara sparzajanya sukhoM kA anubhava karate haiN| bhagavan ! saudharma-IzAna devoM kI Rddhi kaisI hai? gautama! ve mahAn RddhivAle, mahAdyutivAle yAvat mahAprabhAvazAlI Rddhi se yukta haiN| acyutavimAna paryanta aisA kahanA caahie| graiveyakavimAnoM aura anuttaravimAnoM meM saba deva mahAn Rddhi vAle yAvat mahAprabhAvazAlI haiM / vahAM koI indra nahIM hai / saba "ahamindra" haiM, vahAM choTe-bar3e kA bheda nahIM hai / he AyuSmAn, zramaNa ! ve deva ahamindra kahalAte haiN| 204. sohammIsANA devA kerisayA vibhUsAe paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taM jahA-veuvviyasarIrA ya, aveuvviya-sarIrA y| tattha NaM je se veuvviyasarIrA te hAravirAiyavacchA jAva dasa disAo ujjovemANA pabhAsemANA jAva pddiruuvaa| tattha NaM je se aveuvviyasarIrA te NaM AbharaNavasaNarahiA pagaitthA vibhUsAe pnnnnttaa| sohammIsANesu NaM bhaMte! kappesu devIo kerisayAo vibhUsAe paNNattAo? goyamA! duvihAo paNNattAo taM jahA-veuvviyasarIrAo ya aveuvviyasarIrAo y| tatthaM NaM jAo veuvviyasarIrAo tAo suvaNNasaddAlAo suvaNNasaddAlAI vatthAI pavara parihiyAo caMdANaNAo caMdavilAsiNoo caMdaddhasamaNiDAlAo siMgArAgAracAruvesAo saMgaya jAva pAsAio jAva pddiruuvaao| tattha NaM jAo aveuvviyasarIrAo tAo NaM AbharaNavasaNarahiyAo pagaitthAo vibhUsAe pnnnnttaao| sesesu devIo Natthi jAva accuo| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : avadhikSetrAdi prarUpaNa ] [ 117 gevejjagadevA keriyA vibhUsAe paNNattA ? goyamA ! AbharaNavasaNarahiyA evaM devI Natthi bhaNiyavvaM / pagaitthA vibhUsAe paNNattA evaM aNuttarAvi / sohammIsANesu devA kerisae kAmabhoge paccaNubbhavamANA viharaMti ? goyamA ! iTThA saddA iTThA rUvA jAva phAsA / evaM jAva gevejjA / aNuttarovavAiyANaM aNuttarA saddA jAva aNuttarA phAsA / ThiI savvesiM bhANiyavvA / aNaMtaraM cayaMti, caittA je jahiM gacchaMti taM bhANiyavvaM / 204. bhagavan ! saudharma-IzAna kalpa ke deva vibhUSA kI dRSTi se kaise haiM ? gautama ve deva do prakAra ke haiM - vaikriyazarIra vAle aura avaikriyazarIra vAle / unameM jo vaikriyazarIra (uttaravaikriya) vAle haiM ve hAroM se suzobhita vakSasthala vAle yAvat dasoM dizAoM ko udyotita karane vAle, prabhAsita karane vAle yAvat pratirUpa haiN| jo avaikriyazarIra ( bhavadhAraNIya zarIra) vAle haiM ve AbharaNa aura vastroM se rahita haiM aura svAbhAvika vibhUSaNa se sampanna haiM / 1 bhagavan ! saudharma - IzAna kalpoM meM deviyAM vibhUSA kI dRSTi se kaisI haiM ? gautama ! ve do prakAra kI hai - uttaravaikriyazarIra vAlI aura avaikriyazarIra ( bhavadhAraNIyazarIra) vaalii| inameM jo uttaravaikriyazarIra vAlI ve svarNa ke nUpurAdi AbhUSaNoM kI dhvani se yukta haiM tathA svarNa kI bajatI kiMkiNiyoM vAle vastroM ko tathA udbhaTa veza ko pahanI huI hai, candra ke samAna unakA mukhamaNDala hai, candra ke samAna vilAsa vAlI hai, ardhacandra ke samAna bhAla vAlI hai, ve zrRMgAra kI sAkSAt mUrti haiM aura sundara paridhAna vAlI haiM, ve sundara yAvat darzanIya, prasannatA paidA karane vAlI aura saundarya kI pratIka haiM / unameM jo avikurvita zarIra vAlI haiM ve AbhUSaNoM aura vastroM se rahita svAbhAvika sahaja saundarya vAlI haiM / saudharma - IzAna ko chor3akara zeSa kalpoM meM deva hI haiM, vahAM deviyAM nahIM haiM / ataH acyutakalpa paryanta devoM kI vibhUSA kA varNana ukta rIti ke anusAra hI karanA caahie| graiveyakadevoM kI vibhUSA kaisI hai? isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki gautama! ve deva AbharaNa aura vastroM kI vibhUSA se rahita haiM, svAbhAvika vibhUSA se sampanna haiM / vahAM deviyAM nahIM haiN| isI prakAra anuttaravimAna ke devoM kI vibhUSA kA kathana bhI kara lenA cAhie / T bhagavan! saudharma - IzAna kalpa meM deva kaise kAmabhogoM kA anubhava karate hue vicarate haiM ? gautama ! iSTa zabda, iSTa rUpa yAvat iSTa sparza janya sukhoM kA anubhava karate haiN| graiveyakadevoM taka ukta rIti se kahanA caahie| anuttaravimAna ke deva anuttara zabda yAvat anuttara sparza janya sukha kA anubhava karate haiM / saba vaimAnika devoM kI sthiti kahanI cAhie tathA devabhava se cyavakara kahAM utpanna hote haiM - yaha udvartanAdvAra kahanA cAhie / vivecana - ukta sUtra meM sthiti aura udvartanA kA nirdezamAtra kiyA gayA hai| ataeva saMkSepa meM usakI spaSTatA karanA yahAM Avazyaka hai / sthiti isa prakAra hai Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] kra.saM. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. kalpAdi ke nAma saudharmakalpa IzAnakalpa sanatkumArakalpa mAhendrakalpa brahmalokakalpa lAntakakalpa mahAzukrakalpa sahasrArakalpa Anatakalpa prANatakalpa AraNakalpa acyutakalpa devoM ke nAma jaghanyasthiti 1 palyopama 1 palyo. se kucha adhika 2 sAgaropama 2. sAgaropama se adhika 7 sAgaropama 10 sAgaropama 14 sAgaropama 17 sAgaropama 18 sAgaropama 19 sAgaropama 20 sAgaropama 21 sAgaropama jaghanyasthiti 22 sAgaropama 23 sAgaropama 24 sAgaropama [ jIvAjIvAbhigamasUtra 25 sAgaropama 26 sAgaropama 27 sAgaropama 28 sAgaropama 29 sAgaropama 30 sAgaropama 31 sAgaropama 31 sAgaropama 31 sAgaropama 31 sAgaropama ajaghanyotkarSa utkRSTasthiti 2 sAgaropama 2 sAgaropama se kucha adhika 7 sAgaropama 7 sAgaropama se adhika 10 sAgaropama 14 sAgaropama 17 sAgaropama 18 sAgaropama 19 sAgaropama 20 sAgaropama 21 sAgaropama 22 sAgaropama utkRSTasthiti 23 sAgaropama 24 sAgaropama 25 sAgaropama 26 sAgaropama 27 sAgaropama 28 sAgaropama 29 sAgaropama prathama graiveyaka dvitIya graiveyaka tRtIya graiveyaka caturtha graiveyaka paMcama graiveyaka SaSTha graiveyaka saptama graiveyaka aSTama graiveyaka navama graiveyaka vijaya anuttara vimAna vejayaMta anuttara vimAna jayaMta anuttara vimAna aparAjita anuttara vimAna sarvArthasiddha anuttara vimAna udvartanAdvAra - saudharma devaloka ke deva bAdara paryApta pRthvIkAya apkAya aura vanaspatikAya meM, 30 sAgaropama 31 sAgaropama 32 sAgaropama 32 sAgaropama 32 sAgaropama 32 sAgaropama 33 sAgaropama Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : avadhikSetrAdi prarUpaNa] . [119 saMkhyAta varSa kI Ayu vAle paryApta garbhaja tiryaMca paMcendriya aura garbhaja manuSyoM meM utpanna hote haiN| IzAnadeva bhI inhIM meM utpanna hote haiM / sanatkumAra se lekara sahasrAra paryanta ke deva saMkhyAta varSa kI Ayu vAle paryApta garbhaja tiryaMca aura manuSyoM meM hI utpanna hote haiM, ye ekendriyoM meM utpanna nahIM hote / Anata se lagAkara anuttaropapAtika deva tiryaMca paMcendriyoM meM bhI utpanna nahIM hote, kevala saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja manuSyoM meM hI utpanna hote haiN| 205. sohammIsANesu bhaMte! kappesu savvapANA savvabhUyA jAva sattA puDhavikAiyattAe' devattAe devittAe AsaNasayaNa jAva bhaMDovagaraNattAe uvavaNNapuvvA? haMtA, goyamA! asaI aduvA annNtkhutto| sesesu kappesu evaM ceva navaraM no ceva NaM devittAe jAva gevejjgaa| aNuttarovavAiesuvi evaM No ceva NaM devattAe devittaae| settaM devaa| 205. bhagavan ! saudharma-IzAnakalpoM meM saba prANI, saba bhUta, saba jIva aura saba satva pRthivIkAya ke rUpa meM, deva ke rUpa meM, devI ke rUpa meM, Asana-zayana yAvat bhaNDopakaraNa ke rUpa meM pUrva meM utpanna ho cuke haiM kyA? hA~, gautama! aneka bAra athavA anantabAra utpanna ho cuke haiN| zeSa kalpoM meM aisA hI kahanA cAhie, kintu devI ke rUpa meM utpanna honA nahIM cAhie (kyoMki saudharma-IzAna se Age ke vimAnoM meM deviyAM nahIM hotii)| graiveyaka vimAnoM taka aisA kahanA caahie| anuttaropapAtika vimAnoM meM pUrvavat kahanA cAhiye, kintu deva aura devIrUpa meM nahIM kahanA caahie| yahAM devoM kA kathana pUrNa huaa| vivecana-yahAM prazna kiyA gayA hai ki saudharma devaloka ke battIsa lAkha vimAnoM meM se pratyeka meM kyA saba prANI, bhUta, jIva aura satva pRthvIrUpa meM, deva, devI aura bhaMDopakaraNa ke rUpa meM pahale utpanna ho cuke haiM? (dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ko prANa meM sammilita kiyA hai, vanaspati ko bhUta meM, paMcendriyoM ko jIva meM aura zeSa pRthvI-apa-teja-vAyu ko satva meM zAmila kiyA gayA hai| uttara meM kahA gayA hai-anekabAra athavA anantabAra utpanna ho cuke haiN| sAMvyavahArika rAzi ke antargata jIva prAyaH sarvasthAnoM meM anantabAra utpanna hue haiN| yahAM para aneka pratiyoM meM "puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe" pATha upalabdha hotA hai / parantu vRttikAra ke anusAra yaha saMgata nahIM hai / kyoMki vahAM tejaskAya kA abhAva hai| vRttikAra ke anusAra "pRthvIkAiyatayA devatayA devItayA" itanA hI ullekha saMgata hai| Asana, zayana yAvat bhaNDopakaraNa Adi pRthvIkAyika jIva meM sammilita haiN| 1. jAva vaNassaikAiyattAe' pATha kaI pratiyoM meM hai, parantu vRttikAra ne use ucita nahIM mAnA hai| kyoMki vahAM tejaskAya saMbhava hI nahIM hai| 2. prANA dvitricatuH proktAH bhUtAzca taravaH smRtaaH| jIvAH paMcendriyA jJeyAH zeSAH satvA udiiritaa| -vRtti Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] [jIvAjIvAbhigamasUtra saudharma-IzAnakalpa taka hI deviyA haiM , ataeva Age ke vimAnoM meM devIrUpa se utpanna honA nahIM kahanA caahie| graiveyaka vimAnoM taka to devIrUpa meM utpanna hone kA niSedha kiyA gayA hai / anuttaravimAnoM meM devIrUpa aura devarUpa donoM kA niSedha hai / deviyAM to vahAM hotI hI nhiiN| devoM kA niSedha isalie kiyA gayA hai ki vijayAdi cAra vimAnoM meM to utkarSa se do bAra, sarvArthasiddha vimAna meM kevala eka hI bAra jIva jA sakatA hai anantabAra nhiiN| anantabAra na jAne kI dRSTi se hI niSedha samajhanA caahie| yahAM devoM kA varNana samApta hotA hai| sAmAnyatayA bhavasthiti Adi kA varNana 206. neraiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThitI paNNattA? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI, evaM savvesiM pucchaa| tirikkhajoNiyANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM evaM mnnussaannvi| devANaM jahA riyaannN|| deva-NeraiyANaM jA ceva ThitI sA ceva sNcitttthnnaa|tirikkhjonniyss jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| maNusse NaM bhaMte! maNusseti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAiM puvvakoDi puhuttmbbhhiyaaii| NeraiyamaNussadevANaM aMtaraM jahanneNaM aMtomuhu ttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| tirikkhajoNiyassa aMtaraM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saagropmsypuhuttsaairegN| . __eesiMNaM bhaMte! NeraiyANaM jAva devANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA maNussA, NeraiyA asaMkhejjaguNA, devA asaMkhejjaguNA, tiriyA annNtgunnaa| settaM cauvvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa| 206. bhagavan ! nairayikoM kI sthiti kitanI hai? gautama! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| isa prakAra sabake lie prazna kara lenA caahie| tiryaMcayonika kI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| manuSyoM kI bhI yahI hai| devoM kI sthiti nairayikoM ke samAna jAnanI caahie| deva aura nAraka kI jo sthiti hai, vahI unakI saMciTThaNA hai arthAt kAryasthiti hai| (usI-usI bhava meM utpanna hone ke kAla ko kAyasthiti kahate haiN)| tiryaMca kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| bhaMte ! manuSya, manuSya ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTi pRthaktva adhika tIna palyopama taka raha sakatA hai| nairayika, manuSya aura devoM kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| tiryaMcayoniyoM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pratipatti : sAmAnyatayA bhavasthiti Adi kA varNana] [121 kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika do sau se nau so sAgaropama kA hotA hai| bhagavan ! ina nairayikoM yAvat devoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e manuSya haiM, unase nairayika asaMkhyaguNa haiM, unase deva asaMkhyaguNa haiM aura unase tiryaMca anantaguNa haiN| isa prakAra cAra prakAra ke saMsArasamApannaka jIvoM kA varNana pUrA hotA hai| vivecana-devoM ke varNana ke pazcAt nAraka, tiryaMca, manuSya aura devoM kI samuccaya rUpa se sthiti, saMciTThanA (kAyasthiti), antara aura alpabahutva kA kathana prastuta sUtra meM kiyA gayA hai / nArakoM kI jaghanyasthiti dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| jaghanyasthiti ratnaprabhA naraka ke prathama prastara kI apekSA se aura utkRSTasthiti saptama narakapRthvI kI apekSA se samajhanI caahie| __ tiryagyonikoM kI jaghanyasthiti antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| yaha devakuru Adi se apekSA se hai / manuSyoM kI bhI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI sthiti hai| devoM kI jaghanya dasa hajAra varSa-bhavanapati aura vyantara devoM kI apekSA se aura utkRSTa tetIsa sAgaropama vijayAdi vimAna kI apekSA se kahI gaI hai| yaha bhavasthiti batAI hai| - saMciTThaNA kA artha kAyasthiti hai| arthAt koI jIva usI-usI bhava meM jitane kAla taka raha sakatA hai / nArakoM aura devoM kI bhavasthiti hI unakI kAyasthiti hai| kyoMki yaha niyama hai ki deva nantara bhava meM deva nahIM hotA hai. nAraka bhI marakara anantara bhava meM nAraka nahIM hotaa| isalie kahA gayA hai ki devoM aura nArakoM kI jo bhavasthiti hai, vahI unakI saMciTThaNA (kAyasthiti) hai| tiryagyonikoM kI saMciTThaNA jaghanya antarmuhUrta hai, kyoMki tadanantara marakara ve manuSyAdi meM utpanna ho sakate haiN| utkRSTa se unakI saMciTThaNA anantakAla hai, kyoMki vanaspati meM anantakAla taka janmamaraNa ho sakatA hai| anantakAla kA artha yahAM vanaspatikAla se hai / vanaspatikAla kA pramANa isa prakAra hai-kAla se ananta utsarpiNiyAM-avarpiNiyAM pramANa, kSetra se ananta loka aura asaMkhyAta pudgalavaparAvarta prmaann| ye pudgalaparAvarta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya haiM, utane samajhane caahie| __ manuSya kI saMciTThaNA jaghanya se antarmuhUrta / tadanantara marakara tiryag Adi meM utpanna ho sakatA hai / utkRSTa saMciTThaNA pRthaktvaM adhika tIna palyopama hai| mahAvideha Adi meM sAta manuSyabhava (pUrvakoTi Ayu ke) aura AThavAM bhava devakuru Adi meM utpanna hone kI apekSA se samajhanA caahie| antaradvAra-koI jIva eka bhava se marakara phira jitane kAla ke bAda usI bhava meM AtA hai-vaha antara kahalAtA hai| nairayika kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| naraka se nikalakara antarmuhUrta paryanta tiryaMca yA manuSya bhava meM rahakara punaH nAraka banane kI apekSA se hai / koI 1. "no neraiesu uvavajjai", "no deva devesu uvavajjai" iti vacanAt / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] [jIvAjIvAbhigamasUtra jIva naraka se nikalakara garbhaja manuSya ke rUpa meM utpanna huA, saha paryAptiyoM se pUrNa huA aura viziSTa saMjJAna se yukta hokara vaikriyalabdhimAna hotA huA rAjyAdi kA abhilASI, paracakrI kA upadrava jAnakara apanI zakti ke prabhAva se caturaMgiNI senA vikurvita kara saMgrAma karatA huA mahAraudradhyAna dhyAtA huA garbha meM hI marakara naraka meM utpanna hotA hai-isa apekSA se manuSyabhava meM paidA hokara jaghanya antarmuhUrta meM vaha nAraka jIva naraka meM utpanna hotA hai| naraka se nikalakara tandulamatsya ke rUpa meM utpanna hokara mahAraudradhyAna vAlA banakara antarmuhUrta jIkara phira naraka meM paidA hotA hai-isa apekSA se tiryakbhava karake punaH nAraka utpanna hone kA jaghanya antara antamuhUrta samajhanA caahie| utkRSTa antara vanaspati meM anantakAla janma-maraNa ke pazcAt naraka meM utpanna hone para ghaTita hotA hai| tiryagyonikoM kA jaghanya antara antarmuhUrta hai| koI tiryaca marakara manuSyabhava meM antarmuhUrta rahakara phira tiryaMca rUpa meM utpanna huA, isa apekSA se hai / utkRSTa antara sAgaropamazatapRthaktva se kucha adhika hai| do sau sAgaropama se nau sau sAgaropama taka nirantara deva, nAraka aura manuSya bhava meM bhramaNa karate rahane para ghaTita hotA hai| manuSya kA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antara vanaspatikAla hai| manuSyabhava se nikalakara antarmuhUrta kAla taka tiryagbhava meM rahakara phira manuSya banane para jaghanya antara ghaTita hotA hai| utkRSTa antara vanaspatikAla spaSTa hI hai| devoM kA jaghanya antara antarmuhUrta hai / koI jIva devabhava se cyavakara garbhaja manuSya ke rUpa meM paidA huA, saba paryAptiyoM se pUrNa huaa| viziSTa saMjJAna vAlA huaa| tathAvidha zravaNa yA zramaNopAsaka ke pAsa dhArmika AryavacanoM ko sunakara dharmadhyAna dhyAtA huA garbha meM hI marakara devoM meM utpanna huA, isa apekSA se jaghanya antarmuhUrta kAla ghaTita hotA hai / utkRSTa antara vanaspatikAla kA hai, jo vanaspatikAla meM anantakAla taka janma-maraNa karate rahane ke bAda deva banane para ghaTita hotA hai| alpabahutvadvAra-alpabahutva vivakSA meM sabase thor3e manuSya haiN| kyoMki ve zreNI ke asaMkhyeyabhAgavartI AkAzapradezoM kI rAzipramANa haiN| unase nairayika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve aMgulamAtra kSetra kI pradezarAzi ke prathama vargamUla ko dvitIya vargamUla se guNita karane para jitanI pradeza rAzi hotI hai utane pramANa vAlI zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane pramANa meM nairayika hai| nairayiko se deva asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki mahAdaNDaka meM vyantara aura jyotiSka deva nArakiyoM se asaMkhyAtaguNa kahe gaye haiM / devoM se tiryaMca anantaguNa hai, kyoMki vanaspati ke jIva anantAnanta kahe gaye haiN| isa prakAra cAra prakAra ke saMsArasamApannaka jIvoM kI pratipatti kA kathana sampUrNa huaa| // tRtIya pratipatti samApta // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcavidhAkhyA caturtha pratipatti 207. tattha jaMje te evamAhaMsu - paMcavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA, te evamAhaMsu, taM jahA - egiMdiyA, bediyA, teiMdiyA, cauriMdiyA, paMciMdiyA | se kiM taM egiMdiyA? egiMdiyA duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA ya / evaM jAva paMciMdiyA duvihA- pajjattagA ya apajjattagA ya / egiMdiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM / beiMdiyassa0 jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bArasa sNvcchraanni| evaM teiMdiyassa egUNapaNNaM rAiMdiyANaM, cauriMdiyassa chammAsA, paMciMdiyassa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / apajjattaegiMdiyassa NaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNavi aMtomuhuttaM / evaM savvesiM / pajjattegiMdiyANaM NaM jAva paMciMdiyANaM pucchA? jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI / evaM ukkosiyAvi ThiI aMtomuhuttUNA savvesiM pajjattANaM kAyavvA / 207. jo AcAryAdi aisA pratipAdana karate haiM ki saMsArasamApannaka jIva pAMca prakAra ke haiM, unake bheda isa prakAra kahate haiM yathA - ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / bhagavan ! ekendriya jIvoM ke kitane prakAra haiM? gautama! ekendriya jIva do prakAra ke hai - paryApta ekendriya aura aparyApta ekendriya / isa prakAra paMcendriya paryanta sabake do-do bheda kahane cAhiye - paryApta aura aparyApta / bhagavan ! ekendriya jIvoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai| gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAvIsa hajAra varSa kI / dvIndriya kI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAraha varSa kI, trIndriya kI 49 unacAsa rAta-dina kI, caturindriya kI chaha mAsa kI aura paMcendriya kI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI sthiti hai / bhagavan ! aparyApta ekendriya kI kitanI sthiti hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta kI sthiti hai| isI prakAra saba aparyAptoM kI sthiti kahanI cAhie / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] [jIvAjIvAbhigamasUtra bhagavan ! paryApta ekendriya yAvat paryApta paMcendriya jIvoM kI kitanI sthiti hai? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta kama bAvIsa hajAra varSa kI sthiti hai| isI prakAra saba paryAptoM kI utkRSTa sthiti unakI kulasthiti se antarmuhUrta kama kahanI caahie| ___ 208. egidie NaM bhaMte! egidietti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| beiMdie NaM bhaMte! beiMdietti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM jAva cauridie saMkhejjaM kaalN| paMciMdie NaM bhaMte! paMciMdietti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasahassaM saatiregN| egidie NaM apajjattae NaM bhaMte! kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNavi aMtomuhuttaM jAva pNciNdiyapjjtte| pajjattagaegidie NaM bhaMte! kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhijjAiM vaasshssaaii| evaM beiMdievi, NavariM saMkhejjAiM vaasaaiN| teiMdie NaM bhaMte0 saMkhejjA raaiNdiyaa| cauridie NaM0 saMkhejjA maasaa| pajjattapaMciMdie sAgarovamasayapuhuttaM saatiregN| egidiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI? goyamA! jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM do sAgarovamasahassAiM sNkhenjvaasmbbhhiyaaii| ____beiMdiyassa NaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo|evN teiMdiyassa cauridiyassa pNceNdiyss|apjjttgaannN evaM cev|pjjttgaann vi evaM cev| ___ 208. bhagavan ! ekendriya, ekendriyarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla paryanta rahatA hai| . bhagavan ! dvIndriya, dvIndriyarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai| gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtakAla taka rahatA hai| yAvat caturindriya bhI saMkhyAta kAla taka rahatA hai| bhagavan ! paMcendriya, paMcendriyarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika hajAra sAgaropama taka rahatA hai| bhagavan ! aparyApta ekendriya usI rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta taka rahatA hai| isI prakAra aparyApta paMcendriya taka kahanA caahie| bhagavan ! paryApta ekendriya usI rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa taka rahatA hai| isI prakAra dvIndriya kA kathana karanA cAhie, vizeSatA yaha hai ki yahAM saMkhyAta varSa kahanA caahie| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcavidhAkhyA caturtha pratipatti ] [ 125 bhagavan ! trIndriya kI pRcchA ? saMkhyAta rAta-dina taka rahatA hai / caturindraya saMkhyAta mAsa taka rahatA hai paryApta paMcendriya sAdhikasAgaropamazatapRthaktva taka rahatA hai / bhagavan ! ekendriya kA antara kitanA kahA gayA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa do hajAra sAgaropama aura saMkhyAta varSa adhika kA antara hai / bhagavana! dvIndriya kA antara kitanA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| isI prakAra trIndriya, caturindriya aura paMcendriya kA tathA aparyAptaka aura paryAptaka kA bhI antara isI prakAra kahanA cAhie / vivecana-bhavasthiti saMbaMdhI sUtra to spaSTa hI hai / kAyasthiti tathA antaradvAra kI spaSTatA isa prakAra hai kendriya kI kAyasthiti jaghanya antarmuhurta hai, tadanantara marakara dvIndriyAdi meM utpanna ho sakate haiM / utkRSTa anantakAla arthAt vanaspatikAla hai / vanaspati ekendriya hone se ekendriyapada meM usakA bhI grahaNa hai / dvIndriya, trIndriya aura caturindriya sUtroM meM utkRSTa kAryasthiti saMkhyeyakAla arthAt saMkhyeya hajAra varSa hai, kyoMki '"vigaliMdiyANaM vAsasahassAsaMkhejjA" aisA kahA gayA hai. paMcendriya sUtra meM utkRSTa kAyasthiti hajAra sAgaropama se kucha adhika hai - itane kAla taka nairayika, tiryak, manuSya aura deva bhava meM paMcendriya rUpa se banA raha sakatA hai| 1 ekendriyAdi aparyAptaka sUtroM meM jaghanya aura utkRSTa kAyasthiti antarmuhUrta pramANa hI hai, kyoMki aparyAptalabdhi kA kAlapramANa itanA hI hai / ekendriya-paryApta sUtra utkRSTa kAryasthiti saMkhyeya hajAra varSa hai| ekendriyoM meM pRthvIkAya kI utkRSTa bhavasthiti bAvIsa hajAra varSa hai, apkAya kI sAta hajAra varSa, tejaskAya kI tIna ahorAtra, vAyukAya kI tIna hajAra varSa, vanaspatikAya kI dasa hajAra varSa kI bhavasthiti hai, ataH nirantara katipaya paryApta bhavoM ko jor3ane para saMkhyeya hajAra varSa hI ghaTita hote haiM / dvIndriya paryApta meM utkRSTa saMkhyeya varSa kI kAyasthiti hai| kyoMki dvIndriya kI utkRSTa bhavasthiti bAraha varSa kI hai / saba bhavoM meM utkRSTa sthiti to hotI nahIM, ataH katipaya nirantara paryApta bhavoM ke jor3ane se saMkhyeya varSa hI prApta hote haiM, sau varSa yA hajAra varSa nahIM / trIndriya-paryApta sUtra meM saMkhyeya ahorAtra kI kAyasthiti hai, kyoMki unakI bhavasthiti utkRSTa unapacAsa dina kI hai / katipaya nirantara paryApta bhavoM kI saMkalanA karane se saMkhyeya ahorAtra hI prApta hote haiM / caturindriya- paryApta sUtra meM saMkhyeya mAsa kI utkRSTa kAryasthiti hai, kyoMki unakI bhavasthiti utkarSa se chaha mAsa hai / ataH katipaya nirantara paryApta bhavoM kI saMkalanA se saMkhyeya mAsa hI prApta hote haiN| paMcendriya-paryApta sUtra meM sAtireka sAgaropama zatapRthaktva kI kAyasthiti hai / nairayika-tiryaMca-manuSya-devabhavoM meM paMcendriya-paryApta ke rUpa meM itane kAlataka raha sakatA hai| antaradvAra - ekendriyoM kA antarakAla jaghanya antarmuhUrta hai; ekendriya se nikalakara dvIndriyAdi meM antarmuhUrta kAla rahakara punaH ekendriya meM utpanna hone kI apekSA se hai / utkRSTa antara saMkhyeyavarSa adhika do hajAra sAgaropama hai / jitanI trasakAya kI kAyasthiti hai, utanA hI ekendriya kA antara hai / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] [jIvAjIvAbhigamasUtra trasakAya kI kAyasthiti saMkhyeya varSa adhika do hajAra sAgaropama kI kahI gaI hai| dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya sUtra meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sarvatra vanaspatikAla hai| jo dvIndriya se nikala kara anantakAla taka vanaspati meM rahane ke bAda phira dvIndriyAdi meM utpanna hone kI apekSA se samajhanA caahie| jisa prakAra antara viSayaka pAMca aughika sUtra kahe haiM usI prakAra paryApta viSaya meM, aparyApta viSaya meM bhI kaha lene caahie| alpabahutva dvAra 209. eesi NaM bhaMte! egiMdiyANaM beiMdiyANaM teiMdiyANaM cauridiyANaM paMciMdiyANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA paMciMdiyA, cauridiyA visesAhiyA, teiMdiyA visesAhiyA, beiMdiyA visesAhiyA, egiMdiyA annNtgunnaa| evaM apajjattagANaM savvatthovA paMciMdiyA apajjattagA, cauriMdiyA apajjattagA visesAhiyA, teiMdiyA apajjattagA visesAhiyA, beiMdiyA apajjattagA visesAhiyA, egiMdiyA apajjattagA aNaMtaguNA, saiMdiyA apajjattagA visesaahiyaa|svvtthovaa cauridiyA pajjattagA, paMciMdiyA pajjattagA visesAhiyA, beiMdiyA pajjattagA visesAhiyA, teiMdiyA pajjattagA visesAhiyA, egiMdiyA pajjattagA aNaMtaguNA, saiMdiyA pajjattagA visesaahiyaa| etesi NaM bhaMte! saiMdiyANaM pajjattaga-apajjattagANaM kayare kayarehitto appA vAo? goyamA! savvatthovA saiMdiyA apajjattagA, saiMdiyapajjattagA sNkhejjgunnaa| evaM egiNdiyaavi| eesi NaM bhaMte! beiMdiyANaM pajjattApajjattagANaM appAbahuM? goyamA! savvatthovA beiMdiyapajjattagA apajjattagA asNkhejjgunnaa| evaM teiMdiyA cauriMdiyA paMciMdiyA vi| ____etesi NaM bhaMte! egidiyANaM, beiMdiyANaM, teiMdiyANaM cauriMdiyANaM paMciMdiyANa ya para jattagANa ya apajjattagANa ya kayare kayarehiMto appA vA0? goyamA! savvatthovA cauriMdiyA pajjattagA, paMciMdiyA pajjattagA visesAhiyA, beiMdiyA pajjattagA visesAhiyA, teiMdiyA pajjattagA visesAhiyA, paMciMdiyA apajjattagA aMsakhejjaguNA, cauriMdiyA apajjattA visesAhiyA, teiMdiyA apajjattagA visesAhiyA, beiMdiyA apajjattagA visesAhiyA, egiMdiyA apajjattagA aNaMtaguNA, saiMdiyA apajjattagA visesAhiyA, egiMdiyA pajjattA saMkhejjaguNA, saiMdiyapajjattA visesAhiyA, saiMdiyA visesaahiyaa|settN paMcavihA sNsaarsmaavnnnngjiivaa|| 1."tasakAie NaM bhaMte! tasakAetti kAlao kevacciraM hoI? goyamA! jahanneNaM aMtomahattaM ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI sNkhejjvaasmbbhhiyaaiN|" Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcavidhAkhyA caturtha pratipatti] [127 209. bhagavan ina ekendriya dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? gautama! sabase thor3e paMcendriya haiM, unase caturindriya vizeSAdhika haiM, unase trIndriya vizeSAdhika haiM, unase dvIndriya vizeSAdhika haiM aura unase ekendriya anantaguNa haiN| ___ isI prakAra aparyAptaka ekendriyAdi meM sabase thor3e paMcendriya aparyApta, unase caturindriya aparyApta vizeSAdhika, unase trIndriya aparyApta vizeSAdhika, unase dvIndriya aparyApta vizeSAdhika aura unase ekendriya aparyApta anantaguNa haiN| unase sendriya aparyApta vizeSAdhika hai| ___ isI prakAra paryAptaka ekendriyAdi meM sabase thor3e caturindriya paryAptaka, unase paMcendriya paryAptaka vizeSAdhika, unase dvIndriya paryAptaka vizeSAdhika, unase trIndriya paryAptaka vizeSAdhika, unase ekendriya paryAptaka hai| unase sendriya paryAptaka vizeSAdhika hai| bhagavan ! ina sendriya paryApta-aparyApta meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e sendriya aparyApta, unase sendriya paryApta saMkhyeyaguNa haiN| ___ isI prakAra ekendriya paryApta-aparyApta kA alpabahutva jAnanA caahie| ___bhagavan ! ina dvIndriya paryApta-aparyApta meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e dvIndriya paryApta , unase dvIndriya aparyApta asaMkhyeguNa haiM / isI prakAra trIndriya, caturindriya aura paMcendriyoM kA alpabahutva jAnanA caahie| bhagavan! ina ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya paryApta aura aparyAptoM meM kauna kisase alpa, bahu, tulya yA vizeSAdhika hai? ___ gautama! sabase thor3e caturindriya paryApta, unase paMcendriya paryApta vizeSAdhika, unase dvIndriya paryApta vizeSAdhiMka, unase trIndriya paryApta vizeSAdhika, unase paMcendriya aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase caturindriya aparyApta vizeSAdhika, unase trIndriya aparyApta vizeSAdhika, unase dvIndriya aparyApta vizeSAdhika, unase ekendriya aparyApta anantaguNa, unase sendriya aparyApta vizeSAdhika, unase ekendriya paryApta saMkhyeyaguNa, unase sendriya paryApta vizeSAdhika, unase sendriya vishessaadhik| isa prakAra pAMca prakAra ke saMsArasamApannaka jIvoM kA varNana pUrA huaa| vivecana-(1) pahale ekendriya yAvat paMcendriyoM kA sAmAnya rUpa se alpabahutva batAte hue kahA gayA hai-sabase thor3e paMcendriya haiM, kyoMki ye paMcendriyajIva saMkhyAta yojana koTI-koTI pramANa viSkaMbhasUcI se pramita pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhya zreNiyoM ke AkAza-pradezoM ke barAbara haiN| unase caturindriya jIva vizeSAdhika hai, kyoMki ye prabhUta saMkhyeyayojana koTIkoTipramANa viSkaMbhasUcI ke pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI zreNiyoM ke AkAza-pradezarAzi ke barAbara haiN| unase trIndriya vizeSAdhika haiM, kyoMki ye prabhUtatara saMkhyeya koTIkoTIpramANa viSkaMbhasUcI ke pratara ke asaMkhyeyabhAgagata zreNiyoM kI AkAzarAzipramANa haiM / unase dvIndriya vizeSAdhika haiM, kyoMki ye prabhUtatama saMkhyeya koTIkoTIpramANa Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] [jIvAjIvAbhigamasUtra viSkambhasUcI ke prattarAsaMkhyeyabhAgagata zreNiyoM ke AkAza-pradeza-rAzi ke barAbara haiN| unase ekendriya anantaguNa haiM, kyoMki vanaspatikAya anantAnanta haiN| (2) aparyAptoM kA alpabahutva-sabase thor3e paMcendriya aparyApta haiM, kyoMki ye eka pratara meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa jitane khaNDa hote haiM, utane pramANa meM hai| unase caturindriya aparyApta vizeSAdhika haiM, kyoMki ye prabhUta aguMlAsaMkhyeya-bhAgakhaNDapramANa haiM / unase trIndriya aparyApta vizeSAdhika haiM, kyoMki ye prabhUtatara pratarAMgulAsaMkhyeyabhAgakhaNDapramANa haiN| unase dvIndriya aparyApta vizeSAdhika haiM, kyoMki ye prabhUtatama pratarAMgulAsaMkhyeyabhAgakhaNDa pramANa haiN| unase ekendriya aparyApta anantaguNa haiM, kyoMki vanaspatikAya meM aparyApta jIva sadA anantAnanta prApta hote haiN| (3) paryAptoM kA alpabahutva-sabase thor3e caturindriya paryApta haiN| kyoMki caturindriya jIva alpAyu vAle hone se prabhUtakAla taka nahIM rahate haiM, ataH pRcchA ke samaya ve thor3e haiM / thor3e hote hue bhI ve pratara meM aMgulAsaMkhyeyabhAgakhaNDapramANa haiN| unase dvIndriya paryApta vizeSAdhika haiM, kyoMki ye prabhUtatara aMgulAsaMkhyeyabhAgakhaNDapramANa haiN| unase trIndriya vizeSAdhika haiM, kyoMki svabhAva se hI ve prabhUtatara aMgulAsaMkhyeyabhAgakhaNDapramANa haiN| unake ekendriya paryApta anantaguNa hai| kyoMki vanaspatikAya meM paryApta jIva ananta haiN| (4) paryAptAparyAptoM kA samudita alpabahutva-sabase thor3e ekendriya aparyApta, paryApta unase sNkhyeygunn| ekendriyoM meM sUkSmajIva bahuta haiM kyoMki ve sarvalokavyApI haiM / sUkSmoM meM aparyApta thor3e haiM aura paryApta saMkhyeyaguNa haiN| dvIndriya sUtra meM sabase thor3e dvIndriya paryApta, kyoMki ve pratara meM aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANakhaNDoM ke barAbara haiN| unase aparyApta asaMkhyeguNa haiM, kyoMki ye prataragata aMgulasaMkhyeyabhAgakhaNDa pramANa haiN| isI prakAra trIndriya, caturindriya aura paMcendriyoM meM paryApta-aparyApta ko lekara alpabahutva samajhanA caahie| (5) ekendriyAdi pAMcoM ke paryApta-aparyApta kA samudita alpabahutva-yaha pUrvokta tRtIya aura dvitIya alpabahutva kI bhAvanAnusAra hI samajha lenA caahie| mUlapATha ke artha meM yaha kramazaH spaSTarUpa se nirdiSTa kara diyA hai| isa prakAra pAMca prakAra ke saMsArasamApannaka jIvoM kA pratipAdana karane vAlI caturtha pratipatti pUrNa hotI hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti 210. tattha NaM jete evamAhaMsu chavvihA saMsArasamAvaNNagA jIvA, te evamAhaMsu, taM jahA-puDhavikAiyA, AukkAiyA, teukkAiyA, vAukAiyA vaNassaikAiyA, tskaaiyaa| ___ se kiM taM puDhavikAiyA? puDhavikAiyA duvihA paNNattA taM jahA-suhumapuDhavikAiyA, baayr-puddhvikaaiyaa| suhumapuDhavikAiyA duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA y|evN baayr-puddhvikaaiyaavi|evN caukkaeNaM bheeNaM AuteuvAuvaNassaikAiyANaM caukkA nneyvvaa| se kiM taM tasakAiyA? tasakAiyA duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattagA ya apajjattagA y| ___ 210. jo AcArya aisA pratipAdana karate haiM ki saMsArasamApannaka jIva chaha prakAra ke haiM, unakA kathana isa prakAra hai-1. pRthvIkAyika, 2. apkAyika, 3. tejaskAyika, 4. vAyukAyika, 5. vanaspatikAyika aura 6. trskaayik| - bhagavan ! pRthvIkAyikoM kA kyA svarUpa hai? gautama! pRthvIkAyika do prakAra ke haiM-sUkSmapRthvIkAyika aura baadrpRthviikaayik| sUkSmapRthvIkAyika do prakAra ke haiM -paryAptaka aura apryaaptk| isI prakAra bAdarapRthvIkAyika ke bhI do bheda (prakAra) haiM -paryAptaka aura apryaaptk| isI prakAra apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya ke cAra-cAra bheda kahane caahie| bhagavan ! trasakAyika kA svarUpa kyA hai? gautama! trasakAyika do prakAra ke haiM-paryAptaka aura apryaaptk| __ 211. puDhavikAiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsaM vaasshssaaiN| evaM savvesiM ThiI nneyvvaa| tasakAiyassa jahannaheNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaiN|apjjttgaannN savvesiM jahanneNaM vi ukkoseNavi aMtomuhuttaM / pajjattagANaM savvesiM ukkosiyA ThiI aMtomuhuttaUNA kaayvvaa| 211. bhagavan ! pRthvIkAyika kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa bAvIsa hajAra vrss| isI prakAra sabakI sthiti kahanI caahie| trasakAyikoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| saba aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hai / saba paryAptakoM kI utkRSTa sthiti kula sthiti meM se antarmuhUrta kama karake kahanI caahie| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] [jIvAjIvAbhigamasUtra 212. puDhavikAe NaM bhaMte! puDhavikAietti kAlao kevacciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkheja kAlaM jAva asaMkhejjA loyaa| evaM jAva Au-teuvAukkAiyANaM, vaNassaikAiyANaM aNaMtaM kAlaM jAva AvaliyAe asNkhejjibhaago| tasakAie NaM bhaMte! tasakAietti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM do sAgarovamasahassAiM sNkhejjvaasmbbhhiyaaiN| apajjattagANaM chaNhavi jahaNNeNavi ukkoseNavi aMtomuhuttaM / pajjattagANaM vAsasahassA saMkhA puddhvidgaanniltrunnpjjttaa| teU rAiMdisaMkhA tasa saagrsyputtaaiN||1|| (panjattagANavi savvesiM evaM) puDhavikAiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi? goyamA jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vnnpphikaale| evaM Au-teu-vAukAiyANaM vnnssikaalo| tskaaiyaannvi| vaNassaikAiyassa puddhvikaaiykaalo| evaM apajjattagANavi vaNassaikAlo, vaNassaINaM puddhvikaalo| pajjattagANavi evaM ceva vaNassaikAlo, pajjattavaNassaINaM puddhvikaalo| 212. bhagavan ! pRthvIkAya, pRthvIkAya ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyeya kAla yAvat asaMkhyeya lokapramANa AkAzakhaNDoM kA nirlepnaakaal| - isI prakAra yAvat apkAya, tejaskAya aura vAyukAya kI saMciTThaNA jAnanI caahie| vanaspatikAya kI saMciTThaNA anantakAla hai yAvat AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane samaya haiM, utane pudgalaparAvartakAla tk| trasakAya kI kAyasthiti (saMciTThaNA) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtavarSa adhika do hajAra sAgaropama hai| chahoM aparyAptoM kI kAyasthiti jaghanya bhI antarmuhUrta aura utkRSTa bhI antarmuhUrta hai| paryAptoM meM pRthvIkAya kI utkRSTa kAyasthiti saMkhyAta hajAra varSa hai| yahI apkAya, vAyukAya aura vanaspatikAya paryAptoM kI hai| tejaskAya paryAptaka kI kAyasthiti saMkhyAta rAtadina kI hai, trasakAya paryApta kI kAyasthiti sAdhika sAgaropamazatapRthaktva hai| bhagavan ! pRthvIkAya kA antara kitanA hai? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se vanaspatikAla hai| isI prakAra apkAya, tejaskAya aura vAyukAya kA antara vanaspatikAla hai| trasakAyikoM kA antara bhI vanaspatikAla hai| vanaspatikAya kA antara pRthvIkAyika kAlapramANa (asaMkhyeya kAla) hai| isI prakAra aparyAptakoM kA antarakAla vanaspatikAla hai / aparyApta vanaspati kA antara pRthvIkAla hai| paryAptakoM kA antara vanaspatikAla hai| paryApta vanaspati kA antara pRthvIkAla hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti ] [ 131 vivecana - prastuta sUtra meM pRthvIkAyika yAvat trasakAya kI kAyasthiti (saMciTThaNA) aura antara kA nirUpaNa kiyA gayA hai / saMciTThaNA yA kAyasthiti kA artha hai ki vaha jIva usa rUpa meM lagAtAra jitane samaya taka raha sakatA hai aura antara kA artha hai ki vaha jIva usa rUpa se nikala kara phira jitane samaya ke bAda phira usa rUpa meM AtA hai / prastuta sUtra meM ina do dvAroM kA nirUpaNa hai / prazna aura uttara ke rUpa meM jo kAyasthiti aura antara batAyA hai, vaha pAThasiddha hI hai / kevala usameM Aye hue asaMkhyeyakAla aura anantakAla kA spaSTIkaraNa Avazyaka hai / asaMkhyeyakAla -- asaMkhyeyakAla kA nirUpaNa do prakAra se kiyA gayA hai-kAla aura kSetra se / asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI pramANa kAla ko asaMkhyeyakAla kahate haiM / asaMkhyAta loka-pramANa AkAzakhaNDoM meM se pratisamaya eka-eka pradeza kA apahAra karane para jitane samaya meM ve AkAzakhaNDa nirlepita (khAlI) ho jAeM, usa samaya ko kSetrApekSayA asaMkhyeyakAla kahate haiM / anantakAla -- yaha nirUpaNa bhI kAla aura kSetra se kiyA gayA hai / ananta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa kAla anantakAla hai / yaha kAlamArgaNA kI dRSTi se hai / kSetramArgaNA kI dRSTi se anantAnanta lokAlokAkAzakhaNDoM meM se pratisamaya eka-eka pradeza kA apahAra karane para jitane kAla meM ve nirlepa ho jAyeM, usa kAla ko anantakAla samajhanA caahie| isI anantakAla ko pudgalaparAvarta dvArA kahA jAye to asaMkhyeya pudgalaparAvartarUpa kAla anantakAla hai / ina pudgalaparAvartoM kI saMkhyA utanI hai, jitanI AvalikA ke asaMkhyeya bhAga meM samayoM kI saMkhyA hai / prastuta pATha meM antaradvAra meM batAye hue vanaspatikAla se tAtparya hai anantakAla aura pRthvIkAya se tAtparya hai - asaMkhyakAla / alpabahutvadvAra 213. appAbahuyaM-savvatthovA tasakAiyA, teukkAiyA asaMkhyejjaguNA, puDhavikAiyA / visesAhiyA, AukAiyA visesAhiyA, vAukkAiyA visesAhiyA, vaNassaikAiyA anaMtaguNA / evaM apajjattagAvi pajjattagAvi / eesi NaM bhaMte! puDhavikAiyANaM pajjattagANa apajjatagANa ya kayare kayarehiMto appA vA evaM jAva visesAhiyA ? goyamA ! savvatthovA puDhavikAiyA apajjattagA, puDhavikAiyA pajjattagA saMkhejjaguNA / eesi NaM AukAiyANaM? savvatthovA AukkAiyA apajjattagA, pajjattagA saMkhejjaguNA jAva vaNassaikAiyAvi / savvatthovA tasakAiyA pajjattagA, tasakAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA / eesi NaM bhaMte! puDhavikAiyANaM jAva tasakAiyANaM pajjattaga- apajjattagANa ya kare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? savvatthovA tasakAiyA pajjattagA, Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] [jIvAjIvAbhigamasUtra tasakAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA, teukAiyA apajattA asaMkhejjaguNA, puDhavikkAiyA AukkAiyA vAukAiyA apajjattagA visesAhiyA, teukkAiyA pajjattagA saMkhejjaguNA, puDhavi-Au-vAu-pajjattagA visesAhiyA, vaNassaikAiyA apajjattagA aNaMtaguNA, sakAiyA apajjattagA visesAhiyA vaNassaikAiyA pajjattagA saMkhejjaguNA, sakAiyA pajjattagA visesaahiyaa| 213. alpabahutva--sabase thor3e trasakAyika, unase tejaskAyika asaMkhyeyaguNa, unase pRthvIkAyika vizeSAdhika, unase apkAyika vizeSAdhika, unase vAyukAyika vizeSAdhika, unase vanaspatikAyika anntgunn| aparyApta pRthvIkAyAdi kA alpabahutva bhI ukta prakAra se haiM / paryApta pRthvIkAyAdi kA alpabahutva bhI ukta prakAra hI hai| bhagavan! pRthvIkAya ke paryAptoM aura aparyAptoM meM kauna kisase alpa, bahuta, sama yA vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e pRthvIkAyika aparyApta, unase pRthvIkAyika paryApta saMkhyAtaguNa / isI taraha sabase thor3e apkAyika aparyAptaka, apkAyika paryAptaka sNkhyaatgunn| isI prakAra vanaspatikAyika paryanta kahanA caahie| trasakAyika meM sabase thor3e paryApta trasakAyika, unase aparyApta trasakAyika asaMkhyeyaguNa haiN| bhagavan ! ina pRthvIkAyikoM yAvat trasakAyikoM ke paryAptoM aura aparyAptoM meM samudita rUpa meM kauna kisase alpa, bahuta, sama yA vizeSAdhika haiM? gautama! sabase thor3e trasakAyika paryAptaka, unase trasakAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase tejaskAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, pRthvIkAyika, apkAyika, vAyukAyika aparyApta vizeSAdhika, unase tejaskAyika paryApta saMkhyeyaguNa, unase pRthvI-ap-vAyukAya paryAptaka vizeSAdhika, unase vanaspatikAyika aparyApta anantaguNa, unase sakAyika aparyAptaka vizeSAdhika, unase vanaspatikAyika paryAptaka saMkhyeyaguNa, unase sakAyika paryAptaka vizeSAdhika hai| vivecana-prathama alpabahutva meM sAmAnya se chaha kAya kA kathana hai| usameM sabase thor3e trasakAyika haiM, kyoMki dvIndriyAdi trasakAya anya kAyoM kI apekSA alpa haiN| unase tejaskAyika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve asaMkhyeya lokAkAzapradezapramANa haiN| unase pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ve prabhUtAsaMkhyeyalokAkAzapradezapramANa haiM, unase apkAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ve prabhUtatarAsaMkhyeyabhAga lokAkAzapradeza-rAzi-pramANa hai| unase vAyukAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ve prabhUtatamAsaMkhyeyalo -kAkAzapradeza-rAzi ke barAbara haiN| unase vanaspatikAyika anantaguNa haiM, kyoMki ve ananta lokAkApradezarAzi tulya haiN| dvitIya alpabahutva unake aparyApta ko lekara kahA gayA hai| vaha ukta kramAnusAra hI hai| inake paryAptakoM kA alpabahutva bhI ukta kramAnusAra hI jAnanA caahie| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti] [133 tRtIya alpabahutva pRthvIkAyAdi ke alaga-alaga paryAptoM-aparyAptoM ko lekara kahA gayA hai| isameM sabase thor3e pRthvIkAyika aparyApta haiM, unase paryApta saMkhyeyaguNa haiM / pRthvIkAyikoM meM sUkSmajIva bahuta haiM, kyoMki ve sakala lokavyApI haiM, unameM paryApta saMkhyeyaguNa hai| isI taraha apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya ke sUtra samajhane caahie| trasakAyikoM meM sabase thor3e paryApta trasakAyika haiM aura aparyAptaka trasakAyika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki paryApta trasakAyika pratara ke aMgula ke saMkhyeyabhAgakhaNDapramANa haiN| cauthe alpabahutva meM pRthvIkAyAdikoM kA paryApta-aparyAptarUpa se samudita alpabahutva batAyA gayA hai| vaha isa prakAra hai-sabase thor3e trasakAyika paryApta, unase trasakAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa haiM, kAraNa pahale kahA jA cukA hai| unase tejaskAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve asaMkhyeya lokAkAzapradezapramANa haiN| unase pRthvI, apa, vAyu ke aparyAptaka krama se vizeSAdhika haiM, kyoMki ve prabhUta-prabhUtatara-prabhUtatama asaMkhyeya lokAkAzapradeza-rAzi pramANa haiM / unase tejaskAyika paryApta saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki sUkSmoM meM aparyAptoM se paryApta saMkhyeyaguNa haiN| unase pRthvI, ap, vAyu ke paryApta jIva krama se vizeSAdhika hai| unase vanaspatikAyika aparyApta anantaguNa haiM, kyoMki ve ananta lokAkAzapradezarAzipramANa haiN| unase vanaspatikAyika paryApta saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki sUkSmoM meM aparyAptakoM se paryApta saMkhyeyaguNa haiM / sUkSma jIva sarva bahu haiM, unakI apekSA se yaha alpabahutva hai| 214. suhumassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNavi aMtomuhuttaM / evaM jAva suhmnnioyss| evaM apajjattagANavi pajjattagANavi jahaNNeNavi ukkoseNavi aNtomuhuttN| 214. bhagavan ! sUkSma jIvoM kI sthiti kitanI hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se bhI antrmuhuurt| isI prakAra sUkSmanigodaparyanta kahanA caahie| isa prakAra sUkSmoM ke paryApta aura aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hI hai| vivecana-prastuta sUtra meM sUkSma-sAmAnya kI sthiti batAI gaI hai| sUkSma jIva do prakAra ke haiMnigodarUpa aura anigodruup| donoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hai| jaghanya antarmuhUrta se utkRSTa antarmuhUrta vizeSAdhika samajhanA cAhie, anyathA utkRSTa kahane kA koI artha nahIM raha jAtA hai| isa prakAra sUkSmapRthvIkAya, sUkSma apkAya, sUkSma tejaskAya, sUkSma vAyukAya, sUkSma vanaspatikAya aura sUkSma nigoda saMbaMdhI chaha sUtra kahane caahie| ___ yahAM yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki sUkSma vanaspati nigoda hI haiM; sUkSma vanaspati se usakA bhI bodha ho jAtA hai, to phira alaga se nigodasUtra kyoM kahA gayA hai? isakA samAdhAna yaha hai-sUkSma vanaspati to jIva rUpa hai aura sUkSma nigoda ananta jIvoM ke AdhArabhUta zarIra rUpa hai| ataeva bhinna sUtra kI sArthakatA hai| kahA gayA hai-"yaha sArA loka sUkSma nigodoM se aMjanacUrNa se pUrNa samudgaka (peTI) kI taraha saba ora se ThasAThasa bharA huA hai| nigodoM se paripUrNa isa loka meM asaMkhyeya nigoda vRttAkAra Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] [ jIvAjIvAbhigamasUtra aura vRhatpramANa hone se "golaka" kahe jAte haiM / nigoda kA artha hai anantajIvoM kA eka zarIra / aise asaMkhyeya golaka haiM aura eka-eka golaka meM asaMkhyeya nigoda haiM aura eka-eka nigoda meM ananta jIva haiM / " eka nigoda meM jo ananta jIva haiM unakA asaMkhyAtavAM bhAga pratisamaya usameM se nikalatA hai aura dUsarA asaMkhyAtavAM bhAga vahAM utpanna hotA hai| pratyeka samaya yaha udvartana aura utpatti calatI rahatI hai| jaise eka nigoda meM yaha udvartana aura upapAta kA krama calatA rahatA hai, vaise hI savalokavyApI nigodoM meM yaha udvartana aura upapAta kriyA pratisamaya calatI rahatI hai / ataeva saba nigodoM aura nigoda jIvoM kI sthiti antarmuhUrta mAtra kahI hai| ata: saba nigoda pratisamaya udvartana evaM upapAta dvArA antarmuhUrta mAtra samaya meM parivartita ho jAte haiM, lekina ve zUnya nahIM hote| kevala purAne nikalate haiM aura naye utpanna hote haiM / isI prakAra sAta sUtra aparyApta sUkSmoM ke aura sAta sUtra paryApta sUkSmoM ke kahane caahie| sarvatra jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta mAtra hI hai / 215. suhume NaM bhaMte! suhumetti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejjakAlaM jAva asaMkhejjA loyA / savvesiM puDhavikAlo jAva suhumaNioyassa puDhavikAlo | apajjattagANaM savvesiM jahaNNeNavi ukkoseNavi aMtomuhuttaM; evaM pajjattagANavi savvesiM jahaNaNeNavi ukkoseNavi aMtomuhuttaM / 215. bhagavan! sUkSma, sUkSmarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama ! jaghanya antamuhUrta taka aura utkRSTa asaMkhyAtakAla taka rahatA hai / yaha asaMkhyAtakAla asaMkhyeya utsarpiNI-avasarpiNI rUpa hai tathA asaMkhyeya lokAkAza ke pradezoM ke apahArakAla ke tulya hai / isI taraha sUkSma pRthvIkAya apkAya tejaskAya vAyukAya vanaspatikAya kI saMciTThaNA kA kAla pRthvIkAla arthAt asaMkhyeyakAla hai yAvat sUkSma- nigoda kI kAyasthiti bhI pRthvIkAla hai / saba aparyApta sUkSmoM kI kAyasthiti jaghanya aura utkRSTa antamuhUrta pramANa hI hai / 216. suhumassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM; kAlao asaMkhejjAo ussappiNI-osappiNIo, khettao aMgulassa asaMkhejjaibhAgo / suhumavaNassaikAiyassa suhumaNigodassavi jAva asaMkhejjai 1. golA ya asaMkhejjA, asaMkhanigodo golao bhaNio / ekkikkaMmi nigoe anaMta jIvA muNeyavvA // 1 // ego asaMkhabhAgo vaTTa uvvaTTaNovavAyammi / ega Nigode NiccaM evaM sesesu vi sa eva // 2 // aMtamuttamettaM ThiI nigoyANa jaMti NiddiTThA / pallaTaMti nigoyA tamhA aMtomuhutteNaM // 3 // -vRti Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti ] bhAgo / puDhavikAiyAdINaM vnnssikaalo| evaM apajjattagANaM pajjattagANavi / 216. bhagavan! sUkSma, sUkSma se nikalane ke bAda phira kitane samaya meM sUkSmarUpa se paidA hotA hai ? yaha antarAla kitanA hai ? [ 135 gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyeyakAla hai / yaha asaMkhyeyakAla asaMkhyAta utsarpiNI- avasarpiNI kAla rUpa hai tathA kSetra se aMgulAsaMkhyeya bhAga kSetra meM jitane AkAzapradeza haiM unheM prati samaya eka-eka kA apahAra karane para jitane kAla meM ve nirlepa ho jAyeM, vaha kAla asaMkhyeyakAla samajhanA caahie| (sUkSma pRthvIkAya yAvat sUkSma vAyukAyikoM kA antara utkarSa se vanaspatikAla-anantakAla haiM, vanaspati meM janma lene kI apekSA se / ) sUkSma vanaspatikAyika aura sUkSma - nigoda kA antara asaMkhyeya kAla ( pRthvIkAla) hai| sUkSma aparyAptoM aura sUkSma paryAptoM kA antara audhikasUtra ke samAna hai / 217. evaM appabahuMga- savvatthovA suhumateukAiyA, suhumapuDhavikAiyA visesAhiyA, suhumaAu vAu visesAhiyA, suhumaNioyA asaMkhejjaguNA, suhumavaNassaikAiyA anaMtaguNA, suhumA visesAhiyA / evaM apajjattagANaM, pajjattagANaM evaM ceva / eesi NaM bhaMte! suhumANaM pajjattApajjattANaM kayare kayarehiMto appA vA? savvatthovA suhumA apajjattagA, saMkhejjaguNA pajjattagA / evaM jAva suhumaNigoyA / eesi NaM bhaMte! suhumANaM suhumapuDhavikAiyANaM jAva suhu maNioyANa ya pajjattApajjattANaM kayare kayarehiMto appA vA. / goyamA! savvatthovA suhumateukAiyA apajjattagA, suhumapuDhavikAiyA apajjattagA visesAhiyA, suhumaAukAiyA apajjattA visesAhiyA, suhumavAukAiyA apajjattA visesAhiyA, suhumateukkAiyA pajjattagA saMkhejjaguNA, suhumapuDhavi - Au-vAupajjattagA visesAhiyA, suhumaNioyA apajjattagA asaMkhejjaguNA, suhumaNioyA pajjattagA saMkhejjaguNA, suhumavaNassaikAiyA apajjattagA anaMtaguNA, suhumA apajjatA visesAhiyA, suhumavaNassaikAiyA pajjattagA saMkhejjaguNA, suhumA pajjattA visesAhiyA / 217. alpabahutvadvAra isa prakAra hai - sabase thor3e sUkSma tejaskAyika, sUkSma pRthvIkAyika vizeSAdhika, sUkSma apkAyika, sUkSma vAyukAyika kramazaH vizeSAdhika, sUkSma-nigoda asaMkhyeyaguNa, sUkSma vanaspatikAyika anantaguNa aura sUkSma vizeSAdhika haiM / sUkSma aparyAptoM aura sUkSma paryAptoM kA alpabahutva bhI isI krama se hai| bhagavan ! sUkSma paryAptoM aura sUkSma aparyAptoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? gautama! sabase thor3e sUkSma aparyAptaka haiM, sUkSma paryAptaka unase saMkhyeyaguNa haiM / isI prakAra sUkSma 5 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136] [ jIvAjIvAbhigamasUtra nigoda paryanta kahanA caahie| bhagavan ! sUkSmoM meM sUkSmapRthvIkAyika yAvat sUkSma-nigodoM meM paryAptoM aura aparyAptoM meM samudita alpabahutva kA krama kyA hai? gautama! sabase thor3e sUkSma tejaskAya aparyAptaka, unase sUkSma pRthvIkAyika aparyApta vizeSAdhika, unase sakSma apkAyika aparyApta vizeSAdhika. unase sakSma vAyakAyika aparyApta vizeSAdhika. unase sUkSma tejaskAyika paryApta saMkheyaguNa, unase sUkSma pRthvI-ap-vAyukAyika paryApta kramazaH vizeSAdhika, unase sUkSmanigoda aparyAptaka asaMkheyaguNa, unase sUkSmanigoda paryAptaka saMkheyaguNa, unase sUkSma vanaspatikAyika aparyAptaka anantaguNa, unase sUkSma aparyApta vizeSAdhika, unase sUkSma vanaspati paryAptaka saMkheyaguNa, unase sUkSma paryApta vizeSAdhika haiN| bAdara jIva nirUpaNa 218. bAyarassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| evaM baayrtskaaiyssvi| bAyarapuDhavikAiyassa bAvIsaM vAsa sahassAiM, vAyaraAussa satta vAsasahassaM, bAyarate ussa tiNNirAiMdiyA, bAyaravAussa tiNi vAsasahassAI, vAyaravaNassaikAiyassa dsvaasshssaaiN| evaM ptteysriirbaayrssvi|nniodss jahanneNavi ukkoseNavi aMtomuhuttaM / evaM bAyaraNigodassavi, apajjattagANaM savvesiM aMtomuhuttaM, pajjattagANaM uvakosiyA ThiI aMtomuhuttUNA kAyavvA svvesiN| 218. bhagavan ! bAdara kI sthiti kitanI kahI gaI hai? .. gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI sthiti hai| bAdara trasakAya kI bhI yahI sthiti hai| bAdara pRthvIkAya kI bAvIsa hajAra varSa kI, bAdara apkAyikoM kI sAta hajAra varSa kI, bAdara tejaskAya kI tIna ahorAtra kI, bAdara vAyukAya kI tIna hajAra varSa kI aura bAdara vanaspati kI dasa hajAra varSa kI utkRSTa sthiti hai| isI taraha pratyeka zarIra bAdara kI bhI yahI sthiti hai| nigoda kI jaghanya se bhI aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta kI hI sthiti hai| bAdara nigoda kI bhI yahI sthiti hai| saba aparyApta bAdaroM kI sthiti antarmuhUrta hai aura saba paryAptoM kI utkRSTa sthiti unakI kula sthiti meM se antarmuhUrta kama karake kahanA caahie| bAdara kI kAyasthiti 219. bAyare NaM bhaMte! bAyaretti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAla-asaMkhenjAo ussappiNI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti ] osappiNIo kAlao, khettao aMgulassa asaMkhejjaibhAgo / bAyarapuDhavikAiya-Au - teu - vAu. patteyasarIrabAdaravraNassaikAiyassa bAyara Niodassa (bAdaravaNassaissa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkAseNaM asaMkhejjaM kAlaM, asaMkhejjAo ussappiNI-osappiNIo kAlao, khettao aMgulassa asaMkhejjaibhAgo / [ 137 pattegasarIrabAdaravaNassaikAiyassa bAyaraNigodassa puDhavIva / bAyaraNiyodassa NaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM -aNaMtA ussappiNI - osappiNIo kAlao khettao aDDAijjA poggalapariyaTTA / ) etesiM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sattarasAgarovama koDAkoDIo | saMkhAtIyAo samAo aMgula bhAge tahA asaMkhejjA / ohe ya bAyara taru - aNubaMdho sesao vocchaM // 1 // ussappiNi-osappiNI aDDAiya poggalANa pariyaTThA / udadhisahassA khalu sAdhiyA hotiM tasakAe // 2 // aMtomuhuttakAlo hoi apajjattagANa savvesiM / pajjattabAyarassa ya bAyaratasakAiyassAvi // 3 // etesiM ThiI sAgarovama sayapuhattasAire gaM / usa saMkha iMdiyA duvihaNiode muhuttamaddhaM tu / se sANaM saMkhejjA vAsasahassA ya savvesiM // 4 // 219. bhagavan! bAdara jIva, bAdara ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se asaMkhyAtakAla / yaha asaMkhyAtakAla asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyoM ke barAbara hai tathA kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kSetra ke AkAzapradezoM kA pratisamaya eka-eka ke mAna se apahAra karane para jitane samaya meM ve nirlepa ho jAeM, utane kAla ke barAbara haiM / bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika, bAdara tejaskAyika, bAdara vAyukAyika, pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika aura bAdara nidoga kI jaghanya kAyasthiti antarmuhUrta aura utkRSTa se sattara koDAkoDI sAgaropama kI hai / bAdara vanaspati kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyeyakAla hai, jo kAlamArgaNA se asaMkhyeya utsarpiNI- avasarpiNI tulya hai aura kSetramArgaNA se aMgulAsaMkhyeyabhAga ke AkAzapradezoM kA pratisamaya eka-eka ke mAna se apahAra karane para lagane vAle kAla ke barAbara hai / sAmAnya nigoda kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla hai / vaha anantakAla kAlamArgaNA se ananta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa hai aura kSetramArgaNA se DhAI pudgala - parAvarta tulya hai / bAdara trasakAyasUtra meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyeyavarSa adhika do hajAra sAgaropama kI kAyasthii kahanI cAhie / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra bAdara aparyAptoM kI kAyasthiti ke dasoM sUtroM meM jaghanya aura utkRSTa se sarvatra antarmuhUrta kahanA cAhie / bAdara paryApta ke audhikasUtra meM kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zatapRthaktva hai / (isake bAda avazya bAdara rahate hue bhI paryAptalabdhi nahIM rahatI / ) bAdara pRthvIkAyika paryAptasUtra meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa kahane caahie| ( isake bAda bAdaratva hote hue bhI paryAptalabdhi nahIM rahatI / ) isI prakAra apkAyasUtroM meM bhI kahanA caahie| tejaskAyasUtra meM jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa saMkhyAta ahorAtra kahane caahie| vAyukAyika, sAmAnya bAdara - vanaspati, pratyeka bAdara vanaspatikAya ke sUtra bAdara paryApta pRthvIkAyavat ( jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa ) kahane cAhie / sAmAnya nigoda - paryAptasUtra meM jaghanya, utkarSa se antarmuhUrta, bAdara trasakAyaparyAptasUtra meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropama zatapRthaktva kahanA cAhie / ( itanI sthiti cAroM gatiyoM meM bhramaNa karane se ghaTita hotI hai) / ' antaradvAra 138] 220. * aMtaraM bAyarassa bAyaravaNassaissa, Niodassa, bAdaraNiodassa etesiM cauNhavi puDhavikAlo jAva asaMkhejjA loyA, sesANaM vaNassaikAlo / evaM pajjattagANaM apajjattagANavi aMtaraM / ohe ya bAyarataru oghanigode bAyaraNioe ya / kAlamasaMkhejjaM aMtaraM sesANa vaNassaikAlo // 1 // 220. audhika bAdara, bAdara vanaspati, nigoda aura bAdara nigoda, ina cAroM kA antara pRthvIkAla hai, arthAt asaMkhyAtakAla hai / yaha asaMkhyAtakAla asaMkhyeya utsarpiNI- avasarpiNI ke barAbara hai (kAlamArgaNA se) tathA kSetramArgaNA se asaMkhyeya lokAkAza ke pradezoM kA pratisamaya eka-eka ke mAna se apahAra karane para jitane samaya meM ve nirlipta ho jAyeM, utanA kAlapramANa jAnanA caahie| (sUkSma kI jo kAyasthiti hai, vahI bAdara kA antara jAnA cAhie / ) zeSa bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika, bAdara tejaskAyika, bAdara vAyukAyika, pratyeka bAdara vanaspatikAyika aura bAdara trasakAyika- ina chahoM kA antara vanaspatikAla jAnanA cAhie / - isI taraha aparyAptaka aura paryAptaka saMbaMdhI dasa-dasa sUtra bhI Upara kI taraha kahane cAhie / yahI bAta gAthA meM kahI gaI hai audhika, bAdara vanaspati, sAmAnya nigoda aura bAdara nigoda kA aMtara saMkhyeyakAla hai aura zeSa kA antara vanaspatikAla - pramANa hai / alpabahutvadvAra 221. (a) ( 1 ) appAbahuyaM savvatthovA bAyaratasakAiyA, bAyara ukkAiyA 1. sUtrokta gAthAeM sakSipta hone se unake bhAvoM ko TIkAnusAra spaSTa kiyA gayA hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti] [139 asaMkhejjaguNA, patte yasarIrabAdaravaNassaikAiyA asaMkhejjaguNA, bAyaranigoyA asaMkhejjaguNA, bAyarapuDhavikAiyA asaMkhejjaguNA, bAyaraAu-vAu asaMkhejjaguNA, bAyaravaNassaikAiyA aNaMtaguNA, bAyarA viseshiyaa| (2) evaM apjjttgaannvi| (3) pajjattagANaM savvatthovA bAyarateukkAiyA, bAyaratasakAiyA asaMkhejguNA, patteyasarIra-bAyarA asaMkhejjaguNA, sesA taheva jAva bAdarA visesaahiyaa| (4) etesi NaM bhaMte! bAyarANaM pajjattApajjattANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? savvatthovA bAyarA pajjattA, bAyarA apajjattagA asaMkhejjaguNA evaM savve jAva baayrtskaaiyaa| (5) eesi NaM bhaMte! bAyarANaM bAyarapuDhavikAiyANaM jANa bAyaratasakAiyANa ya pajjattApajjattANaM kayare kayarehiMto appA0? savvatthovA bAyarateukkAiyA pajjattagA, bAyaratasakAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA, bAyaratasakAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA, patteyasarIrabAyaravaNassaikAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA, bAyaraNioyA pajjattagA asaMkhejjaguNA, puDhavi-Au-vAu-pajjattagA asaMkhejjaguNA, bAyarateu apajajattagA asaMkhejjaguNA, patteyasarIravAyaravaNassai apajjattA asaMkhejjaguNa, bAyarA NiodA apajjattagA asaMkhejaguNA, bAyarapuDhavi-Au-vAu apajjattagA asaMkhejjaguNA, bAyaravaNassai apajjattagA aNaMtaguNA, bAdarapajjattagA visesAhiyA, bAyaravaNassai apajjattagA asaMkhejjaguNA, bAyarA apajjattagA visesAhiyA, bAyarA pajjattA visesaahiyaa| 221. (a) (1) prathama audhika alpabahutva sabase thor3e bAdara trasakAya, unase bAdara tejaskAya asaMkhyeyaguNa, unase pratyekazarIra bAdara vanaspatikAya asaMkhyeyaguNa, unase bAdara nigoda asaMkheyaguNa, unase bAdara pRthvIkAya asaMkheyaguNa, unase bAdara apakAya, bAdara vAyukAla kramazaH asaMkheyaguNa, unase bAdara vanaspatikAyika anantaguNa, unase bAdara vishessaadhik| (2) aparyApta bAdaroM kA alpabahutva auSikasUtra ke anusAra hI jAnanA cAhie-jaise sabase thor3e bAdara trasakAyika aparyApta, unase bAdara tejaskAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa ityAdi audhika krm| (3) paryApta bAdaroM kA alpabahutvasabase thor3e bAdara tejaskAyika paryApta, unase bAdara trasakAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] [jIvAjIvAbhigamasUtra - bAdara pratyekazarIra vanaspatikAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara nigoda paryAptaka asaMkhyeyaguNa, unase bAdara pRthvIkAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara apkAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara vAyukAya paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara vanaspatikAyika paryApta anantaguNa, unase bAdara paryAptaka vishessaadhik| (4) pratyeka ke bAdara paryApta-aparyAptakoM kA alpabahutva (saba jagaha) paryApta bAdara thor3e haiM aura bAdara aparyAptaka asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki eka bAdara paryApta kI nizrA meM asaMkhyeya bAdara aparyApta utpanna hote haiN| (saba sUtroM kA kathana bAdara trasakAyikoM kI taraha haiN|) (5) sabakA samudita alpabahutva bhagavan ! bAdaroM meM-bAdara pRthvIkAya yAvat bAdara trasakAya ke paryAptoM aura aparyAptoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e bAdara tejaskAyika paryAptaka, unase bAdara trasakAyika paryAptaka asaMkhyeyaguNa, unase bAdara trasakAyika aparyApta asaMkhyAtaguNa, unase pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara nigoda paryAptaka asaMkheyaguNa, unase pRthvI-apa-vAyukAya paryAptaka kramazaH asaMkhyAtaguNa, unase bAdara tejaskAya aparyAptaka asaMkheyaguNa, unase pratyekazarIra bAdara vanaspati aparyApta asaMkheyaguNa, unase bAdara nigoda aparyAptaka asaMkheyaguNa, unase bAdara pRthvI-ap-vAyukAya aparyAptaka asaMkheyaguNa, unase bAdara vanaspati paryAptaka anantaguNa, unase bAdara paryAptaka vizeSAdhika, unase bAdara vanaspati aparyApta asaMkhyaguNa, unase bAdara aparyApta vizeSAdhika, unase bAdara paryApta vizeSAdhika haiN| vivecana-sarvaprathama SaTkAya kA audhika alpabahutva batAyA hai| vaha isa prakAra hai- sabase thor3e bAdara trasakAyika haiM, kyoMki dvIndriya Adi hI bAdara trasa haiM aura ve zeSa kAyoM kI apekSA alpa haiN| unase bAdara tejaskAyika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve asaMkhyeya lokAkAzapradezapramANa haiN| unase pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki inake sthAna asaMkhyeyaguNa haiN| bAdara teja to manuSyakSetra meM hI hai, jabaki bAdara vanaspatikAya tInoM lokoM meM hai| ataH kSetra ke asaMkhyeyaguNa hone se bAdara tejaskAyikoM se pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika asaMkhyeyaguNa haiN| unase bAdara nigoda 1.tathA coktaM prajJApanAyAM dvitIya sthAnAkhye pade--aMtomaNussakhette aDDhAijjesu dIvasamuddesu nivvAghAeNaM pannarasasu kammabhUmisu, vAghAeNaM paMcasu mahAvidehesu ettha NaM bAyarateukAiyANaM pajjattagANaM ThANA paNNattA, tathA jattheva bAyarateukkAiyANaM pajjattagANaM ThANA paNNattA tattheva apajjattANaM bAyarateukAiyANaM ThANA pnnnnttaa| 2. kahiM NaM bhaMte! bAdaravaNassaikAuyANaM pajjattagANaM ThANA paNNattA? goyamA! saTANeNaM sattasu ghaNodahIsu sattasu ghaNodadhivalaesa, (zeSa agale peja para) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti] [141 asaMkhyeyaguNa hai, kyoMki atyanta sUkSma avagAhanA hone se tathA prAyaH jala meM sarvatra hone se--panaka, sevAla Adi jala meM avazyaMbhAvI hai, ataH asaMkhyeyaguNa ghaTita hote haiN| bAdara nigoda se bAdara pRthvIkAyika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve AThoM pRthviyoM, saba vimAnoM, saba bhavanoM aura parvatAdi meM hai| unase bAdara apkAyika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki samudroM meMjala kI pracuratA hai| unase bAdara vAyukAyika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki polAroM meM bhI vAyu saMbhava hai| unase bAdara vanaspatikAyika anantaguNa haiM, kyoMki pratyeka bAdara nigoda meM ananta jIva haiN| unase sAmAnya bAdara vizeSAdhika haiM, kyoMki bAdara trasakAyika Adi kA bhI unameM samAveza hotA hai| (2) dUsarA alpabahutva ina SaTkAyoM ke aparyAptakoM ke sambandha meM hai| sabase thor3e bAdara trasakAyika aparyApta (yukti pahale batA dI hai), unase bAdara tejaskAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve asaMkhyeya lokAkAzapramANa haiM / isa taraha prAguktakrama se hI alpabahutva samajha lenA caahie| ___(3) tIsarA alpabahutva SaTkAyoM ke paryAptoM se saMbaMdhita hai| sabase thor3e bAdara tejaskAyika haiM, kyoMki ye AvalikA ke samayoM ke varga ko kucha samaya nyUna AvalikA samayoM se guNita karane para jitane samaya hote haiM, unake barAbara haiN| unase bAdara trasakAyika paryApta asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve pratara meM aMgula ke saMkhyeyabhAgamAtra jitane khaNDa hote haiM, unake barAbara haiM, unase pratyekazarIrI vanaspatikAyika paryApta asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve pratara meM aMgula ke asaMkhyeyabhAgamAtra jitane khaNDa hote haiM, unake tulya haiN| unase bAdaranigoda paryAptaka asaMkhyeguNa haiM, kyoMki ve atyanta sUkSma avagAhanA vAle tathA jalAzayoM meM sarvatra hote hai| unase bAdara pRthvIkAyika paryApta asaMkhyeyaguNahaiM, kyoMki atiprabhUta saMkhyeyapratarAMgulAsaMkhyeyabhAga-khaNDapramANa hai| unase bAdara apkAyika paryApta asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve atiprabhUtatarAsaMkhyeyapratarAMgulAsaMkhyeyabhAgapramANa haiN| unase bAdara vAyukAyika paryApta asaMkhyeyaguNa haiM ,kyoMki ghanIkRta loka ke asaMkhyeya prataroM ke saMkhyAtaveM bhAgavartI kSetra ke AkAzapradezoM ke barAbara haiN| unase bAdara vanaspati paryApta anantaguNahai, kyoMki prati bAdaranigoda meM anantajIva hai| unase sAmAnya bAdara paryAptaka vizeSAdhika haiM, kyoMki bAdara tejaskAyika Adi saba paryAptoM kA inameM samAveza hai| (4) cauthA alpabahutva inake pratyeka ke paryAptoM aura aparyAptoM ko lekara kahA gayA hai| sarvatra paryAptoM se aparyApta asaMkhyeyaguNa kahanA caahie| bAdara pRthvIkAya.se lekara bAdara trasakAya taka sarvatra aparyAptoM se paryApta asaMkhyeyuNa haiM, kyoMki eka bAdaraparyApta kI nizrA meM asaMkhyeya bAdara-aparyApta paidA hote haiN| (pR. 140 kA zeSa) aholoe pAyAlesu, bhavaNapatthaDesu uDDhaloe kappesu vimANAvaliyAsu vimANapatthesu tiriyaloe agaDesu talAesunadIsu dahesu vAvIsu pukkhariNIsuguMjAliyAsu saresu sarapaMtiyAsu ujjharesu cillalesu pallalesu vappiNesudIvesu samuddesu, savvesu ceva jalAsaesu jalaDhANesu etthaNaM bAyaravaNasaikAiyANaM pajjattagANaM ThANA pnnttaa| tathA jattheva bAyaravaNassaikAiyANaM pajjattagANaM ThANA paNNattA tattheva bAyaravaNassaikAiyANaM apajjattagANaM ThANA pnnnnttaa| __ -prajJApanA sthAnapada 1."pajjattaganissAe apajjattagA vakkamaMti, jattha ego tattha NiyamA asaMkhejjA" iti vcnaat| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] [jIvAjIvAbhigamasUtra (5) pAMcavAM alpabahutva chaha kAyoM ke paryApta aura aparyAptoM kA samudita rUpa se kahA gayA hai| vaha nimna hai___ sabase thor3e bAdara tejaskAyika paryApta, unase bAdara trasakAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara pratyekavanaspatikAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara nigoda paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara pRthvIkAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara apkAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara vAyukAyika paryApta asaMkhyeyaguNa / (ukta padoM kI yukti pUrvavat jAnanI caahie|) unase bAdara tejaskAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki bAdara vAyukAyika paryApta asaMkhyeyalokAkAzapradeza ke AkAzapradezoM ke tulya haiM, kintu bAdara tejaskAyika aparyApta asaMkhyeyalokAkAzapradezapramANa haiM / asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hone se yaha asaMkhyAta pUrva ke asaMkhyAta se asaMkhyeyaguNa jAnanA caahie| bAdara tejaskAyika aparyApta se pratyeka bAdara vanaspatikAyika, bAdara nigoda, bAdara pRthvIkAyika, bAdara apkAyika, bAdara vAyukAyika aparyApta yathottara asaMkhyeyaguNa kahane caahie| bAdara vAyukAyika aparyAptoM se bAdara vanaspatikAyika paryApta anantaguNa haiM, kyoMki eka-eka bAdara nigoda meM ananta jIva haiN| unase sAmAnya bAdara paryApta vizeSAdhika haiM, kyoMki bAdara tejaskAyika Adi paryAptoM kA unameM prakSepa hotA hai| unase bAdara vanaspatikAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki eka-eka paryApta bAdara vanaspatikAyika nigoda kI nizrA meM asaMkhyeya aparyApta bAdara vanaspatikAyika nigoda utpanna hote haiN| unase sAmAnya bAdara aparyApta vizeSAdhika haiM, kyoMki unameM bAdara tejaskAyika Adi aparyAptoM kA prakSepa hai| unase paryAptaaparyApta vizeSaNa rahita sAmAnya bAdara vizeSAdhika haiM, kyoMki inameM saba bAdara paryApta-aparyAptoM kA samAveza ho jAtA hai| isa prakAra bAdara ko lekara pAMca alpabahutva kahe haiN| sUkSma-bAdaroM ke samudita alpabahutva 221 (A) (1) eesi NaM bhaMte! suhumANaM suhamapuDhavikAiyANaM jAva suhumaNigoyANaM bAyarANaM bAdarapuDhavikAiyANaM jAva bAdaratasakAiyANa ya kayare kayarehiMto appA vA.? goyamA! savvatthovA bAyaratasakAiyA, bAyarate ukkAiyA asaMkhejjaguNA, patteyasarIrabAyaravaNassaikAiyA asaMkhejjaguNA taheva jAva bAyaravAukAiyA asaMkhejjaguNA, suhumateukkAiyA asaMkhejjaguNA, suhumapuDhavikAiyA visesAhiyA, suhuma Au0 suhuma vAu0 visesAhiyA, suhumanigoyA asaMkhejjaguNA, bAyaravaNassaikAiyA aNaMtaguNA, bAyarA visesAhiyA, suhumavaNassakAiyA asaMkhejjaguNA, suhumA visesaahiyaa| (2-3 ) evaM apajjattagAAva pjjttgaa|v, NavAra sampatyopA pApa ..... bAyaratasakAiyA pajjattA asaMkhejjaguNA, patteyasarIrabAdaravaNassaikAiyA pajjattA asaMkhejjaguNA, sesaM taheva jAva suhumapajjattA visesaahiyaa| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti ] [ 143 (4) eesi NaM bhaMte! suhumANaM bAdarANa ya pajjattANaM apajjatANaM ya kayare kayarehiMto appA vA. ? goyamA! savvatthovA bAyarA pajjattA, bAyarA apajjattA asaMkhejjaguNA, savvatthovA suhumA apajjattA, suhumapajjattA sNkhejjgunnaa| evaM suhumapuDhavi bAyarapuDhavi jAva suhumaNigodA bAyaranigoyA, navaraM patteyasarIravaNassaikAiyA savvatthovA pajjattA apajjattA, asaMkhejjaguNA / evaM bAyaratasakAiyAvi / (5) savvesiM pajjattApajjattagANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vAva visesAhiyAM vA? 1 goyamA ! savvatthovA vAyarate ukkAiyA pajjattA, bAyaratasakAiyA pajjattagA asaMkhejjaguNA, te ceva apajjattagA asaMkhejjaguNA, patteyasarIrabAyaravaNassai apajjattagA asaMkhejjaguNA, bAyaraNioyA pajjattA asaMkhejja0, bAyarapuDhavi0 asaMkhe0, Au-vAu pajjattA asaMkhejjaguNA, vAyarateukAiyA apajjattA asaMkhe0 patteyasarIra0 asaMkhe 0 vAyaraNigoyapajjattA asaM0 vAyarapuDhavi0 Au vAu - kAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA, suhumataukkAiyA apajjattagA asaM0 suhumapuDhavi0 Au vAu - apajjattA visesAhiyA, suhumateukAiyapajjattagA saMkhejjaguNA, suhumapuDhavi - Au vAupajjattagA visesAhiyA, sahumaNigoyA apajjaMttagA asaMkhejjaguNA, sahumaNigoyA pajjattagA asaMkhejjaguNA, vAyaravaNassaikAiyA pajjattagA, anaMtaguNA, bAyarA pajjattagA visesAhiyA, bAyaravaNassai apajjattA asaMkhejjaguNA, bAyarA apajjattA visesAhiyA, bAyarA visesAhiyA, suhumavaNassaikAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA, suhumA apajjattA visesAhiyA, suhumavaNassaikAiyA pajjattA saMkhejjaguNA, suhumA pajjattagA visesAhiyA, suhumA visesAhiyA / 221. (A) spaSTatA ke lie aura punarAvRtti ko TAlane ke lie prastuta pATha kA artha vivecanAyukta diyA jAtA hai / prastuta pATha meM sUkSmoM aura bAdaroM ke samadita pAMca alpabahutva kahe gaye haiM / ve isa prakAra (1) prathama alpabahutva -- bhagavan ! sUkSmoM meM sUkSma pRthvIkAyika yAvat sUkSma nigodoM meM tathA bAdaroM meM- bAdara pRthvIkAyika yAvat bAdara trasakAyikoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama! sabase thor3e bAdara trasAyika haiM, unase bAdara tejaskAyika asaMkhyeyaguNa haiM, unase pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika asaMkhyeyaguNa haiM, unase bAdara nigoda asaMkhyeyaguNa haiM, unase bAdara pRthvIkAya asaMkhyeyaguNa haiM, unase bAdara apkAya bAdara vAyukAya kramazaH asaMkhyeguNa haiM, una bAdara vAyukAya se sUkSma tejaskAya asaMkhyeyaguNa haiM, unase sukSma pRthvIkAya vizeSAdhika haiM, unase sUkSma Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] [jIvAjIvAbhigamasUtra apkAya, sUkSma vAyukAya vizeSAdhika haiM, unase sUkSmanigoda asaMkhyAtaguNa haiM, una sUkSmanigoda se bAdaravanaspati kAyika anantaguNa haiM, unase bAdara vizeSAdhika haiM, unase sUkSma vanaspatikAyika asaMkhyeyaguNa haiM, unase (sAmAnya) sUkSma vizeSAdhika haiN| (2) dvitIya alpabahutva inake hI aparyAptakoM ko lekara hai| vaha isa prakAra hai-- sabase thor3e bAdara trasakAyika aparyApta, unase bAdara tejaskAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara vanaspatikAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara nigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara pRthvIkAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdaraM apkAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara vAyukAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara pRthvIkAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara apkAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSma tejaskAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sukSma pRthvIkAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSma apkAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSma vAyukAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara vanaspatikAyika aparyApta anantaguNa, unase sAmAnya bAdara aparyApta vizeSAdhika, unase sUkSma vanaspatikAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sAmAnya sUkSma aparyApta vizeSAdhika haiN| (3) tIsarA alpabahutva inake hI paryAptakoM ko lekara kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai sabase thor3e bAdara tejaskAyika paryApta, unase bAdara trasakAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara pratyeka vanaspatikAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara nigoda paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara pRthvIkAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara apkAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara vAyukAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSma tejaskAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSma pRthvIkAyika paryApta . asaMkhyayeyaguNa, unase sUkSma apkAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSma vAyukAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigoda paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara vanaspatikAyika paryApta anantaguNa, unase sAmAnya bAdara paryApta vizeSAdhika, unase sUkSma vanaspatikAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase sAmAnya sUkSma paryApta vizeSAdhika hai| (4) cauthA alpabahutva ina pratyeka ke paryApta aura aparyAptoM ke sambandha meM hai| vaha isa prakAra hai sabase thor3e bAdara paryApta haiM, kyoMki ye parimita kSetravartI haiN| unase bAdara aparyApta asaMkhyeyaguNara haiM, kyoMki pratyeka bAdara paryApta kI nizrA meM asaMkhyeya bAdara aparyApta utpanna hote haiN| unase sUkSma aparyApta asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve sarvalokavyApI hone se unakA kSetra asaMkhyeyaguNa hai| unase sUkSma paryApta saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki cirakAla-sthAyI hone se ye sadaiva saMkhyeyaguNa prApta hote haiN| saba saMkhyA meM yahAM sAta sUtra haiM-1. sAmAnya se sUkSma-bAdara paryApta-aparyApta viSayaka, 2. sUkSmabAdara pRthvIkAyika paryAptAparyAptaviSayaka, 3. sUkSma-bAdara apkAyika paryAptAparyApta viSayaka, 4. sUkSma-bAdara tejaskAyika paryAptAparyApta viSayaka, 5. sUkSma-bAdara vAyukAyika paryAptAparyApta viSayaka, 6. sUkSma-bAdara vanaspatikAyika paryAptAparyApta viSayaka aura 7. sUkSma-bAdara nigoda paryAptAparyApta vissyk| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti ] [145 sUkSmoM meM aparyApta thor3e aura paryApta saMkhyeyaguNa haiM aura bAdaroM meM paryApta thor3e aura aparyApta asaMkhyAtaguNa haiN| (5) pAMcavAM alpabahutva ina sabakA samudita rUpa meM kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai sabase thor3e bAdara tejaskAyika paryApta, unase bAdara trasakAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara trasakAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase pratyeka zarIra bAdara vanaspatikAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdaranigoda paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara pRthvIkAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara apkAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara vAyukAyika paryApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara tejaskAyika aparyApta asaMkhyayeyaguNa, unase pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdaranigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara pRthvIkAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara apkAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase bAdara vAyukAyika aparyApta asaMkhyayeyaguNa, unase sUkSma tejaskAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSma pRthvIkAyika aparyApta vizeSAdhika, unase sUkSma apkAyika vizeSAdhika, unase sUkSma vAyukAyika aparyApta vizeSAdhika, unase sUkSma tejaskAyika aparyApta saMkhyeyaguNa, unase sUkSma pRthvIkAyika aparyApta vizeSAdhika, unase sUkSma apakAyika aparyApta vizeSAdhika. unase sakSma vAyakAyika paryApta vizeSAdhika, unase sakSmanigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigoda paryApta sNkhyeygunn| ' (ye bAdara paryApta tejaskAya se lekara paryApta nigoda taka ke jIva yadyapi anyatra samAna rUpa se asaMkhyeya lokAkAza ke pradeza pramANa kahe haiM, tathApi asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hone se yahAM jo kahIM asaMkhyeyaguNa, saMkhyeyaguNa aura vizeSAdhika kahe haiM, unameM koI virodha nahI samajhanA caahie|) una paryApta sUkSma nigodoM se bAdara vanaspatikAyika aparyApta anantaguNa hai| unase sAmAnya bAdara paryApta vizeSAdhika haiM, unase bAdara vanaspatikAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa haiM, unase sAmAnya bAdara aparyApta vizeSAdhika haiM, unase sAmAnyataH bAdara vizeSAdhika haiM, unase sUkSma vanaspatikAyika aparyApta asaMkhyeyaguNa haiM, unase sAmAnya sUkSma aparyApta vizeSAdhika haiM, unase sUkSma vanaspatikAyika paryApta saMkhyeyaguNa haiM, unase sAmAnya sUkSma paryAptaka vizeSAdhika haiM, unase sAmAnya paryApta-aparyApta vizeSaNarahita sUkSma vizeSAdhika haiN| nigoda kI vaktavyatA ___222. kativihA NaM bhaMte! NioyA? goyamA! duvihA NioyA paNNattA, taM jahANioyA ya NiodajIvA y| NioyA NaM bhaMte! kativihA paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taM jahA-suhumaNiodA ya bAdaraNiodA y| suhumaNioyA NaM bhaMte! kativihA paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taM jahApajjattagA ya apajjattagA y| bAyaraNioyAvi duvihA paNNattA, taM jahA-pajjattA ya apajjattA y| NiodajIvA NaM bhaMte! kativihA paNNattA? goyamA! duvihA paNNattA, taM jahA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] [ jIvAjIvAbhigamasUtra taM jahA suhumaNigodajIvA ya bAdaraNigodajIvA ya / suhumaNigodajIvA duvihA paNNattA, pajjattagA ya apajjattagA ya / bAyaraNigodajIvA duvihA paNNattA, taM jahA- pajjattagA ya apajjattagA ya / 222. bhagavan! nigoda kitane prakAra ke hai ? gautama ! nigoda do prakAra ke haiM--nigoda aura nigodajIva ! bhagavan ! nigoda kitane prakAra hai? gautama! do prakAra ke haiM--sukSmanigoda aura bAdaranigAda ! bhagavana! sUkSmanigoda kitane prakAra haiM? gautama! do prakAra ke haiM - paryApta aura aparyApta bhagavan ! nigodajIva kitane prakAra ke haiM? gautama! do prakAra ke haiM- sUkSmanigodajIva aura bAdaranigodajIva / sUkSmanigAdejIva do prakAra ke haiM - paryAptaka aura aparyAptaka bAdaranigodajIva bhI do prakAra ke hai- paryAptaka aura aparyAptaka vivecana - nigoda jainasiddhAnta kA pAribhASika zabda hai, jisakA artha hai ananta jIvoM kA AdhAra athavA Azraya / vaise sAmAnyatayA nigoda sUkSma aura sAdhAraNa vanaspati rUpa hai, tathApi isakI alaga-sI pahacAna hai / isalie isake do prakAra kahe gaye haiM - nigoda aura nigodajIva / nigoda ananta jIvoM kA AdhArabhUta zarIra hai aura nigodajIva eka hI audArikazarIra meM rahe hue bhinna-bhinna taijasa- kArmaNazarIra vAle ananta jIvAtmaka haiN|' Agama meM kahA hai - yaha sArA loka sUkSmanigodoM se aMjanacUrNa se paripUrNa samudgaka kI taraha ThasAThasa bharA huA / nigodoM se paripUrNa isa loka meM asaMkhyeya nigoda vRttAkAra aura bRhatpramANa hone se "golaka" kahe jAte / ese asaMkhyeya gole haiM aura eka-eka gole meM asaMkhyeya nigoda haiM aura eka-eka nigoda meM ananta jIva haiM / nigoda aura nigodajIva donoM do-do prakAra ke haiM - sUkSmanigoda aura bAdaranigoda / sUkSmanigoda sAre loka meM rahe hue haiM aura bAdaranigoda mUla, kaMda Adi rUpa haiN| ye donoM sUkSma aura bAdara nigodajIva dodo prakAra ke haiM - paryApta aura aparyApta / - 223. NigodA NaM bhaMte! davvaTTyAe kiM saMkhejjA asaMkhejjA anaMtA ? goyamA ! No saMkhejjA, asaMkhejjA, No anaMtA / evaM pajjattagAvi apajjattagAvi / suhumaNigodA NaM bhaMte! davvaTTyAe kiM saMkhejjA asaMkhejjA anaMtA ? goyamA ! No saMkhejjA, asaMkhejjA, No anaMtA / evaM pajjattagAvi apajjattagAvi / evaM bAyarAvi pajjattagAvi apajjattagAvi No saMkhejjA, asaMkhejjA, No anaMtA / NiodajIvA NaM bhaMte! davvaTTyAe kiM saMkhejjA, asaMkhejjA aNaMtA ? goyamo ! No saMkhejjA, asaMkhejjA, No anaMtA / evaM pajjattagAvi apajjattagAvi / evaM suhumaNigodajIvAvi pajjattagAvi apajjattagAvi / bAyaraNigodajIvAvi pajjattagAvi apajjattagAvi / 1. tatra nigodA jIvAzrayavizeSA, nigodajIvA vibhinna tejasakArmaNAjIvA eva / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti ] [ 147 NigodA NaM bhaMte! padesaTTayAe kiM saMkhejjA0 pucchA ? goyamo ! no saMkhejjA, no asaMkhejjA, annNtaa| evaM pajjattagAvi apajjattagAvi / evaM suhumaNigodAvi pajjattagAvi apajjattagAvi / paesaTTayAe savveannatA evaM bAyaranigodAvi pajjattagAvi apajjattagAvi / pasaTTayAe savve anaMtA / evaM NiodajIvA navavihAvi paesaTTayAe savve anaMtA / 223. bhagavan ! nigoda dravya kI apekSA kyA saMkhyAta asaMkhyAta haiM yA ananta haiM? 2 gautama! saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta haiM, ananta nahIM haiN| isI prakAra inake paryApta aura aparyApta sUtra bhI kahane caahie| bhagavan ! sUkSmanigoda dravya kI apekSA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta yA ananta hai ? gautama! saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta haiM, ananta nhiiN| isI taraha paryApta viSayaka sUtra tathA aparyApta viSayaka sUtra bhI kahane cAhie / isI prakAra bAdaranigoda ke viSaya meM bhI kahanA caahie| unake paryApta viSayaka sUtra tathA aparyApta viSayaka sUtra bhI isI taraha kahane cAhie / bhagavan ! nigodajIva dravya kI apekSA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? gautama! saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM, ananta haiM / isI taraha isake paryAptasUtra bhI jAnane cAhie / isI prakAra sUkSmanigodajIva, inake paryApta aura aparyAptasUtra tathA bAdaranigodajIva aura unake paryApta aura aparyAptasUtra bhI kahane caahie| (ye dravya kI apekSA se 9 nigoda ke tathA 9 nigodajIva ke kula aThAraha sUtra hue / ) bhagavan ! pradeza kI apekSA nigoda saMkhyAta haiM, asakhyAta hai yA ananta hai ? gautama! saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta nahIM, kintu ananta haiN| isI prakAra paryAptasUtra aura aparyAptasUtra bhI kahane caahie| isI prakAra sUkSmanigoda aura unake paryApta tathA aparyApta sUtra kahane caahie| ye saba pradeza kI apekSA ananta haiM / isI prakAra bAdaranigoda ke aura unake paryApta tathA aparyApta sUtra kahane caahie| ye saba pradeza kI apekSA ananta haiM / isI prakAra nigodajIvoM ke pradezoM kI apekSA se no hI sUtroM meM ananta kahanA cAhie / vivecana - prastuta sUtra meM nigoda aura nigodajIvoM kI saMkhyA ke viSaya meM jijJAsA aura uttara hai / jijJAsA prakaTa kI gaI haiM ki nigoda saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta hai ? ina praznoM ke uttara do apekSAoM se haiM - dravya kI apekSA aura pradeza kI apekSA se / dravya kI apekSA se nigoda saMkhyeya nahI haiM, kyoMki aMgulAsaMkhyeyabhAga avagAhanA vAle nigoda sAre loka meM vyApta haiN| ve asaMkhyAta haiM, kyoMki Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] [jIvAjIvAbhigamasUtra asaMkhyeyalokAkAzapradezapramANa haiM / ve ananta nahIM haiM, kyoMki kevalajJAniyoM ne unheM ananta nahIM jAnA hai| sAmAnyanigoda, aparyApta sAmAnyanigoda aura paryApta sAmAnyanigoda saMbaMdhI tIna sUtra isI taraha jAnane caahie| isI prakAra sUkSmanigoda ke tIna sUtra aura bAdaranigoda ke bhI tIna sUtra-kula nau sUtra kahe gaye haiN| nigodajIva dravya kI apekSA se saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta nahIM hai kintu ananta haiN| pratinigoda meM anantajIva hone se nigodajIva dravyApekSayA ananta haiN| isI taraha inake aparyAptasUtra aura paryAptasUtra meM bhI ananta kahanA caahie| isI prakAra sUkSmanigodajIva aura unake aparyApta aura paryApta viSayaka tInoM sUtroM meM bhI ananta kahanA chie| isI prakAra bAdaranigodajIva aura unake aparyApta aura paryApta viSayaka tIna sUtroM meM bhI ananta kahane chie| ukta varNana dravya kI apekSA se huaa| pradezoM kI apekSA se nigAda aura nigodajIvoM ke sAmAnya tathA aparyApta aura paryApta tathA sUkSma aura bAdara saba aThAraha hI sUtroM meM ananta kahanA caahie| kyoMki pratyeka nigoda meM ananta pradeza hote haiN| ye aThAraha sUtra isa prakAra kahe haiM nigoda 9 tathA nigodajIvoM ke 9, kula 18 hue| nigodake 9 sUtra-nigodasAmAnya, nigoda-aparyApta, nigoda-paryApta; sUkSmanigodasAmAnya, sUkSmanigoda aparyApta, sUkSmanigoda paryApta; bAdaranigodasAmAnya, bAdaranigoda aparyApta aura bAdaranigoda pryaapt| nigodajIva ke 9 sUtra-nigodajIvasAmAnya, nigodajIva aparyApta aura nigodajIva paryApta / sUkSmanigodajIva sAmAnya aura inake paryAptaka aura apryaaptk| bAdaranigodajIva aura inake aparyApta aura pryaapt| kula aThAraha sUtra pradezApekSayA haiN| nigodoM kA alpabahutva __224. (a) eesi NaM bhaMte! NigodANaM suhumANaM bAyarANaM pajattayANaM apajattagANaM davvaTThayAe paesaTThayAe davvapaesaTThayAe kayare kayarehiMto apyA vA bahuyA vA tulA vA visesAhiyA vA? ___goyamA! savvatthovA bAyaraNigodA pajjattagA davyaThThayAe, bAdaranigodA apajattagA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA, suhumanigodA apajjattagA davvaThThayAe asaMkhejaguNA, suhumanigodA pajjattagA davvaTThayAe saMkhejaguNA, evaM pestttthyaaevi| davvapaesaThThayAe-savvatthovA bAyaraNigodA pajjattA davvaTThayAsae jAva suhamaNiodA pajattA davvaTThayAe sNkhejgunnaa|suhumnnigodehitto pajataehiMto davvaTThayAe bAyaranigodA pajjattA paesaThThayA aNaMtaguNA, bAyaraNiodA apajjattA paesaThThayAe asaMkhejaguNA jAva Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti] [149 suhumaNioyA pajattA paesaTThayAe sNkhejgunnaa| evaM nnigodjiivaavi| NavariM saMkamae jAva suhumaNioyajIvehiMto pajattaehito davvaTThayAe bAyaraNiodajIvA pajjattA padesaTThayAe asaMkhejjaguNA, sesaM taheva jAva suhumaNiodajIvA pajjattA paesaTTayAe sNkhejgunnaa| 224. (a) bhagavan ! ina sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta nigodoM meM dravya kI apekSA, pradeza kI apekSA tathA dravya-pradeza kI apekSA se kauna kisase kama, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! dravya kI apekSA se-sabase thor3e bAdaranigoda (mUla-kandAdigata) paryAptaka haiM (kyoMki ye pratiniyata kSetravartI haiN|) unase bAdaranigoda aparyAptaka asaMkhyeyaguNa haiM (kyoMki pratyeka bAdaranigoda kI nizrA meM asaMkhyeya aparyApta bAdaranigoda utpanna hote haiN|) unase sUkSmanigoda aparyAptaka asaMkhyeya-guNa haiM, (kyoMki lokavyApI hone se kSetra asaMkhyeyaguNa hai|), unase sUkSmanigoda paryApta saMkhyeyaguNa haiM (kyoMki sUkSmoM meM aparyAptoM se paryApta saMkhyeyaguNa haiN|) pradeza kI apekSA se-Upara kahA huA krama hI jAnanA caahie| yathA-sabase thor3e bAdaranigoda paryApta, unase bAdaranigoda aparyApta asaMkhyAtaguNa, unase sUkSmanigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa aura unase sUkSmanigoda paryApta saMkhyeyaguNa haiN| __dravya-pradeza kI apekSA se-sabase thor3e bAdaranigoda paryApta dravyApekSayA, unase bAdara nigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa dravyApekSayA, unase sUkSmanigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa dravyApekSayA, unase sUkSmanigoda paryApta saMkhyeyaguNa dravyApekSayA, unase bAdaranigoda paryApta anantagaNa pradezApekSayA. unase bAdaranigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa pradezApekSayA, unase sUkSmanigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa pradezApekSayA, unase sUkSmanigoda paryApta saMkhyeyaguNa prdeshaapekssyaa| nigodajIvoM kA alpabahutva-dravya kI apekSA-sabase thor3e bAdaranigodajIva paryApta, unase bAdaranigodajIva aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigodajIva aparyAptaka asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigodajIva paryApta saMkhyeyaguNa haiN| pradezApekSayA-sabase thor3e bAdaranigodajIva paryAptaka, unase bAdaranigodajIva aparyAptaka asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigodajIva aparyAptaka asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigodajIva paryAptaka sNkhyeygunn| dravya-pradezApekSayA-sabase thor3e bAdaranigodajIva paryApta dravyApekSayA, unase bAdaranigodajIva aparyApta asaMkhyAtaguNa dravyApekSayA, unase sUkSmanigodajIva aparyApta asaMkhyaguNa dravyApekSayA, unase sUkSmanigodajIva paryApta saMkhyeyaguNa dravyApekSayA, unase bAdaranigodajIva paryApta asaMkhyeyaguNa pradezApekSayA, unase bAdaranigodajIva aparyApta asaMkhyeyaguNa pradezApekSayA, unase sUkSmanigodajIva aparyApta asaMkhyeyaguNa pradezApekSayA, unase sUkSmanigodajIva paryApta saMkhyeyaguNa prdeshaapekssyaa| 224. (A) eesi NaM bhaMte! NigodANaM suhumANaM bAyarANaM pajjattANaM apajjattANaM NioyajIvANaM suhumANaM bAyarANaM pajattagANaM apajattagANa davvaTThayAe, paesaTThayAe Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] [jIvAjIvAbhigamasUtra davvapaesaTThayAe kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA bAyaraNiodA pajattA davvaTThayAe, bAyaraNigodA apajattA davvaTThayAe asaMkhejaguNA, suhumaNigodA apajjattA davvaTThayAe asaMkhejaguNA, suhumaNigodA pajattA davvaTThayAe sNkhejgunnaa| suhumaNigodehito pajatehiMto bAyaraNiodajIvA pajattA davvaTThayAe aNaMtaguNA, bAyaraNiodajIvA apajjattA davvaTThayAe asaMkhejaguNA, suhumaNiodajIvA apajjattA davvaTThayAe asaMkhejaguNA, suhamaNiodajIvA pajattA davvaTThayAe sNkhejgunnaa| paesaTThayAe savvatthovA bAyaraNigodajIvA pajattA, paesaTThayAe bAyaraNigodA apajattagA asaMkhejaguNA, suhumaNioyajIvA apajattagA paesaTThayAe asaMkhejaguNA, suhUmaNioyajIvA pajjattA paesaTThayAe saMkhejaguNA, suhumaNiodajIvehiMto paesaTThayAe bAyaraNigodA pajjattA paesaTTayAe aNaMtaguNA, bAyaraNioyA apajjattA paesaTTayAe asaMkhejaguNA jAMva suhumaNiodA pajjattA paesaTThayAsae sNkhejgunnaa| davvaTTha-paesaTThayAe-savvatthovA bAyaraNioyA pajattA davvaTThayAe, bAyaraNiodA apajjattA davvaTThayAe asaMkhejjaguNA jAva suhumaNigodA pajjattA davvaTThayAe saMkhejjaguNA, suhumaNigodehito davvaTThayAe bAyaraNigodajIvA pajjattA davvaTThayAe aNaMtaguNA, sesA taheva jAva suhumaNiodajIvA pajjattagA davvaTThayAe saMkhejaguNA, suhumaNiodajIvehiM to pajjattaehiMto davvaTThayAe bAyaraNioyajIvA pajattagA padesaTThayAe asaMkhejaguNA, sesA taheva jAva suhumaNiodA pajjattA paesaTTayAe sNkhejgunnaa| se ttaM chavvihA sNsaarsmaavnnnngaa| 224. (A) bhagavan ! ina sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta nigodoM meM aura sUkSma, bAdara paryApta aura aparyApta nigodajIvoM meM dravyayApekSayA, pradezApekSayA aura dravya-pradezApekSayA kauna kisase kama, adhika, tulya aura vizeSAdhika hai? gautama! saba se kama bAdaranigoda paryApta dravyApekSayA, unase bAdaranigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa dravyApekSayA, unase sUkSmanigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa dravyApekSayA, unase sUkSmanigoda paryApta saMkhyeyaguNa dravyApekSayA, unase bAdaranigoda jIva paryApta anantaguNa dravyApekSayA, unase bAdaranigoda jIva aparyApta asaMkhyeyaguNa dravyApekSayA, unase sUkSmanigodajIva aparyApta asaMkhyeyaguNa dravyApekSayA, unase sUkSmanigoda jIva paryApta saMkhyeyaguNa drvyaapekssyaa| __ pradezoM kI apekSA-sabase thor3e bAdaranigodajIva paryAptaka, unase bAdaranigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigodajIva aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigodajIva paryApta saMkhyeyaguNa, unase bAdaranigoda paryApta anantaguNa, unase bAdaranigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigoda Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [151 SaDvidhAkhyA paMcama pratipatti] aparyApta asaMkhyeyaguNa, unase sUkSmanigoda paryApta sNkhyeygunn| dravyArtha-pradezArtha kI apekSA-sabase thor3e bAdaranigoda paryApta dravyArthatayA, unase bAdaranigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa dravyArthatayA, unase sUkSmanigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa dravyArthatayA, unase sUkSmanigoda paryApta saMkhyeyaguNa dravyArthatayA, unase bAdaranigodajIva paryApta anantaguNa dravyArthatayA, unase bAdaranigodajIva aparyApta asaMkhyeyaguNa dravyArthatayA, unase sUkSmanigodajIva aparyApta asaMkhyeyaguNa dravyArthatayA, unase sUkSmanigodajIva paryApta saMkhyeyaguNa dravyArthatayA, unase bAdaranigodajIva paryApta asaMkhyeyaguNa pradezArthatayA, unase bAdaranigodajIva aparyApta asaMkhyeyaguNa pradezArthatayA, unase sUkSmanigodajIva aparyApta asaMkhyeyaguNa pradezArthatayA, unase sUkSmanigodajIva paryApta saMkhyeyaguNa pradezArthatayA, unase bAdaranigoda paryApta anaMtaguNa pradezArthatayA, unase bAdaranigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa pradezArthatayA, unase sUkSmanigoda aparyApta asaMkhyeyaguNa pradezArthatayA, unase sUkSmanigoda paryApta saMkhyeyaguNa prdeshaarthtyaa| ukta rIti se nigoda aura nigodajIvoM kA sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta kA alpabahutva dravyApekSA, pradezApekSayA aura dravya-pradezApekSayA batAyA gayA hai| isa prakAra chaha prakAra ke saMsArasamApanakoM kI paMcamI pratipatti pUrNa huii| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptavidhAkhyA SaSTha pratipatti 225. tattha NaM jete evamAhaMsu-'sattavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA' te evamAhaMsu, taM jahA-neraiyA tirikkhA tirikkhajoNiNIo maNussA maNussIo devA deviio| neraiyassa ThiI jahaNNeNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| tirikkhajoNiyassa jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM, evaM tirikkhajoNiNIevi, maNussANavi, mnnussiinnvi| devANaM ThiI jahA NeraiyANaM, devINaM jahaNNeNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM pnnpnnpliovmaaiN| neraiya-deva-devINaM jAceva ThiI sAceva sNcitttthnnaa| tirikkhajoNiyANaM jahantreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtakAla, tirikkhajoNiNINaM jahanneNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAiM puvvkoddipuhuttmbbhhiyaaii| evaM maNussassa mnnussiievi| Neraiyassa aMtaraM jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| evaM savvANaM tirikkhjonniyvjjaannN|tirikkhjonniyaannN jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM saatiregN| appAbahuyaM-savvatthovAo maNussIo, maNussA asaMkhejaguNA, neraiyA asaMkhejaguNA, tirikkhajoNiNIo asaMkhejaguNAo, devA asaMkhejaguNA, devIo saMkhejjaguNAo, tirikkhajoNiyA annNtgunnaa| . settaM sattavihA saMsArasamAvaNNagA jiivaa| 225. jo aisA kahate haiM ki saMsArasamApannakajIva sAta prakAra ke haiM, unake anusAra ve sAta prakAra ye haiM-nairayika, tiryaMca, tirazcI (tiryakstrI ), manuSya, mAnuSI, deva aura devii| nairiyaka kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| tiryakyonika kI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama hai| tiryakstrI , manuSya aura manuSyastrI kI bhI yahI sthiti hai| devoM kI sthiti nairayika kI taraha jAnanA cAhiye aura deviyoM kI sthiti jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa pacapana palyopama hai| . nairayika aura devoM kI tathA deviyoM kI jo bhavasthiti hai, vahI unakI saMciTThaNA (kAyasthiti) hai| tiryaMcoM kI jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa anantakAla hai| tiryastriyoM kI saMciTThaNA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTipRthakatva adhika tIna palyopama hai| isI prakAra manuSyoM aura manuSyastriyoM kI bhI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptavidhAkhyA SaSTha pratipatti ] saMciTThaNA jAnanI cAhie / nairayikoM kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla (anantakAla ) hai / tiryakyonikoM ko chor3akara sabakA antara ukta pramANa hI kahanA cAhie / tiryakyonikoM kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropamazatapRthaktva hai| [ 153 alpabahutva-sabase thor3I mAnuSI striyA~, unase manuSya asaMkhyAtaguNa, unase nairayika asaMkhyeyaguNa, unase tiryak striyA~ asaMkhyeyaguNa, unase deva asaMkhyeyaguNa, unase deviyAM saMkhyAtaguNa aura unase tiryakyonika anantaguNa haiM / yaha saptavidhi saMsArasamApannaka pratipatti samApta huI / vivecana - saptavidhapratipatti ke anusAra saMsArasamApannaka jIva sAta prakAra ke haiM- nairayika, tiryakyonika, tiryakstrayA~, manuSya, mAnuSI striyA~, deva aura deviyAM / ina sAtoM kI sthiti, saMciTThaNA, antara aura alpabahutva isa sUtra meM pratipAdita hai / sthiti - nairaki kIsthiti jaghanya dasahajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai / tiryakyonika, tiryakyonikastriyAM, manuSya aura manuSyastriyAM, inakI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama hai / devoM kI sthiti jaghanya dasahajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama hai / deviyoM kI sthiti jaghanya dasahajAra varSa aura utkRSTa pacapana palyopama kI hai| yaha sthiti aparigRhitA IzAnadeviyoM kI apekSA se hai / saMciTTaNA - nairayikoM kI, devoM kI aura deviyoM kI jo bhavasthiti hai, vahI unakI saMciTThaNAkAyasthiti jAnanI caahie| kyoMki nairayika aura deva marakara anantarabhava meM nairayika yA deva nahIM hote / tiryakyonikoM kI saMciTThaNA jaghanya antarmuhUrta ( itane samaya bAda anyatra utpanna honA saMbhava hai) aura utkRSTa anantakAla hai| vaha anantakAla ananta utsarpiNI - avasarpiNIpramANa (kAlamArgaNA kI apekSA se) hai tathA kSetramArgaNA kI apekSA asaMkhyeya lokAkAzapradezoM ko pratisamaya eka-eka ke apahAra karane para jitane samaya meM ve khAlI hoM utanAkAla samajhanA cAhie tathA asaMkhyeya- pudgalaparAvartapramANa vaha anantakAla hai| AvalikA ke asaMkhyeyabhAga meM jitane samaya haiM utane ve pudagalaparAvarta jAnanA cAhie / tiryaMcastriyoM kI saMciTThaNA (kAyasthiti) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama hai / nirantara pUrvakoTi AyuSyavAleM sAta bhava aura AThaveM bhava meM devakUrU Adi meM utpanna hone kI apekSA se hai| manuSya aura manuSyastrI sambandhI kAryasthiti bhI yahI samajhanI caahie| antara- nairayika kA antara jaghanya antarmuhUrta hai| yaha naraka se nikala kara tiryag yA manuSya garbha meM azubha adhyavasAya se marakara nakara meM utpanna hone kI apekSA se samajhanA caahie| utkarSa se anantakAla hai / yaha anantakAla vanaspatikAla samajhanA caahie| naraka se nikalakara anantakAla vanaspati meM rahakara phira naraka meM utpanna hone kI apekSA hai / tiryakyonika kA jaghanya antara antarmuhUrta hai aura utkarSa se sAdhika sAgaropamazatapRthaktva (do Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] [ jIvAjIvAbhigamasUtra sau se lekara nau sau sAgaropama) hai / tiryakyonikI, manuSya, mAnuSI tathA deva, devI sUtra meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla kA antara hai / alpabahutva - sabase thor3I manuSyastriyAM hai, kyoMki ve katipaya koTikoTipramANa haiN| unase manuSya asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki sammUrchima manuSya zreNI ke asaMkhyeyapradezarAzipramANa haiN| unase tiryaMcastriyAM asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki mahAdaNDaka meM jalacara tiryakyonikiyoM se vAna - vyantara- jyotiSka deva bhI saMkhyeyaguNa kaha gaye haiN| unase deviyAM asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve devoM se battIsa guNa haiN| unase tiryaMca anantaguNa haiM, kyoMki vanaspatijIva ananta haiM / // iti SaSTha pratipatti // ****** 1. " battIsaguNA battIsarUva-ahiyAo hoMti devANaM devIo" iti vacanAt / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTavidhAkhyA saptama pratipatti 226. tattha NaM jete evamAhaMsu - 'aTThavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA' te evamAhaMsupaDhamasamayaneraiyA, apaDhamasamayaneraiyA, paDhamasamayatirikkhajoNiyA, apaDhamasamayatirikkha - joNiyA, paDhamasamayamaNussA, apaDhamasamayamaNussA, paDhamasamayadevA, apaDhamasamayadevA / paDhamasamayaneraiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA ! jahanneNaM ekvaM samayaM, ukkoseNaM ekvaM samayaM / apaDhamasamayaneraiyassa jahantreNaM dasavAsasahassAiM samaya- uNAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM samaya - uNAI / paDhamasamayatirikkhajoNiyassa jahanneNaM ekkaM samaya, ukkoseNaM ekkaM samayaM / apaDhamasamayatirikkhajoNiyassa jahanneNaM khuD DAgaM bhavaggahaNaM samaya- uNaM, ukkoseNaM tiNipaliovamAiM samaya - uNAI / evaM maNussANavi jahA tirikkhajoNiyANaM devANaM jahA NeraiyANaM ThiI / raiya- devANaM jA ceva ThiI sA ceva saMciTThaNA duvihANavi / paDhamasamayatirikkhajoNie NaM bhaMte / paDhamasamayatirikkhajoNietti kAlao kevaciraM hoI? goyamA ! jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNavi evaM samayaM / apaDhamasamayatirikkhajoNiyassa jahanneNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaya-UNaM, ukkoseNaM vaNassaikAlo / paDhamasamayamaNussANaM jahanneNaM ukkoseNaM ya ekkaM samayaM / apaDhamasamayamaNussANaM jahanneNaM khuD DAgaM bhavaggahaNaM samaya-UNaM ukko seNaM tinni paliovamAiM puvvakoDipuhuttamabbhahiyAiM samaya - UNAiM / 226. jo AcAryAdi aisA kahate haiM ki saMsArasamApannaka jIva ATha prakAra ke haiM, unake anusAra ye ATha prakAra isa taraha haiM - 1. prathamasamayanairayika, 2. aprathamasamayanairayika, 3. prathamasamayatiryagyonika, 4. aprathamamasamayatiryagyonika, 5. prathamasamayamanuSya, 6. aprathamasamayamanuSya, 7. prathamasamayadeva aura 8. aprathamasamayadeva / sthiti- bhagavan ! prathamasamayanairayika kI sthiti kitanI hai ? gautama! jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se bhI eka samaya / aprathamasamayanairayika kI jaghanya sthiti eka samaya kama dasa hajAra varSa aura utkarSa se eka samaya kama tetIsa sAgaropama kI hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] [jIvAjIvAbhigamasUtra prathamasamayatiryagyonika kI sthiti jaghanya eka samaya aura utkRSTa bhI eka samaya hai| aprathamasamayatiryagyonika kI jaghanya sthiti eka samaya kama kSullakabhavagrahaNa' hai aura utkRSTa sthiti eka samaya kama tIna palyopama hai| isI prakAra manuSyoM kI sthiti tiryagyonikoM ke samAna aura devoM kI sthiti nairayiko ke samAna kahanI caahie| nairayika aura devoM kI jo sthiti hai, vahI donoM prakAra ke (prathamasamaya-aprathamasamaya) nairayikoM aura devoM kI kAyasthiti (saMciTThaNA) hai| ___ bhagavan ! prathamasamayatiryagyonika usI rUpa meM kitane samaya taka raha sakatA hai| gautama! jaghanya eka samaya aura utkarSa se bhI eka samaya taka raha sakatA hai| aprathamasamayatiryagyonika jaghanya se eka samaya kama kSullakabhava aura utkRSTa se vanaspatikAla taka raha sakatA hai| prathama samaya manuSya jaghanya aura utkRSTa se eka samaya taka aura aprathamasamayamanuSya jaghanya se eka samaya kama kSullakabhavagrahaNa paryanta aura utkarSa se eka samaya kama pUrvakoTipRthakatva adhika tIna palyopama taka raha sakatA hai| 227. aMtaraM-paDhamasamayaNeraiyassa jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttamabbhahiyAI, ukkoseNaM vnnssikaalo| apaDhamasamayaNeraiyassa jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| ___ paDhamasamayatirikkhajoNie jahaNNeNaM do khuDDAgabhavaggahaNAiM samaya-UNAI, ukkoseNaM / vnnsikaalo| apaDhamasamayatirikkhajoNiyassa jahaNNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM samayAhiyaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM saatiregN| paDhamasamayamaNussassa jahaNNeNaM do khuDDAiM bhavaggahaNAI samaya-UNAI, ukkoseNaM vnnssikaalo| apaDhamasamayamaNussassa jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiMya, ukkoseNaM vnnssikaalo| devANaM jahA NeraiyANaM jahaNNeNaM dasavAsasahassAiM aMtomuhuttamabbhahiyAI, ukkoseNaM vnnssikaalo| apaDhamasamayadevANaM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| appAbahuyaM-etesi NaM bhaMte! paDhamasamayaNeraiyANaM jAva paDhamasamayadevANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA0? goyamA! savvatthovA paDhamasamayamaNussA, paDhamasamayaNeraiyA asaMkhejaguNA, paDhamasamayadevA asaMkhejaguNA, paDhamasamayatirikkhajoNiyA asaMkhejaguNA, apaDha masamayaneraiyANaM jAva apaDha masamayadevANaM evaM ceva appAbahu yaM, NavariM apaDhamasamayatirikkhajoNiyA aNaMtagaNA 1.256. AvalikAoM kA kSallakabhava hotA hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTavidhAkhyA saptama pratipatti] [157 etesiM paDhamasamayaneraiyANaM apaDhamasamayaNeraiyANaM ya kayare kayarehiMto appA0? savvatthovA paDhamasamayaNeraiyA, apaDhamasamayaneraiyA asNkhejgunnaa| evaM svve| paDhamasamayaNeraiyANaM jAva apaDhamasamayadevANa ya kayare kayarehito appA vA0? savvatthovA paDhamasamayamaNussA, apaDhamasamayamaNussA asaMkhejaguNA, paDhamasamayaNeraiyA asaMkhejaguNA, paDha masamayadevA asaMkhejjaguNA, paDha masamayatirikkhajoNiyA asaMkhejjaguNA, apaDhamasamayaneraiyA asaMkhejaguNA, apaDhamasamayadevA asaMkhejaguNA, apaDhamasamayatirikkhajoNiyA annNtgunnaa| settaM aTTavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa| aTThavihapaDivattI smttaa| 227. antaradvAra-prathamasamayanairayika kA jaghanya antara antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa hai, utkRSTa antara vanaspatikAla hai| * aprathamasamayanairayika kA jaghanya antara antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| prathamasamayatiryakyonika kA jaghanya antara eka samaya kama do kSullakabhavagrahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| . aprathamasamayatiryakyonika kA jaghanya antara samayAdhika eka kSullakabhavagrahaNa aura utkRSTa sAgaropamazatapRthaktva se kucha adhika hai| prathamasamayamanuSya kA jaghanya antara eka samaya kama do kSullakabhava hai, utkRSTa vanaspatikAla hai| aprathamasamayamanuSya kA antara jaghanya samayAdhika kSullakabhava hai aura utkRSTa vanaspatikAla hai| devoM ke sambandha meM nairayikoM kI taraha kahanA caahie| jaise ki prathamasamayadeva kA jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkarSa se vanaspatikAla hai| aprathamasamayadeva kA jaghanya antara antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| ___ alpabahutvadvAra-bhagavan ! prathamasamayanairayikoM yAvat prathamasamayadevoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e prathamasamayamanuSya, unase prathamayasamayanairayika asaMkhyeyaguNa, unase prathamasamayadeva asaMkhyeyaguNa, unase prathamasamayatiryakyonika asNkhyeygunn| aprathamasamayanairayikoM yAvat aprathamasamayadevoM kA alpabahutva ukta krama se hI hai, kintu aprathamasamayatiryakyonika anantaguNa kahane caahie| bhagavan ! prathamasamayanairayikoM aura apramasamayanairayikoM meM kauna kisase alpAdi haiM? gautama! Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] [jIvAjIvAbhigamasUtra sabase thor3e prathamasamayanairayika, unase aprathamasamayanairayika asaMkhyeyaguNa haiN| isI prakAra tiryakyonika, manuSya aura devoM ke prathamasamaya aura aprathamasamayoM kA alpabahutva kahanA caahie| bhagavan! prathamasamayanairayikoM yAvat aprathamasamayadevoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e prathamasamayamanuSya, unase aprathamasamayamanuSya asaMkhyeyaguNa, unase prathamasamayanairayika asaMkhyeyaguNa, unase prathamasamayadeva asaMkhyeyaguNa, unase prathamasamayatiryak yonika asaMkhyeyaguNa, unase aprathamasamayadeva asaMkhyeyaguNa, unase aprathamasamaya tiryakyonika anntgunn| isa prakAra ATha taraha ke saMsArasamApannaka jIvoM kA varNana huaa| aSTavidhapratipatti nAmaka sAtavIM pratipatti pUrNa huii| vivecana-isa saptamapratipatti meM ATha prakAra ke saMsArasamApannaka jIvoM kA kathana hai| nAraka, tiryagyonika, manuSya aura deva-ina cAra ke prathamasamaya aura aprathamasamaya ke rUpa meM do-do bheda kiye gaye, isa prakAra ATha bhedoM meM sampUrNa saMsArasamApannaka jIvoM kA samAveza kiyA hai| __jo apane janma ke prathamasamaya meM vartamAna haiM, ve prathamasamayanAraka Adi haiN| prathamasamaya ko chor3akara zeSa saba samayoM meM jo vartamAna haiM, ve aprathamasamayanAraka Adi haiN| ina AThoM bhedoM ko lekara sthiti, saMciTThaNA, antara aura alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| prathamasamayanairayika kI jaghanya aura utkRSTa bhavasthiti eka samaya kI hai, kyoMki dvitIya Adi samayoM meM vaha prathamasamaya vAlA rhtaa| aprathamasamayanairayika kI jaghanyasthiti eka samaya kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa ekasamaya kama tetIsa sAgaropama kI hai| tiryagyonikoM meM prathamasamaya vAloM kI jaghanya utkarSa sthiti eka samaya kI auraaprathamasamaya vAloM kI jaghanya sthiti eka samaya kama kSullakabhava aura utkarSa se ekasamaya kama tIna palyopama hai| isI prakAra manuSyoM ke viSaya meM tiryaMcoM ke samAna aura devoM ke sambandha meM nArakoM ke samAna bhavasthiti jAnanI caahie| saMciTThaNA-devoM aura nArakoM kI jo bhavasthiti hai, vahI unakI kAyasthiti (saMciTThaNA) hai, kyoMki deva aura nAraka marakara punaH deva aura nAraka nahIM hote| prathamasamayatiryagyonikoM kI jaghanya saMciTThaNA ekasamaya kI hai aura utkRSTa se bhI eka samaya kI hai| kyoMki tadanantara vaha prathamasamaya vizeSaNa vAlA nahIM rhtaa| aprathamasamayatiryagyonika kI jaghanya saMciTThaNA eka samaya kama kSullakabhavagrahaNa hai, kyoMki prathamasamaya meM vaha aprathamasamaya vizeSaNa vAlA nahIM hai, ataH vaha prathamasamaya kama karake kahA gayA hai| utkRSTa se vanaspatikAla arthAt anantakAla kahanA cAhie, jisakA spaSTIkaraNa pUrva meM kAlamArgaNA aura kSetramArgaNA se kiyA gayA hai| __ prathamasamayamanuSyoM kI jaghanya, utkRSTa saMciTThaNA ekasamaya kI hai aura aprathamasamayamanuSyoM kI jaghanya ekasamaya kama kSullakabhavagrahaNa aura utkRSTa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama meM eka Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTavidhAkhyA saptama pratipatti] [159 samaya kama saMciTThaNA hai| pUrvakoTi AyuSka vAle lagAtAra sAta bhava aura AThaveM bhava meM devakurU Adi meM utpanna hone kI apekSA se ukta saMciThThaNAkAla jAnanA caahie| antaradvAra-prathamasamayanairayika kA antara jaghanya se antarmuhUrta adhika dasahajAra varSa hai| yaha dasahajAra varSa kI sthiti vAle nairayika ke naraka se nikalakara antarmuhUrta kAlaparyanta anyatra rahakara phira naraka meM utpanna hone kI apekSA se he / utkarSa se anantakAla hai, jo naraka se nikalane ke pazcAt vanaspati meM anantakAla taka utpanna hone ke pazcAt punaH naraka meM utpanna hone kI apekSA se hai| __aprathamasamayanairayika kA jaghanya antara samayAdhika antarmuhUrta hai| yaha naraka se nikala kara tiryagarbha meM yA manuSyagarbha meM antarmuhUrta kAla taka rahakara punaH naraka meM utpanna hone kI apekSA se hai| prathamasamaya adhika hone se samayAdhikatA kahI gaI hai| kahIM para kevala antarmuhUrta hI kahA gayA hai| isa kathana meM prathama samaya ko bhI antarmuhUrta meM hI sammilita kara liyA gayA hai, ataH pRthak nahIM kahA gayA hai| utkarSa se antara vanaspatikAla hai| prathamasamayatiryakyonika meM jaghanya antara ekasamaya kama do kSullakabhavagrahaNa hai| ye kSullaka manuSyabhava grahaNa ke vyavadhAna se punaH tiryaMcoM meM utpanna hone kI apekSA se haiN| ekabhava to prathama-samaya kama tiryak-kSullakabhava aura dUsarA sampUrNa manuSya kA kSullakabhavagrahaNa hai| utkarSa se vanaspatikAla hai| usake vyatIta hone para manuSyabhava vyavadhAna se punaH prathamasamayatiryaMca ke rUpa meM utpanna hone kI apekSA hai| __ aprathamasamayatiryagyonika kA jaghanya antara samayAdhika kSullakabhavagrahaNa hai| yaha tiryakyonikakSulakabhavagrahaNa ke carama samaya ko adhikRta aprathamasamaya mAnakara usameM marane ke bAda manuSya kA kSullakabhavagrahaNa aura phira tiryaMca meM utpanna hone ke prathama samaya vyatIta ho jAne kI apekSA jAnanA caahie| utkarSa se sAdhika sAgaropamazatapRthaktva hai| devAdi bhavoM meM itane kAla taka bhramaNa ke pazcAt punaH tiryaMca meM utpanna hone kI apekSA se hai| manuSyoM kI vaktavyatA tiryak-vaktavyatA ke anusAra hI hai| kevala vahAM vyavadhAna tiryakbhava kA kahanA caahie| devoM kA kathana nairayikoM ke samAna hI hai| alpabahutva-prathama alpabahutva prathamasamayanairayikoM yAvat prathamasamayadevoM ko lekara kahA gayA hai jo isa prakAra hai sabase thor3e prathamasamayamanuSya haiN| ye zreNI ke asaMkhyeyabhAga meM rahe hue AkAza-pradezatulya haiN| unase prathamasamayanairayika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki eka samaya meM ye atiprabhUta utpanna ho sakate haiN| unase prathamasamayadeva asaMkhyeyaguNa haiM-vyantara jyotiSkadeva ekasamaya meM atiprabhUtatara utpanna ho sakate haiM / unase prathamasamayatiryaMca asaMkhyeyaguNa haiN| yahAM narakAdi tIna gatiyoM se Akara tiryaMca ke prathamasamaya meM vartamAna haiM, ve hI prathamasamayatiryaka haiM, zeSa nhiiN| ataH yadyapi pratinigoda kA asaMkhyeyabhAga sadA vigrahagati ke prathamasamayavartI hotA hai, to bhI nigodoM ke bhI tiryaktva hone se ve prathamasamayatiryaMca nahIM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] [jIvAjIvAbhigamasUtra haiN| ve inase saMkhyeyaguNa hI haiN| dUsarA alpabahutva aprathamasamayanairayikoM yAvat aprathamasamayadevoM ko lekara kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai sabase thor3e aprathamasamayamanuSya haiM, kyoMki ye zreNI ke asaMkhyeyabhAgapramANa hai| unase aprathamasamayanairayika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ye aMgulamAtra kSetra kI pradezarAzi ke prathamavargamUla meM dvitIyavargamUla kA guNA karane para jitanI pradezarAzi hotI hai, utanI zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza haiM, unake barAbara ve haiN| unase aprathamasamayadeva asaMkhyeyaMguNa haiM, kyoMki vyantara jyotiSkadeva bhI atiprabhUta haiN| unase aprathamasamaya tiryaMca anantaguNa haiM, kyoMki vanaspatikAya ananta haiN| tIsarA alpabahutva pratyeka nairayikAdikoM meM prathamasamaya aura aprathamasamaya ko lekara hai| vaha isa prakAra hai-sabase thor3e prathamasamayanairayika haiM, kyoMki eka samaya meM saMkhyAtIta utpanna hone para bhI stoka hI haiN| unase aprathamasamayanairayika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki yaha cirakAla-sthAyI hone se anya-anya bahuta samayoM meM atiprabhUta utpanna hote haiN| isa taraha tiryakyonika, manuSya aura devoM meM bhI kahanA caahie| vizeSatA yaha hai ki tiryakyonikoM meM aprathamasamayatiryagyonika anantaguNa kahane cAhie, kyoMki vanaspatijIva ananta haiN| cauthA alpabahutva prathamasamaya aura aprathamasamaya nArakAdi kA samuditarUpa meM kahA gayA hai| sabase thor3e prathamasamayamanuSya haiM, kyoMki eka samaya meM saMkhyAtIta utpanna hone para bhI stoka hI haiN| unase aprathamasamayamanuSya asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki cirakAlasthAyI hone se ve atiprabhUta upalabdha hote haiN| unase prathamasamayanairayika asaMkhyeyaguNa