Book Title: Acharya Shantisagar Janma Shatabdi Mahotsav Smruti Granth
Author(s): Jinwani Jirnoddharak Sanstha Faltan
Publisher: Jinwani Jirnoddharak Sanstha Faltan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/012022/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1681 zrI 108 cAritracakravartI AcArya zAMtisAgara digaMbara jaina jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA kA raupyamahotsava tathA zrI pa. pU. 108 AcAryazrI kA janmazatAbdi mahotsava smRtigraMtha saMpAdana - uparinirdiSTa saMsthAoM kI ora se zrI. vAlacaMda devacaMda zahA, muMbaI, maMtrI zrI. motIlAla malukacaMda dozI, phalaTaNa, maMtrI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 108 cAritracakravarti AcArya zAMtisAgara digaMbara jaina jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA kA raupyamahotsava tathA zrI pa. pU. 108 AcAryazrI kA janmazatAbdi mahotsava ke upalakSa meM smRtigraMtha saMpAdana - uparinirdiSTa saMsthAoM kI ora se zrI. vAlacaMda devacaMda zahA, muMbaI, maMtrI zrI. motIlAla malukacaMda dozI, phalaTaNa, maMtrI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: zrI. vAlacaMda devacaMda zahA, maMtrI zrI cA. ca. 108 A. zrI zAMtisAgara jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA, phalaTaNa mudraka: pAM. nA. banahaTTI, nArAyaNa mudraNAlaya, dhanatolI, nAgapUra 12. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya nivedana pa. pU. cAritracakravartI AcAryazrI zAMtisAgarajI mahArAja ko jagata ko kalyANapatha pradarzana karanevAle ekamAtra jagabaMdhu jinadharma kA prasAra aura prabhAvanA ho, jainakulotpanna bhAiyoM kA sthitikaraNa ho yaha vikalpa zubhopayoga kI bhUmikA meM rahatA thA / isakI pUrti ke lie upalabdha samasta sAmagrI kA unhoMne upayoga kiyA / dharmasaMskRti kA prANa usakA sAhityahI hotA hai tathA usa saMskRti kA pracAra aura prabhAvanA ekamAtra usa sAhitya kI rakSA, adhyayana aura prasAra para hI nirbhara huA karate haiM, yaha bAta AcAryazrI ne bhalIbhAMti jAnakara apane jIvanakAla meM jinavANI kI rakSA tathA prasAra ke lie zrAvakasamAja ko jAgRta karake yaha kArya karane kI preraNA dI / phalasvarUpa dhavalAdi prAcIna siddhAntoM ke jIrNoddhAra ke lie unakA tAmrapaTa nirmANa tathA pramukha digaMbara jaina AcAryoM ke graMtha prAmANika hiMdI TIkAsameta chapavAkara prasAra ke hetu unake vinAmUlya vitaraNa kI yojanA banAI / isa kArya ke lie (1) zrI 108 cA ca. A. zAMtisAgara di. jaina jIrNoddhAraka saMsthA (2) zrutabhAMDAra va graMtha prakAzana samiti, phalaTaNa ina saMsthAoM kI nirmiti saMvat 2001 tathA 2010 meM huI / saMvat 2026 meM ukta saMsthAoM ko sevA karate paccIsa sAla pUrNa hue / saMsthA ke jIvana meM paccIsa sAla kucha baDA kAla nahIM hai / paraMtu sArvajanika saMsthA ke viSaya meM samAja meM jo udAsInatA rahatI hai usa dRSTi se paccIsa sAla taka sevA saMsthA ke lie gaurava kI bAta hai / isalie saMsthA kA raupyamahotsava tathA smaraNikA prakAzita karane kA vicAra udbhUta huA / raupyamahotsava kI carcA karate samaya pa. pU. cA. ca. 108 AcAryazrI ke janma ko sau sAla pUre hote haiM, ataH unakA janmazatAbdI samAroha bhI bar3e paimAne para saMpanna karane kA vicAra samAja ke sAmane prastuta huA / digambara jaina samAja ke navanirmANa tathA jAgaraNa kA itihAsa pU. AcAryazrI ke kArya kA sAdara nirdeza kie bagaira likhA hI nahIM jA sktaa| aise mahAn sAdhu kI janmazatAbdI manAnA yaha unake prati kRtajJatA vyakta karane kA suavasara thA / uparokta donoM saMsthAoM kI smaraNikA ko unake smRtigraMtha kA rUpa mila jAya aisI sUcanA sAmane AI / ukta donoM dRSTioM se smRtigraMtha nirmANa karane kA saMsthA ke kAryakAriNIne nirNaya kiyA / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) smRtigraMtha meM saMsthA kA paricaya, ahavAla, itihAsa ke sAtha pU. AcAryazrI kA jIvanacaritra, unake saMsmaraNa tathA zraddhAMjali to anivArya hI thii| kintu isake atirikta usa graMtha kA aisA prArUpa ho kI samAja ko kucha lAbha mile isa vicAra se smRtigraMtha kI yojanA kAryAnvita karane ke lie zrI. paM. motIcaMdajI gautamacaMda koThArI, paM. jinadAsajI zAstrI, paM. bra. mANikacaMdrajI cavare tathA paM. dhanyakumAra bhore ke sAtha vicAra vimarza huaa| ukta donoM saMsthAoM ke nirmANa meM AcAryazrI kA yaha pradhAna uddeza thA ki jinavANI asalI rUpa meM surakSita ho, saMzodhana ke nAma para usakI kahIM hAni na ho, usakA aMtaraMga prANa aura preraNA jivanta raheM, anadhikArI vyaktiyoM dvArA jinavANI anyathA rUpa meM pradarzita na ho| isa dRSTi se mahAn prAcIna digambara jaina AcAryoM kA jo sAhitya upalabdha hai usake dRSTikoNa tathA preraNA kA zodha lekara una graMthoM para 'viSayaparicaya, dRSTikoNa tathA usakA nirvahaNa' isa rUpa meM abhyAsapUrNa nibaMdhoM kA saMkalana ekameva anokhA tathA upayukta kArya hogaa| __ aise nibaMdha ekahI vidvAna ke dvArA likhe jA sakate haiM kintu saMpUrNa digambara jaina sAhitya kA gADha adhyayana ke sAtha hI nirvivAda pUrA adhikAra prApta ho aisI vyakti DhUMDhanA, tathA ekahI vyaktidvArA 25-30 nibaMdha likhe jAnA kaThina kAma thaa| smRtigraMtha to viziSTa kAryamaryAdA ke bhItara prakAzita karanA thaa| isa dRSTi se pramukha digaMbara jaina graMtha cune gaye, unapara adhikRta rUpa meM likha sake aise vidvAnoM kI sUcI banAI gaI, unase saMparka sthApita karake smRtigraMtha kI rUparekhA tayAra huii| hameM prasannatA hai kI vidvajjanoM ne hamAre isa kArya meM pUrA pUrA sahayoga diyA jisake phalasvarUpa Aja yaha graMtha samAja ke sanmukha hai| __ graMtha kA prArUpa taiyAra karane se prakAzita hone taka hameM zrI. bra. mANikacaMdrajI jayakumAra cavare, adhiSThAtA mahAvIra brahmacaryAzrama jaina gurukula, zrI. mANikacaMdra bhisIkara adhi. bAhubalI vidyApITha tathA zrI. paM. dhanyakumAra gaMgAsA bhore, kAraMjA inakA jo yogadAna milA usake bAre meM mere bhAva pragaTa karane ke lie zabda nahIM haiN| cAracAra AThaATha dina unake sAtha hamArI baiThaka huI, carcA huI, unhoMne hI presa kaoNpI banavAne meM apanA amUlya samaya diyA, chapavAnA, prUpharIDiMga, sajAvaTa Adi jimmedArI Akhira taka nibhAI / jinavANI ke tathA jaina sAdhu ke prati pragADha zraddhA se unhoMne yaha saba kiyaa| ve hameM 'kAkA' kahate haiN| hamane jo bojha unapara DAlA unhoMne usakA pUrA nirvAha kiyaa| kAkA apane bhatIjoM kA kaisA AbhAra mAne / hameM gaurava tathA abhimAna hai hamAre ina bhatijoMpara / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa graMtha meM saMpUrNa digaMbara jaina graMthoMpara nibaMdha haiM yaha saMpAdakoM kA dAvA nahIM hai aura vaha kAla tathA pRSThoM kI maryAdA meM azakyaprAya thaa| kintu sAhitya ke adhyAtma, dArzanika, nyAya, kAvya, purANa Adi zAkhAoM meM prabhAvaka AcAryoM kI pradhAna kRtiyA~, jinake vicAroM kI samAjapara amiTa chApa hai, isameM saMmilita haiN| sahajahI tAttvika tathA dArzanika graMthoM ko prAdhAnya milA hai| purANa, kAvya tathA anya zAkhAoM ke paricayarUpa meM nibaMdha maMgAye gye| graMtha ke dUsare bhAga kA svarUpa dekhane se isakA patA calatA hai| phira bhI graMtha kI apUrNatA kA hameM khayAla hai| docAra graMthoM para vidvAnoM dvArA hameM lekha prApta nahIM ho sake, isI kAraNa jaina AcAryoM dvArA nirmita vyAkaraNa graMthoM kA paricaya tathA jaina vyAkaraNa kI vizeSatA hama nahIM de ske| phira bhI saba maryAdAoM ke bhItara graMtha jyAdA tara adhikRta tathA paripUrNa ho isakA khayAla rakhA gayA / tAttvika vicAroM ke maMthana ke isa kAla meM isa daSTi se saMpAdita graMtha kI AvazyakatA hameM pratIta huI isalie isa dizA meM yaha alpa prayatna hai| digaMbara jaina sAhitya kA paricaya pAne meM yaha nibaMdha upayukta hogA aisA hameM vizvAsa hai| ina nibaMdhoM dvArA mUla graMthoM kA adhyayana tathA svAdhyAya kI preraNA milI tathA unakA hArda samajhane meM kucha sahAyyatA milI to yaha prayatna apanI dizA meM saphala huA aisA samAdhAna prApta hogaa| pa. pU. AcAryazrI ke jIvana tathA kArya aura saMsthA se saMbaMdhita aura paricita mAnyavara sAdhu tathA sajjanoM se apanI zraddhAMjali tathA saMsmaraNa bhejane kA paripatraka bhejA gayA thaa| jaina patroM meM paripatraka prakAzita kiyA gayA / samasta tyAgIvarga, kAryakartA sajjanoM kA isa kArya meM saMpAdakoM ko acchA sahayoga milA / Ajataka prasiddha saMsmaraNa tathA caritra se isameM kucha naye saMsmaraNa, aisA kucha nayA bhAga prApta hogA jisase AcAryazrI kI mahimA tathA vivekazIlatA kA paricaya milatA hai| hameM vizvAsa hai kI caritra tathA ina saMsmaraNoM dvArA mahArAja zrI kA alaukika vyaktitva, vivekazIlatA, sAmAjika jAgaraNa kI lagana, jIvana kI UMcAI kA darzana hogaa| isa grantha ke saMpAdana meM aneka mahAnubhAvoM kI madada huI hai| grantha ke saMpAdana meM prAraMbha se Akhirataka zrI. paM. moticaMdajI gautamacaMda koThArI kA bahumUlya mArgadarzana prApta huA, sUcanAe~ milI isalie unakA hRdaya se dhanyavAda hai| caritra lekhaka zrI. prA. subhASacaMdra akkoLe, saMsmaraNa bhejanevAle mAnyavara mahAnubhAva, Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA zraddhAMjali bhejanevAlA zraddhAvanata bhaktagaNa ina saba ke sahakArya se smRtigrantha kA pUrvabhAga samAja ke sanmukha A sakA hai| una mahAnubhAvoM ne to apanA bhaktibhAva tathA kRtajJatAhI pradarzita kii| paraMtu isa smRtigrantha ke saMpAdana tathA prakAzana meM unakA sahayoga prApta huA hai| isalie una saba kA yathAyogya vinayapUrvaka kRtajJatA ke sAtha AbhAra mAnatA hUM / uttarArdha ke saMpAdana meM jina jina vidvAnoM ko hamane nibaMdha likhakara bhejane ko likhA prAyaH una saba vidvajjanoM ne hamArI prArthanA svIkRta karake apane abhyAsapUrNa prabandha bheje, unake nibandhadvArA hI isa smRtigrantha kI upayuktatA tathA sauMdarya baDhA huA hai yaha hama jAnate haiN| kina zabdoM meM hama kRtajJatA kA bhAva pragaTa kareM? unakA aisAhI anugraha banA rahe aura hameM sAhitya prakAzana meM unakA sahayoga milatA rahe aisA AMtarika bhAva pragaTa karake unake RNa kA nirdeza karate haiN| graMtha kI chapAI kI nigarAnI tathA mudrAsaMzodhana kA kAma zrI. prA. zAM. ja. killedAra tathA unake bhAI zrI. hirAcaMdra killedAra inhoMne saMbhAlA / isalie ukta donoM bhAiyoM kA hama hRdaya se AbhAra mAnate haiM / graMtha kI surucipUrNa chapAI tathA sajAvaTa nAgapUra ke nArAyaNa mudraNAlaya ke zrI. pAM. nA. banahaTTI, suputra madhusUdana, sevakavarga inhoMne acchI taraha se kii| jinhoMne hameM isa kArya meM sahayoga pradAna kiyA una sabakA hama AbhArI haiN| graMtha meM jo doSa yA truTiyA~ raha gayIM usakI jAnakArI hameM dekara vidvajjana hameM kSamA kareMge aisA vizvAsa hai| AcAryazrI ke jIvana tathA saMsmaraNoM se preraNA lekara tathA uttarArdha meM vidvajjanoM ke nibandha paDhakara mumukSuoM ko AtmakalyANa kI preraNA milegI tathA jinavANI ke adhyayana meM preraNA aura mArgadarzana milegA aisA hameM vizvAsa hai| isameM hI hama hamAre prayAsa kI saphalatA mAnate haiN| tathA AcAryazrI ke janmazatAbdi ke suavasarapara yaha graMtha samAja ke sanmukha rakhate hue kRtajJatA kA AnaMda pradarzita karate haiN| bhavadIya zrI. motIlAla malukacaMda dozI, maMtrI zrutabhaMDAra va graMtha prakAzana samiti zrI. vAlacaMda devacaMda zahA, maMtrI zrI 108 cA. ca. A. zAMtisAgara di. ja. jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA 5 / 6 / 1973, zrutapaMcamI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA - - prathama bhAga : ahavAla, caritra, smRti Adi 1 se 176 1. jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA kA paccIsa sAla kA ahavAla 2. AcAryazrI kA jIvanaparicaya prA. subhASacaMdra akkoLe zraddhA ke sumana : pRSTha 49 se 84 3. vicAravaMtoM ke dRSTi meM 4. zraddhAJjali 5. kAvya smRti-maMjUSA : 85 se 176 6. iMgrajI 7. hiMdI 8. marAThI 121 dUsarA bhAga : digambara jaina sAhitya paricaya aura parizIlana 1 se 368 1. zAstra kA artha karane kI paddhati aura cAra anuyoga paM. ToDaramalajI 2. paMcAstikAya samayasAra zrI. paM. jaganmohanalAlajI zAstrI 3. zrIsamayasAra paM. dhanyakumAra bhore 4. tattvArthasUtra aura usakI TIkAeM paM. phulacaMdajI zAstrI 5. pravacanasAra paM. dhanyakumAra bhore 6. mUlAcAra kA anuzIlana paM. kailAzacandajI zAstrI 7. samaMtabhadra-bhAratI zrI. paM. paramAnanda jaina zAstrI 8. zrIdhavalasiddhAnta graMtharAja zrI. ratanalAlajI mukhyAra 100 9. kasAyapAhuDa-sutta arthAt jayadhavala siddhAMta paM. hirAlAlajI siddhAntazAstrI 10. mahAbandha paM. phulacandajI zAstrI 126 1 86 113 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 166 175 182 204 215 223 228 245 (8) 11. zrImAn paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra paM. narendrakumAra bhisIkara 12. aSTasahasrI DaoN. darabArIlAlajI koThiyA 13. paramAtmaprakAza zrI. prakAzacandajI hitaiSI 14. digambara jaina purANasAhitya paM. pannAlAlajI sAhityAcArya 15. candraprabhacaritam paM. amRtalAla zAstrI 16. jJAnArNava prA. sau. padmA killedAra 17. tattvArthasAra paM. bAlacandra siddhAntazAstrI 18. zrIjinanAmAvali-zaktimaNikoza DaoN. padmanAbha zrIvarmA jainI 19. jaina jyotiSasAhitya DaoN. nemicaMda zAstrI 20. puruSArthasiddhayupAya paM. bra. mANikacandra cavare 21. paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta pU. zrI. AryikA supArzvamatI 22. svAmi kArtikeyAnuprekSA paM. jinadAsajI zAstrI 23. AcArya nemicaMdra va bRhadrvyasaMgraha paM. narendrakumAra bhisIkara 24. AIt-dharma evaM zramaNa saMskRti muni vidyAnanda 25. Dhananjaya and his DwiSandhana Dr. A. N. Upadhye 26. Ganitsara Sangrah Prof. D. B. Bagi 27. mahArASTra ke jaina zilAlekha DaoN. vidyAdhara joharApurakara 28. jaina kAnUna aeND. zrI. vAlacanda padamasI koThArI 29. karnATaka jaina sAhityAcI prAcIna prNpr| zrI. paM. vardhamAna pA. zAstrI 30. tattvasAra zrI. kSu. dayAsAgarajI 31. ratnakaraNDa zrAvakAcAra zrI. bra. vidyullatAbena zahA 32. samAdhizataka padmazrI paM. sumatibAI zahA 33. Ayurveda jagata meM jainAcAryoM kA kArya zrI. paM. vardhamAnazAstrI 256 270 282 295 303 311 315 318 323 330 337 344 348 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhArApakara pa. pU. 108 AcAryazrI zAMtisAgarajI mahArAja Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carcAsamaya AcAryazrIkI prasanna mudrA ramaNIya nisarga meM dhyAnamagna AcAryazrI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00000 pa. pU. samaMtabhadrajI ke sAtha vArtAlApa karate huye pa. pU. 108 zrI zAMtisAgara bole, " hA kalpavRkSa ubhA karUna jAto. bhagavaMtAce divya adhiSThAna sarva ghaDavUna ANIla........vikalpa karU nako........kAma pUrNa hoIla ! nizcita hoIla ! hA tumhA sarvAMnA AzIrvAda Ahe." Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. pU. 108 AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8888888888889 &000000000 A bha OM 60%300 OR pa. pU. 108 AcAryazrI zAMtisAgara mahArAja Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtima Adeza dete hue AcAryazrI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramapUjya AcAryazrIMcyA dhvanimudrita maulika upadezAtIla amola Adeza ( zrI kSetra kuMthalagirI yethe AcAryazrIMcyA ApalyA sallekhanA - mahAvratAcyA 25 vyA divazI guruvAra dinAMka 8-9-55 rojI sAyaMkALI 5-10 te 5 - 32 paryaMta 22 miniTe marAThI bhASetUna jo vizvakalyANakArI upadeza dilA to dhvanimudrita ( Record ) karaNyAta AlA Ahe tyAvarUna ) 66 'akarA aMge va caudA pUrva zAstra mahAsamudra Ahe. tyAce varNana karaNAre Aja koNI kevalI nAhIta, zrutakevalIhI nAhIta. AmacyAsArakhe kSudra kAya varNana karaNAra ? AtmyAcaM kalyANa karaNArI jinavANI sarasvatI zrutadevI Ahe. tI anaMta samudrAitakI Ahe. hI jinavANI jo koNI dhAraNa karIla tyA jIvAcaM kalyANa hoIla. tyApaikI eka akSara, 'OM' he ekaca akSara jo dhAraNa karato tyA jIvAcaM suddhA kalyANa hotaM. sammedazikharajIvara bhAMDaNa karaNAre dona vAnara yA maMtrAcyA smaraNAnaM svargAlA gele. yAcyA smaraNAnaM gopAla sudarzana zeTha hoUna mokSAlA gelA. sapta vyasanadhArI aMjanacora dekhIla mokSAlA gelA. ase anekajaNa mokSAlA geleta. he tara soDA ! nIca jAtIcA kutrA jIvaMdharakumArAcyA upadezAnaM sadgatIlA gelA. itakA mahimA jinadharmAcA Ahe. paraMtu to dharma khar2yA arthAnaM koNa dhAraNa karato ? jaina hoUna suddhA jinadharmAvara vizvAsa nAhI. anaMta kAlApAsUna jIva va pudgala he donhI bhinna bhinna Aheta asaM sarva jaga mhaNataM, paraMtu vizvAsa nAhI. pudgalAlA jIva va jIvAlA pudgala mAnIta AlaM Ahe. donhIce guNadharma alaga Aheta. he donhI alaga alaga Aheta. jIva pudgala Ahe kA ? kA pudgala jIva Ahe ? pudgala tara jaDa Ahe. sparza, rasa, gaMdha, varNa tyAce guNa Aheta. jJAna darzanarUpa cetanA he lakSaNa jIvAce Ahe. ApaNa tara jIva Ahota. jIvAcaM kalyANa karaNaM, tyAlA anaMta sukhAlA pohocaviNaM ApalaM kAma Ahe. paraMtu mohanIya karmAnaM jaga sagaLaM bhulUna gelaM Ahe. darzana - mohanIya karma samyaktvAcA ghAta karate. cAritra mohanIya karma cAritrAcA ghAta karate. tara ApaNa kAya kelaM pAhije ? sukha prApta karaNyAkaritA kAya kelaM pAhije ? darzana mohanIya karmAcA kSaya karaNyAkaritA samyaktva dhAraNa kelaM pAhije va cAritra mohanIya karmAcA kSaya karaNyAkaritA saMyama dhAraNa karAvA. hAca AmacA Adeza Ahe va hAca upadeza Ahe. " " anaMta kAlApAsUna jIva mithyAtva karmAcyA yogAnaM saMsArAmadhye phirata Ahe, mhaNUna mithyAtva karmAcA nAza kelA pAhije. samyaktva dhAraNa kelaM pAhije. samyaktva kAya Ahe ? yAcaM samagra varNana kuMdakuMdAcAryAMnI samayasAra, niyamasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, aSTapAhuDa Adi graMthAMmadhye kelaM Ahe. paNa yAcyAvara zraddhA Thevato koNa ? ApalaM AtmakalyANa karUna gheNArA jIvaca zraddhA ThevUna sukha kazAnaM hoIla yAcA anubhava gheto. asaMca saMsArAmadhye phirAvayAcaM asela tara, anAdi kAlApAsUna phirata AlAca Ahe. upAya nAhI. tara ApaNa kAya kele pAhije ? " darzana - mohanIya karmAcA kSaya kelA pAhije. darzana - mohanIya karmAcA kSaya AtmaciMtanAne hoto. karmAcI nirjarA Atma-ciMtanAne hote. dAna pUjA kelI tara puNyabaMdha hoto. tIrthayAtrA kelI tara puNyabaMdha hoto. haraeka dharmakArya ( zubhapravRtti ) puNyabaMdhAlA kAraNa Ahe. paraMtu kevalajJAna hoNyAlA, anaMta Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | karmAcI nirjarA hoNyAlA Atma-ciMtana heca sAdhana Ahe. te AtmaciMtana covIsa ghaMTyAMpaikI utkRSTa sahA ghaDI, madhyama cAra ghaDI, jaghanya dona ghaDI, nidAna dahA paMdharA miniTe, kimAna Amace mhaNaNe pAMca miniTe pratyekAne karAve. AtmaciMtanAzivAya samyaktva prApta hota nAhI; saMsArabaMdha tuTata nAhI; janma, jarA va maraNa suTata nAhI. samyaktvAzivAya darzana mohanIya karmAcA kSaya hota nAhI. samyaktva hoUna sahAsaSTha sAgaraparyaMta kadAcit rAhIla, tarI cAritra - mohanIya karmAcA kSaya karaNyAkaritA saMyamaca dhAraNa karAyalA pAhije. bhiU nakA ! saMyama dhAraNa karAvayAsa bhiU nakA !! kapaDyAta saMyama nAhI. kapaDyAta sAtave guNasthAna nAhI. saMyamAzivAya vAstavika karmanirjarA nAhI. karmanirjarezivAya kevalajJAna nAhI va kevalajJAnAzivAya mokSa nAhI. mhaNUna bhiU nakA ! bhiU nakA !! saMyama dhAraNa karAvayAsa bhiU nakA !!! munipada dhAraNa karA ! tyAcyAzivAya kalyANa hoNAra nAhI. " AtmAnubhavAzivAya kharaM ( nizcaya ) samyakca hota nAhI. vyavahAra samyaktva kharaM ( paramArtharUpa ) nAhIM. te kevaLa sAdhana Ahe. phala yeNyAsa phUla jasaM kAraNa Ahe tasaM vyavahAraM samyaktva nizcayAcaM kAraNa Ahe, asaM kuMdakuMdasvAmIMnI samayasArAta sAMgitalaM Ahe. 66 pudgala ANi jIva bhinna bhinna Aheta he sarvajaNa sAmAnyapaNe samajatAta; paraMtu te kharaM samajalelaM nAhI. kharaM samajalaM asataM tara bhAI, bhaginI, baMdhu, mAtA, pitA yAMnA ApalaM mhaNUna samajalaM nasataM. hA sagaLA puMdgalAcA saMbaMdha Ahe. jIvAcA koNI nAhI re bAbA ! koNIhI nAhI !! jIva hA ekaTA Ahe ! ekaTA Ahe !! tyAcA koNI nAhI. ekaTAca phirato Ahe. mokSAlAhI ekaTAca jANAra Ahe. 