haiM, eka samaya meM atiprabhUta utpanna hone se| unase prathamasamayadeva asaMkhyeyaguNa haiM vayantara jyotiSkoM meM prabhUta utpanna hone se| unase prathamasamayatiryagyonika asaMkhyeyaguNa hai, kyoMki nArakAdi tInoM gatiyoM se Akara jIvoM kI utpatti hotI rahatI hai| unase aprathamasamayanairayika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ve aMgulamAtrakSetrapradezarAzi ke prathama vargamUla meM dvitIya vargamUla kA guNA karane para jo pradezarAzi hotI hai, utanI zreNIyoM meM jitanI pradezarAzi hai, usake tulya haiN| unase aprathamasamayatiryagyonika anantaguNa haiM, kyoMki vanaspatijIva ananta haiN| isa prakAra aSTavidhasaMsArasamApannakajIvoM kA kathana karane vAlI saptama pratipatti pUrNa huii| // iti saptama pratipatti // XXXXXX Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navavidhAkhyA aSTama pratipatti 228. tattha NaM jete evamAhaMsu-'NavavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA' te evamAhaMsupuDhavikkAiyA, AukAiyA, teukkAiyA, vAukkAiyA, vaNassaikAiyA, beiMdiyA, teiMdiyA, cariMdiyA, pNciNdiyaa| ThiI savvesiM bhaanniyvvaa| puDhavIkkAiyANaM saMciTThaNA puDhavikAlo jAva vaaukkaaiyaannN| vaNassaikAiyANaM vnnssikaalo| veiMdiyA teiMdiyA cauriMdiyA saMkheja kaalN| paMciMdiyANaM sAgarovamasahassaM saairegN| aMtaraM savvesiM annNtkaalN| vaNassaikAiyANaM asNkhejkaalN| appAvahugaM-savvatthovA paMciMdiyA, cauriMdiyA visesAhiyA, teiMdiyA visesAhiyA, beiMdiyA visesAhiyA, teukkAiyA asaMkhejaguNA, puDhavikAiyA AukAiyA vAukAiyA visesAhiyA, vaNassaikAiyA annNtgunnaa| settaM NavavidhA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa| NavavihapaDivatti smttaa| 228. jo nau prakAra ke saMsArasamApannaka jIvoM kA kathana karate haiM, ve aisA kahate haiM--1. pRthvIkAyika, 2. apkAyika, 3. tejaskAyika, 4. vAyukAyika, 5. vanaspatikAyika, 6. dvIndriya, 7. trIndriya, 8. caturindriya aura 9. pNcendriy| sabakI sthiti kahanI caahie| pRthvIkAyikoM kI saMciTThaNA pRthvIkAla hai, isI taraha vAyukAya paryanta kahanA caahie| vanaspatikAya kI saMciTThaNA anantakAla (vanaspatikAla) hai| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya kI saMciTThaNA saMkhyeya kAla hai aura paMcendriyoM kI saMciTThaNA sAdhika hajAra sAgaropama hai| sabakA antara anantakAla hai| kevala vanaspatikAyikoM kA antara asaMkhyeyakAla hai| alpabahutva meM sabase thor3e paMcendriya haiM, unase caturindriya vizeSAdhika haiM, unase trIndriya vizeSAdhika haiM, unase dvIndriya vizeSAdhika haiM, unase tejaskAyika asaMkhyeyaguNa haiM, unase pRthvIkAyika, apkAyika, vAyukAyika kramazaH vizeSAdhika haiM aura unase vanaspatikAyika anantaguNa haiN| isa taraha navavidha saMsArasamApannakoM kA kathana pUrA huaa| navavidha pratipatti nAmaka aSTamI pratipatti Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra 162] pUrNa huii| vivecana - jo nau prakAra ke sasArasamApannakoM kA pratipAdana karate haiM, unake mantavya ke anusAra ve nau prakAra haiM - 1. pRthvIkAyika, 2. apkAyika, 3. tejaskAyika, 4. vAyukAyika, 5. vanaspatikAyika, 6. dvIndriya, 7. trIndriya, 8. caturindriya aura 9. paMcendriya / sthiti - inakI sthiti isa prakAra hai - sabakI jaghanyasthiti antarmuhUrta hai aura utkRSTasthiti meM pRthvIkA kI bAvIsa hajAra varSa, apkAya kI sAta hajAra varSa, tejaskAya kI tIna aharotra, vAyukAyika kI tIna hajAra varSa, vanaspatikAyikoM kI dasa hajAra varSa, dvIndriya kI bAraha varSa, trIndriya kI 49 dina, caturindriya kI chaha mAsa aura paMcendriya kI tetIsa sAgaropama haiM / saMciTThaNA- ina sabakI jaghanya saMciTThaNA (kAyasthiti) antarmuhUrta hai / utkarSa se pRthvIkAya kI asaMkhyeyakAla ( jisameM asaMkhyeya utsarpiNiyAM avasarpiNiyAM kAlamArgaNA se samAviSTa haiM tathA kSetramArgaNA se asaMkhyeya lokAkAzoM ke pradezoM ke apahArakAlapramANa kAla samAviSTa hai / ) isI taraha apkAyikoM, tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM kI bhI yahI saMciTThaNA kahanI caahie| vanaspatikAya kI saMciTThaNA anantakAla hai / isa anantakAla meM ananta utsarpiNiyAM avasarpiNiyAM samAviSTa haiM tathA kSetra se anantalokoM ke AkAzapradazoM kA apahArakAla tathA asaMkhyeyapudgalaparAvarta samAviSTa haiM / pudgalaparAvartoM kA pramANa AvalikA ke asaMkhyeyabhAgavartI samayoM ke barAbara hai| dvIndriya kI saMciTThaNA saMkhyeyakAla hai| trIndriya, caturindriya kI saMciTThaNA bhI saMkhyeyakAla hai / paMcendriya kI saMciTThaNA sAdhika hajAra sAgaropama hai| antaradvAra- pRthvIkAyika kA jaghanya antara antarmuhUrta hai aura utkarSa anantakAla hai / anantakAla kA pramANa pUrvavat jAnanA caahie| pRthvIkAya se nikalakara vanaspati meM anantakAla rahane ke pazcAt puna: pRthvIkAya meM utpanna hone kI apekSA se hai / isI prakAra apkAya, tejaskAya, vAyukAya, dvIndriya, trIndriya, caturindraya aura paMcendriyoM kA bhI antara jAnanA cAhie / vanaspatikAya kA jaghanya antara antarmuhUrta hai aura utkarSa se asaMkhyeyakAla hai / yaha asaMkhyeyakAla asaMkhyAta utsarpiNI- avasarpiNI rUpa Adi pUrvavat jAnanA cAhie / alpabahutvadvAra - sabase thor3e paMcendriya haiN| kyoMki ye saMkhyeya yojana koTI koTI pramANa viSkaMbhasUcI se pratarAsaMkhyeya bhAgavartI asaMkhyeya zreNIgata AkAzapradezarAzi ke barAbara haiN| unase caturindriya vizeSAdhika haiM, kyoMki inakI viSkaMbhasUcI prabhUta saMkhyeyayojana koTAkoTI pramANa hai| unase trIndriya vizeSAdhika haiM, kyoMki inakI viSkaMbhasUcI prabhUtatara saMkhyeyayojana koTAkoTI pramANa / unase dvIndriya vizeSAdhika haiM, kyoMki inakI viSkaMbhasUcI prabhutatara saMkhyeyayojana koTIkoTI pramANa hai| tejaskAyika asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki ye asaMkhyeya lokAkAzapradeza pramANa haiN| unase pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ye prabhUtAsaMkhyeya lokAkAzapradeza pramANa haiN| unase pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ye prabhUtAsaMkhyeya lokAkAzapradeza pramANa haiN| unase apakAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki prabhUtatarAsaMkhyeya lokAkAzapradeza pramANa haiN| unase vAyukAyika vizeSAdhika haiM, kyoMki ye prabhUtatamAsaMkhyeya lokAkAzapradeza pramANa haiN| unase vanaspatikAyika anantaguNa haiM, kyoMki ye ananta lokAkAzapradeza pramANa haiN| // iti navavidhapratipattirUpA aSTamI pratipatti // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavidhAkhyA navama pratipatti 229. tattha NaM jete evamAhaMsu 'dasavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA' te evamAhaMsu, taM jahA 1. paDhamasamayaegiMdiyA 2. apaDhamasamayaegiMdiyA 3. paDhamasamayabeiMdiyA 4. apaDhamasamayabeiMdiyA 5. paDhamasamayateiMdiyA 6. apaDhamasamayateiMdiyA 7. paDhamasamayacauriMdiyA .. 8.apaDhamasamayacauriMdiyA 9. paDhamasamayapaMciMdiyA 10. apaDhamasamaya pNciNdiyaa| paDhamasamayaegiMdiyassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM evaM samayaM, ukkoseNavi ekkaM smyN| apaDhamasamayaegiMdiyassa jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaya-UNaM, ukkoseNaM bAvIsaMvAsasahassAiM smy-uunnaaii| evaM savvesiM paDhamasamayikANaM jahaNNeNaM ekko samao, ukkoseNaM ekko smo| apaDhamasamayikANaM jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samaya-UNaM, ukkoseNaM jA jassa ThiI sA samaya-UNA jAva paMciMdiyANaM tettIsaM sAgarovamAiM smy-uunnaaii| - saMciT ThaNA paDhamasamaiyassa jahaNNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM evaM samayaM / apaDhamasamayikANaM jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggaM bhaggahaNaM samaya-UNaM, ukkoseNaM egiMdiyANaM vnnssikaalo| beiMdiya-teiMdiya-cauridiyANaM sNkhejkaalN| paMceMdiyANaM sAgarovamasahassaM saatiregN| __229. jo AcAryAdi dasa prakAra ke saMsArasamApanaka jIvoM kA pratipAdana karate haiM, ve una jIvoM ke dasa prakAra isa taraha kahate haiM 1. prathamasamayaekendriya 2. aprathamasamayaekendriya 3. prathamasamayadvIndriya 4. aprathamasamayadvIndriya 5. prathamasamayatrIndriya 6. aprathamasamayatrIndriya 7. prathamasamayacaturindriya 8. aprathamasamayacaturindriya 9. prathamasamayapaMcendriya 10. aprathamasamayapaMcendriya bhagavan ! prathamasamayaekendriya kI sthiti kitanI hai? gautama! jaghanya eka samaya aura utkRSTa bhI Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] [jIvAjIvAbhigamasUtra eka samaya hai| aprathamasamayaekendriya kI jaghanya eka samaya kama kSullaka-bhavagrahaNa aura utkarSa se bhI eka samaya kama bAvIsa hajAra varSa / isa prakAra saba prathamasamayikoM kI jaghanya se eka samaya aura utkarSa se bhI eka samaya kI sthiti kahanI caahie| aprathamasamaya vAloM kI sthiti jaghanya se eka samaya kama kSullakabhava aura utkarSa se jisakI jo sthiti kahI gaI hai, usameM eka samaya kama karake kathana karanA cAhie yAvat paMcendriya kI ekasamaya kama tetIsa sAgaropama kI sthiti hai| __ prathamasamayavAloM kI saMciTThaNA (kAyasthiti) jaghanya se eka samaya aura utkarSa se bhI eka samaya hai| aprathamasamayavAloM kI jaghanya se eka samaya kama kSullakabhavagrahaNa aura utkarSa se ekendriyoM kI vanaspatikAla aura dvIndriya-trIndriya-caturindriyoM kI saMkheyakAla evaM paMcendriyoM kI sAdhika hajAra sAgaropama paryanta saMciTThaNA (kAryasthiti) hai| 230. paDhamasamayaegiMdiyANaM ke vaiyaM aMtaraM hoi? goyamA! jahaNNaNaM do khuDDAgabhavaggahaNAiM samaya-UNAI, ukkoseNaM vnnssikaalo|apddhmsmyegiNdiyaannN aMtara jaha NNaNaM khuDDAgabhavaggahaNaM samayAhi yaM, ukkoseNaM do sAgarovamasahassAI sNkhejvaasmbbhhiyaaiN| sesANaM savvesiM paDhamasamayikANaM aMtaraM jahaNNeNaM khuDDAI bhavaggahaNAI samaya-UNAiM, ukkoseNaM vsnnssikaalo| apaDhamasamayikANaM sesANaM jahaNNeNaM khaDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM ukkoseNaM vnnssikaalo| paDhamasamayANaM savvesiM savvatthovA paDhamasamayapaMceMdiyA, paDhamasamayacauriMdiyA / visesAhiyA, paDhamasamayateiMdiyA visesAhisA, paDhamasamayabeiMdiyA visesAhiyA, paDhamasamayaaigiMdiyA visesaahiyaa| evaM apaDhamasamayikAvi NavariM apaDhamasamayaegiMdiyA annNtgunnaa| doNhaM appabahuyaM-savvatthovA paDhamasamayaegiMdiyA, apaDhamasamayaegiMdiyANaM annNtgunnaa| sesANaM savvatthovA paDhamasamayikA, apaDhamasamayikA asNkhejgunnaa| eesi gaM bhaMte! paDhamasamayaegiMdiyANaM apaDhamasamayaegiMdiyANaM jAva apaDhamasamayapaMciMdiyANa ya kayare kayarehiMto appA vA, bahuA vA, tullA vA, visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA paDhamasamayapaMciMdiyA, paDhamasamayacauriMdiyA visesAhiyA, paDhamasamayateiMdiyA visesAhiyA evaM heTThAmuhA jAva paDhamasamayaegiMdiyA visesAhiyA, apaDhamasamayapaMcidiMyA asaMkhejaguNA, apaDhamasamayacauriMdiyA visesAhiyA jAva apaDhamasamayaegiMdiyA annNtgunnaa| settaM dasavihA saMsArasamAvaNNagA jIvA pnnnnttaa| settaM sNsaarsmaavnnnngjiivaabhigme| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavidhAkhyA navama pratipatti] [165 ___230. bhagavan! prathamasamayaekendriyoM kA antara kitanA hotA hai? gautama! jaghanya se samaya kama do kSullakabhavagrahaNa aura utkRSTa vanaspatikAla hai| aprathamasamayaekendriya kA jaghanya antara ekasamaya adhika eka kSullakabhava hai aura utkRrSa se saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama hai| zeSa saba prathamasamayikoM kA antara jaghanya se eka samaya kama do kSullakabhavagrahaNa hai aura utkarSa se vanaspatikAla hai| zeSa aprathamasamayikoM kA jaghanya antara samayAdhika eka kSullakabhavagrahaNa hai aura utkarSa se vanaspatikAla hai| saba prathamasamayikoM meM sabase thor3e prathamasamaya paMcendriya haiM, unase prathamasamayacaturindriya vizeSAdhika haiM, unase prathama samayatrIndriya vizeSAdhika haiM, unase prathamasamayadvIndriya vizeSAdhika haiM aura unase prathamasamayaekendriya vizeSAdhika haiN| isI prakAra aprathamasamayikoM kA alpabahutva bhI jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki aprathamasamayaekendriya anantaguNa hai| donoM kA alpabahutva-sabase thor3e prathamasamayaekendriya, unase aprathamasamayaekendriya anantaguNa haiN| zeSa meM sabase thor3e prathamasamaya vAle haiM aura aprathamasamaya vAle asaMkhyeyaguNa haiN| bhagavana! ina prathamasamayaekendriya, aprathamasamayaekendriya yAvat aprathamasamayapaMcendriyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e prathamasamayapaMceMndriya, unase prathamasamayacaturindriya vizeSAdhika, unase prathamasamayatrIndriya vizeSAdhika, unase prathamasamayadvIndriya vizeSAdhika, unase prathamasamayaekendriya, vizeSAdhika, unase aprathamasamayapaMcendriya asaMkhyeyaguNa, unase aprathamasamayacaturindriya vizeSAdhika, unase aprathamasamayatrIndriya vizeSAdhika, unase aprathamasamayadvIndriya vizeSAdhika, unase aprathamasamaya ekendriya anantaguNa haiN| - isa prakAra dasa prakAra ke saMsArasamApanaka jIvoM kA kathana pUrNa huaa| isa prakAra saMsArasamApannakajIvAbhigama kA varNana pUrA huaa| vivecana-prastuta pratipatti meM saMsArasamApannaka jIvoM ke dasa bheda kahe gaye haiM, jo ekandriya se lagAtAra paMcendriyoM ke prathamasamaya aura aprathamasamaya rUpa meM do-do bheda karane para prApta hote haiN| prathamasamayaekendriya ve haiM jo ekendriyatva ke prathamasamaya meM vartamAna haiM, zeSa ekendriya aprathamasamayaekendriya haiN| isI taraha dvIndriyAdi ke sambandha meM bhI jAnanA caahie| ukta dasoM kI sthiti, saMciTThaNA, antara aura alpabahutva isa pratipatti meM pratipAdita hai| sthiti-prathamasamayaekendriya kI jaghanya aura utkRSTa sthiti eka samaya kI haiM, kyoMki dUsare samayoM meM vaha prathamasamaya vAlA nahIM rhtaa| isI prakAra prathamasamaya vAle dvIndriyoM Adi ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| aprathamasamayaekendriya kI sthita jaghanya se eka samaya kama kSullakabhava (256 AvalikA-pramANa) hai| ekasamaya kama kahane kA tAtparya yaha hai ki prathamasamaya meM vaha aprathamasamaya vAlA nahIM hai| utkarSa meM eka samaya kama bAvIsa hajAra varSa kI sthiti hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra aprathamasamayadvIndriya meM jaghanyasthiti samayakama kSullakabhavagrahaNa aura utkRSTa samayakama bAraha varSa, aprathamasamayatrIndriyoM kI jaghanyasthiti samaya kama kSullakabhava aura utkRSTa samayakama 49 ahorAtra hai| aprathamasamayacaturindri kI jaghanya sthiti samayona kSullakabhava aura utkRSTa samayona chahamAsa hai / aprathamasamayapaMcendriyoM kI jaghanya sthiti samayona kSullakabhava aura utkRSTa samayona tetIsa sAgaropama hai / sarvatra samayonatA prathamasamaya se hIna samajhanA caahie| 166 ] saMciNA (kAyasthiti ) - prathamasamayaekendriya usI rUpa meM eka samaya taka rahatA hai| isake bAda prathamasamaya vAlA nahIM rhtaa| isI taraha prathamasamayadvIndriyAdi ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / aprathamasamayaekendriya jaghanya se eka samaya kama kSullakabhavagrahaNa taka rahatA hai / phira anyatra kahIM utpanna ho sakatA hai| utkarSa se anantakAla taka rahatA hai| anantakAla kA spaSTIkaraNa pUrvavat ananta avasarpiNI-utsarpiNIkAla paryanta Adi jAnanA caahie| I aprathamasamayadvIndriya jaghanya samayona kSullakabhava, utkarSa se saMkhyekAla taka rahatA hai, phira avazya anyatra utpanna hotA hai / isI taraha aprathamasamayatrIndriya- caturindriya ke lie bhI samajhanA cAhie / aprathamasamayapaMcendriya jaghanya se samayona kSullakabhava aura utkarSa se adhika hajAra sAgaropama taka rahatA hai, kyoMki devAdibhavoM meM lagAtAra paribhramaNa karate hue utkarSa se itane kAla taka hI paMcendriya ke rUpa raha sakatA hai| antaradvAra-prathamasamayaekendriya kA antara jaghanya se samayona do kSullakabhava hai| ve kSullakabhava dvIndriyAdi bhavagrahaNa ke vyavadhAna se punaH ekendriya meM utpanna hone kI apekSA se haiN| jaise ki eka bhava to prathamasamaya kama ekendriya kA kSullakabhava aura dUsarA bhava dvIndriyAdi kA sampUrNa kSullakabhava isa taraha. samayona do kSullakabhava jAnane caahie| utkarSa se vanaspatikAla - anantakAla hai, jisakA spaSTIkaraNa pUrva meM batAyA jA cukA hai / itane kAla taka vaha aprathamasamaya hai, prathamasamaya nhiiN| kyoMki dvIndriyAdi meM kSullakabhava ke rUpa meM rahakara phira ekendriya rUpa meM utpanna hone para prathamasamaya meM prathamasamayaekendriya kahA jAtA hai / ata: utkRSTa antara vanaspatikAla kahA gayA hai| aprathamasamayaekendriya kA jaghanya antara samayAdhika kSullakabhavagrahaNa hai / usa ekendriyabhavagata caramasamaya ko adhika aprathamasamaya mAnakara usameM marakara dvIndriyAdi kSullakabhavagrahaNa kA vyavadhAna hone para phira ekendriya rUpa meM utpanna hone kA prathamasamaya bIta jAne para prApta hotA hai / itane kAla kA aprathamasamaekendriya kA antara prApta hotA hai / utkarSa se saMkhyeyavarSa adhika do hajAra sAgaropama kA antara ho sakatA hai / dvIndriyAdi bhavabhramaNa lagAtAra itane kAla taka hI sambhava 1 prathamasamayadvIndriya kA jaghanya antara samayojana do kSullakabhavagrahaNa hai / eka to prathamasamayahIna dvIndriya kA kSullakabhava aura dUsarA sampUrNa ekendriya-trIndriyAdi kA koI bhI kSullakabhavagrahaNa hai / isI prakAra prathamasamayatrIndriya, prathamasamayacaturindriya aura prathamasamayapaMcendriyoM kA antara bhI jAnanA cAhie / aprathamasamayadvIndriya kA jaghanya antara samayAdhika kSullakabhavagrahaNa hai / vaha anyatra kSullaka | bhava paryanta rahakara puna: dvIndriya ke rUpa meM utpanna hone kA prathamasamaya bIta jAne para prApta hotA hai / utkarSa se Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavidhAkhyA navama pratipatti] [167 anantakAla kA antara hai| yaha anantakAla pUrvavat ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM kA hotA hai Adi kathana karanA caahie| dvIndriyabhava se nikala kara itane kAla taka vanaspati meM rahakara punaH dvIndriya rUpa meM utpanna hone se prathamasamaya bIta jAne ke pazcAt yaha antara prApta hotA hai| isI taraha aprathamasamaya trIndriya, caturindriya aura paMcendriya kA jaghanya aura utkRSTa antara samajhanA caahie| alpabahutvadvAra-pahalA alpabahutva prathamasamayikoM ko lekara kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai sabase thor3e prathamasamayapaMcendriya haiM, kyoMki ve eka samaya meM thor3e hI utpanna hote haiN| unase prathamasamayacaturindriya vizeSAdhika haiM, kyoMki ve ekasamaya meM prabhUta utpanna hote haiN| unase prathamasamayatrIndriya vizeSAdhika haiM, kyoMki ve ekasamaya meM prabhUtatara utpanna hote haiN| unase prathamasamayadvIndriya vizeSAdhika haiM, kyoMki ve eka samaya meM meM prabhUtatama utpanna hote haiN| unase prathamasamayaekendriya vizeSAdhika haiN| yahAM jo dvIndriyAdi se nikalakara ekendriya rUpa meM utpanna hote haiM aura prathamasamaya meM vartamAna haiM ve hI prathamasamayaekendriya jAnanA cAhie, anya nhiiN| ve prathamasamayadvIndriyoM se vizeSAdhika hI haiM, asaMkhyeya yA anantaguNa nhiiN| dUsarA alpabahutva aprathamasamayikoM kA lekara kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai. sabase thor3e aprathamasamayapaMcendriya, unase aprathamasamayacaturindriya vizeSAdhika, unase aprathamasamayatrIndriya vizeSAdhika, unase aprathamasamayadvIndriya vizeSAdhika, unase aprathamasamayaekendriya anantaguNa haiN| tIsarA alpabahutva pratyeka ekendriyAdi meM prathamasamaya vAloM aura aprathamasamaya vAloM kI apekSA se hai| vaha isa prakAra hai--sabase thor3e prathamasamayaekendriya haiM, kyoMki dvIndriyAdi se Akara eka samaya meM thor3e hI utpanna hote hai| unase aprathamasamayaekendriya anantaguNa haiM, kyoMki vanaspatikAla ananta hai| dvIndriyoM meM sabase thor3e prathamasamayadvIndriya hai, unase aprathamasamayadvIndriya aMkhyeyaguNa haiM, kyoMki dvIndriya saba saMkhyA se bhI asaMkhyAta hI haiN| isI prakAra trIndriya, caturindriya, aura paMcendriyoM meM bhI prathamasamaya vAle kama haiM aura aprathamasamaya vAle asaMkhyAtaguNa haiN| cauthA alpabahutva ukta dasa bhedoM kI apekSA se kahA gayA hai| vaha isa prakAra hai sabase thor3e prathamasamayapaMcendriya, unase prathamasamayacaturindriya vizeSAdhika, unase prathamasamayatrIndriya vizeSAdhika, unase prathamasamayadvIndriya vizeSAdhika, unase prathamasamayaekendriya vizeSAdhika, unase aprathamasamayapaMcendriya asaMkhye yaguNa, unase aprathamasamayacaturindriya vizeSAdhika, unase aprathamasamayatrIndriya vizeSAdhika. unase aprathamasamayadvIndriya vizeSAdhika, unase aprathamasamayaekendriya anantaguNa haiN| ___ yukti spaSTa hI hai| isa prakAra dasavidhi pratipatti pUrNa huii| usake pUrNa hone se saMsArasamApannaka jIvAbhigama bhI pUrNa huaa| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama sarvajIva-dvividhavaktavyatA saMsArasamApannaka jIvoM kI dasa prakAra kI pratipattiyoM kA pratipAdana karane ke pazcAt aba sarvajIvAbhigama kA kathana kiyA jA rahA hai| isa sarvajIvAbhigama meM saMsArasamApannaka aura asaMsArasamApanaka-donoM ko lekara pratipAdita kiyA hai| 231. se kiM taM savvajIvAbhigame? savvajIvesu NaM imAo Nava paDivattIo evmaahijti| ege evamAhaMsu-duvihA savvajIvA paNNattA jAva dasavihA savvajIvA pnnnnttaa| tattha NaM je te evamAhaMsu-duvihA savvajIvA paNNattA, te evamAhaMsu, taM jahA-siddhA ya asiddhA y| siddhe NaM bhaMte! siddhetti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! saai-apjvsie| asiddhe NaM bhaMte! asiddhatti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! asiddhe duvihe paNNatte, taM jahA-aNAie vA apajjavasie, aNAie vA spjjvsie| siddhassa NaM bhatte! kevaikAlaM aMtaraM hoi? goyamA! sAiyassa apajavasiyassa Natthi aNtrN| asiddhe NaM bhaMte! kevaiyaM aMtara hoi? goyamA! aNAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM / aNAiyassa sapajjavasiyassa Natthi aNtrN| eesi NaM bhaMte! siddhANaM asiddhANa ya kayare kayarehiMto appA vA0? goyamA! savvatthovA siddhA, asiddhA annNtgunnaa| 231. bhagavan ! sarvajIvAbhigama kyA hai? gautama! sarvajIvAbhigama meM nau pratiyAMttiyAM kahI haiN| unameM koI aisA kahate haiM ki saba jIva do prakAra ke haiM yAvat dasa prakAra ke haiM / jo do prakAra ke saba jIva kahate haiM, ve aisA kahate haiM, yathA-siddha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [169 aura asiddh| bhagavan ! siddha, siddha ke rUpa meM kitane samaya taka raha sakatA hai? gautama! siddha sAdiaparyavasita hai, (ataH sadAkAla siddharUpa meM rahatA hai|) bhagavan ! asiddha, asiddha ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! asiddha jIva do prakAra ke anAdi-aparyavasita aura anaadi-spryvsit| (anAdi-aparyavasita asiddha sadAkAla asiddha rahatA hai aura anAdi-saparyavasita mukti-prApti ke pahale taka asaddharUpa meM rahatA hai|) bhagavan ! siddha kA antara kitanA? gautama! sAdi-aparyavasita kA antara nahI hotA hai| bhagavan ! asiddha kA aMtara kitanA hotA hai? gautama! anAdi-aparyavasita asiddha kA aMtara nahIM hotA hai| anAdi-saparyavasita kA bhI aMtara nahIM hotA hai| bhagavan ! ina siddhoM aura asiddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? gautama! sabase thor3e siddha unase asiddha anantaguNa haiN| vivecana-jaise saMsArasamApannaka jIvoM ke viSayoM meM nau prakAra kI pratipattiyAM kahI gaI haiM, vaise hI sarvajIva ke viSaya meM bhI nau pratipattiyAM kahI gaI haiN| sarvajIva meM saMsArI aura mukta, donoM prakAra ke jIvoM kA samAveza hotA hai| ataeva ina kahI jAne vAlI nau pratipattiyoM meM saba jIvoM kA samAveza hotA hai| ve nau pratipattiyAM isa prakAra haiM (1) koI kahate hai ki saba jIva do prakAra ke haiM, yathA-siddha aura asiddha / . (2) koI kahate hai ki saba jIva tIna prakAra ke haiM , yathA-samyagdRSTi , mithyAdRSTi aura smygmithyaadRsstti| (3) koI kahate hai ki saba jIva cAra prakAra ke haiM, yathA-manayogI, vacanayogI, kAyayogI aura ayogii| .. (4) koI kahate hai ki saba jIva pAMca prakAra ke haiM, yathA-nairayika, tiryaMca, manuSya, deva aura siddh| (5) koI kahate hai ki saba jIva chaha prakAra ke haiM, yathA-audArikazarIrI, vaikriyazarIrI, AhArakazarIrI, taijasazarIrI, kArmaNazarIrI aura ashriirii| (6) koI kahate hai ki saba jIva sAta prakAra ke haiM, yathA-pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, trasakAyika aura akaayik| (7) koI kahate hai ki saba jIva ATha prakAra ke haiM, yathA-matijJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI, kevalajJAnI, mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhNgjnyaanii| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] [ jIvAjIvAbhigamasUtra (8) koI kahate hai ki saba jIva nau prakAra ke haiM, yathA- ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindraya, nairayika, tiryaMca, manuSya, deva aura siddha / (9) koI kahate hai ki saba jIva dasa prakAra ke haiM, yathA- pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya aura atIndriya / ukta nau pratipattiyoM meM se pratyeka meM aura bhI vivakSA se anya bheda bhI kiye gaye haiM, jo yathAsthAna kahe jAyeMge / jo aisA pratipAdana karate haiM ki saba jIva do prakAra ke haiM, unakA mantavya haiM ki saba jIvoM kA samAveza siddha aura asiddha ina do bhedoM meM ho jAtA hai / jinhoMne ATha prakAra ke baMdhe hue karmoM ko bhasmIkRta kara diyA hai, ve siddha haiN|' arthAt jo karmabaMdhanoM se sarvathA mukta ho cuke haiM, ve siddha haiM / jo saMsAra ke evaM karma ke bandhanoM se mukta nahIM hue haiM, ve asiddha haiM / siddha sadA kAla nijasvarUpa meM ramaNa karate rahate haiM, ataH unakI kAlamaryAdArUpa bhavasthiti nahIM kahI gaI hai| unakI kAyasthiti arthAt siddhatva ke rUpa meM unakI sthiti sadA kAla rahatI hai| siddha sAdi - aparyavasita haiM / arthAt saMsAra se mukti ke samaya siddhatva kI Adi hai aura siddhatva kI kabhI cyuti na hone se aparyavasita haiM / asiddha do prakAra ke haiM- anAdi- aparyavasita aura anAdi spryvsit| jo abhavya hone se yA tathAvidha sAmagrI ke abhAva se kabhI siddha nahIM hogA, vaha anAdi- aparyavasita asiddha hai| jo siddhi ko prApta karegA vaha anAdi - saparyavasita hai, arthAt anAdi saMsAra kA anta karane vAlA hai| jaba taka vaha mukti nahIM prApta kara letA, taba taka asiddha, asiddha ke rUpa meM rahatA hai / 1 siddha siddhatva se cyuta hokara phira siddha nahIM banate, ataeva unameM antara nahIM hai / ve sAdi aura aparyavasita haiM, ataH antara nahIM hai| asiddhoM meM jo anAdi- aparyavasita haiM, unakA asiddhatva kabhI chUTegA hI nahIM, ataH antara nahIM hai| jo anAdi saparyavasita haiM, unakA bhI antara nahIM haiM, kyoMki mukti se punaH AnA nahIM hotA / alpabahutvadvAra meM siddha thor3e hai aura asiddha anantaguNa haiM, kyoMki nigodajIva atiprabhUta haiM / 232. ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA saiMdiyA ceva aNiMdiyA ceva / saiMdie NaM bhaMte! saiMdietti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! saiMdie duvihe paNNatte, -aNAie vA apajjavasie, aNAie vA sapajjavasie / aNiMdie sAie vA apajjavasie, dohavi aMtaraM Natthi / savvatthovA aNiMdiyA, saiMdiyA aNaMtaguNA / ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA - sakAiyA ceva akAiyA ceva / evaM ceva / evaM sajogI ceva ajogI ceva taheva, 1. sitaM baddhamaSTaprakAraM karma dhmAtaM- bhasmIkRtaM yaiste siddhAH / - vRtiH Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama ] [ 171 ( evaM sallessA ceva alessA ceva, sasarIrA ceva asarIrA ceva / ) saMciTThaNaM aMtaraM appAbahuyaM jahA saiMdiyANaM / ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA - savedagA ceva avedagA ceva / savedae NaM bhaMte! savedaetti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! savedae tivihe paNNatte, taM jahA - aNAie apajjavasie, aNAie sapajjavasie, sAie sapajjavasie / tattha NaM jese sAie sapajjavasie se jahanneNaM aMtomuhuttaM akkoseNaM anaMtakAlaM jAva khettao avaDDhaM poggalapariyaTTaM desUNaM / aveyara NaM bhaMte! aveyaetti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! aveyae duvihe paNNatte, jahA - sAIe vA apajjavasie, sAie vA sapajjavasie / tattha NaM jese sAie sapajjavasie se jahaNaNeNaM ekvaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM / saveyagassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? aNAdiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM / aNAdiyassa sapajjavasiyassa natthi aMtaraM / sAdiyassa sapajjavasiyassa jahaNNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaM / aveyagassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM sAisa sajjavasiyassa jahantreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMtakAlaM jAva avaDDhaM pogapariyahaM deNaM / appAbahugaM - savvatthovA aveyagA, saveyagA anaMtaguNA / evaM sakasAI ceva akasAI ceva jahA saveyage taheva bhANiyavve / ahavA duvihA savvajIvA - salesA ya alesA ya jahA asiddhA siddhA / savvatthovA alesA, sasA anaMtaguNA / 232. athavA saba jIva do prakAra ke haiM, yathA-sendriya aura anindriya / bhagavan ! sendriya, sendriya ke rUpa gautama ! sendriya ke rUpa meM kAla se kAla se kitane samaya taka rahatA hai ? kitane samaya taka rahatA hai ? gautama ! sendriya jIva do prakAra ke haiM- anAdi- aparyavasita aura anAdi saparyavasita / anindriya meM saadi-apryvsit| donoM meM antara nahIM hai / sendriya kI vaktavyatA asiddha kI taraha aura anindriya ko vaktavyatA siddha kI taraha kahanI caahie| alpabahutva meM sabase thor3e anindriya haiM aura sendriya anantaguNa haiM / athavA do prakAra ke sarva jIva haiM - sakAyika aura akAyika / isI taraha sayogI aura ayogI (salezya aura alezya, sazarIra aura ashriir)| inakI saMciTThaNA, antara aura alpabahutva sendriya kI taraha jAnanA caahie| athavA saba jIva do prakAra ke hai- savedaka aura avedaka / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] [jIvAjIvAbhigamasUtra bhagavan ! savedaka kitane samaya taka savedaka rahatA hai? gautama! savedaka tIna prakAra ke haiM , yathAanAdi-aparyavasita, anAdi-saparyavasita aura saadi-spryvsit| inameM jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya se anatarmuhUrta aura utkRSTa se anantakAla taka rahatA hai yAvat vaha anantakAla kSetra se dezona apArdhapudgalaparAvarta hai| bhagavan ! avedaka, avedaka rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! avedaka do prakAra ke kahe gaye hai-sAdi-aparyavasita aura saadi-spryvsit| inameM jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya se ekasamaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai| bhagavan ! savedaka kA antara kitane kAla kA hai? gautama! anAdi-aparyavasita kA antara nahIM hotaa| anAdi-saparyavasita kA bhI antara nahIM hotaa| sAdi-saparyavasita kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta hai| bhagavan ! avedaka kA antara kitanA hai? gautama! sAdi-aparyavasita kA antara nahIM hotA, sAdisaparyavasita kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla hai yAvat dezona apaardhpudglpraavrt| alpabahutva-sabase thor3e avedaka haiM, unase savedaka anantaguNa haiN| isI prakAra sakaSAyika kA bhI kathana vaisA karanA cAhie jaisA savedaka kA kiyA hai| athavA do prakAra ke saba jIva hai-salezya aura aleshy| jaisA asiddhoM aura siddhoM kA kathana kiyA, vaisA inakA bhI kathana karanA cAhie yAvat sabase thor3e alezya haiM, unase salezya anantaguNa haiN| vivecana-prastuta sUtra meM sarvajIvAbhigama kI dvividha pratipatti kA anya-anya apekSAoM se prarUpaNa kiyA gayA hai| pUrvasUtra meM siddhatva aura asiddhatva ko lekara do bheda kiye the| isa sUtra meM sendriya-anindraya, sakAyika-akAyika, sayogI-ayogI, salezya-alezya, savedaka-avedaka aura sakaSAya-akaSAya ko lekara sarvajIvAbhigama kA dvaividhya batAyA hai| TIkAkAra ke anusAra sayogI-ayogI ke anantara hI salezya-alezya aura sazarIra-azarIra kA kathana haiM, jabaki mUlapATha meM salezya-alezya ke viSaya meM anta meM alaga sUtra diyA gayA hai| ___ sarvajIvoM ke ina do-do bhedoM meM upAdhi aura anopAdhikRta bheda haiN| karmajanya-upAdhi ke kAraNa sendriya, sakAyika, sayogI, salezya, savedaka aura sakaSAyika saMsArI jIva kahe gaye haiN| jabaki karmajanya upAdhi se rahita hone ke kAraNa anindriya, akAyika, ayogI. alezya aura akaSAyika siddha jIva kahe gaye haiN| ___ sendriya kI kAyasthiti aura antara asiddha kI vaktavyatA ke anusAra aura anindraya kI vaktavyatA siddha kI vaktavyatA ke anusAra kahanI caahie| vaha isa prakAra hai bhagavan ! sendriya ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! sendriya do prakAra ke haiM-anAdiaparyavasita aura anaadi-spryvsit| anindraya, anindriya ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [173 gautama! vaha sAdi-aparyavasita hai| bhagavan ! sendriya kA kAla se kitanA antara hai? gautama! anAdiaparyavasita kA antara nahIM hai; anAdi-saparyavasita kA bhI antara nahIM hai| anindriya kA antara kitanA hai? gautama! sAdi-aparyavasita kA antara nahIM hai? alpabahutva meM anindriya thor3e haiM aura sendriya anantaguNa haiM, kyoMki sendriya vanaspatijIva ananta haiN| isI taraha kI vaktavyatA sakAyika-akAyika, sayogI-ayogI, salezya-alezya aura sazarIraazarIra jIvoM ke viSaya meM bhI kahanI caahie| arthAt inakI saMciTThaNA (kAyasthiti), antara aura alpabahutva sendriya-anindriya kI taraha hI hai| savedaka-avedaka aura sakaSAyika-akaSAkiya ke sambandha meM vizeSatA hone se pRthak nirUpaNa hai| vaha isa prakAra hai__savedaka kI kAyasthiti batAte hue kahA gayA hai ki savedaka tIna prakAra ke hai-1. anAdiaparyavasita 2. anAdi-saparyavasita aura 3. saadi-spryvsit| unameM anAdi-aparyavasita savedaka yA to abhavya jIva haiM yA tathAvidha sAmagrI ke abhAva se mukti meM na jAne vAle jIva haiN| kyoMki kaI bhavya jIva bhI siddha nahIM hote| anAdi-saparyavasita savedaka vaha bhavya jIva hai, jo muktigAmI hai aura jisane pahale upazama zreNI prApta nahIM kI hai| sAdi-saparyavasita savedaka vaha hai jo bhavya muktigAmI hai aura jisane pahale upazama zreNI prApta kI hai| - inameM upazamazreNI ko prApta kara vedopazama ke uttarakAla meM avedakatva kA anubhava kara zreNI samApti para bhavakSaya se apAntarAla meM maraNa hone se athavA upazamazreNI se girane para punaH vedodaya ho jAne se savedaka ho gayA jIva sAdi-saparyavasita savedaka hai| isa sAdi-saparyavasita savedaka kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta hai| kyoMki zreNI kI samApti para savedaka ho jAne ke antarmuhUrta bAda punaH zreNI para car3hakara avedaka ho sakatA hai| yahAM zaMkA ho sakatI hai ki kyA eka janma meM do bAra upazama zreNI para car3hA jA sakatA hai? samAdhAna karate hue kahA gayA hai ki do bAda upazamazreNI ho sakatI hai, kintu eka janma meM upazamazreNI aura kSapakazreNI ye donoM zreNiyAM nahIM ho sakatI hai|2 / sAdi-saparyavasita savedaka kI utkRSTa kAyasthiti anantakAla hai| yaha anantakAla, kAlamArgaNA kI apekSA se ananta utsarpiNI rUpa hai tathA kSetramArgaNA se dezona apArddhapudgalaparAvarta hai / itane kAla ke bAda pUrvapratipanna upazamazreNI vAlA jIva Asannamukti vAlA hokara zreNI ko prApta kara avedaka ho sakatA anAdi-aparyavasita aura anAdi-saparyavasita kI saMciTThaNA nahIM hai| avedaka ke sambandha meM prazna kiye jAne para kahA gayA hai ki avedaka do prakAra ke haiM-sAdi 1. "bhavvANi Na sijhaMti kii|' iti vcnaat| 2. tathA cAha mUlaTIkAkAra:--"'naikasmin janmani upazamazreNI: kSapaka zreNizca jAyate, upazamazreNidvayaM tu bhvtyev|' Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] [jIvAjIvAbhigamasUtra aparyavasita (samayAnantara) kSINaveda vAle aura sAdi-saparyavasita upazAntaveda vaale| jo sAdi-saparyavasita avedaka hai unakI saMciTThaNA jaghanya eka samaya, upazamazreNI ko prApta kara vedopazamana ke eka samaya bAda maraNa hone para punaH savedaka hone kI apekSA se| utkarSa se antarmuhUrta, kyoMki upazamazreNI kA kAla itanA hI hai| isake bAda patana hone se niyamataH savedaka hotA hai| __anAdi-aparyavasita savedaka kA antara nahIM hai, kyoMki aparyavasita hone se usa bhAva kA kabhI tyAga nahIM hotaa| anAdi-saparyavasita savedaka kA bhI antara nahIM hotA, kyoMki anAdi saparyavasita apAntarAla meM upazama zreNI na karake bhAvI kSINavedI hotA hai| kSINavedI ke punaH savedaka hone kI sambhAvanA nahIM haiM, kyoMki usameM pratipAta nahIM hotaa| sAdi-saparyavasita savedaka kA antara jaghanya eka samaya hai, kyoMki dUsarI bAra upazamazreNI pratipanna kA vedopazamana ke anantara samaya meM kisI kA maraNa sambhava hai| utkarSa se antarmuhUrta hai, kyoMki dUsarI bAra upazamazreNI pratipanna kA vedopazamana hone para zreNI kA antarmuhUrta kAla samApta hone para punaH savedakatva saMbhava hai| __ avedakasUtra meM sAdi-aparyavasita avedaka kA antara nahIM hai, kyoMki kSINaveda vAlA jIva punaH savedaka nahIM hotaa| sAdi-saparyavasita avedaka kA antara jaghanya se antarmuhUrta hai, kyoMki upazamazreNI kI samApti para savedaka hone para punaH antarmuhUrta meM dUsarI bAra upazamazreNI para car3hakara avedakatva sthiti ho sakatI hai| utkarSa se antara anantakAla hai| vaha anantakAla ananta utsarpiNI-avasarpiNI rUpa hai tathA kSetra se apArdhapudgalaparAvarta hai, kyoMki eka bAra upazamazreNI prApta kara vahAM avedaka hokara zreNI samApti para punaH savedaka hone kI sthiti meM itane kAla ke anantara punaH zreNI ko prApta kara avedaka ho sakatA hai| inakA alpabahutva pUrvavat jAnanA cAhiye, arthAt avedaka thor3e aura savedaka anantaguNa haiM, vanaspatijIvoM kI anantatA kI apekSA se| sakaSAyika aura akaSAyika jIvoM ke viSaya meM yahI savedaka aura avedaka kI vaktavyatA kahanI caahie| 233. ahavA duvihA savvajIvA paNNattA-vANI ceva aNNANI cev| NANI NaM bhaMte! kAlao kevaciraM hoi? goyamA! NANI duvihe paNNatte-sAIe vA apajavasie sAIe vA spjvsie| tattha NaM jese sAIe sapajjavasie se jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM chAvaTTisAgarovamAiM saairegaaii| aNNANI jahA svedyaa| NANissa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhUttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM avaDaM poggalapariyaTTe desUNaM / aNNANiyassa doNhavi AillANaM Natthi aMtaraM, sAiyassa sapajavasiyassa jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM chAvaTThisAgarovamAiM saairegaaii| appAbahuyaM-savvatthovA NANI, aNNANI annNtgunnaa| ahavA duvihA savvajIvA paNNattA-sAgArovauttA ya aNAgArovauttA y| saMciTThaNA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama ] [ 175 aMtaraM ya jahaNNeNaM ukkoseNavi aMtomuhuttaM / appAbahuyaM savvatthovA aNAgArovauttA, sAgArovauttA saMkhejjaguNA / 233. athavA saba jIva do prakAra ke hai - jJAnI aura ajJAnI / bhagavan ! jJAnI, jJAnIrUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama! jJAnI do prakAra ke haiM - sAdi- aparyavasita aura saadi-spryvsit| inameM jo sAdisaparyavasita haiM ve jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakate haiM / ajJAnI ke lie vahI vaktavyatA hai jo pUrvokta savedaka kI hai| 1 jJAnI kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla, jo dezona apArdhapudgalaparAvarta rUpa hai / Adi ke do ajJAnI - anAdi- aparyavasita aura anAdi - saparyavasita ajJAnI kA antara nahI hai / sAdi - saparyavasita ajJAnI kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai| alpabahutvaM meM sabase thor3e jJAnI, unase ajJAnI anantaguNa haiM / athavA do prakAra ke saba jIva hai - sAkAra - upayoga vAle aura anAkAra - upayoga vaale| inakI saMciTThaNA aura antara jaghanya aura utkRSTa se antarmuhUrta hai / alpabahutva meM anAkAra - upayoga vAle thor3e haiM, unase sAkAra - upayoga vAle saMkhyeyaguNa hai / vivecana - jJAnI aura ajJAnI kI apekSA se saba jIvoM kA dvaividhya isa sUtra meM kahA gayA hai| jJAnI se yahAM samyagjJAnI artha abhipreta hai aura ajJAnI se mithyAjJAnI artha samajhanA caahie| jJAnI do prakAra ke haiM - sAdi - aparyavasita aura sAdi- saparyavasita / kevalI sAdi- aparyavasita haiM, kyoMki kevalajJAna sAdi-ananta / matijJAnI Adi - saparyavasita haiM, kyoMki matijJAna Adi chAdmasthika hone se sAdisAnta haiN| inameM jo sAdi - saparyavasita jJAnI hai, vaha jaghanya se antarmuhUrta kAla taka aura utkRSTa se chiyAsaTha sAgaropama taka rahatA / samyaktva kI jaghanyasthiti antarmuhUrta hai isa apekSA meM samyaktvadhArI jJAnI kI jaghanyasthiti antarmuhUrta batAyI hai / samyagdarzana kA utkRSTa kAla chiyAsaTha sAgaropama se kucha adhika hai, ataH jJAnI kI utkRSTa saMciTThaNA chiyAsaTha sAgaropama se kucha adhika batAI hai| yaha sthiti samyaktva se gire binA vijayAdi meM jAne kI apekSA se hai / jaisA ki bhASya meM kahA hai ki do bAra vijayAdi vimAna meM athavA tIna bAra acyuta devaloka meM jAne se chiyAsaTha sAgaropama kAla aura manuSya ke bhavoM kA kAla sAdhika se ginane se ukta sthiti banatI hai / ajJAnI kI saMciTThaNA batAte hue kahA gayA hai ki ajJAnI tIna prakAra ke haiM - anAdi - aparyavasita, anAdi-saparyavasita aura saadi-spryvsit| anAdi - aparyavasita ajJAnI vaha hai jo kabhI mokSa meM nahI jaayegaa| anAdi-saparyavasita ajJAnI vaha hai jo anAdi - mithyAdRSTi samyaktva pAkara aura usase apratipatita 1. " samyagdRSTerjJAnaM mithyAdRSTerviparyAsaH" iti vacanAt / 2. do vAre vijayAisu gayassa tinni'accue ahava tAI / are gaM narabhaviyaM nANA jIvANa savvaddhA // - bhASyagAthA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] [jIvAjIvAbhigamasUtra hokara kSapaka zreNI ko prApta kregaa| sAdi-saparyavasita ajJAnI vaha hai jo samyagdRSTi banakara mithyAdRSTi bana gayA ho| aisA ajJAnI jaghanya se antarmuhUrtakAla usameM rahakara phira samyagdRSTi bana sakatA hai, isa apekSA se usakI saMciTThaNA jaghanya antarmuhUrta kahI hai aura utkarSa se anantakAla hai, jo ananta utsarpiNI aura avasarpiNI rUpa hai tathA kSetra se dezona apArdhapudgalaparAvarta hai| ___antaradvAra-sAdi-aparyavasita jJAnIkA antara nahIM hotA, kyoMki aparyavasita hone se vaha kabhI usa rUpa kA tyAga nahIM krtaa| sAdi-saparyavasita jJAnI kA antara jaghanya antarmuhUrta hai| itane kAla taka mithyAdarzana meM rahakara phira jJAnI ho sakatA hai| utkarSa se anantakAla (ananta utsarpiNIavasarpiNI rUpa) hai, jo kSetra se dezona apArdhapudgalaparAvarta rUpa hai| kyoMki samyagdRSTi, samyaktva se girakara itane kAla taka mithyAtva kA anubhava karake avazya hI phira samyaktva pAtA hai| ajJAnI kA antara batAte hue kahA hai ki anAdi-aparyavasita ajJAnIkA antara nahIM hai, kyoMki vaha aparyavasita hone se usa bhAva kA tyAga nahIM krtaa| anAdi-saparyavasita ajJAnI kA bhI antara nahIM haiM, kyoMki kevalajJAna prApta karane para vaha jAtA nahIM hai| sAdi-saparyavasita ajJAnI kA jaghanya antara antarmuhUrta hai, kyoMki jaghanya samyagdarzana kA kAla itanA hI hai| utkarSa se sAdhika chiyAsaTha sAgaropama kA antara hai, kyoMki samyagdarzana se girane ke bAda itane kAla taka ajJAnI raha sakatA hai| alpabahutva sUtra spaSTa hI hai / jJAniyoM se ajJAnI anantaguNa haiM / ajJAnI vanaspatijIva ananta haiN| athavA saba jIvoM ke do bheda upayoga ko lekara kiye gaye haiN| do prakAra ke upayoga haiM-sAkAraupayoga aura anaakaar-upyog| upayoga kI dvirUpatA ke kAraNa saba jIva bhI do prakAra ke haiM-sAkAraupayoga vAle aura anAkAra-upayoga vaale| ___ ina donoM kI saMciTThaNA aura antara jaghanya aura utkRSTa donoM apekSA se antarmuhUrta hai| yahAM TIkAkAra likhate haiM ki sUtragati vicitra hone se yahAM saba jIvoM se tAtparya chadmastha hI lene cAhie, kevalI nhiiN| kyoMki kevaliyoM kA sAkAra-anAkAra upayoga eka sAmayika hone se kAyasthiti aura antaradvAra meM eka sAmayika bhI kahA jAnA cAhie, jo nahIM kahA gayA hai| vaha "antarmuhUrta" hI kahA gayA hai, jo chadmasthoM meM hotA hai| alpabahutvadvAra meM sabase thor3e anAkAra-upayoga vAle haiM, kyoMki anAkAra-upayoga kA kAla alpa hone se pRcchA ke samaya ve alpa hI prApta hote haiN| sAkAra-upayoga vAle unase saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki anAkAra-upayoga ke kAla se sAkAra-upayoga kA kAla saMkhyeyaguNa hai| 234. ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-AhAragA ceva aNAhAragA cev| AhArae NaM bhaMte! jAva kevaciraM hoi ? goyamA! AhArae duvihe paNNatte, taM jahAchaumatthaAhArae ya kevaliAhArae y| chaumatthaAhArae NaM jAva kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM dusamayaUNaM ukkoseNaM asaMkhejjakAlaM jAva kAlao0 khettao aMgulassa asNkhejjibhaagN| kevaliAhArae NaM jAva kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [177 aMtomuhutaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| aNAhArae NaM bhaMte ! kevaciraM hoi ? goyamA ! aNAhArae duvihe paNNatte, taM jahAchaumatthaaNAhArae ya kevaliaNAhArae y| chaumatthaaNAhArae NaM jAva kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM do smyaa| ke valiaNAhArae duvihe paNNatte, taM jahA-siddhake valiaNAhArae ya bhavatthakevaliaNAhArae y| siddhakevaliaNAhArae NaM bhaMte ! kAlao kevaciraM hoi? sAie apjjvsie|bhvtthkevliannaahaaraae NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte? bhavatthakevaliaNAhArAe duvihe paNNatte, sajogibhavatthakevaliaNAhArae ya ajogibhavatthakevaliaNAhArae y| __ sajogibhavatthake valiaNAhArae NaM bhaMte ! kAlao ke vaciraM hoi ? ajahaNNamaNukkoseNaM tiNNi smyaa| ajogIbhavatthakevalI0 ? jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNtomuhuttN| ___ chaumatthaAhAragassa kevaiyaM kAlaM aMtaraM? goyamA ! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM do smyaa| __ kevaliAhAragassa aMtaraM ajahaNNamaNukkoseNaM tiNNi smyaa| chaumatthaaNAhAragassa aMtaraM jahanneNaM khuDDAgabhavaggahaNaM dusamayaUNaM ukkoseNaM asaMkhenjakAlaM jAva aMgulasya asNkhejjibhaagN| siddhakevaliaNAhAragassa sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aNtrN| ___ sajogibhavatthake valiaNAhAragassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa vi| ajogibhavatthakevaliaNAhAragassa Natthi aNtrN| eesi NaM bhaMte ? AhAragANaM aNAhAragANa ya kayare kayarehiMto appA vA. goyamA ! savvatthovA aNAhAragA, AhAragA asNkhejjgunnaa| 234. athavA sarva jIva do prakAra ke haiM-AhAraka aura anaahaark| bhagavan! AhAraka, AhAraka ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! AhAraka do prakAra ke haiM-chadmastha-AhAraka aura kevli-aahaark| bhagavan ! chadmastha-AhAraka, AhAraka ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya do samaya kama kSullakabhava aura utkRSTa se asaMkhyeya kAla taka yAvat kSetra kI apekSA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhaag| kevali-AhAraka yAvat kAla meM kitane samaya taka rahatA hai? Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ] gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi / bhagavan! anAhAraka yAvat kAla se kitane samaya taka rahatA hai ? gautama! anAhAraka do prakAra ke haiM - chadmastha- anAhAraka aura kevali - anAhAraka / [ jIvAjIvAbhigamasUtra bhagavan! chadmastha-anAhAraka usI rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya se eka samaya, utkRSTa do samaya taka / kevali - anAhAraka do prakAra ke haisiddhakevali-anAhAraka aura bhavasthakevali-anAhAraka / bhagavan ! siddhakevali - anAhAraka usI rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai ? gautama ! vaha sAdi - aparyavasita hai / bhagavan! bhavasthakevali- anAhAraka kitane prakAra ke hai ? gautama ! do prakAra ke haiM-sayogibhavasthakevali-anAhAraka aura ayogi-bhavasthakevalianAhAraka / bhagavan! sayogibhavasthakevali - anAhAraka usI rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai ? jaghanya utkRSTa rahita tIna samaya taka / ayogibhavasthakevali - anAhAraka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se bhI antrmuhuurt| bhagavan ! chadmastha AhAraka kA antara kitanA kahA gayA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa do samaya / kevali - AhAraka kA antara jaghanyautkRSTa rahita tIna smy| anAhAraka kA aMtara jaghanya do samaya kama kSullakabhavagrahaNa aura utkRrSa se asaMkhyAta kAla yAvat aMgula kA asaMkhyAta bhAga / siddhakevali-anAhAraka sAdi - aparyavasita hai ataH antara nahIM hai / sayogibhavasthakevalianAhAraka kA jaghanya antara antarmuhUrta hai aura utkRSTa se bhI yahI hai / ayogibhavasthakevali - anAhAraka kA antara nahIM hai / bhagavana! ina AhArakoM aura anAhArakoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama ! sabase thor3e anAhAraka haiM, unase AhAraka asaMkhyeyaguNa haiM / vivecana AhAraka aura anAhAraka ko lekara prastuta sUtra meM sarva jIvoM ke do prakAra batAye haiM / vigrahagatisamApanna, kevalisamudghAta vAle kevalI, ayogI kevalI aura siddha-ye hI anAhAraka haiM, zeSa jIva AhAraka hai / ' kAyasthiti- AhAraka jIva do prakAra ke haiM - chadmastha AhAraka aura kevali aahaark| chadmasthaAhAraka kI jaghanya kAyasthiti do samaya kama kSullakabhavagrahaNa hai / yaha vigrahagati se Akara kSullakabhava 1. viggahagaimAvannA kevaliNo samuhayA ajogI yA / siddhA ya aNAhArA, sesA AhAragA jIvA // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama ] meM utpanna hone kI apekSA se hai / lokaniSkuTa Adi meM utpanna hone kI sthiti meM cAra samaya kI yA pAMca samaya kI bhI vigrahagati hotI hai, parantu bAhulya se tIna samaya kI vigrahagati hotI hai / usI ko lekara yaha sUtra kahA gayA hai| anya pUrvAcAryoM ne bhI yahI kahA / jaisA ki tattvArthasUtra meM " ekaM dvau vA anAhArakAH" kahA hai|' tIna samaya kI vigrahagati meM se do samaya anAhArakatva ke haiN| una do samayoM ko chor3akara zeSa kSullakabhava taka jaghanya rUpa se AhAraka raha sakatA hai| utkarSa se asaMkhyAtakAla taka AhAraka raha sakatA hai / yaha asaMkhyekAla kAlamArgaNA se asaMkhyeya utsarpiNI-avasarpiNI pramANa hai aura kSetramArgaNA kI apekSA aMgulAsaMkhyeya bhAga hai| arthAt aMgulamAtra ke asaMkhyeyabhAga meM jitane AkAza-pradeza haiM, unakA pratisamaya eka-eka apahAra karane para jitane kAla meM ve nirlepa hote haiM, utanI utsarpiNI-avasarpiNI rUpa haiM / itane kAla taka jIva avigraha rUpa se utpanna ho sakatA hai aura avigraha se utpatti meM satata AhArakatva hotA hai| [ 179 kevalI - AhAraka kI jaghanya kAyasthiti antarmuhUrta hai / yaha antakRtakevalI kI apekSA se hai / utkarSa se dezonapUrvakoTi hai| yaha pUrvakoTi Ayu vAle ko nau varSa kI vaya meM kevalajJAna utpanna hone kI apekSA se hai / anAhAraka do prakAra ke haiM- chadmastha - anAhAraka aura kevalI - anaahaark| chadmastha-anAhAraka jaghanya se eka samaya taka anAhAraka raha sakatA hai / yaha do samaya kI vigrahagati kI apekSA se hai / utkarSa se do samaya anAhAraka raha sakatA hai| yaha tIna samaya kI vigrahagati kI apekSA se hai| cUrNikAra ne kahA hai ki yadyapi bhagavati meM cAra samaya taka anAhArakatva kahA hai, tathApi vaha kAdAcitka hone se yahAM use svIkAra na kara bAhulya ko pradhAnatA dI gaI hai / bAhulya se do samaya taka anAhAraka raha sakatA hai / kevalI - anAhAraka do prakAra ke haiM- bhavasthakevalI - anAhAraka aura siddhakevalI - anAhAraka / siddhakevalI - anAhAraka sAdi-aparyavasita / siddhoM ke sAdi- aparyavasita hone se unakA anAhArakatva bhI sAdi - aparyavasita hai / bhavasthakevalI-anAhAraka do prakAra ke haiM-saMyogibhavasthakevalI - anAhAraka aura ayogibhavasthakevalI-anAhAraka / ayogibhavasthakevalI - anAhAraka jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se bhI antarmuhUrta taka anAhAraka raha sakatA hai| ayogitva zailezI - avasthA meM hotA haiM / usameM niyama se vaha anAhAraka hI hotA hai, kyoMki audArikakAyayoga usa samaya nahIM rahatA / zailezI - avasthA kA kAlamAna jaghanya se bhI antarmuhUrta hai aura utkarSa se bhI antarmuhUrta hI hai / parantu jaghanyapada se utkRSTapada adhika jAnanA cAhie, anyathA ubhayapada dene kI AvazyakatA nahIM thI / 1. " ekai dvau vA anAhArakA :- " tattvArtha. a. 2, sU. 31 2. yadyapi bhagavatyAM catu:sAmayiko'nAhArakaH uktastathApi nAMgIkriyate, kadAcitko'so bhAvo yena, bAhulyamevAGgIkriyate; bAhulyAcca samayadvayameveti / -vRttiH Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] __ [jIvAjIvAbhigamasUtra sayogibhavasthakevalI-anAhAraka jaghanya aura utkarSa ke bheda binA tIna samaya taka raha sakatA hai| yaha aSTa-sAmayika kevalIsamudghAta kI avasthA meM tIsare, cauthe aura pAMcave samaya meM kevala kArmaNakAyayoga hI hotA hai| ataH una tIna samayoM meM vaha niyama se anAhAraka hotA hai|' antaradvAra-chadmastha-AhAraka kA antara jaghanya se eka samaya aura utkarSa se do samaya hai| jitanA kAla jaghanya aura utkarSa se chadmastha-anAhAraka kA hai, utanA hI kAla chadmastha-AhAraka kA antarakAla hai| vaha kAla jaghanya se eka samaya aura utkarSa se do samaya anAhArakatva kA hai| ataH chadma-AhArakatva kA antara jaghanya se eka samaya aura utkarSa se do samaya kahA hai| kevalI-AhAraka kA antara ajadhanyotkarSa se tIna samaya kA hai| kevalI-AhAraka sayogIbhavasthakevalI hotA hai| usakA anAhArakatva tIna samaya kA hI hai jo pahale batAyA jA cukA hai| kevalI-AhAraka kA antara yahI tIna samaya kA hai| chadmastha-anAhAraka kA antara jaghanya se do samaya kama kSullakabhava hai aura utkarSa se asaMkhyekAla yAvat aMgula kA asaMkhyeya bhAga hai / isakI spaSTatA pahale kI jA cukI hai| jitanA chadma kA AhArakAla hai, utanA hI chadmastha-anAhAraka kA antara hai| siddhakevalI-anAhAraka sAdi-aparyavasita hone se aMtara nahIM hai| sayogibhavasthakevali-anAhAraka kA antara jaghanya se bhI antarmuhUrta hai aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta hai| kyoMki kevali-samudghAta karane ke anantara antarmuhUrta meM hI zailezI-avasthA ho jAtI hai| yahAM bhI jaghanyapada se utkRSTapada vizeSAdhika samajhanA caahie| ayogibhavasthakevalI-anAhAraka kA antara nahIM hai| kyoMki ayogI-avasthA meM saba anAhAraka hI hote haiM / siddhoM meM bhI sAdi-aparyavasita hone se anAhAraka kA antara nahIM hai| ___ alpabahutvadvAra-sabase thor3e anAhAraka haiM, kyoMki siddha, vigrahagatisamApannaka, samudghAtagatakevalI aura ayogIkevalI aura ayogIkevalI hI anAhAraka haiN| unase AhAraka asaMkhyeyaguNa haiN| __yahA~ zaMkA ho sakatI hai ki siddhoM se vanaspatijIva anantaguNa haiM aura ve prAyaH AhAraka haiM to anantaguNa kyoM nahIM kahA gayA hai? samAdhana yaha hai ki pratinigoda kA asaMkhyeyabhAga pratisamaya sadA vigrahagatimeM hotA hai aura vigrahagati meM jIva anAhAraka hote haiN| isalie AhAraka asaMkhyeyaguNa hI ghaTita hote haiM, anantaguNa nhiiN| ___ yahAM vRtti meM kSullaka bhava ke viSaya meM jAnakArI dI gaI hai| vaha upayogI hone se yahAM bhI dI jA rahI hai| kSulakabhava-kSullaka kA artha laghu yA stoka hai| sabase choTe bhava (laghu Ayu kA saMvedanakAla) kA grahaNa kSullakabhavagrahaNa hai| AvalikAoM ke mAna se vaha do sau chappana AvalikA kA hotA hai| eka 1. kArmaNazarIrayogI caturthake paMcame tRtIye c| samayatraye'pi tasmAd bhavatyanAhArako niyama t|| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [181 zvAsocchvAsa meM kucha adhika satraha kSullakabhava hote haiN| eka muhUrta meM paiMsaTha hajAra pAMca sau chattIsa (65536) kSullakabhava hote hai| eka muhUrta meM tIna hajAra sAta sau tihattara (3773) AnaprANa (zvAsocchvAsa) hote hai| trairAzika se eka ucchvAsa meM satraha kSullakabhava prApta hote hai / paiMsaTha hajAra pAMca sau chattIsa meM tIna hajAra sAta sau tihattara kA bhAga dene se eka ucchvAsa meM bhavoM kI saMkhyA prApta hotI hai| ukta bhAga dene se 17 bhava aura 1394 zeSa bacatA hai, jisakI AvalikAeM kucha adhika 94 hotI hai| ___ yadi hama eka AnaprANa meM AvalikAoM kI saMkhyA jAnanA cAhate hai to 256 meM 17 kA guNA karake usameM Upara kI 94 AvalikAeM milAnI cAhie, to 4446 AvalikAeM hotI haiN| yadi eka muhUrta meM AvalikAoM kI saMkhyA jAnanA cAhate haiM to 4446 eka zvAsocchvAsa kI AvalikAoM ko eka muhUrta ke zvAsocchvAsa 3773 se guNA karane se 1,67,74,758 AvalikA hotI haiM / isameM sAdhika kI 2458 AvalikAeM milAne se 1,67,77,216 AvalikAeM eka muhUrta meM hotI haiN| athavA muhUrta 65536 kSullakabhavoM ko eka bhava kI 256 AvalikAoM se guNA karane para eka muhUrta meM AvalikAoM kI saMkhyA jJAta ho jAtI hai| isalie jo kahA jAtA hai ki eka ucchvAsaniHzvAsa meM saMkhyeya AvalikAeM haiM, so samIcIna hI hai| 235. ahavA duvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-sabhAsagA ya abhAsagA y| ____ sabhAsaeM NaM bhaMte! sabhAsaetti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA! jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM / abhAsae NaM bhaMte! 0? goyamA! abhAsae duvihe paNNatte-sAie vA apajjavasie, sAie vA spjvsie| tattha NaM jese sAie sapajavasie se jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM aNaMtakAlaM-aNaMtA ussappiNI-osappiNIo vnnssikaalo| bhAsagassa NaM bhaMte! kevaikAlaM aMtaraM hoI? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtakAlaM vnnssikaalo| abhAsagassa sAiyassa apajavasiyassa Natthi aNtrN| sAiyasapajjavasiyassa jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aNtomuhuttN| appAbahuyaM-savvatthovA bhAsagA, abhAsagA annNtgunnaa| ahavA duvihA savvajIvA bhAsagA, abhAsagA annNtgunnaa| 1. panATi sahassAI paMceva sayA havaMti chttiisaa| khuDAgabhavaggaha NA harvati aMto muhu ttammi // 2. tinni sahassA satta ca sayAi tevattariM ca uusaasaa| esa muhutto bhaNio, savvehiM annNtnnaaNnniihiN|| 3. egA koDI sattaTThi lakkha sattatarI sahassA y| doyasayA solahi yA AvaliyA muhu ttammi // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] [jIvAjIvAbhigamasUtra ___ ahavA duvihA savvajIvA sasarIrI ya asarIrI y| asarIrI jahA siddhaa| sasarIrI jahA asiddhaa| thovA asarIrI, sasarIrI annNtgunnaa| 235. athavA sarva jIva do prakAra ke haiM-sabhASaka aura abhaassk| bhagavan ! sabhASaka, sabhASaka ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya se eka samaya, utkRSTa se antarmuhUrta / bhaMte ! abhASaka, abhASaka rUpa meM kitane samaya rahatA hai? gautama! abhASaka do prakAra ke hai-sAdiaparyavasita aura sAdi-saparyavasita / inameM jo sAdi-saparyavasita abhASaka haiM, vaha jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa meM ananta kAla taka arthAt ananta utsarpiNI-avasarpiNIkAla taka arthAt vanaspatikAla tk| bhagavan ! bhASaka kA antara kitanA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se anantakAla arthAt vnsptikaal| sAdi-aparyavasita abhASaka kA antara nahIM haiN| sAdi-saparyavasita kA antara jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrta hai| alpabahutva meM sabase thor3e bhASaka haiM, abhASaka unase anantaguNa haiN| athavA saba jIva do prakAra ke haiM-sazarIrI aura ashriirii| azarIrI kI saMciTThaNA Adi siddhoM kI taraha tathA sazarIrI kI asiddhoM kI taraha kahanA cAhie yAvat azarIrI thor3e haiM aura sazarIrI anantaguNa haiN| vivecana-prastuta sUtra meM bhASaka aura abhASaka kI apekSA se saba jIvoM ke do bheda kahe gaye haiN| jo bola rahA hai vaha bhASaka hai aura anya abhASaka hai|' bhASaka, bhASaka ke rUpa meM jaghanya eka samaya rahatA hai| bhASA dravya ke grahaNa samaya meM hI maraNa ho jAne se yA anya kisI kAraNa se bhASA-vyApAra se uparata ho jAne se eka samaya kahA gayA hai| utkarSa se antarmuhUrta taka rahatA hai| itane kAla taka hI bhASA dravya kA nirantara grahaNa aura nisarga hotA hai| isake bAda tathAvidha jIvasvabhAva se vaha avazya abhASaka ho jAtA hai| abhASaka do prakAra ke haiM-sAdi-aparyavasita aura saadi-spryvsit| sAdi-aparyavasita siddha haiM aura sAdi-saparyavasita pRthvIkAya Adi haiN| jo sAdi-saparyavasita haiM, vaha jaghanya antarmuhUrta taka abhASaka rahatA hai, isake bAda punaH bhASaka ho jAtA hai| athavA pRthvI Adi bhava kI jaghanya sthiti itane hI kAla kI hai| utkarSa se abhASaka, abhASaka rUpa meM vanaspatikAla paryanta rahatA hai / vaha vanaspatikAla ananta utsarpiNI-avasarpiNI rUpa hai tathA kSetramArgaNA se ananta lokAkAza ke pradezoM kA pratisamaya eka-eka ke mAna se apahAra karane para unake nirlepa hone meM jitanA kAla lagatA hai, utanA kAla hai; yaha kAla asaMkhyeya pudgalaparArvata rUpa hai| ina pudgalaparAvartoM kA pramANa AvalikA ke asaMkhyeyabhAgavartI samayoM ke barAbara hai| vanaspati meM itane kAla taka abhASaka rUpa meM raha sakatA hai| 1.bhASamANA bhASakA itre'bhaasskaaH| -vRtti Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [183 antaradvAra-bhASaka kA antara jaghanya antamuhUrta hai aura utkarSa se anantakAla-vanaspatikAla hai| abhASaka rahane kA jo kAla hai, vahI bhASaka kA antara hai| sAdi-aparyavasita abhASaka kA antara nahIM hai| kyoMki vaha aparyavasita hai| sAdi-saparyavasita kA antara jaghanya eka samaya aura utkarSa se antarmuhUrta hai, kyoMki bhASaka kA kAla hI abhASaka kA antara hai| bhASaka kA kAla jaghanya eka samaya aura utkarSa se antarmuhUrta hI hai| alpabahutvasUtra spaSTa hI hai| sazarIrI aura azarIrI kI vaktavyatA siddha aura asiddhavat jAnanI caahie| 236. athavA duvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-carimA ceva acarimA cev| carime NaM bhatte! carimetti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! carime aNAie spjjvsie| acarime duvihe paNNatte-aNAie vA apajavasie, sAie vA apjvsie| doNhaMpi Natthi aNtrN| ___ appAbahuyaM-savvatthovA acarimA, carimA annNtugaa| (settaM duvihA savvajIvA pnnnnttaa|) . 236. athavA sarva jIva do prakAra ke haiM-carama aura acrm| bhagavan ! carama, caramarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! carama anAdi-saparyavasita hai| acarama do prakAra ke haiM-anAdi-aparyavasita aura sAdiaparyavasita / donoM kA antara nahIM hai| alpabahutva meM thor3e acarama haiM, unase carama anantaguNa haiM / (yaha sarva jIvoM kI do bhedarUpa pratipatti pUrI huii|) vivecana-carama aura acarama ke rUpa meM sarva jIvoM ke do bheda isa sUtra meM varNita haiN| carama bhava vAle bhavya vizeSa jo siddha hoMge, ve carama kahalAte haiM / inase viparIta acarama kahalAte haiM / ye acarama haiM abhavya aura siddh| ___kAyasthitisUtra meM carama anAdi-saparyavasita haiM anyathA vaha carama nahIM kahA jA sktaa| acaramasUtra meM acarama do prakAra ke haiM-anAdi-aparyavasita aura saadi-apryvsit| anAdi-aparyavasita-acarama abhavya jIva hai aura sAdi-aparyavasita-acarama siddha haiN| antaradvAra meM donoM kA antara nahIM hai| anAdi-saparyavasita-carama kA antara nahIM hai, kyoMki caramatva ke jAne para punaH caramatva sambhava nahIM hai| acarama cAhe anAdi-aparyavasita ho, cAhe sAdiaparyavasita ho, usakA antara nahIM hai, kyoMki inakA caramatva hotA hI nhiiN| ___alpabahutvasUtra meM sabase thor3e acarama haiM, kyoMki abhavya aura siddha hI acarama haiN| unase carama anantaguNa haiN| sAmAnya bhava kI apekSA se yaha kathana samajhanA cAhie, anyathA anantaguNa nahIM ghaTa sktaa| jaisA ki mUla TIkAkAra ne kahA hai-"carama-anantaguNa haiM / sAmAnya bhavyoM kI apekSA se yaha samajhanA caahie| sUtroM kA viSaya-vibhAga durlakSya hai|" 1. "caramA anantaguNAH, samAnyabhavyApekSametaditi bhAvanIyaM, durlakSyaH sUtrANAM vissyvibhaagH|" Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] [ jIvAjIvAbhigamasUtra isa prakAra sarva jIva sambandhI dvividha pratipatti pUrI huii| isameM kahI gaI dvividha vaktavyatA ko saMgrahIta karane vAlI gAthA isa prakAra hai siddhasaiMdiyakAe joe vee kasAyalesA ya / nANuvaogAhArA bhAsasarIrI ca caramo ya // isakA artha spaSTa hI hai / sarvajIva - trividha-vaktavyatA 237. tattha NaM jete evamAhaMsu tivihA savvajIvA paNNattA, te evamAhaMsu taM jahAsammadiTThI, micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI | sammadiTThI NaM bhaMte! kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! sammadiTThI duvihe paNNatte, taM jahA - sAie vA apajjavasie, sAie vA sapajjavasie / tattha jete sAie sapajjavasie, se jahaneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM chAvaTThiM sAgarovamAI sAiregAI / micchAdiTThI tivihe - sAie vA sapajjavasie aNAie vA apajjavasie, aNAie vA sapajjavasie / tattha jete sAie - sapajjavasie se jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM anaMtakAlaM jAva avaDDhaM poggalapariyaTTaM desUNaM / sammAmicchAdiTThI jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNavi aMtomuhuttaM / sammadiTThissa aMtaraM sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM / sAiyassa sapajjavasiyassa jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkosaNaM aNaMtakAlaM jAva avaDDhaM poggalapariyahaM / micchAdiTThissa aNAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM, aNAiyassa sapajjavasiyassa Natthi aMtaraM, sAiyassa sapajjavasiyassa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkosaNaM chAvaTThi sAgarovamAI sAire gAI / sammAmicchAdiTThissa jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM anaMtaM kAlaM jAva avaDDhaM poggalapariyaTTaM desUNaM / appAbahuyaM savvatthovA sammAmicchAdiTThI, sampadiTThI aNaMtaguNA, micchAdiTThI anaMtaguNA / 237. jo aisA kahate haiM ki sarva jIva tIna prakAra haiM, unakA maMtavya isa prakAra hai - yathA samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi | bhagavan ! samyagdRSTi kAla se samyagdRSTi kaba taka raha sakatA hai ? gautama! samyagdRSTi do prakAra ke haiM - sAdi-aparyavasita aura sAdi spryvsit| jo sAdi-saparyavasita samyagdRSTi haiM, ve jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakate haiN| mithyAdRSTi tIna prakAra ke haiM - sAdi- saparyavasita, anAdi- aparyavasita aura anAdi saparyavasita Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [185 inameM jo sAdi-saparyavasita haiM ve jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se anantakAla taka jo yAvat dezona apArdhapudgalaparAvarta rUpa hai, mithyAdRSTi rUpa se raha sakate haiN| samyagmithyAdRSTi(mizradRSTi) jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se bhI antarmuhUrta taka raha sakatA hai| samyagdRSTi ke antaradvAra meM sAdi-aparyavasita kA aMtara nahIM hai, sAdi-saparyavasita kA jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla hai, jo yAvat apArdhapudgalaparAvarta rUpa hai| ___ anAdi-aparyavasita mithyAdRSTi kA antara nahIM hai, anAdi-saparyavasita mithyAdRSTi kA bhI antara nahIM hai, sAdi-saparyavasita kA antara jaghanya antarmuharta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai| ___ samyagmithyAdRSTi kA jaghanya antara antarmuhUrta aura utkRSTa antara anantakAla hai, jo dezona apArdhapadgalaparAvarta rUpa hai| alpabahutvadvAra meM sabase thor3e samyagmithyAdRSTi haiM, unase samyagdRSTi anantaguNa haiM aura unase mithyAdRSTi anantaguNa haiN| vivecana-sarva jIva tIna prakAra ke haiM-samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi / inakA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai| yahAM inakI kAyasthiti (saMciTThaNA), antara aura alpabahutva ko lekara vivecanA kI gaI hai| kAyasthiti-samyagdRSTi do prakAra ke haiM-sAdi-aparyavasita (kSAyika samyagdRSTi) aura sAdisaparyavasita (kSAyopazamika Adi smygdrshnii)| inameM jo sAdi-saparyavasita samyagdRSTi haiM, unakI saMciTThaNA (kAyasthiti) jaghanya se antarmuhUrta haiM, kyoMki vicitra karmapariNAma hone se itane kAla ke pazcAt koI jIva mithyAtva meM calA jA sakatA hai| utkarSa se chiyAsaTha sAgaropama taka vaha raha sakatA hai| isake bAda niyama se kSAyopazamika samyagdarzana nahIM rhtaa| mithyAdRSTi tIna prakAra ke haiM-anAdi-aparyavasita, anAdi-saparyavasita aura saadi-spryvsit| inameM jo sAdi-saparyavasita hai vaha jaghanya se antarmuhUtaM taka rahatA hai| itane kAla ke bAda koI jIva punaH samyagdarzana pA sakatA hai| utkarSa se anantakAla taka raha sakatA hai| yaha antakalA kAlamArgaNa se ananta utsarpiNI-avasarpiNI rUpa hai aura kSetramArgaNA se dezona apArdhapudgalaparAvarta hai, kyoMki jisane pahale eka bAra bhI samyakatva pA liyA ho, vaha itane kAla ke bAda punaH avazya samyagdarzana pA letA hai| parva samyakatva ke prabhAva se usane saMsAra ko paritta kara liyA hotA hai| ___samyagmithyAdRSTi usa rUpa meM jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se bhI antarmuhUrta kAla taka rahatA hai, kyoMki svabhAvataH mizradRSTi kA itanA hI kAlapramANa hai| kevala jaghanya se utkRSTa pada adhika hai| antaradvAra-sAdi-aparyavasita samyagdRSTi kA antara nahIM haiM, kyoMki vaha aparyavasita hai| sAdisaparyavasita samyagdRSTi kA antara jaghanya se antarmuhUrta hai, kyoMki samyakatva se girakara koI jIva antarmuhUrta kAla meM punaH samyaktva pA letA hai| utkarSa se usakA antara anantakAla arthAt apArdhapudgalaparAvarta hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] [jIvAjIvAbhigamasUtra ___ anAdi-aparyavasita mithyAdRSTi kA antara nahIM haiM, kyoMki usakA mithyAtva chUTatA hI nahI hai| anAdi-saparyavasita mithyAtva kA bhI antara nahIM hai, kyoMki chUTakara punaH hone para anAditva nahIM rahatA hai| sAdi-saparyavasita mithyAdRSTi kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai, kyoMki samyagdarzana kA kAla hI mithyAdarzana kA prAyaH antara hai| samyagdarzana kA jaghanya aura utkarSa kAla itanA hI hai| samyagmithyAdRSTi kA antara jaghanya antarmuhUrta hai, kyoMki samyagmithyAdarzana se girakara koI, antarmuhUrta meM phira samyagmithyAdarzana pA letA hai| utkarSa se dezona apArdhapudgalaparAvarta kA antara hai| yadi samyagmithyAdarzana se girakara phira samyagmithyAdarzana kA lAbha ho to niyama se itane kAla ke bAda hotA hI haiM, anyathA mukti hotI hai| alpabahutvadvAra-sabase thor3e samyagmithyAdRSTi haiM, kyoMki tadyogya pariNAma thor3e kAla taka rahate haiM aura pRcchA ke samaya ve alpa hI prApta hote haiN| unase samyagdRSTi anantaguNa haiM, kyoMki siddha jIva bhI samyagdRSTi haiM aura ve ananta haiN| unase mithyAdRSTi anantaguNa haiM, kyoMki vanaspatijIva siddhoM se bhI anantaguNa haiM aura ve mithyAdaSTi haiN| 238. ahavA tivihA savvajIvA paNNattA-parittA aparittA noprittaa-noaprittaa| paritte NaM bhaMte! kAlao kevaciraM hoi? goyamA! paritte duvihe paNNatte-kAyaparitte ya saMsAraparitte y| kAyaparitte NaM bhaMte! kAlao kevaciraM hoI? goyamA! jahanneNaM antomuhuttaM ukkoseNa asaMkhenaM kAlaM jAva asaMkhejA logaa| saMsAraparitte NaM bhaMte! saMsAraparittetti kAlao kevaciraM hoI? jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM jAva avaDhe poggalapariyaTeM desuunnN| aparitte NaM bhaMte? aparitte duvihe paNNatte-kAyaaparitte ya saMsAraaparitte y| kAyaaparitte NaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNaMtaM kaalN-vnnssikaalo| saMsArAparitte duvihe paNNatte-aNAie vA apajjavasie, aNAie vA spjvsie| Noparitte-Noaparitte sAie apjjvsie| kAyaparittassa jahanneNaM aMtaraM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| saMsAraparittassa Natthi aNtrN| kAyaparittassa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM asaMkhijaM kAlaM puddhvikaalo| saMsArAparittassa aNAiyassa apajavasiyassa Natthi aNtrN|annaaiyss sapajjavasiyassa natthi aNtrN| Noparitta-no-aparittassavi Natthi aNtrN| appAbahuyaM-savvatthovA parittA, NoparittA-noaparittA aNaMtaguNA, aparittA annNtgunnaa| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [187 238. athavA sarva jIva tIna prakAra ke haiM-paritta, aparitta aura nopritt-noapritt| bhagavan ! paritta, paritta ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! paritta do prakAra ke haiMkAyaparitta aura sNsaarpritt| bhagavan ! kAyaparitta, kAyaparitta ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyeya kAla taka yAvat asaMkhyeya lok| bhaMte ! saMsAraparitta, saMsAraparitta ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya se antarmuharta aura utkarSa se anantakAla jo yAvat dezona apArdhapudgalaparAvartarUpa hai| bhagavan ! aparitta, aparitta ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! aparitta do prakAra ke haiM-kAya-aparitta aura sNsaar-apritt| bhagavan ! kAya-aparitta, kAya-aparitta ke rUpa meM kitane kAla rahatA hai? gautama! jaghanya se aMntarmuharta aura utkarSa se anantakAla arthAt vanaspatikAla taka rahatA hai| saMsAra-aparitta do prakAra ke haiM -anAdi-aparyavasita aura anaadi-spryvsit| nauparitta- noaparitta sAdi-aparyavasita hai| kAyaparitta kA jaghanaya antara antarmuhUrta hai aura utkRSTa antara vanaspatikAla hai| saMsAraparitta kA antara nahIM hai| kAya-aparitta kA jaghanya antara antarmuhUrta hai aura utkRSTa antara asaMkhyeyakAla arthAt pRthvIkAla hai| anAdi-aparyavasita saMsArAparitta kA aMtara nahIM hai| anAdi-saparyavasita saMsArAparitta kA antara nahIM hai / anAdi-saparyavasita saMsArAparitta kA bhI antara nahIM hai| noparitta-noaparitta kA bhI antara nahIM hai / alpabahutva meM sabase thor3e paritta hai, noparitta-noaparitta anantaguNa haiM aura aparitta anantaguNa haiN| vivecana-anya vivakSA se sarva saMsArI jIva tIna prakAra ke haiM-paritta, aparitta aura noprittnoaNpritt| paritta kA sAmAnyatayA artha hai siimit| jinhoMne saMsAra kA tathA sAdhAraNa vanaspatikAya ka sImita kara diyA hai, ve jIva paritta kahalAte hai| isase viparIta aparitta haiM tathA siddhajIva noparittanoaparitta haiM / ina tInoM prakAra ke jIvoM kI kAyasthiti, antara aura alpabahutva kA vicAra isa sUtra meM kiyA gayA hai| kAyasthiti-paritta do prakAra ke haiM -kAyaparitta aura saMsAraparitta / kAyaparitta arthAt prtyekshriir| saMsAraparitta arthAt jisakA saMsAra-paribhramaNakAla apArdhapudgalaparAvarta ke andara-andara hai| kAyaparitta jaghanya se antarmuhUrta taka kAyaparitta raha sakatA hai| vaha sAdharaNavanaspati se parittoM meM antarmuhUrta kAla taka rahakara punaH sAdhAraNa meM cale jAne kI apekSA se hai| utkarSa se asaMkhyeyakAla taka raha sakatA hai| yaha asaMkhyeyakAla asaMkhyeya utsarpiNI-avasarpiNI rUpa hai tathA kSetra se asaMkhyeya lokoM ke AkAzapradezoM kA pratisamaya eka-eka ke mAna se apahAra karane para jitane samaya meM ve nirlepa ho jAyeM, utane samaya taka kA hai| athavA yoM kaha sakate haiM ki pRthvIkAya Adi pratyeka-zarIrI kA jitanA saMciTThaNakAla hai, utane kAla taka raha sakatA hai| isake pazcAt niyama se sAdhAraNa rUpa meM paidA hotA hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] [jIvAjIvAbhigamasUtra saMsAraparitta jaghanya se antarmuhUrta taka usI rUpa meM raha sakatA hai| isake bAda koI antakRtkevalI hokara mokSa meM jA sakatA hai| utkarSa se anantakAla taka usI rUpa meM raha sakatA hai| vaha anantakAla kAlamArgaNA se ananta utsarpiNI-avasarpiNI rUpa hotA hai aura kSetra se apArdhapadagalaparAvarta hotA hai| isake bAda niyama se vaha siddhi prApta karatA hai| anyathA saMsAraparittatva kA koI matalaba nahIM rhtaa| aparitta do prakAra ke haiM -kAya-aparitta aura sNsaar-apritt| kAya-aparitta sAdhAraNa vanaspati jIva haiM aura saMsAra-aparitta kRSNapAkSika jIva haiN| kAya-aparitta jaghanya se antarmuhUrta usI rUpa meM raha sakatA hai, tadanantara kisI bhI pratyeka zarIrI meM jA sakatA hai| utkarSa se vaha anantakAla taka usI rUpa meM raha sakatA hai| yaha anantakAla vanaspatikAla haiM, jisakA spaSTIkaraNa pahale kAlamArgaNA aura kSetramArgaNA se kiyA jA cukA hai| ___ saMsAra-aparitta do prakAra ke haiM-anAdi-aparyavasita, jo kabhI mokSa meM nahIM jAyegA aura anAdisaparyavasita (bhavya vishess)| noparitta-noaparita siddha jIva hai| vaha sAdi-aparyavasita hai, kyoMki vahAM se pratipAta nahIM hotaa| antaradvAra-kAya-paritta kA antara jaghanya se antarmuhUrta hai| sAdhAraNoM meM antarmuhUrta taka rahakara punaH pratyekazarIrI meM AyA jA sakatA hai| utkarSa se anantakAla pUrvokta vanaspatikAla samajhanA caahie| utane kAla taka sAdhAraNa rUpa meM raha sakatA hai| saMsAra-aparitta kA antara nahIM haiN| kyoMki saMsAra-parittatva se chUTane para punaH saMsAra-parittatva nahIM hotA tathA mukta kA pratipAta nahIM hotaa| kAya-aparitta kA antara jaghanya se antarmuhUrta hai| pratyeka-zarIroM meM antarmuhUrta taka rahakara punaH kAya-aparittoM meM AnA saMbhava hai| utkarSa se asaMkhyeyakAla kA antara hai| yaha asaMkhyeyakAla pRthvI kAla hai| isakA spaSTIkaraNa kAlamArgaNA aura kSetramArgaNA se pahale kiyA jA cukA hai| pRthvI Adi pratyekazarIrI bhavoM meM bhramaNakAla utkarSa se itanA hI hai| saMsAra-aparitto meM jo anAdi-aparyavasita haiM, unakA antara nahIM hotA aparyavasita hone se aura anAdi-saparyavasita kA bhI antara nahIM hotA, kyoMki saMsAra-aparittatva ke jAne para punaH saMsAraaparittatva saMbhava nahIM hai| noparitta-noaparitta kA bhI antara nahIM hai, kyoMki ve sAdi-aparyavasita hote haiN| alpabahutvadvAra-sabase thor3e paritta haiM, kyoMki kAya-paritta aura saMsAra-paritta jIva thor3e haiN| unase noparitta-noaparitta anantaguNa haiM, kyoMki siddha jIva ananta haiN| unase aparitta anantaguNa haiM, kyoMki kRSNapAkSika atiprabhUta haiN| 239. ahavA tivihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-pajjattagA, apajattagA, nopjttgaanoapjttgaa| pajjattage NaM bhaMte!0? jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [189 saairegN| apajatto NaM bhaMte0.? jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aNtomuhuttN| nopajattanoapajattae sAie apjjvsie| __pajattagassa aMtaraM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM / apajattagassa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM / taiyassa Natthi aNtrN| appAbahuyaM-savvatthovA nopajattaga-noapajjattagA, apajattagA aNaMtaguNA, pajattagA sNkhijgunnaa| 239. athavA saba jIva tIna taraha ke haiM-paryAptaka, aparyAptaka aura nopryaaptk-noapryaaptk| bhagavan ! paryAptaka, paryAptaka rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se sAdhika sAgaropamazatapRthaktva (do sau se nau sau sAgaropama) taka raha sakatA hai| bhagavan ! aparyAptaka, aparyAptaka ke rUpa meM kitane samaya taka raha sakatA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta taka aura utkarSa se bhI antarmuhUrta taka raha sakatA hai| nopayArpaptaka-noaparyAptaka sAdi-aparyavasita hai| - bhagavan ! paryAptaka kA antara kitanA hai? gautama! jaghanya antarmuharta aura utkarSa se bhI antarmuhUrta hai| aparyAptaka kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropazata-pRthaktva hai| tRtIya noparyAptaka-noaparyAptaka kA antara nahIM hai| alpabahutva meM sabase thor3e noparyAptaka-noaparyAptaka hai, unase aparyAptaka anantaguNahaiM, unase paryAptaka saMkhyeyaguNa haiN| vivecana-paryAptaka kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta hai| jo aparyAptakoM se paryAptaka meM utpanna hokara vahAM antarmuhUrta rahakara phira aparyApta meM utpanna hone kI apekSA se hai| utkRSTa kAyasthiti do sau se lekara nau sau sAgaropama se kucha adhika hai| isake bAda niyama se aparyAptaka rUpa meM janma hotA hai| yaha kathana labdhi kI apekSA se hai, ataH apAntarAla meM upapAta aparyAptakatva ke hone para bhI koI doSa nahIM hai| aparyApta kI kAyasthiti jaghanya aura utkarSa se antarmuhUrta pramANa hai, kyoMki aparyAptalabdhi kA itanA hI kAla hai| jaghanya se utkRSTa