'devapUjA, gurUpAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa va dAna yA sahA gRhasthAcyA kriyA Aheta. asi, masi, kRSi, zilpa, vANijya ANi vidyA yA sahA dhaMdyAMpAsUna hoNAr2yA pApAMcA tyA sahA kriyAMnI kSaya hoto. tyAmuLe indriyasukha miLataM, puNya prApta hotaM, paMca pApAMcA tyAga kelyApAsUna paMcendriya sukha miLataM, paNa mokSa miLata nAhI. saMpatti, saMtati, vaibhava, rAjapada, iMdrapada puNyAnaM miLataM. paraMtu mokSa phakta AtmAnubhavAneca miLato. naya (yukti), zAstra va anubhava yA tinhIMcA meLa ghAlUna pAhAvA. mokSa kazAnaM miLato ? mokSa AtmAnubhavAneca miLato. hI bhagavaMtAcI vANI Ahe. hI ekaca satya vANI Ahe. hyA vANIcA eka zabda aikalA tarI jIva caDhUna mokSAlA jAto. mokSa miLaNyAsa phakta AtmaciMtanaca kAraNa Ahe. he kArya karAyalAca pAhije. "" "sArAMza, 'dharmasya mUlaM dayA' jinadharmAcaM mULa 'satya ahiMsA' Ahe. ' satya ahiMsA ' ApaNa sagaLe toMDAnaM mhaNato. 'svayaMpAka - jevaNa ' ' svayaMpAka - jevaNa ' asaM phakta toMDAnaM mhaTalyAnaM poTa bharataM kA ? pratyakSa kriyA kelyAzivAya -jevalyAzivAya poTa bharata nAhI. vacana kriyemadhye ANalaM pAhije. " bAkI sarva soDA. ' satya ahiMsA satyAmaye samyaktva yetaM va ahiMsemadhye sarva jIvAcaM rakSaNa hotaM. mhaNUna hA vyavahAra karA. hA vyavahAra pALA. tyAmuLaM kalyANa hoIla. " ( AtA pure he ). ak. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM namaH siddhebhyH| jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA . paccIsa sAlakA ahavAla parama pUjya cAritracakravarti zrI 108 AcAryavarya zAMtisAgara di. jaina jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA kA paccIsa sAla kA yaha ahavAla samAja ko prastuta karate hue prasannatA hotI hai| saMsthA kI mUla preraka zakti pa. pU. prAtaHsmaraNIya zrI 108 AcArya zAMtisAgara mahArAja hI the / bhAratIya jaina ajaina janatA pa. pU. mahArAjazrI ka jIvana se bhalIbhAMti paricita hai| bhAdrapada sudI 2 saMvat 2011 meM unake svargArohaNa ke pazcAt samAja ko jo kSati pahuMcI usakI pUrti asaMbhava hai| vi. saMvat 2000-2001 vIranirvANa saMvat 2470-71 meM saMsthA kI sthApanA huii| yaha paccIsa barasa kA kAla di. jaina samAja ke itihAsa meM mahattvapUrNa tathA saMsmaraNIya rhaa| vartamAna paMcama kAla ke cAlU tIna cAra zatakoM meM di. jaina sAdhu kI paraMparA khaMDitaprAya thii| usako AgamAnukUla punarujjIvita karane kA zreya AcAryazrI ko hai| sAdhu kA jIvana yathArtha meM aMtarmukha dRSTisaMpanna hotA hai| bAhara ke kAryoM meM unakA kucha lagAva yA AsaktI nahIM hotii| aprAkaraNika rUpa meM jo zubhabhAvarUpa kriyA bana jAtI hai usase hI samAja kI sAMskRtika dhAraNA banatI hai| samIcIna digambaratva kA punarujjIvana, nigraMtha digambara munivihAra, bhAratIya jaina samAja ke apane svataMtra astitva tathA dhArmika adhikAroM kI rakSA, zrutaprakAzana, sanAtana digambaratva ke Upara honevAle AkramaNa kA pratikAra, kuprathAoM kA nirdAlana Adi jo cirasthAyI tathA aitihAsika kArya isa samaya meM hue usameM unakI sahaja preraNA thii| aise mahAtmA ke AzIrvAda se jo sAMskRtika tathA dhArmika kArya unake jIvana meM huA tathA unake pazcAt unakI puNyasmRtI meM abhI bhI borivalI Adi sthAnoM para jo dharmakArya hue unako samAja kabhI bhI bhUla nahIM sakegI / paramapAvana sarvatobhadra jinAgama ke rakSaNArtha zrI 108 A. zAMtisAgara di. jaina jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA unake hI preraNA aura AzIrvAda se 2001 meM sthApita huI / mahArAja zrI ke jIvanakAla meM unaka AzIrvAda se jo saMsthAe~ sthApita huI unameM isa saMsthA kA apanA eka viziSTa sthAna hai| apane uddezya kI pUrti meM saMsthA ne kAphI mAtrA meM saphalatA prApta kI hai| vIravANI se sAkSAt saMbaMdhita dhavala, jayadhavala, mahAdhavala siddhAntagraMtha tADapatroM meM likhitarUpa meM muDabidrI meM virAjamAna haiM, yaha sabako vidita hai| vahAM zrI dhavalA kI tADapatra kI do pUrNa aura eka apUrNa, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha tathA zrIjayadhavalA kI eka tathA mahAdhavalA kI (mahAbaMdha) tADapatra kI eka prati thii| uparokta tInoM graMtha tADapatroMpara likhita haiN| zrI A. puSpadaMta bhUtabali, gaNadhara yativRSabha Adi AcAryoM ke mUlasUtra tathA cUrNisUtra tathA unake Upara A. vIrasena tathA jinasena svAmI kI dhavalAdi TIkA purAnI kannaDa lipi meM likhI huI hai| (isakA vistRta varNana pariziSTa TippaNI meM dekho|) bhASA prAkRta tathA saMskRta hai / ve jIrNazIrNa hotI jA rahI hai| unameM se mahAbaMdha kA karIba cArapAMca hajAra zlokapramANa hissA kITakoM dvArA naSTa huA hai / avaziSTa bhAga bhI kRmikITakoM kA bhakSya banegA to siddhAntagraMtha naSTaprAya ho jAyeMge / pa. pU. 108 AcAryazrI vi. saM. 2000 ke caumAse meM kuMthalagirI kSetrapara virAjamAna the| vahAMpara unheM muDabidrI meM virAjamAna dhavalAdi siddhAntagraMthoM kI jarAjIrNa sthiti kI jo jAnakArI milI usase ve atyanta ciMtita hue| usa kSetrapara (1) pU. 105 bhaTTAraka jinasena, kolhApura, maThAdhIza, (2) zrI. dha. dAnavIra saMghapati zeTha geMdanamalajI, muMbaI, (4) zrI. gurubhakta zeTha caMdulAla jyoticaMda sarApha, bArAmatI aura (4) zrI. dAnavIra rAmacaMdra dhanajI dAvaDA, nAtepute, tathA vahAM upasthita dharmAnurAgI zrAvakoM ke sanmukha pUjyavara AcArya mahArAja ne AgamarakSA kI apanI aMtaraMga vyathA sunvaaii| mahArAjazrI ke upadeza tathA Adeza se prerita hokara usa kArya kI pUrti karane kA saMkalpa kiyaa| tathApi aise mahAna puNyakArya meM saba digaMbara jaina samAja sahabhAgI ho isa maMgala bhAvanA se mahArAjazrI ke upadeza aura Adeza se usI samaya lagabhaga eka lAkha rupaye ke dAna kI svIkRti prApta huii| tathA kArya kI rUpareSA nizcita karane ke hetu eka asthAyI kameTI niyukta kI gaI / uparokta siddhAnta graMtha tAmrapatroMpara khudavAkara unakI surakSA kA sthAyI prabaMdha ho aisI AcArya mahArAja kI AMtarika icchA thii| prathama hastakArAgiroM se tAmrapatroMpara akSara khudavAne kA prayAsa kiyA gyaa| paraMtu isameM (1) azuddhatA kA adhikatara saMbhava, (2) ati kaSTa, (3) kharca kI bahulatA tathA (4) kAryapUrti meM ativilaMba Adi truTiyAM anubhava meM AIM / zrI. vAlacaMda devacaMda zahA baMbaIvAloM ne isa kArya kI pUrti rAsAyanika prakriyA se honI cAhie, isase yaha kArya acchI taraha se aura zIghratA se pUrA ho sakegA, aisA sujhAva sAmane rakhA jo kI tatkAla sarvasaMmata huA tathA zrI. pU. samantabhadra mahArAja ke sUcanAnusAra zeTha vAlacaMdajI ko maMtrIpada dene kA Adeza mahArAjazrI ne dekara yaha tAmrapaTa banAne kA kAryabhAra unhIM ko sauMpA gayA / vi. saM. 2001 phAlguna vadI 2 ke dina jaba pU. AcArya mahArAja bArAmatI ke gurubhakta zeTha caMdulAlajI sarApha ke bagice meM virAjamAna the usI samaya samAja ke anya zrImAna mAnyavara zrAvaka tathA paM. khUbacaMdajI, paM. makkhanalAlajI Adi vidvajjanoM kI sabhA meM 1. zrIdhavala, zrIjayadhavala, zrImahAdhavala Adi siddhAnta graMtha saMzodhanapUrvaka devanAgarI lipi meM tAmrapatra para aMkita karake unakI sthAyI rakSA kA prabaMdha karanA tathA 2. anya AcAryoM ke graMthoM kA jIrNoddhAra ke sAtha unakA svAdhyAya ke lie niHzulka vitaraNa karanA ina do pradhAna uddezoM se "zrI 108 cAritracakravartI AcArya zAMtisAgara di. jaina jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA" kI sthApanA kI gii| uparinirdiSTa kArya ke lie Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsa sAla kA ahavAla 3 1000 ru. yA adhika dAna denevAle saMsthA ke sadasya ho aisI yojanA banAI gaI / kAryapaddhati bhI nizcita huii| sarvaprathama baTara pepara para graMtha chapavAkara rAsAyanika prakriyA se tAmrapatra para aMkita karavAnA tathA mUla graMtha kI pAMca-pAMcaso pratiyAM chapavAnA, eka mudrita prata 1000 ru. yA adhika denevAle dAtAroM ko bheTarUpa meM denA, tIrthakSetroMpara eka eka prata rakhanA, aisA mahArAja zrI ke AdezAnusAra nirNaya huA / kAnuna ke anusAra saMsthA rajiSTara karane ke lie samiti kA gaThana huA / sumiti meM zrI. vAlacaMda devacaMda, zrI. bAlacaMda devidAsa cavare, vakIla, akolA tathA zrI. mAdhavarAva lele, vakIla, solApura sadasya the / ekamata se saMsthA kI niyamAvalI tayAra kI gaI tathA sosAyaTIja rajiSTrezana aeNkTa 21-1860 ke anusAra saMsthA kA di. 25-5-1945 ko a. naM. 1372 meM rajiSTrezana saMpanna huA / siddhAnta graMtha prAcIna tathA mahattvapUrNa hone se unake tAmrapatra bhI zuddha aura sApha honA jarUrI thA / uparokta siddhAnta graMthoM meM zrIdhavala 70000 zloka pramANa, jayadhavala kaSAyapAhuDa sahita 80000 zloka pramANa tathA mahAdhavala 40000 zloka pramANa hai / unhIM graMthoM kI eka hastalikhita prata paM. gajapatI zAstrIjI ne bahuta dina pahile muDabidrI se lAI thI aura usakI pratilipi solApUra meM thI / tAmrapaTakA kAma cAlU karane ke pUrva solApUra ke pratilipi kA mUla tADapatra kI prati ke sAtha milAna karanA Avazyaka hone se vaha pratilipi muDabidrI bhejI gaI / isa kArya meM sva. paM. lokanAtha zAstrIjI kA amUlya sahayoga prApta huA / tathApi kArya saMtoSajanaka nahIM huA / mUla tADapatroM ke sAtha ukta hastalikhita prati kA mela na baiThane ke kAraNa graMtha saMzodhana meM bahutasI truTiyAM raha gaI / dina pratidina mUla tADapatra jIrNa hote jAyeMge, tathA agara ve tADapatra surakSita rakhane kA samucita prabandha na ho to unakA darzana bhI durlabha ho jAvegA, isa hetu se mUla tADapatroM ke phoTo lekara rakhane kA nirNaya huA / pU. AcAryazrI ke Adeza se bra. bodhicaMdrajI muDabidrI gaye aura vahAM se zrI. cArukIrti bhaTTAraka mahArAja tathA vizvastoM se saMmati prApta kI / pazcAt tADapatra ke phoTo ( Negative) lie gaye / prathamabAra tADapatrake phoTo 6x2" sAija meM lAe gaye / isa mahattva pUrNa kArya meM bra. bodhicaMdrajI, zrI bhaTTAraka cArukIrtijI, vahAM ke TrasTIgaNa, paM. lokanAtha zAstrI, paM. vardhamAna zAstrI, solApura, baMbaI ke jhArApakara sTuDio ke saMcAlaka jhArApakara baMdhu Adi mahAjanoM kA acchA sahayoga prApta huA yaha dhanyavAdapUrvaka sAbhAra namuda karanA jarurI hai / tadanaMtara mUla kannaDa tADapatra graMtharAja kI sthAyI surakSA ho isalie AcArya mahArAja ne mUla tADapatra kA bhI tAmrapaTa karane kA Adeza diyA / isa kAryapUrti ke lie phira se maMtrI bAlacaMda devacaMda, paM. vardhamAna zAstrI solApura, jhArApakara baMdhu tathA una ke karmacArI sTapha muDabidrI gaye / vahA~ paMdharA dina Thahara kara dhavalA ke tIna prati zrIjayadhavala, zrImahAdhavala tathA usake binA naMbara phaTe hue pannoM ke bhI 15"x12" sAija meM phoTo lie ge| unameM se zrI dhavala ke eka prati kA Positive karake 23" Enlarge kiyA / usakA tAmrapatra karane kA kArya zurU huA / kintu tAmrapatrapara tADapatra ke akSara koI spaSTa koI aspaSTa nikalane lage / Adhe Adhe bhAga kA bhI tAmrapaTa karane kA prayAsa kiyA / kintu phoTo Enlarge karanepara bhI apekSita saphalatA nahIM milI / taba yaha mahAn kArya sthagita huA / tathApi phoTo ke rUpa meM I Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha isakA alabhya saMgraha saMsthA ke pAsa hai| ve graMtha ke punarmudraNa ke samaya upayukta hote haiM / 1100 phoTo lie gaye aura saMsthA ko usakA kharca 11000 ru. aayaa| phoTo kA kArya samApta hote samaya AcAryazrI kI maMtrIjI ke nAma tAra aura patra se AjJA AI ki vahAM se maisUra jAve tathA kaDI dhUpa, varSA, thaMDI, tuphAna Adi ke kAraNa zravaNabelagolA sthita mahAmUrtipara cheda dikha rahe haiM vaisA Age na ho isa kAraNa mahAmUrtipara chatra karane kI sarakAra se anujJA prApta karanA tathA khyAtanAma iMjiniara se kharce kA aMdAjA bhI lAnA / AdezAnusAra maMgalora jAkara zrI nemIsAgarajI bhaTTAraka, vakIla zrI jinarAjayyA ke salAha se, beMgalora ke saMskRta mahAvidyAlaya ke prinsipala zrI. dharaNendrayyA ke sAtha riTAyarDa revhenyu kamiznara ema. sI. lakSmIpatI se carcA kii| unhoMne vartamAna revhenyu kamiznara mi. zeSAdrI, maisUra sarakAra ke, ArkiTekTa iMjiniara es. es. lakSmInarasiyyA Adi sarakArI aphasaroM se milana kA sujhAva diyaa| unake sAtha vicAravimarza huaa| isameM paM. zAMtirAja zAstrI, zrI. zAMtirAjayyA, zrI. caMdrayyA, hegaDe baMdhu inakA sahayoga milA / ' madhyavarti sarakAra isakA ilAja karanevAlI hai, mUrti ke Upara chatra banAne se mUrti ke saba zarIrapara havAdika ke viSamatA ke kAraNa usakI Ayu ghaTa jaavegii| yaha kArya mahAmUrti banAnevAloM ke icchA ke viruddha hogA, mUrti cAroM tarapha se khulI rahane se hI dIrghakAla taka TikegI tathA sarakAra Apako anumati nahIM degI' aisA vicAravimarza hone se usakA samAcAra mahArAjazrI ko bhejA gyaa| bAda meM AcchAdana chatra banAne kA vicAra sthagita huaa| vi. saM. 2001 meM vidyAvAcaspati paM. khubacaMdrajI zAstrI ke jimmedArI para unake nigarANI meM baMbaI ke nirNayasAgara presa meM zrIdhavala graMtha kI chapAI kA kArya prAraMbha huaa| mA. paMDitajI kI sevA vinAvetana prApta huii| Adhe se adhika chapAI hone ke uparAnta chapAI turanta pUrI ho isa dRSTi se saM. 2002 meM siddhAntazAstrI paM. pannAlAlajI sonI ke dekhabhAla meM solApura ke kalyANa presa meM ukta kArya sADe tIna varSa meM pUrA huaa| 2600 pannoM ke dhavalA kA saMpAdana, saMzodhana, chapAI Adi ke lie 30000 ru. dhanarAzi kharca huaii| zrIdhavala graMtha ke chapAI ke sAtha chape hue pRSThoM ke tAmrapaTa kA kArya usI samaya baMbaI ke zrIpAda prosesa varksa meM calatA rahA / zrIdhavala ke patroM ke AkAra ke tAmrapatra banAne meM 21000 rupaye kharca huaa| isa taraha siddhAnta granthoM ke jIrNoddhAra kI kalpanA AcArya zrI ke mana meM sphurita hone ke cAra varSa bAda zrIdhavala kA mudraNa tathA tAmrapaTa kA kArya pUrA huaa| saMzodhita mudrita prata va tAmrapaTa pU. AcArya zrI ko baDe samAroha ke sAtha arpaNa karane kA nizcaya huaa| kintu usa samaya pU. AcArya mahArAja baMbaI sarakAra ko harijana maMdira praveza kAnUna meM jainadharma aura saMskRti meM virodhI hone se, jainadharma kI svataMtratA ke Upara AghAta karanevAlA hone se vaha jaina samAja ko lAgU na ho isa dRSTi se AhAratyAga, japajApyAdi tapAnuSThAna meM lage hue the| isalie samAroha kI kalpanA sthagita karake vi. saM. 2006 meM gajapaMthAjI kSetra ke vArSika sabhA ke avasarapara zrI zeTha saMghapati geMdanamalajI ke zubha haste bhaktibhAva se samarpaNa kiyA gayA / ___ solApura kI AbohavA zrI. paM. pannAlAlajI sonI ke svAsthya ke anukUla na hone se ve byAvara gye| vahAM unake jimmedArIpara jayadhavalA kA chapAI kArya zurU huaa| vahAM 1964 pRSTha chapane ke bAda zeSa 336 pRSThoM kA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsa sAla kA ahavAla saMzodhana paM. hirAlAlajI zAstrI dvArA karA ke usakA mudraNa bAhubalI meM (kolhApura ) sanmati mudraNAlaya meM paM. mANakacaMdrajI nyAyatIrtha ke dekhabhAla meM huaa| yaha kArya 2010 meM pUrA huaa| zrImahAdhavala ke chapAI kA kArya zrI. paM. sumeracaMdrajI divAkara nyAyatIrtha bI. e. elael. bI. ke jimmedArI meM sIvanI meM prAraMbha hokara saMvata 2020 meM pUrA huaa| mAnanIya paMDita mahAzaya ne dharmabuddhi se binApArizramika khUba kaSTa uThAkara kArya saMpanna kiyA isalie phalaTaNa meM AcArya zAMtisAgarajI ke upasthiti meM samAja ne 'dharmadivAkara' padavI pradAna kara unako saMmAnita kiyA / isa taraha ina dhavalAdi tIna siddhAntagrantha kI chapAI tathA tAmrapaTa ko karIba dasa sAla lge| mahArAjazrI ke sallekhanA ke pUrva hI ina granthoM kA tAmrapaTa rUpa se jINoddhAra kA kArya pUrNa huaa| isameM pUjya zrIko jaisA samAdhAna huA vaisA saMsthA ko bhI kartavyapUrti kA AnaMda huaa| zrIdhavalA ke tAmrapatra tathA tInoM mudrita siddhAnta graMthoM kI pratiyAM phalaTaNa meM zrI. caMdraprabhu maMdira ke Upara "AcArya zAMtisAgara zrutabhAMDAra bhavana" ke baDe haoNla meM rakhe gaye haiN| saMsthA ke tarapha se prakAzita anya jaina sAhitya bhI vahAM para rakkhA hai / tathA zrIjayadhavalA aura zrImahAdhavalA ke tAmrapatra mAtra saMghapati zeTha geMdanamalajI baMbaI ke kAlabAdevI di. jaina mandira meM virAjamAna haiM / isameM bhI AcAryazrI kI AjJA pramANa hai| usI samaya graMtha ke satprarupaMNA meM sUtra naM. 93 meM "saMjadAsaMjada" ke jagaha dravyastrIvAcaka 'saMjada' zabda mUDabidrI ke tADapatra prati meM pratilipi karanevAle kI bhUla se likhA hai ataH vaha naye tAmrapaTa meM se tathA mudrita prati meM se nikAlane kA Adeza diyA aura vaha zirodhArya kiyA gyaa| isa 'saMjada' zabda ke kAraNa samAja meM vAda tathA AMdolana bhI huA / phalasvarUpa matabheda ke kAraNa paM. khUbacaMdrajI ne kAryabhAra kA istIphA de diyA / tathA paM. pannAlAlajI sonI ko bhI matabheda ke kAraNa saMsthA se alaga honA pdd'aa| ina donoM mahAnubhAvoM ne siddhAnta graMthoM ke saMzodhana tathA mudraNa zodhana kI jimmedArI uThAI thii| zrIdhavalA kA AdhA kAma paM. khUbacaMdajI ne tathA dhavalA kA zeSa bhAga aura jayadhavalA 1964 pRSTha taka kA kAryabhAra paM. pannAlAlajI ne acchI taraha sNbhaalaa| saMsthA unake isa sevA ke lie sAbhAra kRtajJatA pradarzita karanA apanA kartavya mAnatI hai| __ AcArya mahArAja prAyaH gRhastha ke kalyANa ke lie jinabiMba pratiSThA, caityAlaya nirmANa, pUjAdi puNyakArya kA adhikatara upadeza dete the| jainasamAja meM dharmazraddhA to hai, kintu vaha dRDhamUla banane meM sthitikaraNa meM mukhya sAdhana jinAgama kA svAdhyAya mananAdika hI hai| binA svAdhyAya dharmazraddhAna dRDha nahIM hogA aura svAdhyAya ke lie AgamagraMthoM kI sulabhatA honI caahie| isa abhiprAya se jJAnadAna ke hetu svAdhyAyaprasAra ke lie eka abhinava yojanA vi. saM. 2010 meM phalaTaNa nagarI meM prastuta kii| bhAdrapada vadI 5 ke dina phalaTaNa meM zrI. 108 cA. ca. A. zAMtisAgara di. jaina jIrNoddhAraka saMsthA pramANita " zrI zrutabhAMDAra tathA graMthaprakAzana samiti" nAma kI saMsthA AcArya zrI ke upadeza aura Adeza se sthApita huii| isakA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha pradhAna uddeza yaha thA ki, digaMbara jaina ArSagraMthoM kA pramANita mudraNa tathA prakAzana aura unakA samAja ke maMdira Adi sArvajanika saMsthA meM niHzulka vitaraNa karanA / zrIdigaMbara jaina mahAsabhA kI ora se pU. mahArAjajI kA