pada adhika hai| noparyAptaka-noaparyAptaka siddha haiN| ve sAdiaparyavasita haiM, ataH sadAkAla usI rUpa meM rahate haiN| . ___ paryAptaka kA antara jaghanya aura utkRSTa se antarmuhUrta hai| kyoMki aparyAptakAla hI paryAptaka kA . antara hai| aparyAptakAla jaghanya se aura utkRrSa se bhI antarmuhUrta hI hai| aparyAptaka kA jaghanya antara antarmuhUrta aura utkRSTa antara sAdhika sAgaropama-zatapRthaktva hai| paryAptaka kAla hI aparyAptaka antara hai aura paryAptakAla jaghanya se antarmuhurta aura utkarSa se sAdhika sAgaropazamatapRthaktva hI hai| noparyApta-noaparyApta kA antara nahIM hai, kyoMki ve siddha haiM aura ve aparyavasita haiN| alpabahutvadvAra meM sabase thor3e noparyAptaka-noaparyAptaka haiM, kyoMki siddha jIva zeSa jIvoM kI apekSA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190] [jIvAjIvAbhigamasUtra alpa haiN| unase aparyAptaka anantaguNa haiM, kyoMki nigodajIvoM meM aparyAptaka anantAnanta sadaiva labhyamAna haiN| unase paryAptaka saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki sUkSamoM meM ogha se aparyAptakoM se paryAptaka saMkhyeyaguNa haiN| 240. ahavA tivihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-suhumA bAyarA nosuhum-nobaayraa| suhume NaM bhaMte! suhumetti kAlao kevaciraM hoi? jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhiujakAlaM puddhvikaalo| bAyarA jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM asaMkhijakAlaM asaMkhijAo ussappiNI-osappiNIo kAlao, khettao aMgulassa asNkhejjibhaago| nosuhama-nobAyare sAie apjjvsie| suhamassa aMtaraM baayrkaalo| bAyarassa aMtaraM suhumkaalo| taiyassa nosuhuma-nobAyarassa aMtaraM Natthi / appAbahuyaM-savvatthovA nosuhuma-nobAyarA, bAyarA aNaMtaguNA, suhumA asNkhejgunnaa| 240. athavA sarva jIva tIna prakAra ke haiM-sUkSma, bAdara aura nosuukssm-nobaadr| bhagavan ! sUkSma, sUkSma ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai| gautama! jaghanya se antarmahUrta aura utkarSa se asaMkhyeyakAla arthAt pRthvIkAla taka rahatA hai| bAdara, bAdara ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyeyakAla taka rahatA hai / yaha asaMkhyeyakAla asaMkhyeya utsarpiNI-aMvasarpiNI rUpa hai kAlamArgaNA se| kSetramArgaNA se aMgula kA asaMkhyeyabhAga hai| nosUkSma-nobAdara sAdi-aparyavasita hai| sUkhya kA antara bAdarakAla hai aura bAdara kA antara . sUkSmakAla hai| tIsare nosUkSma-nobAdara kA antara nahIM hai / alpabahutva meM sabase thor3e nosUkSma-nobAdara haiM, unase bAdara anantaguNa haiM aura unase sukSma asaMkhyeyaguNa haiN| vivecana-sUkSma aura bAdara ko lekara tIna prakAra ke sarva jIva kahe haiM-sUkSma, bAdara aura nosuukssm-nobaadr| ina tInoM kI kAyasthiti, antara tathA alpabahutva isa sUtra meM batAyA hai| kAyasthiti-sUkSma kI kAyasthiti jaghanya se antarmuhUrta hai| isake bAda punaH bAdaroM meM utpatti ho sakatI hai| utkarSa se kAyasthiti asaMkhyeyakAla hai| yaha asaMkhyeyakAla asaMkhyeya utsarpiNIavasarpiNI rUpa hai kAlamArgaNA se, kSetramArgaNA se asaMkhyeya lokAkAza ke pradezoM ke prati-samaya ekaeka ke apahAramAna se nirlepa hone ke kAla ke barAbara hai| yahI pRthvIkAla kahA jAtA hai| bAdara kI kAyasthiti jaghanya se antarmuhUrta hai| isake bAda koI jIva punaH sUkSmoM meM calA jAtA hai| utkarSa se asaMkhyeyakAla hai| yaha asaMkhyeyakAla asaMkhyeya utsarpiNI-avasarpiNI rUpa hai kAlamArgaNA se, kSetramArgaNA se aMgulAsaMkhyeyabhAga hai| arthAt aMgulamAtra kSetra ke asaMkhyeyabhAgavartI AkAza-pradezoM ke pratisamaya eka-eka ke mAna se apahAra kiye jAne para nirlepa hone ke kAla ke barAbara hai| itane samaya ke bAda saMsArI jIva sUkSmoM meM niyamataH utpanna hotA hai| nosUkSma-nobAdara siddha jIva haiM, sAdi-aparyavasita hone se sadA usI rUpa meM bane rahate haiN| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama ] [191 antaradvAra - sukSma kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyeyakAla hai / yaha asaMkhyeyakAla aMgulAsaMkhyeyabhAga hai / bAdarakAla itanA hI hai / bAdara kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyeyakAla hai / yaha asaMkhyeyakAla kSetra se asaMkhyeya lokapramANa hai| sUkhmakAla itanA hI hai| nosUkSma - nobAdara kA antara nahIM hai, kyoMki vaha sAdi - aparyavasita hai| aparyavasita hone se antara nahIM hotA / alpabahutvadvAra - sabase thor3e nosUkSma- nobAdara haiM, kyoMki siddhajIva anya jIvoM kI apekSA alpa haiN| unase bAdara anantaguNa haiM, kyoMki bAdaranigoda jIva siddhoM se bhI anantaguNa haiM, unase sUkSma asaMkhyeyaguNa haiM kyoMki bAdaranigodoM se sUkSmanigoda asaMkhyAtaguNa haiM / 241. ahavA tivihA savvajIvA paNNattA, taM jahA saNNI, asaNNI, nosaNNInoasaNNI / saNI NaM bhaMte! kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAg2arovamasayapuhuttaM sAiregaM / asaNNI jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vaNassaikAlo / nosaNNInoasaNNI sAie- apajjavasie / saNNissa aMtaraM jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vaNassaikAlo / asaNNissa aMtaraM jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM, taiyassa Natthi aMtaraM / appAbahuyaM savvatthovA saNNI, nosaNNI- noasaNNI anaMtaguNA, asaNNI anaMtaguNa / 241. athavA sarva jIva tIna prakAra ke haiM-saMjJI, asaMjJI, nosaMjJI - noasaMjJI / bhagavan ! saMjJI, saMjJI rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se sAgaropamazatapRthaktva se kucha adhika samaya taka rahatA hai / asaMjJI jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa vnsptikaal| nosaMjJI - noasaMjJI sAdi- aparyavasita hai, ataH sadAkAla rahatA hai| 1 saMjJI kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / asaMjJI kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropamazatapRthaktva hai| nosaMjJI - noasaMjJI kA antara nahIM hai| alpabahutva meM sabase thor3e saMjJI haiM, unase nosaMjJI - noasaMjJI anantaguNa haiM aura unase asaMjJI anantaguNa haiM / vivecana - saMjJI, asaMjJI kI vivakSA se jIvoM kA trevidhya isa sUtra meM batAkara unakI saMciTThaNA, antara aura alpabahutva kA kathana kiyA gayA hai / kAyasthiti (saMciTThaNA ) - saMjJI jaghanya se antarmuhUrta taka usI rUpa meM raha sakatA hai| isake Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] [jIvAjIvAbhigamasUtra bAda punaH koI asaMjJiyoM meM jA sakatA hai| utkarSa se sAdhika do sau sAgaropama se nau sau sAgaropama taka raha sakatA hai| isake bAda saMsArI jIva avazya asaMjJI meM utpanna hotA hai| ___ asaMjJI kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta hai / isake bAda vaha punaH saMjJiyoM meM utpanna ho sakatA hai| utkarSa se anantakAla taka asaMjJiyoM meM raha sakatA hai| yaha anantakAla vanaspatikAla hai| kAlamArgaNA se ananta utsarpiNI-avasarpiNI rUpa hai tathA kSetramArgaNA se anantaloka tathA asaMkhyeya pudgalaparAvarta rUpa hai| una pudgalaparAvartoM kA pramANa AvalikA ke asaMkhyeyabhAgavartI samayoM ke barAbara hai| ___ nosaMjJI-noasaMjJI jIva siddha haiN| ve sAdi-aparyavasita haiM / aparyavasita hone se sadA usI rUpa meM rahate haiN| antaradvAra-saMjJI kA antara jaghanya antarmuhUrta hai aura utkarSa se anantakAla hai, jo vanaspatikAla tulya hai| asaMjJI kA avasthAnakAla jaghanya aura utkarSa se itanA hI hai| asaMjJI kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se sAdhika sAgaropamazatapRthaktva hai, kyoMki saMjJI kA avasthAnakAla jaghanya-utkarSa se itanA hI hai| ___nosaMjJI-noasaMjJI kA antara nahIM hai, kyoMki ve sAdi-aparyavasita haiN| aparyavasita hone se antara nahIM hotaa| alpabahutvadvAra-sabase thor3e saMjJI haiM, kyoMki deva, nAraka aura garbhavyutkrAntika tiryaMca aura manuSya hI saMjJI haiN| unase nosaMjJI-noasaMjJI anantaguNa haiM, kyoMki vanaspati ko chor3akara zeSa jIvoM se siddha anantaguNa haiM, unase asaMjJI anantaguNa haiM, kyoMki vanaspatijIva siddhoM se anantaguNa haiN| 242. ahavA savvajIvA tivihA paNNattA, taM jahA-bhavasiddhiyA abhavasiddhiyA, nobhvsiddhiyaa-noabhvsiddhiyaa| aNAiyA sapajjavasiyA bhavasiddhiyA, aNAiyA apajjavasiyA abhavasiddhiyA, sAiyaapajjavasiyA nobhvsiddhiyaa-noabhvsiddhiyaa| tiNhaMpi natthi aNtrN| appAbahuyaMsavvatthovA abhavasiddhiyA, NobhavasiddhiyA-NoabhavasiddhiyA aNaMtaguNA, bhavasiddhiyA annNtgunnaa| 242. athavA sarva jIva tIna prakAra ke haiM-bhavasiddhika, abhavasiddhika aura nobhvsiddhiknoabhvsiddhik| bhavasiddhika jIva anAdi-saparyavasita haiN| abhavasiddhika anAdi-aparyavasita haiM aura ubhayapratiSedharUpa siddha jIva sAdi-aparyavasita haiN| ataH tInoM kA antara nahIM hai| alpabahutva meM sabase thor3e abhavasiddhika haiM, ubhayapratiSedharUpa siddha unase anantaguNa haiM aura bhavasiddhika unase anantaguNa haiN| vivecana-bhavya-abhavya ko lekara sarvajIvoM kA traividhya yahAM batAyA hai| jinakI siddhi hone vAlI hai ve bhavya haiM, jinakI siddhi kabhI nahIM hogI, ve abhavya haiM aura jo bhavyatva aura abhavyatva ke Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama ] vizeSaNa se rahita haiM, ve siddhajIva nobhavya-noabhavya haiM / bhavasiddhika jIva anAdi - saparyavasita haiM, anyathA ve bhavasiddhika nahIM ho skte| abhavasiddhika anAdi-aparyavasita haiM, anyathA ve abhavasiddhika nahIM ho sakate / nobhavasiddhaka-noabhavasiddhika sAdiaparyavasita haiM, kyoMki siddhoM kA pratipAta nahIM hotA / ataevaM inakI avadhi na hone se kAyasthitisambandhi prazna nahIM hai tathA ina tInoM kA antara bhI nahIM ghaTatA hai, kyoMki bhavasiddhikatva jAne para punaH bhavasiddhikatva asaMbhava hai / abhavasiddhika kA bhI antara nahIM haiM, kyoMki vaha aparyavasita hone se kabhI nahIM chuutttaa| siddha bhI sAdi - aparyavasita hone se antara nahIM hai| alpabahutvadvAra meM sabase thor3e abhavya haiM, kyoMki ve jaghanya yuktAnantaka ke tulya hai / ubhayapratiSedharUpa siddha unase anantaguNa haiM, kyoMki abhavyoM se siddha anantaguNa haiM aura unase bhavasiddhika anantaguNa haiM, kyoMki bhavya jIva siddhoM se bhI anantaguNa haiM / [ 193 243. ahavA tivihA savvajIvA paNNattA, taM jahA- tasA, thAvarA, notsaa-nothaavraa| tase NaM bhaMte! kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM do sAgarovamasahassAiM sAiregAI / thAvarassa saMciTThaNA vaNassaikAlo / gotasA-nothAvarA sAiapajjavasiyA / . tasassa aMtaraM vaNassaikAlo / thAvarassa aMtaraM do sAgarovamasahassAiM sAiregAI / NotasathAvarassa Natthi aMtaraM / appAbahuyaM savvatthovA tasA, notasA - nothAvarA anaMtaguNA, thAvarA anaMtaguNA / setaM tividhA savvajIvA paNNattA / 243. athavA sarva jIva tIna prakAra ke haiM- trasa, sthAvara aura notrasa - nosthAvara / bhagavan! trasa, trasa ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika do hajAra sAgaropama taka raha sakatA hai / sthAvara, sthAvara ke rUpa meM vanaspatikAla paryanta raha sakatA hai| notrasa-nosthAvara sAdi-aparyavasita haiM / trasa kA antara vanaspatikAla hai aura sthAvara kA antara sAdhika do hajAra sAgaropama hai| notrasanosthAvara kA antara nahIM hai / alpabahutva meM sabase thor3e trasa haiM, unase notrasa - nosthAvara (siddha) anantaguNa hai aura unase sthAvara anantaguNa haiM / yaha sarva jIvoM kI trividha pratipatti pUrNa huI / (yaha sUtra vRtti meM nahIM hai / bhavasiddhikAdi sUtra ke bAda " se taM tivihA savvajIvA paNNattA" kahakara samApti kI gaI hai / ) sarvajIva - caturvidha-vaktavyatA 244. tattha NaM jete evamAhaMsu cauvvihA savvajIvA paNNattA, te evamAhaMsu, taM jahA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra 194] maNajogI, vaijogI, kAyajogI, ajogI / maNajogI NaM bhaMte! 0 ? jahantreNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhattaM / evaM vaijogIvi / kAyajogI jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vaNassaikAlo / ajogI sAie apajjavasie / maNajogissa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| evaM vaijogissavi / kAyajogissa jahanneNaM ekvaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM / ayogissa Natthi aMtaraM / appAbahuyaMsavvatthovA maNajogI, var3ajogI asaMkhejjaguNA, ajogI anaMtaguNA, kAyajogI anaMtaguNA / 244. jo aisA kahate haiM ki sarva jIva cAra prakAra ke haiM, unake kathanAnusAra ve cAra prakAra ye haiMmanoyogI, vacanayogI, kAyayogI aura ayogI / bhagavan! manoyogI, manoyogI rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai / vacanayogI bhI itanA hI rahatA hai| kAyayogI jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se vanaspatikAla taka rahatA hai| ayogI sAdi- aparyavasita hai / manoyogI kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / vacanayogI kA bhI antara itanA hI hai| kAyayogI kA jaghanya antara eka samaya kA hai aura utkRSTa antara antarmuhUrta hai| ayogI kA antara nahIM hai / alpabahutva meM sabase thor3e manoyogI, unase vacanayogI asaMkhyAtaguNa, unase ayogI anantaguNa aura unase kAyayogI anantaguNa haiM 1 vivecana - yoga - ayoga kI apekSA se yahAM sarva jIvoM ke cAra bheda kahe gaye haiM- manoyogI, vacanayogI, kAyayogI aura ayogii| ina cAroM kI saMciTThaNA, antara aura albahutva prastuta sUtra meM kahA gayA hai / saMciNA - manoyogI jaghanya se eka samaya taka manoyogI raha sakatA hai| usake bAda dvitIya samaya meM maraNa hojAne se yA manana se uparata ho jAne kI apekSA se eka samaya kahA gayA hai / jaisAki pahale bhASaka ke viSaya meM kahA gayA hai| viziSTa manoyoga pudgala - grahaNa kI apekSA yaha samajhanA caahie| utkarSa se antarmuhUrta taka manoyogI raha sakatA hai / tathArUpa jIvasvabhAva se isake bAda vaha niyama se uparata ho jAtA hai / vacanayogI se yahAM manoyogarahita kevala vAgyogavAna dvIndriyAdi abhipreta haiM / ve jaghanya se eka samaya aura utkarSa se antarmuhUrta taka raha sakate haiM / yaha bhI viziSTa vAgdravyagrahaNa kI apekSA se hI samajhAnA caahie| kAyayogI se yahAM tAtparya vAgyoga-manoyoga se vikala ekendriyAdi hI abhipreta haiM / ve jaghanya se antarmuhUrta usI rUpa meM rahate haiM / dvIndriyAdi se nikala kara pRthvI Adi meM antarmuhUrta rahakara phira dvandriyoM meM gamana ho sakatA hai| utkarSa se vanaspatikAla taka usa rUpa meM rahA jA sakatA hai / ayogI siddha haiM / ve sAdi- aparyavasita haiM, ataH ve sadA usI rUpa meM rahate haiM / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama ] [195 antaradvAra-manoyogI kA antara jaghanya antarmuhUrta hai| isake bAda punaH viziSTa manoyoga pudgaloM kA grahaNa saMbhava hai| utkarSa se vanaspatikAla hai / itane kAla taka vanaspati meM rahakara punaH manoyogiyoM meM Agamana saMbhava hai 1 isI taraha vAgyogI kA jaghanya aura utkarSa antara bhI jAna lenA cAhie / kAyayogI kA jaghanaya antara eka samaya aura utkRSTa aMtara antarmuhUrta kahA hai / yaha kathana audArikakAyayoga kI apekSA se kahA gayA hai| kyoMki do samaya vAlI apAntarAlagati meM eka samaya kA antara hai| utkarSa se antara antarmuhUrta kahA hai / yaha kathana paripUrNa audArikazarIraparyApti kI parisamApti kI apekSA se hai| vahAM vigraha samaya lekara audArikazarIraparyApti kI samApti taka antarmuhUrta kA antara hai| ataH utkarSa se antara antarmuhUrta kahA gayA hai / vRttikAra ne isa kathana ke samarthana meM cUrNikAra ke kathana ko uddhRta kiyA hai| sAtha hI vRttikAra ne kahA hai ki ye sUtra vicitra abhiprAya se kahe gaye hone se durlakSya haiM, ataeva samyak sampradAya se inheM samajhA jAnA caahie| vaha samyak sampradAya isI rUpa meM hai, ataevaM vaha yuktisaMgata hai / sUtrAbhiprAya ko samajhe binA anupapatti kI udbhAvanA nahIM karanI caahie| kevala sUtroM kI saMgati karane meM yatna karanA cAhie / " alpabahutvadvAra - sabase thor3e manoyogI haiM, kyoMki deva, nAraka, garbhaja tiryak paMcendriya aura manuSya hI manoyogI haiN| unase vacanayogI asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya vAgyogI haiN| unase ayogI anantaguNa haiM, kyoMki siddha ananta haiN| unase kAyayogI anantaguNa haiM, kyoMki siddhoM se vanaspati jIva anantaguNa haiM / 245. ahavA caDavvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA - itthiveyagA purisaveyagA napuMsakaveyagA aveyagA / itthaveyagANaM bhaMte! itthaveyaetti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! (egeNa AeseNaM0 ) paliyasayaM dasuttaraM aTThArasa coddasa paliyapuhuttaM samao jahaNNeNaM / purisaveyassa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM / napuMsagaveyassa jahanneNaM ekvaM samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassaikAlo / aveyae duvihe paNNatte, sAie vA apajjavasie, sAie vA sapajjavasie / se jahantreNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhuttaM / itthiveyassa aMtaraM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa vaNassaikAlo / purisaveyassa jahanneNaM " 1. na caitat svamanISikA vijRmbhitaM yata Aha cUrNikRt - " kAyajogissa jaha ekaM samayaM, kahaM ? ekasAmayikavigrahagatasya " ukkosaM aMtomuhuttaM, vigrahasamayAdArabhya audArikazarIraparyAptakasya yAvadevaM antarmuhUrtam dRSTavyam / sUtrANi hyamUni vicitrAbhiprAyatayA durlakSyANIti samyaksampradAyAdavasAtavyAni / sampradAyazca yathoktasvarUpamiti na kAcidanupapattiH / na ca sUtrAbhiprAyamajJAtvA anupapattirUpAbhAvanIyA / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] [ jIvAjIvAbhigamasUtra egaM samayaM ukkoseNaM vaNassaikAlo / napuMsagaveyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM / aveyago jaha hetttthaa| appAbahuyaM - savvatthovA purisavedagA, itthavedagA saMkhejjaguNA, avedagA anaMtaguNA, napusakavedagA aNaMtaguNA / 245. athavA sarva jIva cAra prakAra ke haiM - strIvedaka, purUSavedaka, napusaMkavedaka aura avedaka / bhagavan ! strIvedaka, strIvedaka rUpa meM kitane samaya taka raha sakatA hai? gautama ! vibhinna apekSA se (pUrvakoTipRthaktva adhika) eka sau dasa, eka sau, aThAraha, caudaha palyopama taka tathA palyopamapRthaktva raha sakatA hai / jaghanya se eka samaya taka raha sakatA hai / purUSavedaka, purUSavedaka ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropamazatapRthaktva taka raha sakatA hai| napuMsakavedaka jaghanya eka samaya aura utkRSTa anantakAla taka raha sakatA hai / avedaka do prakAra ke hai - sAdi - aparyavasita aura sAdi saparyavasita / sAdi-saparyavasita avedaka jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka raha sakatA hai| strIvedaka kA antara jaghanya anrmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / purUSavedaka kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa vanaspatikAla hai / napuMsakavedaka kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropamazatapRthaktva hai / avedaka kA jaisA pahale kahA gayA hai, antara nahIM hai| alpabahutva meM sabase thor3e puruSavedaka, unase strIvedaka saMkhyeyaguNa, unase avedaka anantaguNa aura unase napuMsakavedaka anantaguNa haiM / vivecana - veda kI apekSA se sarva jIvoM ke cAra prakAra batAye haiM- strIvedaka, purUSavedaka; napusaMkavedaka aura avedaka / inakI saMciTThaNA, antara aura alpabahutva yahAM pratipAdita hai / saMciTThaNA- strIvedaka, strIvedaka ke rUpa meM kitanA raha sakatA hai ? isa prazna meM uttara meM pAMca apekSAoM se pAMca taraha kA kAlamAna batAyA gayA hai / yaha viSaya vistAra se trividha pratipatti meM pahale kahA jA cukA hai, phira bhI saMkSepa meM yahAM de rahe haiM / strIveda kI kAyasthiti eka apekSA se jaghanya eka samaya aura utkRSTa 110 palyopama kI hai / koI strI upazama zreNI meM vedatraya ke upazamana se avedakatA kA anubhava karatI huI punaH usa zreNI se patita hotI huI kama-se-kama eka samaya taka strIveda ke udaya bhogatI hai|dvtiiy samaya meM vaha marakara devoM meM utpanna ho jAtI hai, vahAM usako purUSaveda prApta ho jAtA hai / ata: usake strIveda kA kAla eka samaya kA ghaTita hotA hai / koI jIva pUrvakoTi kI AyuvAlI manuSya yA niryaMca strI ke rUpa meM pAMca yA chaha bhavoM taka utpanna ho, phira vaha IzAnakalpa meM pacapana palyopama pramANa kI AyuvAlI aparigRhItA devI kI paryAya meM utpanna hove, vahA~ se punaH pUrvakoTi AyuvAlI manuSya yA tiryaMca strI ke rUpa meM utpanna hokara dUsarI bAra IzAna devaloka meM pacapana palyopama kI AyuvAlI aparigRhItA devI meM utpanna ho, isa taraha pUrvakoTipRthaktva adhika 110 palyopama taka vaha jIva strIparyAya meM lagAtAra raha sakatA hai| dUsarI apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika sau palyopama kI kAyasthiti strIveda kI isa prakAra ghaTita Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [197 hotI hai-koI pUrvakoTi AyuvAlI strI pAMca chaha bAra tiryaMca yA manuSya strI ke bhavoM meM utpanna hokara saudharma devaloka kI 50palyopama kI utkRSTa sthiti vAlI aparigRhItA devI ke rUpa meM utpanna hokara punaH manuSyatiryaMca meM utpanna hokara dubArA 50 palyopama kI Ayu vAlI aparigRhItA devI ke rUpa meM utpanna ho| isa taraha pUrvakoTipRthaktva adhika sau palyopama kI strIveda kI kAyasthiti hotI hai| ____tIsarI apekSA se pUrva vizeSaNoM vAlI strI IzAna devaloka meM utkRSTa sthitivAlI parigRhItA devI ke rUpa meM nau palyopama taka rahakara manuSya yA tiryaMca meM usI taraha rahakara dubArA IzAna devaloka meM nau palyopama kI sthitivAlI parigRhItA devI bane, isa apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika 18 palyopama kI sthiti banatI hai| cauthI apekSA se pUrvokta vizeSaNa vAlI strI saudharma devaloka kI sAta palyopama kI utkRSTa sthiti vAlI parigRhItA devI ke rUpa meM rahakara, manuSya yA tiryaMca kA pUrvavat bhava karake dubArA saudharma devaloka meM utkRSTa sAta palyopama kI sthitivAlI parigRhItA devI bane,isa apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika 14 palyopama kI kAyasthiti hotI hai| ___pAMcavI apekSA se strIveda kI kAyasthiti pUrvakoTipRthakatva adhika eka palyopama kI hai| vaha isa prakAra hai-koI jIva pUrvakoTi kI AyuvAlI tiryaMca yA manuSya striyoM meM sAta bhava taka utpanna hokara AThaveM bhava meM devakurU AdikoM kI tIna palyopama kI sthiti vAlI striyoM meM utpanna ho aura vahAM se marakara saudharma devaloka meM jaghanyasthiti vAlI devI ke rUpa meM utpanna ho, aisI sthiti meM pUrvakoTipRthaktvAdhika palyopamapRthaktva kI kAyasthiti ghaTita hotI hai| ___purUSaveda kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sAgaropamazatapRthaktva hai| strIveda Adi se nikalakara antarmuhUrta kAla purUSavedaka meM rahakara punaH strIveda ko prApta karane kI apekSA se jaghanyakAyasthiti banatI hai| deva, manuSya aura tiryaMca bhavoM meM bhramaNa karane se purUSaveda kI kAyasthiti utkRSTa se sAdhika sAgaropamazatapRthaktva hotI hai / itane samaya bAda purUSaveda kA rUpAntara hotA hI hai| ___ yahAM zaMkA kI jA sakatI hai ki jaise strIveda, napuMsakaveda kI jaghanya kAyasthiti eka samaya kI kahI hai| (upazamazreNI meM vedopazamana ke pazcAt eka samaya taka strIveda yA nupaMsakaveda ke anubhavana ko lekara) vaise purUSaveda kI eka samaya kI kAyasthiti jaghanyarUpa se kyoM nahIM kahI gaI hai| samAdhAna meM kahA gayA hai ki upazamazreNI meM jo maratA hai, vaha purUSaveda meM hI utpanna hotA hai, anya veda meM nhiiN| ataH janmAntara meM bhI sAtatya rUpa se gamana kI apekSA ekasamayatA ghaTita nahIM hotI hai| napuMsakadeva kI jaghanyasthiti eka samaya kI hai| strIveda ke anusAra yukti kahanI caahie| utkarSa . se vanaspatikAla paryanta kAyasthiti hai| __avedaka do prakAra ke haiM-sAdi-aparyavasita (kSINaveda vAle) aura sAdi-saparyavasita (upazAntaveda vaale)| sAdi-saparyavasita avedaka kI kAyasthiti jaghanya se eka samaya hai, kyoMki dvitIya samaya meM marakara devagati meM purUSaveda sambhava hai| utkarSa se antarmuharta kI kAyasthiti hai| tadanantara marakara purUSaveda vAlA ho jAtA hai yA zreNI se giratA huA jisa veda se zreNI para car3hA, usa veda kA udaya ho Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] [jIvAjIvAbhigamasUtra jAne se vaha savedaka ho jAtA hai| antaradvAra-strIveda kA antara jaghanya se antarmuhUrta hai| kyoMki veda kA upazamana hone para punaH antarmuhUrta kAla meM veda kA udaya ho sakatA hai / athavA strIparyAya se nikalakara purUSaveda yA napuMsakaveda meM antarmuhUrta rahakara punaH strIparyAya meM AyA jA sakatA hai| utkarSa se antara vanaspatikAla hai| purUSaveda kA antara jaghanya eka samaya hai| kyoMki upazamazreNI meM purUSaveda kA upazamana hone para eka samaya ke anantara marakara purUSatva rUpa meM utpanna honA sambhava hai| utkarSa se vanaspatikAla antara hai| napuMsakaveda kA antara jaghanya se antarmuhUrta hai| yukti strIveda meM kathita antara kI taraha jAnanA caahie| utkarSa se sAdhika sAgaropamazatapRthaktva kA antara hai| isake bAda saMsArI jIva avazya napuMsaka rUpa meM utpanna hotA hai| __ avedaka meM sAdi-aparyavasita kA antara nahIM hotA, aparyavasita hone se| sAdi-saparyavasita avedaka kA jaghanya antara antarmuhUrta hai, kyoMki aMtarmuhUrta ke bAda punaH zreNI kA Arambha sambhava hai| utkarSa se anntkaal| yaha anantakAla kAlamArgaNA se ananta utsarpiNI-avasarpiNI rUpa hai tathA kSetramArgaNA se dezona apArdhapudgalaparAvarta hai / itane kAla ke pazcAt jisane pahale zreNI kI hai vaha punaH zreNI kA Arambha karatA hI hai| alpabahutvadvAra-sabase thor3e purUSavedaka haiM, kyoMki deva-manuSya-tiryaMcagati meM ve alpa hI haiN| unase strIvedaka saMkhyAtaguNa haiM / kyoMki tiryaMcagati meM striyAM purUSoM se tigunI haiM, manuSyagati meM sattAIsa guNI haiM aura devagati meM battIsa guNI haiN| unase avedaka anantaguNa haiM, kyoMki siddha ananta haiN| unase. napuMsakavedaka anantaguNa haiM, kyoMki vanaspatijIva siddhoM se anantaguNa haiN|| 246. ahavA cauvvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-cakkhudaMsaNI acakkhudaMsaNI avadhidasaNI kevldsnnii| cakkhudasaMNI NaM bhaMte! * ? jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sAgarovamasahassaM saairegN| acakkhudasaMNI duvihe paNNatte-aNAie vA apajjavasie, aNAie vA spjjvsie| ohidasaNI jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM do chAvaTThisAgaropamANaM saairegaao| kevaladasaNI sAie apjjvsie| cakkhudaMsaNissa aMtaraM jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM vnnssikaalo|ackkhudNsnniss duvihassa natthi aNtrN| ohidaMsaNissa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| kevaladasaNissa Natthi aNtrN| appAbahuyaM-savvatthovA ohidasaNI, cakkhudaMsaNI asaMkhejaguNA, kevaladasaNI aNaMtaguNA, acakkhudaMsaNI annNtgunnaa| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 199 sarvajIvAbhigama ] 246. athavA sarva jIva cAra prakAra ke haiM - cakSurdarzanI, acakSurdarzanI, avadhidarzanI aura kevaladarzanI / bhagavan ! cakSurdarzanI kAla se lagAtAra kitane samaya taka cakSurdarzanI raha sakatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika eka hajAra sAgaropama taka raha sakatA hai / acakSurdarzanI do prakAra ke haiM - anAdi - aparyavasita aura anAdi saparyavasita / avadhidarzanI lagAtAra jaghanya se eka samaya aura utkarSa se sAdhika do chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakatA hai| kevalardarzanI sAdi - aparyavasita hai / cakSurdarzanI kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| donoM prakAra ke acakSurdarzanI kA antara nahIM hai / avadhidarzanI kA jaghanya antara antarmuhUrta aura utkarSa vanaspatikAla hai / kevaladarzanI kA antara nahIM hai / alpabahutva meM sabase thor3e avadhidarzanI, unase cakSurdarzanI asaMkhyeyaguNa haiM, unase kevaladarzanI anantaguNa haiM aura unase acakSurdarzanI bhI anantaguNa haiM / 'vivecana - darzana ko lekara saba jIvoM kA cAturvidhya isa sUtra meM batAkara unakI kAyasthiti, antara aura alpabahutva pratipAdita kiyA gayA hai| kAyasthiti - cakSurdarzanI, cakSurdarzanIrUpa meM jaghanya se antarmuhUrta taka raha sakatA hai| acakSurdarzanI se nikalakara cakSurdarzanI meM antarmuhUrta kAla taka rahakara punaH acakSurdarzanI meM jA sakatA hai / utkarSa se sAdhika eka hajAra sAgaropama taka raha sakatA hai / acakSurdarzanI do prakAra ke haiM - anAdi- aparyavasita jo kabhI siddhi prApta nahIM karegA aura anAdiaparyavasita bhavya jIva jo siddhi prApta karegA / anAdi aura aparyavasita kI kAlamaryAdA nahIM hai / avadhidarzanI usI rUpa meM jaghanya se eka samaya taka rahatA hai / avadhidarzana prApta karane ke pazcAt koI eka samaya meM hI maraNa ko prApta ho jAya athavA mithyAtva meM jAne se yA duSTa adhyavasAya ke kAraNa avadhi se pratipAta ho sakatA hai / utkarSa se sAdhika do chiyAsaTha (66+66) sAgaropama taka raha sakatA hai| isakI yukti isa prakAra hai koI vibhaMgajJAnI tiryaMca yA manuSya nIce saptama pRthvI meM utpanna huaa| vahAM tetIsa sAgaropama taka rahA / udvartanAkAla najadIka Ane para samyaktva ko pAkara punaH use chor3a detA hai aura vibhaMgajJAna sahita pUrvakoTi Ayu vAle tiryaMca meM utpanna huA aura vahAM se punaH vibhaMgasahita hI adhaH saptamI pRthvI meM utpanna huA aura tetIsa sAgaropama taka sthita rhaa| udvartanAkAla meM thor3I dera samyaktva pAkara do bAra saptama pRthvI meM utpanna hone tathA do bAra tiryaMca meM utpanna hone se sAdhika 66 sAgaropama kAla hotA hai / vigraha meM vibhaMga kA pratiSedha hone se avigraha rUpa se utpanna honA kahanA cAhie / " 1. vibhaMgaNANI paMceMdiya tirikkhajoNiyA maNuyA ya AhAragA, no anAhAragA / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] [jIvAjIvAbhigamasUtra ukta kathana meM jo bIca-bIca meM thor3I dera ke lie samyaktva hone kI bAta kahI gaI hai, vaha isalie ki vibhaMgajJAna dezona tetIsa sAgaropama pUrvakoTi adhika taka hI utkarSa se raha sakatA hai| ataeva bIca meM samyaktva kA thor3I dera ke lie honA kahA gayA hai| ukta rIti se sAdhika eka 66 sAgaropama taka rahane ke bAda vaha vibhaMgajJAnI apatita vibhaMga kI sthiti meM hI manuSyatva pAkara samyaktva pUrvaka saMyama kI ArAdhanA karake vijayAdi vimAnoM meM do bAra utpanna ho to dUsare 66 sAgaropama taka avadhidarzanI rhaa| avadhidarzana to avadhijJAna aura vibhaMgajJAna meM tulya hI hotA hai| isa apekSA se avadhidarzanI do chiyAsaTha sAgaropama taka usa rUpa meM raha sakatA hai| kevaladarzanI sAdi-aparyavasita haiM, ataH kAlamaryAdA nahIM hai| antaradvAra-cakSurdarzanI kA antara jaghanya antarmuhUrta hai| itane kAla kA acakSurdarzana kA vyavadhAna hokara punaH cakSurdarzanI ho sakatA hai| utkarSa se antara vanaspatikAla hai| anAdi-aparyavasita acakSurdarzana kA antara nahIM hai| anAdi-saparyavasita kA bhI aMtara nahIM hai| acakSurdarzanitva ke cale jAne para phira acakSurdarzanitva nahIM hotA; jisake ghAtikarma kSINa ho gaye hoM, usakA pratipAta nahIM hotaa| avadhidarzanI kA jaghanya antara eka samaya kA hai| pratipAta ke anantara samaya meM hI punaH usakA lAbha ho sakatA hai| kahIM-kahIM antarmuhUrta aisA pATha hai| itane vyavadhAna ke bAda puna: usakI prApti ho sakatI hai| ukta pATha nirmUla nahIM haiM, kyoMki mUla TIkAkAra ne bhI matAntara ke rUpa meM usakA ullekha kiyA hai| utkarSa se avadhidarzanI kA antara vanaspatikAla hai| itane vyavadhAna ke bAda punaH avazya avadhidarzana hotA hai| anAdi mithyAdRSTi ko bhI hone meM koI virodha nahIM hai| jJAna to samyaktva sahita hI hotA haiM, kintu darzana, samyaktvasahita hI ho aisA nahIM hai| kevaladarzanI sAdi-aparyavasita hone se antara nahIM hai| alpabahutvadvAra-avadhidarzanI sabase thor3e haiM, kyoMki vaha deva, nAraka aura katipaya garbhaja tiryaMca paMcendriya aura manuSya ko hI hotA hai| unase cakSudarzanI asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki sammUrchima tiryaMca paMcendriya aura caturindriyoM ko bhI vaha hotA hai| unase kevaladarzanI anantaguNa haiM, kyoMki siddha ananta haiN| unase acakSurdarzanI anantaguNa haiM, kyoMki ekendriyoM ke bhI acakSurdarzana hotA hai| 247. ahavA cauvvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-saMjayA asaMjayA saMjayAsaMjayA nosNjyaa-noasNjyaa-nosNjyaasNjyaa| saMjae NaM bhaMte! 0 ? jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| asaMjayA jahA annnnaannii| saMjayAsaMjae jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| nosaMjayanoasaMjaya-nosaMjayAsaMjae sAie apjvsie| saMjayassa saMjayAsaMjayassa dohaNhavi aMtaraM 1."vibhaMgaNANI jahaNNeNaM evaM samayaM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI desUNAe puvvakoDie abbhahiyAiM ti"| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [201 jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM avaDDhe poggalapariyaTa desUNaM asaMjayassa Adi duve Natthi aNtrN| sAiyassa sapajavasiyassa jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii|cutthgss Nathi aNtrN| appAbahuyaM-savvatthovA saMjayA, saMjayAsaMjayA asaMkhejaguNA, NosaMjaya-NoasaMjayaNosaMjayAsaMjayA aNaMtaguNA, asaMjayA annNtgunnaa| settaM cauvvihA savvajIvA pnnnnttaa| 247. athavA sarva jIva cAra prakAra ke haiM-saMyata, asaMyata, saMyatAsaMyata aura nosNyt-noasNytnosNytaasNyt| bhagavan ! saMyata, saMyatarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTi taka rahatA hai| asaMyata kA kathana ajJAnI kI taraha khnaa| saMyatAsaMyata jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona puurvkotti| nosaMyata-noasaMyatanosaMyatAsaMyata sAdi-aparyavasita hai| * saMyata aura saMyatAsaMyata kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona apArdhapudgalaparAvarta hai| asaMyatoM ke tIna prakAroM meM se Adi ke do prakAroM meM antara nahIM hai| sAdi-saparyavasita asaMyata kA antara jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTi hai| cauthe nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata kA antara nahIM hai| ___ alpabahutva meM sabase thor3e saMyata haiM, unase saMyatAsaMyata asaMkhyeyaguNa haiM, unase nosaMyata-noasaMyatanosaMyatAsaMyata anantaguNa haiM aura unase asaMyata anantaguNa haiM / isa prakAra sarva jIvoM kI caturvidha pratipati pUrI huii| vivecana-saMyata, asaMyata ko lekara sarva jIvoM ke cAra prakAra isa sUtra meM batAkara unakI kAyasthiti, antara tathA alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| sarva jIva cAra prakAra ke haiM-1. saMyata,, 2. asaMyata, 3. saMyatAsaMyata aura 4. nosNyt-noasNytnosNytaasNyt| kAyasthiti-saMyata, saMyata ke rUpa meM jaghanya eka samaya taka raha sakatA hai| sarvavirati pariNAma ke anantara samaya meM kisI kA maraNa bhI ho sakatA haiM, isa apekSA se jaghanya eka samaya kahA gayA hai| utkarSa se dezona pUrvakoTi taka raha sakatA hai| ____ asaMyata tIna prakAra ke haiM-anAdi-aparyavasita, anAdi-saparyavasita aura sAdi-saparyavasita / anAdi-aparyavasita asaMyata vaha hai jo kabhI saMyama nahIM legaa| anAdi-saparyavasita asaMyata vaha hai jo saMyama legA aura usI prApta saMyama se siddhi prApta kregaa| sAdi-saparyavasita asaMyata vaha hai, jo sarvavirati yA dezavirati se paribhraSTa huA hai| Adi do kI anAdi aura aparyavasita hone se kAlamaryAdA nahIM hai, sAdi-saparyavasitaasaMyata jaghanya se antarmuhUrta taka Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] [jIvAjIvAbhigamasUtra rahatA hai| isake bAda punaH koI saMyata ho sakatA hai| utkarSa se anantakAla taka jo ananta utsarpiNIavasarpiNI rUpa (kAlamArgaNA se) hai aura kSetramArgaNA se dezona apArdhapudgalaparAvarta rUpa hai| saMyatAsaMyata kI kAyasthiti jaghanya se antarmuhUrta hai| saMyatAsaMyatatva kI prApti bahuta sAre bhaMgoM se hotI hai, phira bhI usakA jaghanya se antarmuhUrta to hai hii| utkarSa se dezona pUrvakoTi hai| bAlakAla meM usakA abhAva hone se dezonatA jAnanI caahie| nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata siddha haiN| ve sAdi-aparyavasita haiM / sadA usa rUpa meM rahate haiN| antaradvAra-saMyata kA antara jaghanya se antarmuhUrta hai| itane kAla ke asaMyatatva se punaH koI saMyatatva meM A sakatA hai| utkarSa se antara anantakAla hai, jo kSetra se dezona pudgalaparAvarta rUpa hai| jisane pahale saMyama pAyA hai, vaha itane kAla ke vyavadhAna ke bAda niyama se saMyama lAbha karatA hai| anAdi-aparyavasita asaMyata kA antara nahIM hai| anAdi-saparyavasita asaMyata kA bhI antara nahIM hai| sAdi-saparyavasita asaMyata kA antara jaghanya eka samaya aura utkarSa se dezona pUrvakoTi hai| asaMyatatva kA vyavadhAna rUpa saMyatakAla aura saMyatAsaMyatakAla utkarSa se itanA hI hai| saMyatAsaMyata kA antara jaghanya se antarmuhUrta hai| kyoMki usase girakara koI punaH itane kAla meM saMyatAsaMyata ho sakatA hai| utkarSa se saMyata kI taraha kahanA caahie| nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata siddha haiM / ve sAdi-aparyavasita hone se antara nahIM hai| aparyavasita hone se sadA usa rUpa meM rahate haiN| alpabahutvadvAra-sabase thor3e saMyata haiM, kyoMki ve saMkhyeya koTi-koTi pramANa haiM / unase saMyatAsaMyata asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki asaMkhyeya tiryaMca dezavirati vAle haiN| unase tritayapratiSedha rUpa siddha anantaguNa haiM aura unase asaMyata anantaguNa haiM, kyoMki siddhoM se vanaspatijIva anantaguNa haiN| sarvajIva-paJcavidha-vaktavyatA 248. tattha jete evamAhaMsu paMcavihA savvajIvA paNNattA, te evamAhaMsu, taM jahAkohakasAI mANakasAI mAyAkasAI lobhakasAI aksaaii| kohakasAI mANakasAI mAyAkasAI NaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNtomuhuttN| lobhakasAI jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhRttaM / akasAI duvihe jahA hetttthaa| kohakasAI-mANakasAI-mAyAkasAI NaM aMtaraM jahanneNaM evaM samaya ukkoseNaM aMtomuhuttaM lohakasAissa aMtaraM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aNtomuhuttN| akasAI tahA jahA hetttthaa| ____appAbahuyaM-akasAiNo savvatthovA, mANakasAI tahA annNtgunnaa| kohe mAyA lobhe visesahiyA munneyvvaa| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [203 248. jo aisA kahate haiM ki pAMca prakAra ke sarva jIva haiM, unake anusAra ve pAMca bheda isa prakAra haiM-krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI, lobhakaSAyI aura akssaayii| __krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta taka usa rUpa meM rahate haiN| lobhakaSAyI jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrta taka usa rUpa meM raha sakatA hai| akaSAyI do prakAra ke haiM (jaisA ki pahale kahA hai) sAdi-aparyavasita aura saadi-spryvsit| sAdi-saparyavasita jaghanya eka samaya, utkarSa se antarmuhUrta taka usa rUpa meM raha sakatA hai| kodhakaSAyI, mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI kA antara jaghanya eka samaya aura utkarSa se aMtarmuhUrta hai| lobhakaSAyI kA aMtara jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se antarmuhUrta hai| akaSAyI ke viSaya meM jaisA pahale kahA gayA hai, vaisA hI smjhnaa|| alpabahutva meM sabase thor3e akaSAyI haiM, unase mAnakaSAyI anantaguNa haiM, unase krodhakaSAyI, mAyAkaSAyI aura lobhakaSAyI kramazaH vizeSAdhika jAnanA caahie| vivecana-kaSAya-akaSAya kI vivakSA se sarva jIvoM ke pAMca prakAra isa taraha haiM-krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI, lobhakaSAyI aura akssaayii| inakI kAyasthiti, antara aura alpabahutva isa prakAra hai kAyasthiti-krodhakaSAyI, mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI kI kAyasthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se bhI antarmuhUrta hai| kyoMki kahA gayA hai ki krodhAdi kA upayogakAla antarmuhUrta hai|' lobhakaSAyI jaghanya se eka samaya taka usa rUpa meM rahatA hai| yaha kathana upazamazreNI se girate samaya lobhakaSAya ke udaya hone ke prathama samaya ke anantara samaya meM maraNa ho jAne kI apekSA se hai| maraNa ke samaya kisI ke krodhAdi kA udaya sambhava hai| krama se giranA maraNAbhAva kI sthiti meM hotA hai, maraNa meM nhiiN| utkarSa se antarmuhUrta kI kAyasthiti hai| ___ akaSAyI do prakAra ke haiM-sAdi-aparyavasita (kevalI) aura sAdi-saparyavasita (upshaantkssaay)| sAdi-sarpayavasita akaSAyI kI kAyasthiti jaghanya se eka samaya hai, dvitIya samaya meM maraNa hone se krodhAdi kA udaya hone se sakaSAyatva kI prApti ho sakatI hai| utkarSa se antarmuhUrta hai, kyoMki upazAntamohaguNasthAna kA kAla itanA hI hai| anya AcAryoM kA kathana hai ki jaghanya se bhI antarmuhUrta hI kahanA cAhie, kyoMki aisA vRddhapravAda hai ki lobhopazama ke lie pravRtta kA antarmuhUrta se pahale maraNa nahIM hotaa| yaha kathana sUtrakAra ke abhiprAya se bhI yukta lagatA hai, kyoMki unhoMne Age calakara lobhakaSAyI kI kAyasthiti jaghanya aura utkarSa se antarmuhUrta kahI hai| antaradvAra-krodhakaSAyI kA antara jaghanya eka samaya hai, kyoMki upazamasamaya ke anantara maraNa 1. krodhAdhupayogakAlo antarmuhUrtamitivacanAt / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] [jIvAjIvAbhigamasUtra hone se punaH kisI ke usakA udaya ho sakatA hai, utkarSa se antarmuhUrta hai| isI taraha mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI kA bhI antara kahanA caahie| lobhakaSAyI kA jaghanya se bhI aura utkarSa se bhI antarmuhUrta kA antara hai, kevala jaghanya se utkRSTa bRhattara hai| sAdi-aparyavasita akaSAyI kA antara nahIM hai| sAdi-saparyavasita akaSAyI kA antara jaghanya se antarmuhUrta hai / itane kAla ke bAda punaH zreNIlAbha ho sakatA hai| utkarSa se anantakAla hai, jo kSetra se dezona apArdhapudgalaparAvarta hai| pUrva-anubhUta akaSAyitva kI itane kAla meM punaH niyama se prApti hotI hI hai| ____ alpabahutvadvAra-sabase thor3e akaSAyI, kyoMki siddha hI akaSAyI haiN| unase mAnakaSAyI anantaguNa haiM, kyoMki nigoda-jIva siddhoM se anantaguNa haiM / unase krodhakaSAyI vizeSAdhika haiM, kyoMki krodhakaSAya kA udaya cirakAlasthAyI hai, unase mAyAkaSAyI vizeSAdhika haiM, aura unase lobhakaSAyI vizeSAdhika haiM, kyoMki mAyA aura lobha kA udaya ciratarakAla sthAyI hai| 249. ahavA paMcavihA savvajIvA paNNatA, taM jahA-NeraiyA tirikkhajoNiyA maNussA devA siddhaa| saMciTThaNaMtarANi jaha heTThA bhnniyaanni| ___ appAbahuyaM-savvatthovA maNussA, NeraiyA asaMkhejaguNA, devA asaMkhejaguNA, siddhA aNaMtaguNA, tiriyA annNtgunnaa| settaM paMcavihA savvajIvA pnnnnttaa| 249. athavA saba jIva pAMca prakAra ke haiM-nairayika, tiryakyonika, manuSya, deva aura siddh| . saMciTThaNA aura antara pUrvavat kahanA caahie| alpabahutva meM sabase thor3e manuSya, unase nairayika asaMkhyeyaguNa, unase deva asaMkhyeyaguNa, unase siddha anantaguNa aura unase tiryagyonika anantaguNa haiN| inakI kAyasthiti, antara aura alpabahutva pahale kahA jA cukA hai| isa taraha paMcavidha sarvajIvapratipatti pUrNa huii| sarvajIva-SaDvidha-vaktavyatA 250. tattha NaM jete evamAhaMsu chavvihA savvajIvA paNNattA, te evamAhaMsu, taM jahAAbhiNibohiyaNANI suyaNANI ohiNANI maNapajavaNANI kevalaNANI annnnaannii| AbhiNibohiyaNANI NaM bhaMte! AbhiNibohiyaNANitti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM chAvaSTuiM sAgarovamAiM sAiregAI, evaM suynnaanniivi| ohiNANI NaM bhaMte! 0? jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM chAvaTThi sAgarovamAiM saairegaaii| maNapajavaNANI NaM bhaMte! 0? jahanneNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM desUNA puvvkoddii| kevalaNANI NaM bhaMte0! ? sAie apjjvsie| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [205 aNNANiNo tivihA paNNattA, taM jahA-aNAie vA apajjavasie, aNAie vA sapajjavasie, sAie vA spjjvsie| tattha sAie sapajjavasie jahaneNaM aMto0 ukko0 aNaMtakAlaM avaDDhe puggalapariya desuunnN| aMtaraM-AbhiNibohiyaNANissa jaha0 aMto0, ukko0 aNaMtaM kAlaM avaI puggalapariyaTai desuunnN| evaM suyaNANissa ohiNANissa maNapajavaNANissa aNtrN| kevalaNANiNo Natthi aNtrN|annnnaanniss sAiyapajjavasiyassa jaha0 aMto0, ukko0 chAvahi~ sAgarovamAiM saairegaaii| __ appAbahu yaM-savvatthovA maNapajavaNANiNo, ohiNANiNo asaMkhejaguNA, AbhiNibohiyaNANiNo suyaNANiNo visesAhiyA saTThANe dovi tullA, kevalaNANiNo aNaMtaguNA, aNNANiNo annNtgunnaa| __ ahavA chavvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-egiMdiyA beMdiyA teMdiyA cauriMdiyA paMceMdiyA anniNdiyaa| saMciTThaNA tahA hetttthaa| appAbahuyaM-savvatthovA paMceMdiyA, cauriMdiyA visesAhiyA, teiMdiyA visesAhiyA, beiMdiyA visesAhiyA, aNiMdiyA aNaMtaguNA, egiMdiyA annNtgunnaa| 250. jo aisA kahate haiM ki saba jIva chaha prakAra ke haiM, unakA pratipAdana aisA haiM-saba jIva chaha prakAra ke haiM, yathA-AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyAyajJAnI, kevala-jJAnI aura ajnyaanii| bhagavan ! AbhinibodhikajJAnI, AbhinibodhikajJAnI ke rUpa meM kitane samaya taka lagAtAra raha sakatA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakatA hai| isI prakAra zrutajJAnI ke lie bhI samajhanA caahie| ___ avadhijJAnI usI rUpa meM kitane samaya taka lagAtAra raha sakatA hai? gautama! jaghanya eka samaya aura utkarSa se sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakatA hai| - bhagavan ! manaHparyAyajJAnI usI rUpa meM kitane samaya taka raha sakatA hai? gautama! jaghanya eka samaya aura utkarSa se dezona parvakoTi taka raha sakatA hai| ____ bhagavan ! kevalajJAnI usI rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! kevalajJAnI sAdi-aparyavasita ajJAnI tIna taraha ke haiM-1. anAdi-aparyavasita, 2. anAdi-saparyavasita aura 3. saadi-spryvsit| inameM jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se anantakAla taka jo dezona apArdhapudgalaparAvarta rUpa hai| AbhinibodhikajJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkarSa se anantakAla, jo dezona Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] [ jIvAjIvAbhigamasUtra apArdhapudgalaparAvarta rUpa hai| isI prakAra zrutajJAnI, avadhijJAnI aura manaHparyAyajJAnI kA antara kahanA caahie| kevalajJAnI kA antara nahIM hai / sAdi-saparyavasita ajJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai| alpabahutva meM sabase thor3e manaHparyAyajJAnI haiM, unase avadhijJAnI asaMkhyeyaguNa haiM, unase AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI vizeSAdhika haiM aura donoM svasthAna meM tulya haiN| unase kevalajJAnI anantaguNa haiM aura unase ajJAnI anantaguNa haiM / * athavA sarva jIva chaha prakAra ke haiM- ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya aura anindriy| inakI kAyasthiti aura antara pUrvakathanAnusAra kahanA cAhie / alpabahutva meM sabase thor3e paMcendriya vizeSAdhika, unase caturindriya vizeSAdhika, unase trIndriya vizeSAdhika, unase dvIndriya vizeSAdhika, unase anindriya anantaguNa aura unase ekendriya anantaguNa haiN| vivecana - jJAnI aura ajJAnI kI apekSA se sarva jIva ke chaha bheda isa prakAra batAye haiM - 1. AbhinibodhikajJAnI ( matijJAnI), 2. zrutajJAnI, 3. avadhijJAnI, 4. mana: paryAyajJAnI, 5. kevalajJAnI, 6 . ajJAnI / inakI saMciTThaNA, antara aura alpabahutva isa sUtra meM varNita hai| vaha isa prakAra hai saMciTThaNA (kAyasthiti ) - AbhinibodhikajJAnI jaghanya se antarmuhUrta taka lagAtAra usa rUpa meM raha sakatA haiN| kyoMki jaghanya se samyaktvakAla itanA hI hai / utkarSa se sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka raha sakatA hai / yaha vijayAdi meM do bAra jAne kI apekSA samajhanA caahie| zrutajJAnI kI kAyasthiti bhI itanI hI hai, kyoMki AbhinibodhikajJAna aura zrutajJAna donoM avinAbhUta haiN| kahA gayA hai ki jahAM AbhinibodhikajJAna hai vahAM zrutajJAna hai aura jahAM zrutajJAna hai vahAM AbhinibodhikajJAna hai / ye donoM anyonya-anugata hai|' avadhijJAnI kI kAyasthiti jaghanya se eka samaya hai / yaha ekasamayatA yA to avadhijJAna hone ke anantara samaya meM maraNa ho jAne se athavA pratipAta se mithyAtva meM jAne se (vibhaMgapariNata hone se ) jAnanI caahie| utkarSa se sAdhika chiyAsaTha sAgaropama kI haiM, jo matijJAnI kI taraha jAnanI cAhie / manaHparyAyajJAnI kI kAyasthiti jaghanaya eka samaya hai, kyoMki dvitIya samaya meM maraNa hone se pratipAta ho sakatA hai| utkarSa se dezona pUrvakoTi hai| kyoMki cAritrakAla utkarSa se bhI itanA hai / kevalajJAnI sAdi-aparyavasita hai / ataH usa bhAva kA kabhI tyAga nahIM hotA / ajJAnI tIna prakAra ke haiM - anAdi- aparyavasita, anAdi saparyavasita aura sAdi saparyavasita / inameM jo sAdi-saparyavasita hai, usakI kAyasthiti jaghanya se antarmuhUrta haiM, kyoMki usake bAda koI samyakatva pAkara punaH jJAnI ho sakatA hai| utkarSa se anantakAla hai jo dezona apArdhapudgalaparAvarta rUpa hai, kyoMki jJAnitva se paribhraSTa hone ke bAda itane kAla ke antara se avazya punaH jJAnI banatA hI hai / 1.'jattha AbhiNibohiyanANaM tattha suyaNANaM, jattha suyaNANaM tathya AbhiNibahiyanANaM, dovi eyAI aNNoNNa - maNugayAI ' iti vacanAt / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [207 antaradvAra-AbhinibodhikajJAnI kA jaghanya antara antarmuhUrta hai| paribhraSTa hone ke itane kAla ke bAda punaH vaha AbhinibodhikajJAnI ho sakatA hai| utkarSa se antara dezona apArdhapudgalaparAvartakAla hai| isI prakAra zrutajJAnI, avadhijJAnI aura mana:paryAyajJAnI kA antara bhI jAnanA caahie| kevalajJAnI kA antara nahIM haiM, kyoMki vaha sAdi-aparyavasita hai| __ anAdi-aparyavasita ajJAnI kA tathA anAdi-saparyavasita ajJAnI kA antara nahIM haiM, kyoMki aparyavasita aura anAdi hone se| sAdi-saparyavasita kA jaghanya antara aMtarmuhUrta hai| kyoMki itane kAla meM vaha punaH jJAnI se ajJAnI ho sakatA hai| utkarSa se antara sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai| ___ alpabahutvadvAra-sabase thor3e manaHparyAyajJAnI haiM, kyoMki mana:paryAyajJAna kevala viziSTa cAritravAloM ko hI hotA hai| unase avadhijJAnI asaMkhyAtaguNa haiM, kyoMki devoM aura nArakoM ko bhI avadhijJAna hotA hai| unase AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI donoM vizeSAdhika haiM tathA ye svasthAna meM paraspara tulya haiN| unase kevalajJAnI anantaguNa haiM, kyoMki kevalajJAnI siddha ananta haiN| unase ajJAnI ananta haiM, kyoMki ajJAnI vanaspatikAyika jIva siddhoM se bhI anantaguNa haiN| ___ athavA indriya aura anindriya kI vivakSA se sarva jIva chaha prakAra ke kahe gaye haiM-ekendriya yAvat paMcendriya aura anindriy| anindriya siddha haiN| inakI kAyasthiti, aMtara aura alpabahutva pUrva meM kahA jA cukA hai| ___ 251. ahavA chavvihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-orAliyasarIrI veuvviyasarIrI AhAragasarIrI teyagasarIrI kammagasarIrI asrorii| orAliyasarIrI NaM bhaMte! kAlao kevaciraM hoi? jahanneNaMkhuDDAgaM bhavaggahaNaM dusamayaUNaM ukkoseNaM asaMkhijaM kAlaM jAva aMgulassa asNkhejibhaagN| veuvviyasarIrI jahantreNaM ekvaM samayaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aNtomuhuttmbbhhiyaaiN| AhAragasarIrI jahanneNaM aMto0 ukko0 aMtomuhuttaM / teyagasarIrI duvihe paNNate-aNAie vA sapajavasie, aNAie vA apjvsie| evaM kmmgsriiriivi| asarIrI saaie-apjjvsie| ____ aMtaraM orAliyasarIrassa jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aNtomuhuttmbbhhiyaai| veuvviyasarIrassa jaha0 aMto0 ukko0 aNaMtakAlaM vnnssikaalo| AhAragassa sarIssa jaha0 aMto0 ukko0 aNaMtakAlaM jAva avaTuM poggalapariyaTeM desuunnN| teyagasarIrassa kammasarIrassa ya doNhavi Natthi aNtrN| appAbahuyaM-savvatthovA AhAragasarIrI, veubviyasarIrI asaMkhejaguNA, orAliyasarIrI asaMkhejaguNA, asarIrI aNaMtaguNA, teyAkammasarIrI dovi tullA annNtgunnaa| settaM chavvihA savvajIvA pnnnnttaa| 1. 'taM saMjayassa savvappamAyarahiyassa vividhariddhimato' iti vacanAt ! Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jIvAjIvAbhigamasUtra 251. athavA sarva jIva chaha prakAra ke haiM- audArikazarIrI, vaikriyazarIrI, AhArakazarIrI, tejasazarIrI, kArmaNazarIrI aura azarIrI / 208] bhagavan! audArikazarIrI lagAtAra kitane samaya taka raha sakatA hai ? 1 gautama ! jaghanya se do samaya kama kSullakabhavagrahaNa aura utkarSa se asaMkhyeyakAla tk| yaha asaMkhyeyakAla aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke AkAzapradezoM ke apahArakAla ke tulya hai / vaikriyazarIrI jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se bhI antarmuhUrta taka hI raha sakatA hai| tejasazarIrI do prakAra ke haiManAdi-aparyavasita aura anAdi spryvsit| isI taraha kArmaNazarIrI bhI do prakAra ke haiN| azarIrI sAdi - aparyavasita haiM / dArikazarIra kA antara jaghanya eka samaya aura utkarSa se antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama hai| vaikriyazarIra kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla hai, jo vanaspatikAlatulya hai| AhArakazarIra kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla hai, jo dezona apArdhapudgalaparAvarta rUpa hai| tejasa-kArmaNa - zarIrI kA antara nahIM hai / alpabahutva meM sabase thor3e AhArakazarIrI, vaikriyazarIrI unase asaMkhyAtaguNa, unase audArikazarIrI asaMkhyAtaguNa haiM, unase azarIrI anantaguNa haiM aura unase tejasa - kArmaNazarIrI anantaguNa haiM aura ye svasthAna meM donoM tulya haiN| isa prakAra SaDvidha sarvajIvapratipatti pUrNa huI / vivecana - zarIra - azarIra ko lekara sarva jIva chaha prakAra ke haiM- audArikazarIrI, vaikriyazarIrI, AhArakazarIrI, tejasazarIrI, kArmaNazarIrI aura azarIrI / inakI kAyasthiti, antara aura alpabahutva isa prakAra hai kAyasthiti- audArikazarIra usa rUpa meM lagAtAra jaghanya se do samaya kama kSullakabhava taka raha sakatA hai / vigrahagati meM Adi ke do samaya meM kArmaNazarIrI hone se do samaya kama kahA hai / utkarSa se asaMkhyeyakAla taka raha sakatA hai| itane kAla taka avigraha se utpAda sambhava hai / yaha asaMkhyeyakAla aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI AkAza-pradezoM ko pratisamaya eka-eka ke mAna se apahAra karane para jitane samaya meM ve nirlepa ho jAyeM, utane kAla ke barAbara haiM / vaikriyazarIrI jaghanya se eka samaya taka usI rUpa meM rahatA hai| vikurvaNA ke anantara samaya meM hI kisI kA maraNa sambhava hai / utkarSa se antarmuhUrta adhika taitIsa sAgaropama taka rahatA hai / koI cAritrasampanna saMyati vaikriyazarIra karake antarmuhUrta jIkara sthitikSaya se avigraha dvArA anuttaravimAnoM meM utpanna ho sakatA hai, isa apekSA se jAnanA caahie| AhArakazarIrI jaghanya se aura utkarSa se bhI antarmuhUrta taka hI usa rUpa meM raha sakatA hai| tejasazarIrI aura kArmaNazarIrI do-do prakAra ke haiM - anAdi - aparyavasita ( ye kabhI mukta nahIM hogA) aura anAdi-saparyavasita ( muktigaamii)| ye donoM anAdi aura aparyavasita hone se kAlamaryAdA Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [209 rahita haiM / azarIrI sAdi-aparyavasita haiM, ataH sadA usa rUpa meM rahate haiN| ___ antaradvAra-audArikazarIrI kA antara jaghanya se eka samaya hai| vaha do samayavAlI apAntarAla gati meM hotA hai, prathama samaya meM kArmaNazarIrI hone se| utkarSa se antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama hai| yaha utkRSTa vaikriyakAla hai| vaikriyazarIrI kA antara jaghanya antarmuhUrta hai| eka bAra vaikriya karane ke bAda itane vyavadhAna para dubArA vaikriya kiyA jA sakatA hai| mAnava aura devoM meM aisA hotA hai| utkarSa se vanaspatikAla kA antara spaSTa hI hai| AhArakazarIrI kA jaghanya antara antarmuhUrta hai| eka bAra karane ke bAda itane vyavadhAna se punaH kiyA jA sakatA hai| utkarSa se anantakAla, jo dezona apArdhapudgalaparAvarta rUpa hai| tejasakArmaNazarIra kA antara nahIM hai| alpabahutvadvAra-sabase thor3e AhArakazarIrI haiM, kyoMki ye adhika se adhika do hajAra se nau hajAra taka hI hote haiN| unase vaikriyazarIrI asaMkhyeyaguNa haiM, kyoMki deva, nAraka, garbhaja tiryaMca paMcendriya, manuSya aura vAyukAya vaikriyazarIrI hai| unase audArikazarIrI asaMkhyeyaguNa haiM / nigodoM meM anantajIvoM kA eka hI audArikazarIra hone se asaMkhyaguNatva hI ghaTita hotA hai, anantaguNa nhiiN| jaisA ki mUla TIkAkAra ne kahA-audArikazarIriyoM se azarIrI anantaguNa haiM, siddhoM ke ananta hone se, audArikazarIrI zarIra kI apekSA asaMkhyeya hai| audArikazarIriyoM se azarIrI anantaguNa haiM, kyoMki siddha ananta haiN| unase tejasa-kArmaNazarIrI anantaguNa haiM, kyoMki nigodoM meM tejasa-kArmaNazarIra pratyeka jIva ke alaga-alaga haiM, aura ve anantaguNa haiN| tejasa aura kArmaNazarIra paraspara avinAbhAvI haiM aura paraspara tulya haiN| isa prakAra SaDvidha sarvajIvapratipatti pUrNa huii| sarvajIva-saptavidha-vaktavyatA 252. tattha NaM jete evamAhaMsu sattavihA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu, taM jahApuDhavikAiyA AukAiyA teukAiyA vAukAiyA vaNassaikAiyA tasakAiyA akaaiyaa| saMciTThaNaMtarA jahA hetttthaa| appAbahuyaM-savvatthovA tasakAiyA, teukAiyA asaMkhejaguNA, puDhavikAiyA visesAhiyA, AukAiyA visesAhiyA, vAukAiyA visesAhiyA, siddhA (akAiyA) aNaMtaguNA, vaNassaikAiyA annNtgunnaa| 252. jo aisA kahate haiM ki saba jIva sAta prakAra ke haiM, ve aisA pratipAdana karate haiM, yathA1. Aha ca mUlaTIkAkAra:-audArikazarIribhyo'zarIrA anantaguNAH siddhAnAmanantatvAt, audArikazarIriNAM ca shriiraapekssyaa'sNkhyeytvaaditi| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] [jIvAjIvAbhigamasUtra pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, trasakAyika aura akaayik| inakI saMciTThaNA aura aMtara pahale kahe jA cuke haiN| alpabahutva isa prakAra hai-sabase thor3e trasakAyika, unase tejaskAyika asaMkhyAtaguNa, unase pRthvIkAyika vizeSAdhika, unase apkAyika vizeSAdhika, unase vAyukAyika vizeSAdhika, unase akAyika anantaguNa aura unase vanaspatikAyika anantaguNa haiN| inakA spaSTIkaraNa pahale kiyA jA cukA hai| 253. ahavA sattavihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-kaNhalessA nIlalessA kAulessA teulessA pamhalessA sukkalessA alessaa| kaNhalesse NaM bhaMte! kaNhalessetti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aNtomuhuttmbbhhiyaaii| NIlalesse NaM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dasasAgarovamAiM paliovamassa asNkhejibhaagmbbhhiyaaiN| kAulesse NaM jaha0 aMto0 ukko0 tiNi sAgarovamAiM paliovamassa asNkhejjibhaagmbbhhiyaaiN| teulesse NaM jaha0 aMto0 ukko0 doNi sAgarovamAiM paliovamassa asNkhejibhaagmbhhiyaaiN| pamhalesse NaM jaha0 aMto0 ukko0 dasa sAgarovamAiM aNtomuhuttmbbhhiyaai| sukkalesse NaM bhaMte! 0? jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aNtomuhuttmbbhhiyaaii| alesse NaM bhaMte! 0? sAie apjjvsie| kaNhalesassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jahanneNaM aMto0 ukko0. tettIsaM sAgarovamAiM aNtomuhuttmbbhhiyaaii| evaM nIlalesassavi, kaaulesssvi| teulesassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? jahanneNaM aMto0 ukko0 vnnssikaalo| evaM pamhalesassavi, doNhavi evmNtrN| alesassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? goyamA! sAiyassa apajavasiyassa Natthi aNtrN| __eesiNaM bhaMte! jIvANaM kaNhalesANaM nIlalesANaM kAulesANaM teulesANaM pamhalesANaM sukkalesANaM alesANa ya kayare kayarehito appA vA0 ? goyamA! savvatthovA sukkalessA, pamhalessA saMkhejaguNA, teulessA saMkhejaguNa, alessA aNaMtaguNA, kAulessA aNaMtaguNA, nIlalessA visesAhiyA, kaNhalessA visesaahiyaa| settaM sattavihA savvajIvA pnnnnttaa| 253. athavA sarva jIva sAta prakAra ke kahe gaye haiM-kRSNalezyA vAle, nIlalezyA vAle, kApotalezyA vAle, tejolezyA vAle, padmalezyA vAle, zuklalezyA vAle aura aleshy| bhagavan ! kRSNalezyA vAlA, kRSNalezyA vAle ke rUpa meM kAla se kitane samaya taka raha sakatA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama taka raha sakatA hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama ] [ 211 bhagavan! nIlalezyA vAlA usa rUpa meM kitane samaya taka raha sakatA hai, gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se palyopama kA asaMkhyebhAga adhika dasa sAgaropama taka raha sakatA hai| kApotalezyA vAlA jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se palyopamAsaMkhyeyabhAga adhika tIna sAgaropama rahatA hai| tejolezyA vAlA jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se palyopamAsaMkhyebhAga adhika tIna sAgaropama taka raha sakatA hai| padmalezyA vAlA jaghanya antarmuharta aura utkRSTa se palyopamAsaMkhyeyabhAga adhika dasa sAgaropama taka rahatA hai| zuklalezyA vAlA jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama taka raha sakatA hai| alezya jIva sAdi- aparyavasita hai, ataH sadA usI rUpa meM rahate haiM / bhagavan ! kRSNalezyA kA antara kitanA hai ? gautama! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kA hai| isI taraha nIlalezyA, kApotalezyA kA bhI jAnanA caahie| tejolezyA kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / isIprakAra padmalezyA aura zuklalezyAdonoM kA yahI antara hai / bhagavan! alezya kA antara kitanA hai ? gautama! alezya jIva sAdi - aparyavasita hone se antara nahIM hai| . bhagavan ! ina kRSNalezyA vAle, nIlalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle aura alezyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e zuklalezyA vAle, unase padmalezyA vAle saMkhyAtaguNa, unase tejolezyA vAle saMkhyAtaguNa, unase alezya anaMtaguNa, unase kApotalezyA vAle anaMtaguNa, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika, unase kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM / vivecana prastuta sUtra meM chaha lezyA vAle aura eka alezya yoM sarva jIva ke sAta prakAra batAye haiN| unakI kAyasthiti, antara aura alpabahutva kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai kAyasthiti - kRSNalezyA lagAtAra jaghanya se antarmuhUrta rahatI hai, kyoMki tiryaMca- manuSyoM meM kRSNalezyA antarmuhUrta taka rahatI hai / utkarSa se antarmuharta adhika tetIsa sAgaropama taka rahatI hai| deva aura nAraka pAzcAtyabhagavata carama antarmuhUrta aura agretanabhavagata avasthita prathama antarmuhUrta taka avasthita lezyA vAle hote haiM / adhaH saptamapRthvI ke nAraka kRSNalezyA vAle haiM aura tetIsa sAMgaropama kI sthiti vAle haiN| unake pAzcAtyabhava kA antarmuhUrta aura agretanabhava kA eka antarmuhUrta yoM do antarmuhUrta hote . haiN| lekina antarmuhUrta ke asaMkhyeya bheda hone se unakA eka hI antarmuhUrta meM samAveza ho jAtA hai| isa apekSA se antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama kI utkRSTa kAyasthiti kRSNalezyA kI ghaTita hotI hai / nIlalezyA kI jaghanya kAyasthiti eka antarmuhUrta hai, yukti pUrvavat hai / utkarSa se palyopama kA asaMkhyeyabhAga adhika dasa sAgaropama kI hai| yaha dhUmaprabhApRthvI ke prathama prastara ke nairayika, jo nIlalezyA vAle haiM, aura itanI sthiti vAle haiM, unakI apekSA se hai| pAzcAtya aura agretana bhava ke kramazaH carama aura Adima antarmuhUrta palyopama ke asaMkhyeyabhAga meM samAviSTa ho jAte haiM, ataeva alaga se nahIM kahe haiM / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] [jIvAjIvAbhigamasUtra kApotalezyA kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta hai| yukti pUrvavat hai| utkarSa se palyopamAsaMkhyeyabhAga adhika tIna sAgaropama kI hai| yaha bAlukaprabhA ke prathama prastara ke nArakoM kI apekSA se hai| ve kapotalezyA vAle aura itanI sthiti vAle haiN| tejolezyA kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta hai| yukti pUrvavat hai / utkarSa se palyopamAsaMkhyeyabhAga adhika do sAgaropama hai| yaha IzAnadevoM kI apekSA se hai| ___ padmalezyA kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta hai| yukti pUrvavat hai| utkarSa se antarmuhUrta adhika dasa sAgaropama hai| yaha brahmalokadevoM kI apekSA se hai| zuklalezyA kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta / yukti pUrvavat hai| utkarSa se antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama hai| yaha anuttaradevoM kI apekSA se hai| ve zuklalezyA vAle aura itanI sthiti vAle haiN| __ antaradvAra-kRSNalezyA kA antara jaghanya antarmuhUrta haiM, kyoMki tiryaMca manuSyoM kI lezyA kA parivartana antarmuhUrta meM ho jAtA hai| utkarSa se antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama hai, kyoMki zuklalezyA kA utkRSTakAla kRSNalezyA ke antara kA utkRSTakAla hai| isI prakAra nIlalezyA aura kApotalezyA kA bhI jaghanya aura utkarSa antara jAnanA caahie| tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA kA jaghanya antara antarmuhUrta hai aura utkarSa antara vanaspatikAla hai| alezyoM kA antara nahIM hai, kyoMki ve aparyavasita haiN| alpabahutvadvAra-sabase thor3e zuklalezyA vAle haiM, kyoMki lAntaka Adi deva, paryApta garbhaja katipaya paMcendriya tiryaMca aura manuSyoM meM hI zuklalezyA hotI hai| unase padmalezyA vAle saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki sanatkumAra, mAhendra aura brahmaloka meM saba deva aura prabhUta paryApta garbhaja tiryaMca aura manuSyoM meM padmalezyA hotI hai| yahAM zaMkA ho sakatI hai ki lAntaka Adi devoM se sanatkumArAdi kalpatraya ke deva asaMkhyAtaguNa haiM, to zuklalezyA se padmalezyA vAle asaMkhyAtaguNa hone cAhie, saMkhyeyaguNa kyoM kahA? samAdhAna diyA gayA hai jaghanyapada meM bhI asaMkhyAta sanatkumArAdi kalpatraya ke devoM kI apekSA se asaMkhyeyaguNa paMcendriya tiryaMcoM meM zuklalezyA hotI hai| ataH padmalezyA vAle zuklalezyA vAloM se saMkhyAtaguNa hI prApta hote haiN| unase tejolezyA vAle saMkhyeyaguNa haiM, kyoMki unase saMkhyeyaguNa tiryak paMcendriyoM, manuSyoM aura bhavanapati vyantara jyotiSka tathA saudharma-IzAna devaloka ke devoM meM tejolezyA pAyI jAtI hai| unase alezya anantaguNa haiM, kayoMki siddha ananta haiN| unase kApotalezyA vAle anantaguNa haiM, kyoMki siddhoM se anantaguNa vanaspatikAyikoM meM kApotalezyA kA sadbhAva hai| unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiN| unase kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM, kyoMki kliSTatara adhyavasAya vAle prabhUta hotehaiM / yaha saptavidha sarvajIvapratipatti pUrNa huii| sarvajIva-aSTavidha-vaktavyatA 254. tattha NaM jete evamAhaMsu aTThavihA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu, taM jahAAbhinibohiyaNANI suyaNANI ohiNANI maNapajavaNANI kevalaNANI maiaNNANI Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [213 suyaaNNANI vibhNgnnaannii| AbhiNibohiyaNANI NaM bhaMte! AbhiNibohiyaNANitti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jaha0 aMto0 ukko0 chAvaTThisAgarovamAiM saairegaaii| evaM suynnaanniivi|ohinnaannii NaM bhaMte! 0? jaha0 ekkaM samayaM ukko0 chAvaTThisAgarovamAiM saairegaaii| maNapajavaNANI NaM bhaMte! 0? jaha0 evaM samayaM ukko0 desUNA puvvkoddii| kevalaNANI NaM bhaMte! 0? sAie apjjvsie| __ maiaNNANI NaM bhaMte! * ? maiaNNANI tivihe paNNatte, taM jahA-aNAie vA apajjavasie, aNAie vA sapajjavasie, sAie vA spjjvsie| tattha NaM jese sAie sapajjavasie se jaha0 aMto0 ukko0 aNaMtaM kAlaM jAva avaTuM poggalapariyaTeM desuunnN| suyaaNNANI evaM cev| vibhaMgaNANI NaM bhaMte! 0? jahaNNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM desUNAe puvvakoDie abbhhiyaaii| __ AbhiNibohiyaNANissa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? jaha0 aMto0, ukko0 aNaMtaM kAlaM jAva avaTuM poggalapariyaTeM desuunnN| evaM suynnaannissvi| ohiNANissavi, mnnpjjvnnaannissvi| kevalaNANissa NaM bhaMte! aMtaraM0? sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aNtrN| mai-aNNANissa NaM bhaMte! aMtaraM0 ? aNAiyassa apajjavasiyassa Natthi aNtrN| aNAiyassa sapajjavasiyassa Natthi aNtrN| sAiyassa sapajjavasiyassa jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM chAvaThiM sAgarovamAiM saairegaaii| evaM suy-annnnaannissvi| vibhaMgaNANissa NaM bhaMte! aMtaraM0 ? jaha0 aMto0, ukkoseNaM vnnssikaalo| eesi NaM bhaMte! AbhiNibohiyaNANINaM suyaNANINaM ohi0 maNa0 kevala. maiaNNANINaM suyaaNNANINaM vibhaMgaNANINaM kayare0 ? goyamA! savvatthovA jIvA maNapajjavaNANI, ohiNANI asaMkhejaguNA, AbhiNibohiyaNANI suyaNANI asaMkhejaguNA, AbhiNibohiyaNANI suyaNANI ee dovi tullA visesAhiyA, vibhaMgaNANI asaMkhejaguNA, kevalaNANiNo aNaMtaguNA, maiaNNANI suyaaNNANI ya dovi tullA annNtgunnaa| ___ 254. jo aisA kahate haiM ki ATha prakAra ke sarva jIva haiM, unakA mantavya hai ki saba jIva / AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyAyajJAnI, kevalajJAnI, mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI ke bheda ATha prakAra ke haiN| bhagavan ! AbhinibodhikajJAnI AbhinibodhikajJAnI ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka rahatA hai| zrutajJAnI bhI itanA hI rahatA hai| avadhijJAnI jaghanya se eka samaya aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama taka Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] [ jIvAjIvAbhigamasUtra rahatA hai / manaHparyAyajJAnI jaghanya eka samaya, utkRSTa dezona pUrvakoTi taka rahatA hai / kevalajJAnI sAdiaparyavasita hone se sadA usa rUpa meM rahatA hai / mati - ajJAnI tIna prakAra ke haiM - 1. anAdi- aparyavasita, 2. anAdi saparyavasita aura 3. saadispryvsit| inameM jo sAdi saparyavasita hai vaha jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla, jo dezona apArdhapudgalaparAvarta rUpa taka rahatA hai| zruta- ajJAnI bhI itane hI samaya taka rahatA hai / vibhaMgajJAnI jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTi adhika tetIsa sAgaropama taka rahatA hai / AbhinibodhikajJAnI kA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkarSa se anantakAla, jo dezona pudgalaparAvarta rUpa hai / isI prakAra zrutajJAnI avadhijJAnI aura manaHparyAyajJAnI kA antara bhI jAnanA cAhie / kevalajJAnI kA antara nahIM hai, kyoMki vaha sAdi - aparyavasita hai / mati - ajJAniyoM meM jo anAdi- aparyavasita haiM, unakA antara nahIM hai| jo anAdi saparyavasita haiM, unakA antara nahIM hai| jo sAdi - saparyavasita haiM, unakA antara jaghanya aMtarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika chiyAsaTha sAgaropama hai| isI prakAra zruta- ajJAnI kA antara bhI jAnanA caahie| vibhaMgajJAnI kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / bhagavan! ina AbhinibodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyAyajJAnI, kevalajJAnI, matiajJAnI, zruta- ajJAnI aura vibhaMgajJAnI meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika he ? gautama ! sabase thor3e mana: paryAyajJAnI / unase avadhijJAnI asaMkhyeyaguNa haiM, unase matijJAnI zrutajJAnI vizeSAdhika haiM aura svasthAna meM tulya haiM, unase vibhaMgajJAnI asaMkhyeyaguNa haiM, unase kevalajJAnI anantaguNa haiM aura unase mati- ajJAnI zruta - ajJAnI anantaguNa haiM aura svasthAna meM tulya haiN| vivecana- isakA vivecana sarva jIva kI chaThI pratipatti meM kiyA jA cukA hai| ataeva jijJAsu vahAM dekha sakate haiN| 255. ahavA aTThavihA savvajIvA paNNattA, taM jahA NeraDyA tirikkhajoNiyA tirikkhajoNiNIo maNussA maNussIo devA devIo siddhA / 1 raie NaM bhaMte! Neraietti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM dasavAsasahassAIM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / tirikkhajoNie NaM bhaMte! 0? jaha0 aMto0 ukkoseNaM vaNassaikAlo / tirikkhajoNiNI NaM bhaMte! 0? jaha0 aMto0 ukko0 tiNNi paliovamAiM puvvakoDipuhuttamabbhahiyAiM / evaM maNUse mnnsii| deve jahA nerie| devI NaM bhaMte! 0? jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM ukko0 paNapannaM paliovamAiM / siddhe NaM bhaMte! siddhetti0 ? goyamA sAie apajjavasi / raiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi ? jaha0 aMto0, ukko0 vaNassaikAlo / tirikkhajoNiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0 ? jaha0 aMtomuhuttaM, ukko0 sAgarovamasayapuhuttaM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [215 saairegN| tirikkhajoNiNI NaM bhaMte0 ? goyamA! jaha0 aMto0, ukko0 vnnssikaalo| evaM maNussavi mnnussiievi| devassavi deviievi| siddhassa NaM bhaMte! 0? sAiyassa apajavasie Natthi aNtrN| ___ eesiNaM bhaMte! NeraiyANaM tirikhajoNiyANaM tirikkhajoNiNINaM maNUsANaM maNUsINaM devANaM siddhANaM ya kayare0 ? goyamA savvatthovA maNussIo, maNUsA asaMkhejaguNA, neraiyA asaMkhejaguNA, tirikkhajoNiNIo asaMkhejaguNAo, devA saMkhejaguNA, devIo saMkhejaguNAo, siddhA aNaMtaguNA, tirikkhajoNiyA annNtgunnaa| settaM aTThavihA savvajIvA pnnnnttaa| 255. athavA saba jIva ATha prakAra ke kahe gaye haiM, jaise ki-nairiyaka, tiryagyonika, tiryagyonikI, manuSya, manuSyanI, deva, devI aura siddh| __ bhagavan ! nairayika, nairayika rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya se dasa hajAra varSa aura utkRSTa tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| tiryagyonika jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se anantakAla taka rahatA hai| tiryagyonikI jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama taka rahatI hai| isI taraha manuSya aura mAnuSI strI ke sambandha meM bhI jAnanA caahie| devoM kA kathana nairayika ke samAna hai| devI jaghanya se dasa hajAra varSa aura utkarSa se pacapana palyopama taka rahatI hai| siddha sAdi-aparyavasita hone se sadA usa rUpa meM rahate haiN| __bhagavan ! ina nairayikoM, tiryagyonikoM, tiryagyoniniyoM, manuSyoM, mAnuSIstriyoM, devoM, deviyoM aura siddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? gautama! sabase thor3I mAnuSIstriyAM, unase manuSya asaMkhyeyaguNa, unase nairayika asaMkhyeyaguNa, unase tiryagyonika striyAM asaMkhyAtaguNI, unase deva saMkhyeyaguNa, unase deviyAM saMkhyeyaguNa, unase siddha anantaguNa, unase tiryagyonika anantaguNa haiN| vivecana-inakA vivecana saMsArasamApannaka jIvoM kI saptavidha pratipatti nAmaka chaThI pratipatti meM dekhanA caahie| yaha aSTavidha sarvajIvapratipatti pUrNa huii| sarvajIva-navavidha-vaktavyatA 256. tattha NaM jete evamAhaMsu NavavidhA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu taM jahA egidiyA beMdiyA teMdiyA tauridiyA NeraiyA paMceMdiyatirikkhajoNiyA maNUsA devA siddhaa| egidie NaM bhaMte! egidietti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM vnnssikaalo| beMdie NaM bhaMte! 0? jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM saMkhejaM kaalN| evaM teiMdievi, curidievi| Neraie NaM bhaMte! 0? jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM, ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaiN| paMceMdiyatirikkhajoNie NaM bhaMte! 0? jaha0 aMto0, ukkoseNaM Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] [jIvAjIvAbhigamasUtra tiNNi paliovamAI puvvkoddipuhuttmbbhhiyaaii| evaM mnnuusevi| devA jahA nneriyaa| siddhe NaM bhaMte! 0? sAie apjvsie| ___egiMdiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jaha0 aMto0, ukko0 do sAgarovamasahassAiM sNkhejvaasmbbhhiyaaii|beNdiyssnnN bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jaha0 aMto0, ukko0 vnnssikaalo| evaM teMdiyassavi cauridiyassaviNeraiyassavi paMcediyatirikkhajoNiyassavi maNUsassavi savvesiM evaM aMtaraM bhANiyavvaM / siddhassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? goyamA! sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aNtrN| ___eesi NaM bhaMte! egeMdiyANa beMdiyANaM teMdiyANaM cauriMdiyANaM NeraiyANaM paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM maNusANaM devANaM siddhANa ya kayare kayarehiMto! 0? goyamA! savvatthovA maNussA, NeraiyA asaMkhejjaguNA, devA asaMkhejaguNA, paMceMdiyAtirikkhajoNiyA asaMkhejaguNA, cauriMdiyA visesAhiyA, teMdiyA visesAhiyA, beMdiyA visesAhiyA, siddhA aNaMtaguNA, egiMdiyA annNtgunnaa| 256. jo aisA kahate haiM ki sarva jIva nau prakAra ke haiM, ve nau prakAra isa taraha batAte haiM-ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, nairayika, paMcendriyatiryagyonika, manuSya, deva aura siddh| ___bhagavan ! ekendriya, ekendriya rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka rahatA hai| dvIndriya jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyeyakAla taka rahatA hai| trIndriya aura caturindriya bhI isI prakAra kahane caahie| ___bhagavan ! nairayika, nairayika ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkarSa se tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| paMcendriyatiryaMca jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama taka rahatA hai| isI prakAra manuSya ke lie bhI kahanA caahie| devoM kA kathana nairayika ke samAna hai| siddha sAdi-aparyavasita hone ke sadA usI rUpa meM rahate haiN| bhagavan! ekandriya kA antara kitanA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se saMkhyeya varSa adhika do hajAra sAgaropama hai| dvIndriya kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla hai| isI prakAra trIndriya, caturindriya, nairayika, paMcendriyatiryaMca, manuSya aura deva-sabakA itanA hI antara hai| siddha sAdi-aparyavasita hone se unakA antara nahIM hotA hai| __ bhagavana! ina ekendriyoM, dvIndriyoM, trIndriyoM, caturindriyoM, nairayikoM, tiryaMcoM, manuSyoM, devoM aura siddhoM meM kauna kisase kama, adhika, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e manuSya haiM, unase nairayika asaMkhyeyaguNa haiM, unase deva asaMkhyeyaguNa haiM, unase paMcendriya tiryaMca asaMkhyeyaguNa haiM, unase deva asaMkhyeyaguNa haiM, unase paMcendriya tiryaMca asaMkhyeyaguNa haiM, unase caturindriya vizeSAdhika haiM, unase trIndriya vizeSAdhika haiM, unase dvIndriya vizeSAdhika haiM aura unase siddha anantaguNa haiM aura unase ekendriya anantaguNa haiN| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [217 vivecana-sUtrArtha spaSTa hI hai| inakI bhAvanA aura yukti pUrva meM sthAna-sthAna para spaSTa kI jA cukI hai| 257. aha vA NavavihA savvajIvA paNNattA taM jahA-paDhamasamayaNeraiyA apaDha masamayaNeraiyA paDhamasamayatirikkhajoNiyA apaDhamasamayatirikkhajoNiyA paDhamasamayamaNussA apaDhamasamayamaNussA paDhamasamayadevA apaDhamasamayadevA siddhA y| ____ paDhamasamayaNeraiyA NaM bhaMte! kAlao0? goyamA! ekkaM smyN| apaDhamasamayaNeraie NaM bhaMte! 0? jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM samaya-uNAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM smyunnaaii| paDhamasamayatirikkhajoNiyassa NaM bhaMte! 0? ekkaM samayaM / apaDhamasamayatirikkhajoNiyassa NaM bhate! 0? jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayaUNaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| paDhamasamayamaNUse NaM bhaMte! 0? ekkaM smyN| apaDhamasamayamaNUse NaM bhaMte! 0? jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayaUNaM, ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM puvvkoddipuhuttmbbhhiyaaii| deve jahA nnerie| siddhe NaM bhaMte! siddhetti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! sAie apjjvsie| paDhamasamayaNeraiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM dasa vAsasahassAiM aMtomuhuttamanbhahiyAI, ukkoseNaM vnnssikaalo| apaDhamasamayaNeraiyassa NaM bhaMte! aMtaraM 0? jahaNNeNaM aMtomuhuttaM , ukkoseNaM vnnssikaalo| paDhamasamayatirikkhajoNiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0 ? jahaNNeNaM do khuDDAgAI bhavaggahaNAiM samaya-UNAiM, ukkoseNaM vnnssikaalo| apaDhamasamayatirikkhajoNiyassaNaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayAhiyaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM saairegN| paDhamasamayamaNUsassa jahA pddhmsmytirikkhjonniyss|apddhmsmymnnuusss NaM bhaMte! 0? jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM, samayAhiyaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| paDha masamayadevassa jahA pddhmsmynneriyss| apaDhamasamayadevassa jahA apddhmsmynneriyss| siddhassa NaM bhaMte! 0? sAiyassa apajavasiyassa Natthi aNtrN| eesiNaM bhaMte! paDhamasamayaNeraiyANaM paDhamasamayatirikkhajoNiyANaM paDhamasamayamaNUsANaM paDhamasamayadevANa ya kayare ! 0? Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] [jIvAjIvAbhigamasUtra goyamA! savvatthovA paDhamasamayamaNussA, paDhamasamayaNeraiyA asaMkhe jaguNA, paDhamasamayadevA asaMkhejaguNA, paDhamasamayatirikkhajoNiyA asNkhejgunnaa| aiesi NaM bhaMte! apaDha masamayanera iyANaM apaDha masamayatirikkhajoNiyANaM apaDhamasamayamaNUsANaM apaDhamasamayadevANa ya kayare 0? goyamA! savvatthovA apaDhamasamayamaNUsA, apaDhamasamayaneraiyA asaMkhejaguNA, apaDhamasamayadevA asaMkhejjagaNA. apaDhamasamayatirikkhajoNiyA annNtgnnaa| ____eesiNaM bhaMte! paDhamasamayatirikkhajoNiyANaM apaDhamasamayatirikkhajoNiyANaM kayare0? goyamA! savvatthovA paDhamasamayaneraiyA, apaDhamasamayaneraiyA asNkhejjgunnaa| eesiNaM bhaMte! paDhamasamayatirikkhajoNiyANaM apaDhamasamayatirikkhajoNiyANaM kayare0? goyamA! savvatthovA paDhamasamayatirikkhajoNiyA, apaDhamasamayatirikkhajoNiyA annNtgunnaa| maNuyadeva-appAbahuyaM jahA neriyaannN| eesi NaM bhaMte! paDhamasamayaneraiyANaM paDhamasamayatirikkhajoNiyANaM paDhamasamayamaNUsANaM paDha masamayadevANaM apaDha masamayane raiyANaM apaDha masamayatirikkhajoNiyANaM apaDhamasamayamaNUsANaM apaDhamasamayadevANaM siddhANa ya kayare kayarehiMto appA0? goyamA! savvatthovA paDhamasamayamaNUsA, apaDhamasamayamaNUsA asaMkhejaguNA, paDhamasamayaneraiyA asaMkhejaguNA, paDhamasamayadevA asaMkhejaguNA, paDhamasamayatirikkhajoNiyA asaMkhejjaguNA, apaDhamasamayaneraiyA asaMkhejaguNA, apaDhamasamayadevA asaMkhejaguNA, siddhA aNaMtaguNA, apaDhamasamayatirikkhajoNiyA annNtgunnaa| settaM navavihA savvajIvA pnnnnttaa| 257. athavA sarva jIva nau prakAra ke haiM 1. prathamasamayanai ra yika, 2. aprathamasamayanai rayika , 3. prathamasamayatiryagyo nika, 4. aprathamasamayatiryagyonika, 5. prathamasamayamanuSya, 6. aprathamasamayamanuSya, 7. prathamasamayadeva, 8. aprathamasamayadeva aura 9. siddh| bhagavan! prathamasamayanairiyaka, prathamasamayanairayika ke rUpa meM kitane samaya rahatA hai? gautama! eka smy| aprathamasamayanairayika jaghanya eka samaya kama dasa hajAra varSa aura utkarSa se eka samaya kama tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| prathamasamayatiryagyonika eka samaya taka aura aprathamasamayatiryagyonika jaghanya eka samaya kama kSullaka bhavagrahaNa taka aura utkarSa se vanaspatikAla tk| prathamasamayamanuSya eka samaya aura aprathamasamayamanuSya jaghanya samaya kama kSullakabhavagrahaNa aura utkarSa se pUrvakoTipRthakatva adhika tIna palyopama taka rahatA hai / deva kA kathana nairayika ke samAna hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [219 bhagavan ! siddha, siddha rUpa meM kitane samaya rahatA hai? gautama! siddha sAdi-aparyavasita hai| sadA usI rUpa meM rahatA hai| bhagavan ! prathamasamayanairayika kA antara kitanA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkarSa se vanaspatikAla hai| aprathamasamayanairayika kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se vanaspatikAla hai| prathamasamayatiryagyonika kA antara jaghanya samaya kama do kSullakabhavagrahaNa aura utkarSa se vanaspatikAla hai| aprathamasamayamanuSya kA antara jaghanya samayAdhika kSullakabhavagrahaNa hai aura utkarSa se sAdhika sAgaropamazatapRthaktva hai| prathamasamayamanuSya kA antara prathamasamayatiryaMca ke samAna hai| aprathamasamayamanuSya kA antara samayAdhika kSullakabhavagrahaNa hai aura utkarSa se vanaspatikAla hai| prathamasamayadeva kA antara prathamasamayanairayika ke samAna hai| aprathamasamayadeva kA antara aprathamasamayanairayika ke samAna hai| . siddha sAdi-aparyavasita hone se antara nahIM hai| bhagavan ! ina prathamasamayanairayika, prathamasamayatiryagyonika, prathamasamayamanuSya aura prathamasamayadevoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? ___ gautama! sabase thor3e prathamasamayamanuSya, unase prathamasamayanairayika asaMkhyaguNa, unase prathamasamayadeva asaMkhyAtaguNa, unase prathamasamayatiryagyonika asaMkhyAtaguNa haiN| bhagavan ! ina aprathamasamayanairayika, aprathamasamayatiryagyonika, aprathamasamayamanuSya aura aprathamasamayadevoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e aprathamasamayamanuSya haiM, unase aprathamasamayanairayika asaMkhyeguNa haiM, unase aprathamasamayadeva asaMkhyeyaguNa haiM aura unase aprathamasamayatiryaMca anantaguNa haiN| ___bhagavan ! ina prathamasamayanairayikoM aura aprathamasamayanairayikoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM? gautama! sabase thor3e prathamasamayanairayika haiM aura unase aprathamasamayanairayika asaMkhyAtaguNa haiN| ___bhagavan ! ina prathamasamayatiryaMcoM aura aprathamasamayatiryaMcoM meM kauna kinase alpa yAvat vizeSAdhika haiM? gautama! prathamasamayatiryaMca sabase thor3e aura aprathamasamayatiryaMca anantaguNa haiN| ___ manuSya aura devoM kA alpabahutva nairayikoM, kI taraha kahanA caahie| bhagavan ina prathamasamayanaira yika, prathamasamayatiryaMca, prathamasamayamanuSya, prathamasamayadeva, aprathamasamayanairayika, aprathamasamayatiryaMca, aprathamasamayamanuSya, aprathamasamayadeva aura siddhoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiM? gautama! sabase thor3e prathamasamayamanuSya, unase aprathamasamayamanuSya asaMkhyAtaguNa, unase Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] [jIvAjIvAbhigamasUtra prathamasamayanairayika asaMkhyAtaguNa , unase prathamasamayadeva asaMkhyAtaguNa, unase prathamasamayatiryaMca asaMkhyAtaguNa, unase aprathamasamayanairayika asaMkhyAtaguNa, unase aprathamasamayadeva asaMkhyAtaguNa, unase siddha anantaguNa aura unase aprathamasamayatiryaMgyonika anantaguNa haiN| ___ isa prakAra sarvajIvoM kI navavidhapratipatti pUrNa huii| vivecana-inakI yukti aura bhAvanA pUrva meM pratipAdita kI jA cukI hai| sarvajIva navavidhapratipatti puurnn| sarvajIva-dasavidha-vaktavyatA 258. tattha NaM jete evamAhaMsu dasavihA savvajIvA paNNattA te evamAhaMsu, taM jahApuDhavikAiyA AukAiyA teukAiyA vAukAiyA vaNassaikAiyA beMdiyA teMdiyA cauriMdiyA paMceMdiyA anniNdiyaa| puDhavikAiyA NaM bhaMte! puDhavikAietti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jaha0 aMto0, ukko0 asaMkhenaM kAlaM-asaMkhejAo ussappiNIo osappiNIo kAlao, khettao asaMkhejA loyaa| evaM aau-teu-vaaukaaie| vaNassaikAie NaM bhaMte! 0? goyamA! jaha0 aMto0, ukko0, vnnssikaalo| beMdie NaM bhaMte! 0? jaha0 aMto0, ukkoseNaM saMkhenaM kaalN| evaM teiMdievi, curidievi| paMciMdie NaM bhaMte! 0? goymaa| jaha0 aMto0, ukkoseNaM sAgarovamasahassaM saairegN| aNidie NaM bhaMte! 0? sAie apjjvsie| puDhavikAiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jaha0aMto0, ukko0 vnnssikaalo| evaM AukAiyassa teukAiyassa vaaukaaiyss| vaNassaikAiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao0? jA ceva puDhavikAiyassa saMciTThaNA, baya-tiya-cauriMdiyA-paMceMdiyANaM eesi cauNhapi aMtaraM jaha0 aMto0, ukko. vnnssikaalo| aNiMdiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? goyamA! sAiyassa apajavasiyassa Natthi aNtrN| eesiNaM bhaMte! puDhavikAiyANaM Au-teu-vAu-vaNa-veMdiyANaM teMdiyANaM cauridiyANaM paMceMdiyANaM aNiMdiyANa ya kayare kayarehiMto0? goyamA! savvatthovA paMceMdiyA, cauridiyA visesAhiyA, teMdiyA visesAhiyA, beMdiyA visesAhiyA, teukAiyA asaMkhejaguNA, puDhavikAiyA visesAhiyA, AukAiyA visesAhiyA, vAukAiyA visesAhiyA, aNiMdiyA aNaMtaguNA, vaNassaikAiyA annNtgunnaa| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 221 sarvajIvAbhigama ] 258. jo aisA kahate haiM ki sarva jIva dasa prakAra ke haiM, ve isa prakAra pratipAdana karate haiM, yathApRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya aura anindriya / bhagavan! pRthvIkAyika, pRthvIkAyika ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA haiM? gautama! jaghanya se antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyAtakAla taka, jo asaMkhyAta utsarpiNI- avasarpiNI rUpa (kAlamArgaNA) se hai aura kSetramArgaNA se asaMkhyeya lokAkAzapradezoM ke nirlepakAla ke tulya hai| isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika kI saMciTThaNA jAnanI cAhie / bhagavan! vanaspatikAyika kI saMciTThaNA kitanI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / bhagavan ! dvIndriya, dvIndriya rUpa meM kitane samaya taka raha sakatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtakAla taka raha sakatA hai| isI prakAra trIndriya aura caturindriya kI bhI saMciTThaNA jAnanI cAhie / bhagavan ! paMcendriya, paMcendriya rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa sAdhika eka hajAra sAgaropama taka raha sakatA hai| bhagavan! anindriya, anindriya rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai ? gautama! vaha sAdi-aparyavasita hone ne sadA usI rUpa meM rahatA hai| bhagavan ! pRthvIkAyika kA antara kitanA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika kA bhI antara jAnanA caahie| vanaspatikAyikoM kA antara vahI hai jo pRthvIkAyika kI saMciNA hai, arthAt jaghanya antarmuhUrta aura utkarSa se asaMkhyeyakAla hai / isI prakAra dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya ina cAroM kA antara jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai / anindriya sAdi- aparyavasita hone se usakA antara nahIM hai / bhagavan ! ina pRthvIkAyika! apkAyika! tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya aura anindriyoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? gautama! sabase thor3e paMcendriya haiM, unase caturindriya vizeSAdhika haiM, unase trIndriya vizeSAdhika haiM, unase dvIndriya vizeSAdhika haiM, unase tejaskAyika asaMkhyAtaguNa haiM, unase pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM, unase apkAyika vizeSAdhika haiM, unase vAyukAyika vizeSAdhika haiM, unase anindriya anantaguNa haiM aura unase vanaspatikAyika anantaguNa haiM / vivecana- ina sabakI yukti aura bhAvanA pUrva meM sthAna-sthAna para kahI gaI hai / ata: punarAvRtti nahIM kI jA rahI hai / jijJAsujana yathAsthAna para dekheM / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222] [jIvAjIvAbhigamasUtra 259. ahavA dasavihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-1. paDhamasamayaneraiyA, 2. apaDhamara yaneraiyA, 3. paDhamasamayatirikkhajoNiyA, 4. apaDhamasamayatirikkhajoNiyA, 5. paDhamasamayamaNUsA, 6. apaDhamasamayamaNUsA, 7. paDhamasamayadevA, 8. apaDhamasamayadevA, 9. paDhamasamayasiddhA, 10. apddhmsmysiddhaa| paDhamasamayaneraie NaM bhaMte! paDhamasamayaneraietti kAlao kevaciraM hoi? goyamA! ekvaM smyN| apaDhamasamayaneraie NaM bhaMte! 0? jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI samaya-uNAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM smy-uunnaaNi| paDha masamayatirikkhajoNie NaM bhaMte! 0? goyamA! ekkaM samayaM / apaDhamasamayatirikkhajoNie NaM bhaMte! 0? goyamA! jahaNNeNaM khuDDAgaM bhavaggahaNaM samayaUNaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| paDhamasamayamaNusse NaM bhaMte! 0? ekaM smyN| apaDhamasamayamaNusse? jahaNNeNaM khuDugaM bhavaggahaNaM samayaUNaM, ukkoseNaM tiNNipaliovamAMiM puvvkoddipuhuttmbbhhiyaaii| deve jahA nnerie| paDhamasamayasiddhe NaM bhaMte! 0? ekkaM samayaM / apaDhamasamayasiddhe NaM bhaMte! 0? sAie apjvsie| paDhamasamayaneraiyassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM dasa . vAsasahassAiM aMtomuhuttamabbhahiyAI, ukkoseNaM vnnssikaalo| apaDhamasamayaneraiyassa NaM bhaMte!0? jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| paDhamasamayatirikkhajoNiyassa aMtaraM ke vaciraM hoi? goyamA! jahaNNeNaM do khuDDAgabhavaggahaNAI samayaUNAI, ukkoseNaM vnnssikaalo| apaDhamasamayatirikkhajoNiyassa NaM bhaMte! 0? jahaNNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM samayAhiyaM, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM saairegN| paDhamasamayamaNUsassa NaM bhaMte! 0? jahaNNeNaM do khuDDAgabhavaggahaNAI, samayaUNAI, ukkoseNaM vnnssikaalo| apaDhamasamayamaNUsassa NaM bhaMte! 0? jahaNeNaM khuDDAgabhavaggahaNaM samayAhiyaM, ukkoseNaM vnnssikaalo| devassa NaM aMtaraM jahA nneriyss| paDhamasamayasiddhassa NaM bhaMte! 0? aMtaraM nntthi| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 223 sarvajIvAbhigama ] apaDhamasamayasiddhassa NaM bhaMte! aMtaraM kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! sAiyassa apajjavasiyassa Natthi aMtaraM / eesi NaM bhaMte! paDhamasamayaNeraDyANaM paDhamasamayatirikkhajoNiyANaM paDhamasamayamaNUsANaM paDhamasamayadevANaM paDhamasamayasiddhANa ya kayare kayarehiMto appA 0? goyamA ! savvattho vA paDhamasamayasiddhA, paDhamasamayamaNUsA asaMkhejjaguNA, paDhamasamayaneraDyA asaMkhejjaguNA, paDhamasamayadevA asaMkhejjaguNA, paDhamasamayatirikkhajoNiyA asaMkhejjaguNA / eesi NaM bhaMte! apaDhamasamayaneraiyANaM jAva apaDhamasamayasiddhANa ya kayare0 ? goyamA! savvatthovA apaDhamasamayamaNUsA, apaDhamasamayaneraDyA asaMkhejjaguNA, apaDhamasamayadevA asaMkhejjaguNA, apaDhamasamayasiddhA aNaMtaguNA, apaDhamasamayatirikkhajoNiyA asaMkhejjaguNA / eesa bhaMte! paDhamasamayaneraiyANaM apaDhamasamayaneraiyANa ya kayare0 ? goyamA ! savvathovA paDhamasamayaneraiyA, apaDhamasamayaneraiyA asaMkhejjaguNA / eesi NaM bhaMte! paDhamasamayatirikkhajoNiyANaM apaDhamasamayatirikkhajoNiyANa ya kayare 0? goyamA ! savvatthovA paDhamasamayatirikkhajoNiyA, apaDhamasamayatirikkhajoNiyA anaMtaguNA / eesi NaM bhaMte! paDhamasamayamaNUsANaM apaDhamasamayamaNUsANaM ya kayare0 ? goyamA ! savvatthovA paDhamasamayamaNUsA, apaDhamasamayamaNUsA asaMkhejjaguNA / jahA maNUsA tahA devAvi / eesi NaM bhaMte! paDhamasamayasiddhANaM apaDhamasamayasiddhANa ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA paDhamasamayasiddhA, apaDhamasamayasiddhA anaMtaguNA / eesi NaM bhaMte! paDhamasamayaneraiyANaM apaDhamasamayaneraiyANaM paDhamasamayatirikkhajoNiyANaM apaDhamasamayatirikkhajoNiyANaM paDhamasamayamaNUsANaM apaDhamasamayamaNUsANaM paDhamasamayadevANaM apaDhamasamayadevANaM paDhamasamayasiddhANaM apaDhamasamayasiddhANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vAtullA vA visesAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA paDhamasamayasiddhA, paDhamasamayamaNUsA asaMkhejjaguNA, apaDhamasamayamaNUsA asaMkhejjaguNA, paDhamasamayaneraDyA asaMkhejjaguNA, paDhamasamayadevA asaMkhejjaguNA, paDhamasamayatirikkhajoNiyA asaMkhejjaguNA, apaDhamasamayaneraiyA asaMkhejjaguNA, apaDhamasamayadevA asaMkhejjaguNA, apaDhamasamayasiddhA anaMtaguNA, apaDhamasamayatirikkhajoNiyA anaMtaguNA / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] [jIvAjIvAbhigamasUtra settaM dasavihA savvajIvA pnnnntt| settaM svvjiivaabhigme| iti jIvAjIvAbhigamasuttaM smmttN| (sUtre ganthAnam 4750 // ) 259. athavA sarva jIva dasa prakAra ke haiM, yathA 1. prathamasamayanai rayika, 2. aprathamasamayanai rayika, 3. prathamasamayatiryagyo nika, 4. aprathamasamayatiryagyonika, 5. prathamasamayamanuSya, 6. aprathamasamayamanuSya, 7. prathamasamayadeva, 8. aprathamasamayadeva, 9. prathamasamayasiddha, 10 aprathamasamayasiddha / bhagavan ! prathamasamayanairayika, prathamasamayanairayika ke rUpa meM kitane samaya taka rahatA he? gautama! eka samaya tk| bhagavan ! aprathamasamayanairayika usI rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! eka samaya kama dasa hajAra varSa taka aura utkRSTa eka samaya kama tetIsa sAgaropama taka rahatA hai| bhagavan ! prathamasamayatiryagyonika usI rUpa meM kitane samaya taka rahatA hai? gautama! eka samaya tk| aprathamasamayatiryagyonika jaghanya se eka samaya kama kSullakabhavagrahaNa aura utkarSa se vanaspatikAla taka rahatA hai| bhagavan ! prathamasamayamanuSya usa rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai? gautama! eka samaya tk| aprathamasamayamanuSya jaghanya se eka samaya kama kSullakabhavagrahaNa aura utkarSa se pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama taka rahatA hai| deva kA kathana nairayika kI taraha haiN| bhagavana ! prathamasamayasiddha usa rUpa meM kitane samaya rahatA hai? gautama! eka samaya tk| aprathamasamayasiddha sAdi-aparyavasita hone se sadAkAla rahatA hai| bhagavan ! prathamasamayatiryagyonika kA antara kitanA hai? gautama! jaghanya se antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa aura utkarSa se vanaspatikAla hai| aprathamasamayanairayika kA antara jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla hai| bhagavan ! prathamasamayatiryagyonika kA antara kitanA hai? gautama! jaghanya eka samaya kama do kSullakabhavagrahaNa hai, utkarSa se vanaspatikAla hai| aprathamasamayatiryagyonika kA antara jaghanya samayAdhika kSullakabhavagrahaNa hai aura utkarSa se sAdhika Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajIvAbhigama] [225 sAgaropamazatapRthaktva hai| bhagavan ! prathamasamayamanuSya kA antara kitanA hai? gautama! jaghanya eka samaya kama do kSullakabhavagrahaNa hai aura utkarSa se vanaspatikAla hai| aprathamasamayamanuSya kA antara jaghanya samayAdhika kSullakabhava aura utkarSa se vanaspatikAla hai| deva kA antara nairayika kI taraha kahanA caahie| bhagavan ! prathamasamayasiddha kA antara kitanA hai? prathamasamayasiddha kA antara nahIM hai| bhagavan ! aprathamasamayasiddha kA antara kitanA hai? aprathamasamayasiddha sAdi-aparyavasita hone se antara nahIM hai| bhagavan ! prathamasamayanairayika, prathamasamayatiryagyonika, prathamasamayamanuSya, prathamasamayadeva aura prathamasamayasiddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? ___ gautama! sabase thor3e prathamasamayasiddha, unase prathamasamayamanuSya asaMkhyeyaguNa, unase prathamasamayanairayika asaMkhyeyaguNa, unase prathamasamayadeva asaMkhyAtaguNa aura unase prathamasayamatiryagyonika asaMkhyeyaguNa haiN| * bhagavan ! ina aprathamasamayanairayika yAvat aprathamasamayasiddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai? gautama! sabase thor3e aprathamasamayamanuSya, unase aprathamasamayanairayika asaMkhyeyaguNa, unase aprathamasamayadeva asaMkhyeyaguNa, unase aprathamasamayasiddha anantaguNa aura unase aprathamasamayatiryagyonika anantaguNa haiN| bhagavan! ina prathamasamayanairayikoM aura aprathamasamayanairayikoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika haiN| gautama! sabase thor3e prathamasamayanairayika haiM, unase asaMkhyAtaguNa aprathamasamayanairayika haiN| bhagavan ! ina prathamasamayatiryagyonikoM aura aprathamasamayatiryagyonikoM meM kauna kisase alpAdi haiM? gautama! sabase thor3e prathamasamayatiryagyonika haiM aura unase aprathamasamayatiryagyonika anantaguNa haiN| bhagavan ! ina prathamasamayamanuSyoM aura aprathamasamayamanuSryoM meM kauna kisase alpAdi hai? gautama! sabase thor3e prathamasamayamanuSya haiM, unase aprathamasamayamanuSya asaMkhyAtaguNa haiN| jaisA manuSyoM ke lie kahA hai, vaisA devoM ke lie bhI kahanA caahie| bhagavan ! ina prathamasamayasiddhoM aura aprathamasamayasiddhoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM? gautama! sabase thor3e prathasamayasiddha haiM, unase aprathamasamayasiddha anantaguNa haiN| bhagavan ! ina prathamasamayanai ra yika , aprathamasamayanai rayika , prathamasamayatiryagyo nika, aprathamasamayatiryagyonika, prathamasamayamanuSya, aprathamasamayamanuSya, prathamasamayadeva, aprathamasamayadeva, prathamasamayasiddha aura aprathamasamayasiddha, inameM kauna kisase alpa, bahutta, tulya yA vizeSAdhika hai? Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] [jIvAjIvAbhigamasUtra ___ gautama! sabase thor3e prathamasamayasiddha haiM, unase prathamasamayamanuSya asaMkhyAtaguNa haiM, unase aprathamasamayamanuSya asaMkhyAtaguNa haiM, unase prathamasamayanairayika asaMkhyAtaguNa haiM, unase prathamasamayadeva asaMkhyAtaguNa haiM, unase prathamasamayatiryaMca asaMkhyAtaguNa haiM, unase aprathamasamayanairayika asaMkhyAtaguNa haiM, unase aprathamasamayadeva asaMkhyAtaguNa haiM, unase aprathamasamayasiddha anantaguNa haiM, unase aprathamasamaya tiryaMca anantaguNa haiN| isa taraha dasavidha sarvajIva-pratipatti kA aura sarvajIvAbhigama kA varNana samApta huaa| // jIvAjIvAbhigamasUtra samApta // (sUtra granthAnam 4750) // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla [sva0 ArcAyapravara zrI AtmArAmajI ma0 dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta] svAdhyAya ke lie AgamoM meM jo samaya batAyA gayA haiM, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA caahie| anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai| manusmRti Adi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiN| isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI AgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai, jaise ki dasavidhe aMtalikkhite asajjhAe paNNatte, taM jahA-ukkAvate, disidAghe, gajite, nigghAte, juvate, jakkhAlitte, dhUmitA, mahitA, syugghaate| dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA-aTThI, maMsaM, soNitte, asutisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sriirge| -sthAnAGgasUtra, sthAna 10 no kappati niggaMthANa vA, niggaMthINa vA cauhiM mahApADivaehiM sajjhAyaM karittae, taM jahA-AsADhapADivae, iMdamahApADivae, kattiapADivae, sugimhpaaddive| no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taM jahA-paDimAte, pacchimAte, majjhaNhe, addddhrtte| kappai niggaMthANaM vA niggaMthINa vA, cAukkAlaM sajjhAyaM karettae, taM jahA-puvvaNhe, avaraNhe, paose, pccuuse| -sthAnAGga sUtra, sthAna 4 uddeza 2 uparokta sUtrapATha ke anusAra, dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, cAra mahApratipadA kI pUrNimA aura cAra sandhyA isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gaye haiN| jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaiseAkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. ulkApAta-tArApatana-yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstrasvAdhyAya nahIM karanA caahie| 2.digdAha-jaba taka dizA raktavarNa kI ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM Aga-sI lagIhai, taba bhI svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla] 3-4.-garjita-vidyut-garjana aura vidyuta prAyaH Rtu svabhAva se hI hotA hai| ataH ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 5.nirdhAta-binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjana hone para yA bAdaloM sahita AkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAyakAla hai| 6. yUpaka-zukla pakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA ko sandhyA kI prabhA aura candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 7. yakSAdIpta- kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai vaha yakSAdIpta kahalAtA hai| ataH AkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 8.dhUmikA kRSNa-kArtika se lekara mAgha taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai| isameM dhUmra varNa kI sukSma jalarUpa dhuMdha par3atI hai| vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhuMdha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9. mihikAzveta-zItakAla meM zveta varNa kI sUkSma jalarUpa dhundha mihikA kahalAtI hai| jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAya kAla hai| 10. raja udghAta-vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai, svAdhyAya nahIM karanA caahie| ___uparokta dasa kAraNa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke haiN| audArika sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI mAMsa aura rUdhira-paMcedriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rUdhi yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se yaha vastueM uThAI na jAe~ jaba taka asvAdhyAya hai| vRttikAra Asa pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiN| isI prakAra manuSya sambandhI asthi mAMsa aura rUdhira kA bhI anAdhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina rAta kA hotA hai| strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAya tIna dina tk| bAlaka evaM bAlikA ke janma kA asvAdhyAya kramazaH sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai| 14. azuci-mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15. zmazAna-zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16. candragahaNa-candragrahaNa hone para jaghanya ATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 17. sUryagrahaNa-sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH ATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anadhyAyakAla mAnA gayA hai| 18. patana-kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTra purUSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho taba taka svAdhyAya na karanA caahie| athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho taba taka zanaiH zanaiH svAdhyAya karanA caahie| 19. rAjavyudgraha-samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kreN| 20. audArika zarIra-upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha taka yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahie| asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArika zarIra sambandhI kahe gaye haiN| 21-28. cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA-ASADhapUrNimA, Azvina-pUrNimA, kArtika pUrNimA ye cAra mahotsava haiN| ina pUrNimAoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiN| isameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| 29-32. prAtaH sAyaM madhyAhna aura ardharAtri-prAtaHsUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I piiche| madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I Age aura eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie| XXXXXX Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AgamaprakAzana-samiti, byAvara arthasahayogI sadasyoM kI zubha nAmAvalI 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 1. zrI seTha mohanamalajI coraDiyA, cennaI 6. zrI mohanalAlajI nemIcandajI lalavANI, cAMgATolA 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI corar3iyA, cennaI sikandarAbAda 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgATolA 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 9. zrImatI sireku~varabAI dharmapatnI sva. zrI suganacandajI 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora . jhAmar3a, madurAntakam 5. zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA (KGF) zrI esa. kizanacandajI corar3iyA, cennaI jAr3ana 7. zrI kaMvaralAlajI baitAlA, gohATI 11. zrI thAnacandajI mehatA, jodhapura 8. zrI seTha khIMvarAjajI corar3iyA cennaI 12. zrI bhairUdAnajI lAbhacandajI surANA, nAgaura 9. zrI gumAnamalajI coraDiyA, cennaI 13. zrI khUbacandajI gadiyA, byAvara 10. zrI esa. bAdalacandajI corar3iyA, cennaI zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, byAvara / 11. zrI je. dulIcandajI corar3iyA, cennaI 15. zrI indracandajI baida, rAjanAMdagAMva 12. zrI esa. ratanacandajI corar3iyA, cennaI 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacandajI pagAriyA, bAlAghATa 13. zrI je. annarAjajI corar3iyA, cennaI 17. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA 14. zrI esa. sAyaracandajI corar3iyA, cennaI 18. zrI suganacandajI bokar3iyA, indaura 15. zrI Ara. zAntilAlajI uttamacandajI coraDiyA. 19. zrI harakacandajI sAgaramalajI betAlA, indaura cennaI 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcandajI lor3hA, cAMgATolA 16. zrI siremalajI hIrAcandajI coraDiyA, cennaI 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida, cAMgATolA 17. zrI je. hukmIcandajI coraDiyA, cennaI 22. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA, cennaI (stambha sadasya) 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajI bAliyA, 1. zrI agaracandajI phatecandajI pArakha, jodhapura ahamadAbAda 2. zrI jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI, jodhapura 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 3. zrI tilokacaMdajI, sAgaramalajI saMcetI, cennaI 25. zrI ratanacandajI uttamacandajI modI, byAvara zrI pUsAlAlajI kistUracaMdajI surANA, kaTaMgI 26. zrI dharmIcandajI bhAgacandajI boharA, jhUThA zrI Ara. prasannacandajI corar3iyA, cennaI 27. zrI chogAmalajI hemarAjajI lor3hA, DoMDIlohArA 6. zrI dIpacandajI corar3iyA, cennaI 28. zrI guNacaMdajI dalIcaMdajI kaTAriyA, bellArI 7. zrI mUlacandajI corar3iyA, kaTaMgI 29. zrI mUlacandajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 8. zrI varddhamAna iNDasTrIja, kAnapura 30. zrI sI. amaracandajI botharA, cennaI 9. zrI mAMgIlAlajI mizrIlAlajI saMcetI, durga 31. zrI bhaMvaralAlajI mUlacandajI surANA, cennaI [saMrakSaka) 32. zrI bAdalacaMdajI jugarAjajI mehatA, indaura 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 33. zrI bAdalacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajI mUthA, pAlI 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, ajamera 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mehatA. meDatA siTI 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, baiMgalora 4. zrI za. jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, 36. zrI bhaMvarImalajI corar3iyA, cennaI 37. zrI bhaMvaralAlajI goThI, cennaI bAgalakoTa Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasya nAmAvalI] 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, AgarA 39. zrI ghevaracaMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 40. zrI jabaracandajI gelar3A, cennaI 41. zrI jar3AvamalajI suganacandajI, cennaI 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, cennaI 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, cennaI 44. zrI lUNakaraNajI rikhabacaMdajI lor3hA, cennaI 45. zrI sUrajamalajI sajjanarAjajI mehatA, koppala (sahayogI sadasya 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atAsiTI 2. zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 3. zrI pUnamacandajI nAhaTA, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA, villIpuram 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI vijayarAjajI ratanalAlajI catara, byAvara 7. zrI bI. gajarAjajI bokaDiyA, selama 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTheDa, pAlI 9. zrI ke. pukharAjajI bAphaNA, cennaI 10. zrI rUparAjajI jodharAjajI mUthA, dillI 11. zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, rAyapura 12. zrI nathamalajI mohanalAlajI lUNiyA, caNDAvala 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, kuzAlapurA 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 15, zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura 19. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura 20. zrImatI sundarabAI goThI dharmapatnI zrI tArAcaMdajI goThI, jodhapura 21. zrI rAyacandajI mohanalAlajI, jodhapura 22. zrI ghevaracandajI rUparAjajI, jodhapura 23. zrI bhaMvaralAlajI amaracandajI surANA, cennaI 24. zrI jaMvarIlAlajI amaracandajI koThArI, byAvara 25. zrI mANakacaMdajI kizanalAlajI, mer3atAsiTI 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 27. zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAla, jodhapura 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 29. zrI nemIcaMdajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 31. zrI AsUmala eNDa kaM., jodhapura 32. zrI pukharAjajI loDhA, jodhapura 33. zrI suganIbAI dharmapatnI zrI mizrIlAlajI sAMDa, jodhapura 34. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 35. zrI harakacandajI mehatA, jodhapura 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, jodhapura 38. zrI ghevaracandajI pArasamalajI TAMTiyA, jodhapura 39. zrI mAMgIlAlajI corar3iyA, kucerA 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 41. zrI okacaMdajI hemarAjajI sonI, durga 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, cennaI 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga 44. zrI pukharAjajI boharA, (jaina TrAnsapArTa kaM.) jodhapura 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, baiMgalora 47. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa sansa, jayapura 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAdiyA, baiMgalora 49. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, meTUpAliyama 50. zrI pukharAjajI challANI, karaNagullI 51. zrI AsakaraNajI jasarAjajI pArakha, durga 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, mer3atAsiTI 54. zrI ghevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura 55. zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura 58. zrI jIvarAjajI pArasamalajI koThArI, mer3atAsiTI 59. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAhaTA, nAgaura 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacandajI rUNavAla, maisUra 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 62. zrI harakacaMdajI jugarAjajI bAphanA, baiMgalora 63. zrI candanamalajI premacaMdajI modI, bhilAI 64. zrI bhIvarAjajI bAghamAra, kucerA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [sadasya nAmAvalI 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 101. zrI gUdar3amalajI campAlAlajI, goThana 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA rAjanAMdagA~va 102. zrI tejarAjajI koThArI, mAMgaliyAvAsa 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilaaii| 103. zrI sampatarAjajI corar3iyA, cennaI 68. zrI bhaMvaralAlajI DUMgaramalajI kAMkariyA, bhilAI 104. zrI amaracaMdajI chAjeDa, pAdu bar3I 69. zrI hIrAlAlajI hastImalajI dezalaharA, bhilAI 105. zrI jugarAjajI dhanarAjajI baramecA, cennaI 70. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, 106. zrI pukharAjajI nAharamalajI lalavANI, cennaI dallI-rAjaharA 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalA devI, cennaI 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, kuzAlapurA 72. zrI gaMgArAmajI indracaMdajI boharA, kucerA 109. zrI bhaMvaralAlajI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 73. zrI phateharAjajI nemIcaMdajI karNAvaTa, kolakAtA 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI corar3iyA, bhairUMdA 74. zrI bAlacaMdajI thAnacandajI bhuraTa, kolakAtA 111. zrI mA~gIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, harasolAva 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura 112. zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI, ajamera 76. zrI javarIlAlajI zAMtilAla surANA, bolArama 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 77. zrI kAnamalajI koThArI, dAdiyA 114. zrI bhUramalajI dulIcaMdajI bokar3iyA, mer3atAsiTI 78. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI 79. zrI mANakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 116. zrImatI rAmakuMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI loDhA. 80. zrI cimmanasiMhajI mohanasiMhajI loDhA, byAvara bambaI 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gohATI 117. zrI mA~gIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 82. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAda 83. zrI phakIracaMdajI kamalacaMdajI zrIzrImAla, kucerA 119. zrI bhIkhamacandajI mANakacandajI khAbiyA, 84. zrI mA~gIlAlajI madanalAlajI corar3iyA, bhairUMdA (kuDAlora) cennaI 85. zrI sohanalAlajI lUNakaraNajI surANA, kucerA 120. zrImatI anopakuMvara dharmapatnI zrI campAlAlajI 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, jaMvarIlAlajI saMghavI, kucerA koThArI, goThana 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kolakAtA 1. zrI campAlAla hIrAlAlajI bAgarecA, jodhapura 123. zrI bhIkhamacandajI gaNezamalajI caudharI, dhUliyA 89. zrI pukharAjajI kaTAriyA, jodhapura 124. zrI pukharAjI kizanalAlajI tAter3a, sikandarAbAda 90. zrI indracandajI mukanacandajI, indaura 125. zrI mizrIlAlajI sajanalAlajI kaTAriyA, 91. zrI bhaMvaralAlajI bAphanA, indaura sikandarAbAda 92. zrI jeThamalajI modI, indaura 126. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, 93. zrI amaracandajI bAlacandajI modI, byAvara bagar3Inagara 94. zrI kundanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalora 127. zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, bilAr3A 95. zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI sva. zrI 128. zrI TI. pArasamalajI coraDiyA, cennaI pArasamalajI lalavANI, goThana 129. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA eNDa kaM., 96. zrI akhecandajI lUNakaraNajI bhaNDArI, kolakAtA baiMgalora 97. zrI suganacandajI saMcetI, rAjanAMdagA~va 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a 98. zrI prakAzacaMdajI jaina, nAgaura 99. zrI kuzAlacaMdajI rikhabacandajI surANA, bolArama 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla, kucerA 00 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA prakAzita Agama-sUtra nAma anuvAdaka-sampAdaka AcArAMgasUtra [do bhAga] zrIcanda surAnA 'sarasa' upAsakadazAMgasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI (ema. e. pI-eca. DI.) jJAtAdharmakathAMgasUtra paM. zobhAcandra bhArilla antakRddazAMgasUtra sAdhvI divyaprabhA (ema. e., pI-eca.DI) anuttaraupapAtikasUtra sAdhvI muktiprabhA (ema. e., pI-eca.DI) sthAnAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI samavAyAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI sUtrakRtAMgasUtra zrIcanda surAnA 'sarasa' vipAkasUtra anu. paM. rozanalAla zAstrI sampA. paM. zobhAcandra bhArilla nandIsUtra anu. sAdhvI umarAvakuMvara 'arcanA' sampA. kamalA jaina 'jIjI' ema. e. aupapAtikasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI vyAkhyAprajJaptisUtra [cAra bhAga] zrI amaramuni rAjapraznIyasUtra vANIbhUSaNa ratanamuni, saM. devakumAra jaina prajJApanAsUtra [tIna bhAga] jainabhUSaNa jJAnamuni praznavyAkaraNasUtra anu. muni pravINaRSi sampA. paM. zobhAcandra bhArilla uttarAdhyayanasUtra zrI rAjendramuni zAstrI nirayAvalikAsUtra zrI devakumAra jaina dazavaikAlikasUtra mahAsatI puSpavatI AvazyakasUtra mahAsatI suprabhA (ema. e. pIeca. DI.) jambUdvIpaprajJaptisUtra DaoN. chaganalAla zAstrI anuyogadvArasUtra upAdhyAya zrI kevalamuni, saM. devakumAra jaina sUryaprajJapti, candraprajJaptisUtra sampA. muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' jIvAjIvAbhigamasUtra [do bhAga] zrI rAjendra muni nizIthasUtra munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni trINichedasUtrANi munizrI kanhaiyAlAla jI 'kamala', zrI tilokamuni zrI kalpasUtra (patrAkAra) upAdhyAya muni zrI pyAracaMda jI mahArAja zrI antakRddazAMgasUtra (patrAkAra) upAdhyAya muni zrI pyAracaMdajI mahArAja vizeSa jAnakArI ke liye samparkasUtra Agama prakAzana samiti zrI braja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara-305901 mehatA AphaeNseTa, byAvara 201462 - 253990, 9829251990