hIrakajayaMtI mahotsava bar3e dhUmadhAma se manAyA gyaa| usake lie samAja meM kAphI caMdA huaa| kharcA jAne ke bAda bacata meM se tathA saMsthA ne dI huI DhAI hajAra kI madada se zrI. caMdraprabhu maMdira ke sabhAmaMDapa ke Upara eka " zrutabhAMDAra haoNla " phalaTaNa ke digaMbara jaina samAja ne bnvaayaa| vahIM para dhavalA kA tAmrapaTa tathA dhavalAdi mudrita graMtha rakkhe haiN| usI samaya prAcIna ArSa graMtha kA pracalita hiMdI bhASA meM sAnuvAda prakAzana karake pratyeka gAMva ke maMdira meM samasta zrAvakoM ke svAdhyAyaprItyartha vinAmUlya bhejane kA kArya 'graMtha prakAzana samiti ko' supUrda kiyaa| tabase samiti graMthaprakAzana tathA graMthavitaraNa kA kArya avyAhata rUpa se karatI A rahI hai| pU. AcArya zrI ke upadeza se nimnalikhita dAtAroMne kAgaja ke vyatirikta viziSTa graMtha ke prakAzana meM jo kharca AyA vaha saba dAnarUpa se diyA hai| dAtAroM ne jJAnAvaraNa karma ke kSaya kA nimitta to prApta kiyA hI / ve saba ukta mahAna dAna ke lie dhanyavAda ke pAtra haiM / jisakA vivaraNa dAtAroM kA nAma grantha nAma 1 zrI. gaMgArAma kAmacaMda dozI, phalaTaNa zrIratnakaraNDa zrAvakAcAra 2 zrI. hirAcaMda kevalacaMda dozI, phalaTaNa zrIsamayasAra AtmakhyAti 3 zrI. zivalAla mANikacaMda koThArI, budha zrIsarvArthasiddhi vacanikA 4 zrI. gulAbacaMda jIvana gAMdhI, dahivaDI zrImUlAcAra 5 zrI. jIvarAja khuzAlacaMda gAMdhI, muMbaI zrIuttarapurANa 6 zrI. caMdulAla kasturacaMda zahA, muMbaI zrIanagAradharmAmRta 7 zrI. padmaNNA dharaNAppA vaidya, nimagAMva zrIsAgAradharmAmRta 8 zrI. hirAcaMda talakacaMda, bArAmatI zrIdhavala 9 zrI. bAbUrAva bharamAppA ainApure, kuDacI zrIjayadhavala uparokta dAtAroM ke udAratApUrNa dAna ke lie saMsthA AbhArI hai / inake alAvA saMsthA ne pUrNa kharca se nimna grantha prakAzita kie haiN| 10 zrIkundakundabhAratI 11 zrIaSTapAhuDa ) presa meM chapAI kA 12 zrIzrAvakAcAra saMgraha ) kAma cAlU hai| 13 zrIAdipurANa (jinasenAcArya praNIta ) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsa sAla kA ahavAla granthaprakAzana kA kArya saMsthA ke dhruvanidhI kA jyoM vyAja milatA hai usase calatA hai| vyAja kA utpanna sAlInA nau yA dasa hajAra kA hai| dhruvanidhI sarakArI baiMkoM meM Fixed Deposit ke rUpa meM rakkhA hai| saMsthA kA baeNlansa zITa tathA anya khAsa bAteM TippaNI meM dI haiN| AcArya mahArAja ne paramapAvana bhagavatI jinadIkSA grahaNa karake AtmoddhAra ke sAtha samIcIna digambara sAdhuparaMparA kA punarujjIvana kiyaa| unake pavitra aura asAdhAraNa vyaktitva ke kAraNa unake upadeza aura Adeza se zrIdhavala, zrIjayadhavala tathA zrImahAdhavala sidAnta granthoM ke tAmrapaTa banAkara unakI sthAyI surakSA kI yojanA kAryAnvita huii| prAcIna AcAryoM ke mahAn granthoM kA pracalita hiMdI bhASA meM anuvAda hokara zrAvakoM ke svAdhyAya ke lie jinamaMdiroM meM unakA niHzulka vitaraNa huaa| bRhanmUrti kI sthApanA se samasta vizva ke sAmane jaina saMskRti kA vItarAgatA kA Adarza upasthita huaa| isa prakAra yaha samAja pa. pU. AcAryazrI kA hamezA kRtajJa rahegA kI jo pragaTa karane ke lie zabda bhI asamartha haiN| saMsthA kA kArya pa. pU. AcAryazrI ke AzIrvAda se tathA samAja ke sahayoga se, vidvAnoM kI sahAyyatA se avicchinna nirAbAdha cAlU hai| una saba bhAIyoM aura vidvAnoM ke tarapha hRdaya se AbhAra pradarzita karake yaha ahavAla samApta karatA huuN| vAlacaMda devacaMda zahA, maMtrI svasti zrI jinasena bhaTTAraka, adhyakSa zrI 108 A. zAMtisAgara di. jai. jIrNoddhAraka saMsthA motIlAla malukacaMda dozI, maMtrI caMdulAla talakacaMda zahA, vakIla, adhyakSa zrutabhaMDAra tathA graMtha prakAzana samiti Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvata 2027 kA zrI 108 cA, ca. A. zAMtisAgara di. jai. jinavANI __ jIrNoddhAra saMsthA kA ADhAvA 287982 - 89 zrI dhruvaphaMDa khAte 4654 - 37 zrI kezaraphaMDa khAte 996 - 90 zrI TapAla khAte 45764 - 28 zrI vADhavA khAte 170452-63 zrI ba~ka phiksa DipaoNjhITa khAte 80000 zrI de. nA. ba~ka, bArAmatI 60000 zrI mahArASTra baiMka, bArAmatI 25000 zrI sTeTa ba~ka, bArAmatI 165000 phiksa DipaoNjhITa 5414-21 de. nA. ba~ka sevhiMga khAte 38-42 sAMgalI ba~ka 339398-44 170452-63 155247-27 zrI dhavalAdi graMtha khAte 7354-62 zrI kapATa khAte 3439-40 zrI presa khAte 2000 zrI mahAvIra presa, banArasa 358 zrI nemI mudraNAlaya, phalaTaNa 1087-40 zrI aSTapAhuDa khAte 3439-40 2904-52 zrI anAmata kharca khAte 2171 zrI vAlacaMda devacaMda, muMbaI 733-37 zrI motIcaMda malUkacaMda, phalaTaNa 0.-15 mANikalAla tuLajArAma 2904-52 339398-44 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI utpanna kharca khAte saM. 2027 11212 - 07 zrI vyAja khAte 814 - 02 zrI ghATA khAte 12026-09 199 - 82 zrI TaeNksa khAte 6736 - 53 zrI kuMdakuMdabhAratI khAte 1959 - 00 zrI zrAvakAcAra saMgraha khAte 2514 - 10 zrI aSTapAhuDa chapAI khAte 616 - 64 zrI kharca khAte 31 - 00 zrI pravAsa khAte 5- 00 zrI ba~ka kamizana 104 - 65 zrI poSTa khAte 475 - 99 zrI phalaTaNa kharca khAte 616 - 64 12026 - 09 zrI 108 cA. ca. A. zAMtisAgara di. jai. jinavANI jIrNoddhAraka saMsthA ke __ vartamAna TrasTI va kAryakartA | (1) svasti zrI jinasena bhaTTAraka paTTAcArya mahAsvAmI, kolhApUra, adhyakSa (2) zrImAn geMdanamalajI ghAsIlAla saMghapatI, muMbaI , harakacaMda dADamacaMda javherI, muMbaI ,, caMdulAla jotIcaMda zahA, sarApha, bArAmatI , jaMbUkumAra rAmacaMda dAvaDA, nAtepute mANikacaMda tuLajArAma zahA, bArAmatI, koSAdhyakSa mANikacaMda gulAbacaMda zahA, sAMgalI caMdulAla talakacaMda zahA, vakIla, sAtArA vAlacaMda devacaMda zahA, muMbaI, maMtrI (10) , motIlAla malukacaMda dozI, phalaTaNa, upamaMtrI &030228 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a.naM. graMtha kA nAma mUla graMthakAra AcArya kA nAma 1 zrI ratnakaraMDa zrAvakAcAra A. zrI samantabhadra 2 zrI sarvArthasiddhi " "pUjyapAda , uttarapurANa " " guNabhadra ,, anagAradharmAmRta paM. AzAdharajI | mudrita | vitarita hiMdI anuvAdakoM | graMtha kI graMtha / chapAI ke liye dAtAroM ke nAma kA nAma saMkhyA / saMkhyA paM. sadAsukhadAsajI 4050 / 3022 zeTha gaMgArAma kAmacaMda dozI, phalaTaNa | zrI paM. 3050 | 2927 zivalAla mANikacaMda koThArI, muMbaI paM. lAlArAmajI zAstrI 3110 2980 jIvarAja khuzAlacaMda gAMdhI, . muMbaI paM. khUbacaMdajI zAstrI 3100 2705 zeTha caMdulAla kasturacaMda zahA, muMbaI paM. devakInaMdanajI 1583 773 zrI. padmaNNA dharaNAppA vaidya, nimagAva ketakI paM. jinadAsa zAstrI 2840 2760 zeTha gulAbacaMda jIvana gAMdhI, dahivaDI paM. jayacaMdajI 3100 2372 zeTha hirAcaMda kevalacaMda dozI, phalaTaNa paM. sumatAbena zahA, 1087 870 zeTha hirAcaMda talakacaMda, | solApUra bArAmatI paM. sumeracaMdra divAkara / 995 490 zrI. bAburAva bharamaNNA ainApure, , sAgAra dharmAmRta A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 6, mUlAcAra A. zrIkuMdakuMda 7 , zrIsamayasAra A. zrIkuMdakuMda 1, SaTkhaMDAgama dhavala saMkSipta , , puSpadanta tathA bhUtabali |" , guNabhadrAcArya 9 , kaSAyapAhuDa (saMkSipta) kuDacI 10, kuMdakuMdabhAratI ,, kuMdakuMda 1100 215 saMsthA kI orase 11 ,, aSTapAhuDa paM. pannAlAlajI sAhityAcArya | paM. motIcaMda koThArI, phalaTaNa 1100 presa meM (presa meM) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |, zrAvakAcArasaMgraha pUrvAcAryakRta 1000 paM. hirAlAlajI siddhAntazAstrI paM. jinadAsa zAstrI mahApurANa zrIjinasenAcArya 500 ,, SaDakhaMDAgama dhavala vIrasenAcArya ke TIkAsameta 15 , jayadhala mUlaTIkA sameta , guNabhadrAcArya 500 200 182 16 ,, mahAdhavala mUla 1. zrI dhavalAdi graMtha mUla prakAzita saMkhyA 1500 vitarita , 582 3. , chapAI tathA tAmrapatra kA 139901 ru. kharca 4. anya graMtha prakAzita saMkhyA 24015 5. " vitarita , 18906 6. , prakAzana kharca 60000 se adhika graMtha prakAzana samiti, phalaTaNa motIlAla malukacaMda dozI, maMtrI paccIsa sAla kA ahavAla a.naM. graMtha kA nAma tAmrapatra saMkhyA vajana 1 dhavala 1293 jayadhavala 1150 pratyeka kA 13" x 8" dareka kA 62 tolA kula tAmrapatra saMkhyA 2850 kula vajana do Tana mahAdhavala 407 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha TippaNI phoTo-saM. 2001 va 2002 meM do vakta zrI. jhArApakara aura unake sahakAriyoM ko mUDabidrI le jAkara prathama 6"8" tadanaMtara 12"x15" sAIja meM nigeTivha liye aura 16"420" sAIja meM zrIdhavala graMthoM ke phoTo enlArja kiye / phoTo saMkhyA-8"x 6'- 545 15"x 12"-325 15"x 12"-325 dhavalAdi graMthoM kA tAmrapatra, phoTo tathA chapAI ke vyaya kA vivaraNa 42600--00 chapAI (presa kI majurI) dhavalagraMtha kA AdhA bhAga bambaI ke nirNayasAgara presa meM, dhavalagraMtha kA AdhA bhAga aura jayadhavala kA AdhA bhAga kalyANa presa, solApUra meM, jayadhavala pRSTha 664 gurukula priMTiMga presa, byAvara meM, mahAdhavala pUrNa sivanI meM, jayadhavala saMpUrNa pRSTha 1964 se 2300 sanmati presa, bAhubalI meM / (zurU meM kaI pRSThoM kA chapAI kharca pratipRSTha ru. 14 lgaa|) 24575-00 kAgada / 41200-00 tAmrapatra va mjurii| tAmrapatra prosesa kA kAma 1 zrIpAda prosesa varksa, muMbaI meM dhavala bahubhAga dara ru. 11, 2 rAUta ANi kaMpanI muMbaI, dhavala kA alpabhAga, 3 jhArApakara bradarsa, muMbaI dhavala, jayadhavala, mahAdhavala dara prati pRSTha ru. 10 va 8 / (tAmrapatroM para donoM bAjUpara akSaroM ko aMkita karane kA kAma kramazaH prathama pratipRSTha 14, 11, 10 va 8 lgaa| ) graMthoM ke pRSTha tAmrapatra dezI lene se usapara eka bAjUparahi akSaroM ko aMkita karanA pdd'aa| isalie tAmrapatroM kI saMkhyA baDha gyii| 18875-00 paMDitoM kA saMzodhana vetana, 10550-00 phoTo kharca, 875-00 pravAsa, 4100-00 kirakoLa kula kharca 1,42,775-00 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsa sAla kA ahavAla zrI dhavalAdi siddhAnta granthoM kI pratiyAM prakAza meM Ane kA saMkSipta itihAsa zrImAn zeTha mANikacaMda pAnAcaMda je. pI. baMbaI i. sa. 1883 meM sasaMgha yAtrA karate muDabidrI gaye the| vahAM unhoM ne ratnoM kI pratimAoM ke darzana ke sAtha dhavalAdi siddhAnta graMthoM kA darzana kiyA / tADapatrIya siddhAnta grantha jIrNazIrNa avasthA meM hai yaha bAta zeThajI ke sUkSma dRSTi meM AyI / unhoMne zrI mA. bhaTTArakajI tathA paMcoM ke sAtha isa bAbata vicAravimarza kiyaa| unakA dhyAna isa ora AkRSTa kiyA / zravaNabelagolA ke paM. brahmasUri zAstrI hi ve graMtha paDha sakate haiM yaha jAnakArI bhI prApta kI / una siddhAntagraMthoM ke jIrNoddhAra kA unake mana meM jorase uThA / yAtrA se vApisa lauTate hI unhoMne zrI. zeTha hirAcaMda nemacaMda, solApura ko ina siddhAntagraMthoM ke bAre meM samAcAra diyA / ve agale varSa meM i. sa. 1941 meM I * brahmasUri zAstrI ko sAtha lekara muDabidrI gaye / zAstrI dvArA siddhAnta grantha paDhakara zravaNa kiyaa| unakA jIrNoddhAra karAne ke abhiprAya se paM. brahmasUri zAstrIjI ko unakI pratilipi karane kA Agraha kiyA / isake bIca ajamera ke zeTha mUlacaMdajI sonI, paM. gopAladAsajI baraiyyA ke sAtha muDabidrI gaye / vahAM ke bhaTTAraka tathA paMcoM ke sAtha vicAravinimaya kara ke brahmasUri zAstrI dvArA pratilipi karAne kA kArya zurU huA / karIba tInaso zlokoM kI pratilipi hone ke pazcAt kArya sthagita huA / 13 i.sa 1895 meM seTha mANakacaMdajI pAnAcaMda, seTha hirAcaMda nemacaMda Adi mahAnubhAvoM ne una graMthoM kI pratilipi karAne kA nizcaya kiyA / isa kArya ke lie 14000 ru. kA caMdA ikaTThA huA / paM. brahmasUri zAstrI ko mAsika 125 tanakhA dekara kArya kA AraMbha huA / unakI madada ke lie miraja ke paM. gajapatI ko bhejA gayA / zrIjayadhavalA kI 1500 zloka pramANa hisse kI pratilipi hone ke pazcAt paM. brahmasUri ke svAsthya meM bighADa hokara unakA svargavAsa hogayA / pratilipi kA kArya cAlU thA / paM. gajapati * zAstrI ko nAgarI lipi meM dhavala jayadhavala kI pratilipi kA kArya pUrA karane ko solaha sAla lage / usI samaya muDabidrI ke paM. devarAja seThI, zAMtAppA upAdhyAya tathA brahmaNya indra dvArA ukta graMthoM kI kAnaDI lipi meM pratilipi karAI gaI / mahAdhavala kI kAnaDI pratilipi paM. nemIrAjajI dvArA karAne kA prabaMdha kiyA gayA / 1918 meM usakI pratilipi pUrNa huI / seTha hirAcaMda nemacaMda ne paM. lokanAtha zAstrI dvArA mahAdhavala kI devanAgarI lipi meM pratilipi karavAI / isa prakAra sana 1896 se 1922 taka yaha kArya calatAhI rahA / 1. isa kArya meM karIba bIsa hajAra rupaye kharca huA / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa dhavalAdi siddhAnta granthoM kI tADapatra para tathA anya hastalikhita pratiyoM kA paricaya (1) dhavalAdi siddhAnta granthoM kI ekamAtra prAcIna prati dakSiNa karnATaka deza meM mUDabidrI nagara ke guruvasadi nAmaka jaina maMdira meM vahAM ke bhaTTAraka cArukIrtijI mahArAja tathA jaina paMcoM ke adhikAra meM hai| tInoM granthoM kI pratiyAM tADapatra para kAnaDI lipI meM haiN| dhavalA ke tADapatroM kI laMbAI lagabhaga 2 phUTa 3 iMca aura kula patrasaMkhyA 592 hai / yaha prati kaba kI likhI huI hai isakI ThIka jAnakArI prApta nahIM hotii| kintu lipi prAcIna kAnaDI hai ki jo pAMca chaha zataka purAnI hai aisA anumAna kiyA jAtA hai / kahA jAtA hai ki ye siddhAnta anya pahale jainabidrI arthAt zravaNabeLagoLa nagara ke eka maMdirajI meM virAjamAna the| vahAM se kisI samaya ye grantha mUDabidrI pahuMce ! (2) isa dhavalA kI prati kI kAnaDI pratilipi paM. devarAja seThI zAntappA upAdhyAya aura brahmayya iMdra dvArA sana 1896 aura 1916 ke bIca kI gayI thii| yaha lagabhaga 14 iMca laMbe aura 6 iMca cauDe kAzmIrI kAgaja ke 2800 patroM para likhI gayI hai / yaha bhI mUDabidrI ke guruvasadi maMdira meM surakSita hai| (3) dhavalA ke tADapatroM kI nAgarI pratilipi paM. gajapatI upAdhyAya dvArA sana 1896 aura 1916 ke bIca meM kI gaI thii| yaha prati 15 iMca lambe aura 10 iMca cauDe kAzmIrI kAgaja ke 1323 patroM para hai / yaha bhI mUDabidrI guruvasadi maMdira meM hai| (4) mUDabidrI tADapatroM para se sana 1896 aura 1916 ke bIca paM. gajapati upAdhyAya ne unakI viduSI patnI lakSmIbAI kI sahAyatA se jo pratilipi gupta rIti se kI thI vaha Adhunika kAnaDI lipi meM kAgaja para hai / yaha prati aba sahAranapura meM lAlA pradyumna kumArajI raisa ke adhikAra meM hai| (5) pUrvokta naM. 4 kI prati kI nAgarI pratilipi sahAranapura meM paM. vijayacaMdrayyA aura paM.. sitArAmazAstrI ke dvArA sana 1916 aura 1924 ke bIca karAyI gaI thii| yaha prati 12 iMca laMbe aura 8 iMca cauDe kAgaja ke 1650 patroM meM hai| pUrvokta naM. 5 kI nAgarI pratilipi karate samaya eka prati paM sitArAmazAstrI ne apane pAsa rakhI thii| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsa sAla kA ahavAla 15 usapara se paM. sitArAmazAstrIjI ne aneka pratiyAM kI haiM jo kAMrajA, ArA, sAgara, solApura Adi - sthAnoM meM virAjamAna hai / Age bhI isapara se nAgarI lipi meM pratilipiyAM hotI gyii| lekina ina saba pratiyoM kA mUla tADapatra se milAna nahIM huA / unhoMne milAna nahIM kiyA / isalie tADapatra ke phoTo saMsthA ne phoTogrAphara bhejakara maMgavAye the / solApura meM zeTha rAvajI sakhArAma dozI kI pratilipi lekara mUla tADapatra kI prati se milAna karane ke lie saMsthA ne paM. lokanAtha zAstrI ko mUDabidrI bhejA thA / kintu unhoMne tADapatroM se milAna nahIM kiyA / isa kAraNa tADapatroM ke phoTo saMsthA ne phoTogrAphara jhArApakara ko bhejakara maMgavAye, jo saMsthA ke daptara meM vidyamAna haiM / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha mUDabidrI zrI siddhAMtamaMdira ke graMtha bhaMDAra meM sthita a.naM. graMthoM ke nAma mUlakartA TIkAkAra mUla va TIkAkI bhASA patrasaMkhyA patrapramANa zrIdhavalasiddhAMta prAkRta-saMskRta laMbAI 2 phUTa zrIpuSpadaMta bhUtabali zrIvIrasenAcArya | AcArya / tADapatra 592 cauDAI 2 // " tA. pa. 800 laM.2 phUTa 1" cau. " / tA. pa. 605 laM.2 phUTa 4". cau. 2 // " kAgada prati 1303 laM. phUTa cau. 11 kAgada prati laM.1 phUTa 13824||"cau.7"" kAgada prati lN.1phuutt1||" 2760 cau. 5 // " vi. sU. yahAM para tADapatra ke dhavalasiddhAMta kI tIna pratiyAM haiN| tInoM hI apUrNa haiN| 1 lI naMbara vAlI graMtha meM aMtima varganAkhaNDa ke AnumAnika dasa patra nahIM haiM aisA zAstrI ne likhA hai| 2 yA 3 naMbara ke tADapatra prati meM bIca bIca meM bahuta se patra nahIM haiN| tInoM kAgaja pratiyAM ukta tInoM tADapatra graMthoM ko parAmarza kara likhA huvA aisA mAluma paDatA hai| yaha pahilA naMbaravAlA tADapatra graMtha ko maMDali nADU ke bhujabaLa gaMgADi deva kI kAkI eDavi demiyakka ne kopaNa tIrtha meM prasiddha dAnazUra jinnappa seThI se likhavAkara bannikare uttuMga caityAlaya ke prasiddha zrI zubhacaMdra siddhAMta deva ko apane zrutapaMcamI vrata ke udyApana ke samaya zAstradAna kI thii| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paccIsa sAla kA ahavAla zrIdhavalasiddhAMta Adi graMthoM kI sUcI graMtha meM Anu- 1 patra meM mAnika zloka zloka saMkhyA pUrNa va apUrNa prati-lekhaka graMtha yA prati lipi kA samaya prati-lipi vizeSa paricaya saMkhyA 71484 / 120 // apUrNa dAniga-jinnapA zA. za. 738 seThI vi. za. 873 / | vIra ni.1342 prAcIna | isameM 2, 71, 72 aura kannaDI aMta ke 10 patra nahIM haiN| 48000 nRpagaMDaradeva ke senA-pati malidevane likhavAyA isake bIca bIca meM aneka patra nahIM hai| 18040 isake bIca ke 569 patra nahIM haiN| aMta meM 2 patroM meM graMthaprazasti hai| 71665 vI. ni. vA. ni. nAgarI miraja gajapati zAstrI prAraMbha vIra ni. 2423 phAlguna su. 7 / aMtya 2430 karmaka su. 5. haLekannaDI mUDabidrI zAMtappa iMdra 68000 madhyakannaDI mUDabidrI devarAja seThI tADapatra meM zrI tADapatra aura bhU tADapatra aise do bheda haiN| zrI tADapatra bhUrjapatra ke mAphika bahuta patalA hai| jo ki Aja kala milatI nahIM / ukta dhavalAdi tInoM hI siddhAMta graMtha zrI tADapatra meM lAkha ke zAI se likhavAyA hai| lohe kI suI se nahIM likhavA jA sakatA hai| paraMtu bhU tADapatra Aja kala sarvatra milatA hai| ataeva usameM lohe kI suI se likhavAkara phira usameM zAI bharavA diyA jAtA hai| isalie zrI tADapatra hI prAcIna hai / bhU tADapatra arvAcIna hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha a.naM. graMthoM ke nAma mUlakartA TIkAkartA mUla va TIkA kI bhASA patra saMkhyA patra pramANa zrIjayadhavala siddhAMta | zrI guNadharAcArya zrIvIrasena aura jinasenAcArya prA. saM. tADapatra laM. 2 phUTa 3" 518 / cau. 2 // " kAgada prati laM.11 phUTa 1067 | cau. 11" 974 laM.1 phUTa 4 // " - - cau. " 2099 laM.1 3.5" | cau. 5.5" mRtabali AcArya prA. sa. saM. | tADapatralaM.2 phU.4" satkarmapaMjikA zrIvIrasena aura aura mahAbaMdha / bhUtabali AcArya sammilita 176/119/ cau. 25, 12 satkarma paM. aura mahAbaMdha kAgaja prati laM.1phU. 2 // " 525 cau. 1000 laM.1phU. 1 // " cau. 7" vi. sU. jayadhavala siddhAMtakI tADapatraprati eka hI hai| anya tInoM kAgaja pratiyAM hai / zrI guNadharAcArya ne 46000 padoM meM "pejjapAhuDa" arthAta prAyodoSa prAbhata ko saMkSipta kara 180 gAthAoM se yukta kaSAya prAbhUta kI racanA kii| vaha AcArya paraMparA meM AryamaMkSu tathA nAgahasti nAma ke AcAryoM ko prApta hokara, unase yativRSabhAcArya ne una gAthA sUtroM kA adhyayana kara unako cUrNisUtra nAma kI TIkA aura uccAraNAcAryane uccAra sUtroM kI racanA kii| vaha durbodha hone se zrIvIrasena tathA jinasenAcAryane jayadhavala bhASya kI racanA kI hai| isako zrIvIrasanI TIkA kahane para bhI 20000 parimita AdyaMzakI racanA ke samaya hI ve svarga sidhArane ke kAraNa unake ziSya zrI jinasenAcAryA ne avaziSTha aMza 40000 kI zA. za. 759 meM pU |kii / isameM 180 gAthA sUtra 533 vyAkhyAna gAthA meM guNadharAcArya praNIta haiM / yati-vRSabhAcArya ke cUrNisUtra 6000 AcaranAcArya ke uccAraNa sUtra 12000 inake Upara jayadhavala bhASya 60000 parimita graMtha hai| isake tADapatra prati ko " cikkamayya ke balliseThIne" pratilipi karAkara padyasane siddhAMta deva ko samarpaNa kiyA thaa| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha meM anumAnika zloka | saMkhyA 66822 23 " " 3726 4228 " " 1 patra meM zloka saMkhyA 128 ," "" 21 " 42 24 pUrNa va apUrNa pUrNa pUrNa apUrNa pUrNa apUrNa 33 " paccIsa sAla kA ahavAla graMtha yA pratilipikA samaya prati lekhaka bhujabala aNNa baliseThI ne likhavAyA gajapatizAstrI zAMtapya iMda devarAja seThI udayAditya mUDabidrI paM lokanAtha zAstrI paM. nemirAjappA zA. za. 758 vIra ni. 1362 vI. ni. 15 prati-lipi prAcIna kAnaDI nAgarI haLegaDa madhyakannaDa prA. kannaDa nAgarI madhyakannaDa vizeSa paricaya 19 meM 16 / vi. sU. tAlapatra ke graMtha meM 27 patra taka satkarmapaMjikA parisamApti huI hai / bAda 28 patra meM mahAbaMdha prAraMbha hokara 218 patra pari- samApti huI hai / paraMtu mahAbaMdha ke prAraMbhika patra 28 vA amatika nahIM milaa| aura bhI bIca bIca ke patra nahIM haiN| isalie apUrNa hai vinA naMbara vAle patroM ko jAMca karane kA kAma samayAbhAva se bAkI hai yaha to bhUtabalI AcArya kRtamahI baMda hone meM saMdeha nahIM hai / adhyAyAMtya ke prazasti se mAlUma paDatA hai ki isa satkarmapaMjikA ko zAMti nAmaka rAjA ne udayAditya se pratilipi karAkara zrImAghanaMdi siddhAMta deva ko samarpaNa kiyA thA aura mahAbaMdha ko rUpasena kI patnI malikabbo devI ne ukta udayAditya se likhavAkara apane zrI paMcamI vrata ke udyApanA ke samaya ukta siddhAMta deva ko zAstra dAna kI thI / yaha zAMtinAtha vagaire kahAM ke ? aura kisa samaya ke ? Adi jAnane kI sAmagrI nahIM hai / / vI. ni. 2430 meM prAraMbha 24 meM aMtya Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *LLIlhe eltha12 12 1 tball elepkilla Phal APPH Fontra molec u lator F acco Rom DROM son . MOR viNtlu ORDS STORROR med FRORURA RohoratalaRamatthaa g eha RIORDIRE STARRRRORDARETTE R FOXENERLreeRaasaliJARA Don' A R CRAFaratadriname porarolAgEseNdNgaaERRATNepot aaRKERAREFRERears RONTRONORGORomanc e BIRGER - ONOR RRORMem. screen ddaaNgRONAGAR ROMANTRACTRPORGfeuerKORATANA A RigraSr e gimenamitramakrsnaRI EmBATHROARITARA MCEDraralataram releaKERCRAFacealemJARAYATHRONtgaa ManaArograKKalaaptiraoR20PRIRNERATRICartrior valoropranoraasraekaa ramayya 2SRIKRISPEAKERMArorailer ReaRARA raakuNddarriDevaa( RROMrdpoettigaaridrangorate kaa ni allERARANDARIEclude0s: RINEERSHAN R2 aat D IARIFromirrurder/mRamayanaSastry Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gajapaMtha meM dhavalA ke tAmrapatra mahArAjazrI ko arpita karate samaya . Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muDabidrI ke bhaTTAraka cArukIrti paTTAcArya jinake sahayoga se tADapatra ke phoTo nikAle gaye Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhavalA-siddhAnta graMtha ke tADapatra ke phoTo khiMcavAne ke liye seTha vAlacaMda devacaMda aura jhArApakara phoTogrAphara ke sAtha muDabidrI ke anya kAryakartA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramapUjya taponidhi cAritra cakravartI zrI 108 AcArya zAMtisAgara mahArAja kA jIvanaparicaya tathA kArya DaoN. zrI. subhASacaMdra akkoLe, em. e., pIeca. DI., jayasiMgapUra sAdhu paraMparA ajJAna -- timirAMdhAnAM jJAnAMjana-zalAkayA / cakSurunmIlitaM yena tasmai zrIgurave namaH // ' Namo loe savvasAhUNaM' anAdinidhana paMca NamokAra maMtra meM sAdhuparameSThI vaMdya, maMgala tathA lokottama mAne gaye haiM / aMtarbAhya videhI avasthA ke dhanI, paramadharmarUpa vItarAgatA ke svAmI, sphaTikamaNi jaisI nirmalatA ke dhArI, AtmAnaMda vihArI sarvataMtra svataMtra sAdhyasvarUpa siddhasvarUpa ke upAsaka, sAdhanasvarUpa bhedAbheda ratnatraya ke ArAdhaka sAdhu maMgalamaya hote haiN| lokoM meM uttama hote haiN| saMsAra meM DUbate hue nirAdhAra ke sahaja zaraNa hote haiM / isalie unheM bhakti bhAvoM se prAmANika sAdhaka prati dina vaMdanA karatA hI hai / prAcIna kAla se jaina AcAryoM ke saMgha vihAra ko sAMskRtika itihAsa meM pramukha sthAna hai / zrI akaMpanAcArya ke saMgha meM eka hajAra munigaNa the / AcArya bhadrabAhu hajAroM munigaNa ke sAtha vihAra karate-karate dakSiNa deza meM Aye aisA aitihAsika ullekha milatA hai / koNNUra ( gokAka roDa sTezanake samIpa) kI sAta sau guphAe~ tathA teradala kA eka hajAra varSa se bhI purAnA rAjA goMka kA AdarzarUpa zilAlekha aura guphAe~ isake jvalaMta pramANa haiM / bIca meM kucha kAla digaMbara jaina sAdhu kA darzana durlabhasA ho gayA thA / paraMtu dakSiNa mahArASTra aura karnATaka ke sImA pradeza ne vizeSataH teradAla, rAyabAga, stavanidhi, bAhubalI, nAMdaNI, kolhApUra ke AsapAsa ke kSetra ne digaMbara guru-paraMparA akSuNNa banAI rakhakhI jaise dharatI meM gaDhA huA surakSita suvarNa dhana ho / paramapUjya zrI 108 AcArya zAMtisAgara mahArAjajI kA udaya bhI isI muni -paraMparA meM se huA hai / 21 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha bhAratIya saMskRti meM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ina pramukha jIvana tattvoM kA apanA eka sthAna hai| paraMtu unnIsave zataka meM bhArata meM paristhiti kA kucha vicitra parivartana huA / samAja jIvana kA citra hI badala gayA / jIva jAti ke lie prakAza svarUpa ahiMsA aura tyAga kA Adarza prAyaH luptasA huA / aMdhaHkAra jaise hiMsA aura bhoga kA hI sAmrAjya cAroM ora baDhatA gayA / jaina samAja meM bhI prAyaH mithyAtva kA pracAra bahulatA se pracalita ho gayA / sAdhanA ke AdhAra staMbha vItarAgadeva, nigraMtha guru, siddhAMta zAstra kI upAsanA kA mahattva kama hotA gyaa| jaise samudra meM nIce nIce prakAza kA abhAva hotA hai| anyAnya kAlpanika deva-devatAoM kI pUjA aura sagraMtha guru kI upAsanA ne apanA sthAna jamA liyA / evaM jaina dharma kI apane AcAra-vicAra viSayaka zuddha prAcIna paraMparA prAyaH luptasI ho rahI thii| kAla pravAha ko yA auroM ko doSa denA vyartha hai| cora usI ghara meM apanA svAmitva banA lete haiM jisa ghara kA svAmI soyA ho| nisarga kI aisI hI dhArA hai| isa prakAra kI pratikUla paristhiti meM sau varSa. pUrva AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja jaise zreSTha vibhUti kA janma honA jaina saMskRti aura jaina samAja ke liye sunizcita varadAna siddha huaa| janmakAla aura bAlyAvasthA gauravazAlI prakAzapuJja AcArya kuMdakuMda, svAmI samaMtabhadra, vidyAnaMdI, jinasena ityAdi AcAryoM kI janmabhUmi tathA upadeza se punIta vihAra bhUmi-karnATaka deza meM AcAryazrI 108 zAMtisAgara mahArAja kA janma huaa| belagAMva jile ke cikoDI tahasIla meM dUdhagaMgA aura vedagaMgA ke saMgama ke kAraNa tIrtharUpa 'bhoja' nAmaka grAma ke pAsa 'yeLaguDa' gAMva meM vikrama saMvata 1929 meM (i. sana 1873 ) jeSTha mAsa ke kRSNapakSa meM navamI tithi ko budhavAra kI rAtri meM AcAryazrI kA janma huA / janma nAma 'sAtauDA' thA / pitAzrI kA nAma bhImagauMDA thaa| ve pATIla gharAne ke the| 'pATIla' yAne nagara ke rAjA / aisA hI samAja meM unakA mAnasanmAnapUrNa sthAna thaa| UMcI pUrI zaktizAlI deha thii| parAkramazIlatApUrNa naisargika vRtti thii| dhIra vIra gaMbhIra sahaja manovRtti thii| mAtA kA nAma devI ' satyavatI" thA / vaha bhI zraddhAlu, dhArmika aura sadAcArasaMpanna thii| bhagavAna kI bhaktipUjA karanA, tyAgI gaNoM ko AhAradAna denA, unakA vaiyAvRtya karAnA, dIna dukhioM ko sahAyatA pahu~cAnA Adi kAryoM meM vizeSa rucipUrNa sAvadhAna thI / vaha mAtA kA sahaja svabhAva thA / choTe baDe vyasanoM se dUra pitAjI ne solaha varSa taka dina meM ekahI bAra bhojana karane kA vrata liyA thA / AcAryazrI kA bAlajIvana isa prakAra se sadAcAra saMpanna mAtA-pitA kI chatra chAyA meM vyatIta huA / ekaprakAra se nisarga yojanA meM yaha maNikAMcana saMyoga hI thaa| sAtagauMDA kI vidyAlayIna zikSA bahuta kama huii| ve pAThazAlA meM tIsarI kakSA taka paDha pAye / zikSA ke AdAna-pradAna kI vyavasthA bhI Aja kI apekSA dehAtoM meM sApekSa kama thii| saMskArazIla mAtA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanaparicaya tathA kArya 23 pitA ke dvArA ghara meM jo kucha dhArmika saMskAra hue kevala ve hI jIvanI kA jIvanAdhAra bana gaye / satya satya kahanA ho to jIvana meM isa mUla mUDI meM sAtagauMDA ne acchI vRddhi hI kI jisase mAtA pitA kA mukha ujjvala ho gayA / pAThazAlA meM bhI sAtagauMDA ne eka buddhimAn vidyArthI ke rUpa meM hI prasiddhi pAyI thii| jaba caritra nAyaka 9 sAla ke hue, jyeSTha bhAI devagauMDA aura AdagauMDA kA vivAha saMpanna ho rahA thaa| sAtagauMDA kA bhI vivAha balAt hI kiyA gayA / 'saMsAraviSaye sadyaH svato hi manaso gtiH'| saMsAra ke viSayoM meM saMsArI jIvoM kI nisarga se pravRtti hotI hI hai| baccoM ke khela jaisI prakriyA ho gyii| daiva ko vaha bhI svIkAra nahIM thii| vivAha ke pazcAt chaH mAha ke bhItara hI vivAhitA kI ihaloka yAtrA samApta huI / sAtagauMDA bAlyAvasthA meM vivAhabaddha hokara bhI nisarga se bAlabrahmacArI rahe / 'lAbhAt alAbhaM bahu manyamAnaH / ' lAbha se alAbha ko lAbhaprada mAnane kI bAlaka sAtagauMDA kI nisarga pravRtti rhii| anaMtara kiye gaye Agraha ke ve zikAra nahIM hue| sAtauMDA kA zarIra sudRDha aura balavAn thaa| do bailoM se khIMce jAnevAlI pAnI se bharI huI moTa ve apane do hAthoM se anAyAsa khIMca sakate the| aura jvAra ke bhare do thailoM ko ekasAtha uThA sakate the| isase unake zArIrika sAmarthya kA patA laga sakatA hai| bauddhika sAmarthya bhI kama nahIM thA / svabhAva se bhI ve atyaMta zAMta, vinayasaMpanna, sevAparAyaNa, satyavaktA, aura nyAyapriya puruSa the| sahaja hI unake vacanoM para logoM kA vizvAsa ho jAtA thaa| vadana prasannatA kA sadana thA / vANI meM saralatA thI, madhuratA thI aura AkarSakatA thii| prabhAvazAlitA bhI thii| vRtti meM saralatA thI aura pravRtti saujanyapUrNa thii| khAdI kI dhotI, khAdI kA sAdagIpUrNa kuratA aura sira ke lie svaccha dakSiNI DhaMga kA rumAla yaha sAdagIpUrNa poSAkha thii| jisa meM se nisarga sundara bhAvanAoM kI sajIva sundaratA kA sahaja hI darzana hotA thA / jo AkarSaka yA aura prabhAvazAlI bhI thaa| adhyAtma jIvana kA naisargika AkarSaNa sAtauMDA gharakI khetI karate the| aura kapaDe kA vyApAra bhI kara lete the| tathApi unheM vyApAra kI yA khetI kI aisI koI khAsa ruci nahIM thii| bAhara kA lagAva bhI na thA / AtmakalyANa bhAvanAoM kA AkarSaNa vizeSa thaa| jIva-jAti-saMbandhI dayAbhAva-premabhAva rakhanA, tyAgI gaNoM kI sevA karanA, vaiyyAvRttya karanA Adi bacapana se kie gae dhArmika saMskAroM se aura sAdhusajjanoM ke samAgama se AcAryazrI ne apane AdhyAtmika jIvana kI nIMva pUrI pakkI kara lI thii| bhojagrAma meM cAturmAsa kAla meM maMdirajI meM zAstravAcana hotA thaa| sAtauMDA nitya niyama se zAstra zravaNa karane jAte the / ve vAcana kI apekSA zAstra kA ciMtana manana karanA adhika pasaMda karate the / isI samaya meM sAtagauMDA kI 'rudrAyA' nAmaka liMgAyata jAti ke kisI prakRtibhadra grahastha ke sAtha vizeSa mitratA ho gii| 'sAMgatyaM hi sayoniSu', samazIloM meM sAhacarya hohI jAtA hai / AcArya jinasena ne ThIka hI kahA / rudrANyA satyabhASI tathA adhyAtmapremI AtmaciMtana karanevAle puruSa the| kabhI-kabhI ve Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha dhyAnadhAraNA bhI kara lete the| AcAryazrI aura rudrAppA donoM kI adhyAtma viSaya meM acchI carcA calatI thii| vaha unake jIvanI kA jIvanasatva bana gayA / AppA ke sAhacarya meM sAtagauMDA kI AdhyAtmika jIvana kI ruci aura baDhane lgii| AtmAnuzAsana, samayasAra ina do graMthoM kA vAcana sAtagauMDA prAraMbha se hI karate the| vizeSa rUpa se tattvaciMtana manana meM kAla vyatIta hotA thaa| Ayu ke 17 ve 18 ve varSa meM bharI yuvAvasthA meM hI mana meM digaMbarI dIkSA lene ke sahaja bhAva hone lge| paraMtu mAtA-pitA ke dabAva vaza usa samaya ve apane vicAroM ko amala meM na lA sake, vyakta bhI na kara ske| kucha kAla taka unheM yathApUrva ghara meM hI rahanA pdd'aa| paraMtu pravRtti jala se bhinna kamala kI taraha banI rhii| zAstrasvAdhyAya kI taraha tIrthakSetroM kI bhakti kA bhI AcAryazrI ke jIvana meM vizeSa sthAna rahA / mokSa mArga ke pathika sAdhaka ke jIvana meM tIrthayAtrA-darzana kA bar3A mahattvapUrNa sthAna hotA hI hai| asaMgabhAva yA vItarAga bhAvoM kI dhArA pravAhitA ke lie dRSTisaMpanna sAdhu yAtrA ko acchA nimitta banA sakatA hai / sAtagauMDA yaha kara pAye isI meM parimArjita tattvadRSTi spaSTa hotI hai| yAtrA ke liye yAtrA na thii| vihAra kA pratyeka kadama vItarAgatA ke lie thA, vItarAgatA kI ora thA / / AcAryazrI ne dIkSA lene ke pUrva kAla meM bhI siddhakSetroM kI tathA atizaya kSetroM kI vaMdanA karake gRhastha avasthA meM hI apanI saMnyAsa mArga kI bhUmikA banA lii| siddhakSetroM ke darzana kA unake mana meM vizeSa AkarSaNa thaa| jahA~ sAmAnya janatA bhogopabhogadvArA indriyoM kI gulAmI svIkAra karatI hai vahIM para yuvaka sAtagauMDA ko iMdriya damana meM AnaMda kA anubhavana hotA thA / bAIsa sAla kI Ayu meM AcAryazrI jaba zrI sammedazikharajI gaye taba vahIM para unhoMne tela aura ghI na khAne kA niyama svayaMpreraNA se le liyaa| ghara Ane ke bAda dina meM eka hI bAra bhojana karane kA bhI niyama banA liyaa| tyAga kI yaha guNazreNi svayaMbhU thI, sajIva thii| zrI zikharajI kI yAtrA ke sAtha hI sAtha caMpApurI, pAvApurI, rAjagRhI ityAdi tIrthakSetroM kI bhI yAtrA sAtagauMDA ne kii| zrI sammedazikharajI kI yAtrA se lauTane ke anaMtara unakA lakSya saMsAra se adhika mAtrA meM udAsIna hotA rhaa| ve apanA samaya zAstrasvAdhyAya tathA AdhyAtmika carcA meM vizeSatA se lagAne lge| rudrAppA buraje tathA bhImAyA gaLatage jaise adhyAtmapremI sajjanoM ke sahavAsa meM sAtagauMDA ne apane tyAgamaya jIvana kA bhavana itanA acchA prazasta banA liyA ki svayaM rudrApA aura bhImApyA bhI sAtauMDA kA atyadhika AdarabhAva karane lge| sahaja saMvegabhAva aura vairAgya isI avasthA meM pAMca chaH sAla aura bIta gye| sAtagauMDA ke mana meM nigraMtha dIkSA lene ke vicAra tIvratA se Ane lge| abakI bAra sAhasa ke sAtha mAtA pitA ke samakSa unhoMne apanI bhAvanA vyakta bhI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 jIvanaparicaya tathA kArya kii| paraMtu pitAjI ne kahA, " hamAre ye aMtima dina haiM dIkSA lekara hamArI mAnasika yAtanAe~ bar3hegI so ThIka nahIM hogA ! acchA nahIM hogA !" " hamAre jIvanI ke pazcAt hI Apa apanI icchAnusAra kucha bhI kara sakate ho !" pitA kI AjJA tathA putra-kartavya kA vikalpa hone se sAtagauMDA kA dIkSA lene kA vicAra kucha samaya ke lie sthagita huA / zaka saMvat 1833 i. sana 1912 meM sAtagauMDA kI mAtAjI kI ihaloka yAtrA samApta huI / usake kuchasAla pahale hI pitAjI kA bhI svargavAsa huA thaa| aba prakRtisiddha tyAgamaya jIvana aura saMyamazIla bana gayA / koI lagAva bhI na rhaa| isI kAla meM zravaNa belagolA-gomaTezvara ityAdi puNyakSetroM kI dakSiNa yAtrA bhI samApta kara sAtagauMDA zaka saM. 1836 meM bhojagrAma meM Aye / kSullaka padakI dIkSA-svIkAra sAtagauMDAne jIvanI ke ikatAlIsa sAla pUrNa hone ke uparAMta dIkSA lene kA dRDha nizcaya kiyA / usa samaya karnATaka meM digaMbara svAmI zrIdeveMdrakIrti vihAra kara rahe the / 'kApazI' grAma ke nikaTa -- uttUra' nAmaka dehAta hai / vahA~ unakA Agamana honepara sAtagauMDA munizrI ke samIpa phuNce| aura digaMbara dIkSA dene kI prArthanA kI, paraMtu zrIdeveMdrakIrti svAmIjIne prAraMbha meM kSullaka padakI hI dikSA lene ko khaa| ThIka hI hai 'kramAraMbho hi siddhikRta ' guru AjJA ko pramANa maanaa| zaka saMvat 1837 i. sa. 1918 meM jeSTha zukla trayodazI tithi ko " sAtagauMDA" ne kSullaka pada kI dIkSA dhAraNa kii| isa prakAra svataMtra saMyamI jIvana kA zubha prAraMbha ho gyaa| uttara grAma choTA thA / isaliye guru kI AjJA lekara kSullakajI mahArAja cAturmAsa ke liye kAgala Aye / paraMtu isI kAla meM koganolI se kucha naiSThika zrAvaka kAgala phuNce| unhoMne kSullakajI se prArthanA kI ki, 'hamAre koganolI grAma meM ApakA pahalA cAturmAsa ho|' unakI prArthanA svIkAra kara kSullakajI koganolI pahu~ce / isa prakAra kSullakajI kA prathama varSAyoga dhAraNa karane kA prAraMbha koganolI se huaa| dhyAnadhAraNA tathA zAMti anubhavana ke lie koganolI kA caumAsA atyaMta anukUla rhaa| AcAryazrI ke sahajodgAra rahe ki 'koganolI Amace AjoLa Ahe' yAne 'koganolI hamArI mAM kA gAMva hai' / nanihAla hai / aisAhI paraspara vyavahAra rahA / kSullakajI mahArAja kA cAturmAsa koganolI meM apUrva dharma prabhAvanA ke sAtha saMpanna huaa| dUsarA cAturmAsa kuMbhoja meM aura tIsarA cAturmAsa phirase koganolI meM huA / anaMtara kSullakajI mahArAja ne karnATaka prAMta meM vihAra zurU kiyaa| koganolI se jainavADI aura vahAM se bAhubalI kSetra (kuMbhoja ) meM mahArAjajI kA Agamana huaa| mahArAjajI bAhubalI meM Aye yaha vArtA sunakara AsapAsa ke zrAvaka gaNa bhI bAhubalI aaye| yogAyoga se samaDolI se kucha zrAvakaloka isI samaya giranArajI kI yAtrA ke liye jA rahe the / unhoMne mahArAjajI se sAtha meM Ane kI prArthanA kii| kSullakajI mahArAja ko vAhana meM baiThane kA tyAga nahIM thA / yAtriyoM ke sAtha sAtha giranArajI yAtrA sAnaMda saMpanna huI / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha aillaka pada-dIkSA aura pada-vihAra karane kI pratijJA zrI giranAra kSetra kA darzana lete samaya mahArAjajI kA hRdaya uThI huI vairAgya bhAvanAoM se gadgad ho utthaa| bhagavAn neminAtha ke caraNoM ke punaH punaH darzana kara kSullakajI ke vItarAga bhAvoM meM sahaja vRddhi huii| sAvadhAnatA to pUrI thI hii| usI samaya zrI neminAtha bhagavAn ke caraNa sAkSI meM svayaM aillaka pada kA svIkAra kiyaa| eka kaupIna mAtra parigraha ke binA saba vastrAdi parigrahoM ko tyAga diyA / nUtana pratimA kI pratiSThA pUrvapratiSThita pratimA ke sAkSI meM hotI hai aura nayA vratavidhAna pUrva meM vratI ke sAkSI se hI honA cAhie aisI eka acchI prAcIna paraMparA hai| mahArAjajI isa paraMparA ko toDanA nahIM cAhate the jaisA ki nigraMtha dIkSA ke samaya dekhA gyaa| isa samaya unase rahA nahIM gyaa| vairAgya bhAvoM kI vegavAna gati ko ve roka nahIM ske| pU. svargIya anubhavasamRddha vIrasAgarajI mahArAja ThIka kahate the / "guru kahe so karanA guru kare so nahIM krnaa|' astu / isa samaya vItarAgatA kA vairAgya bhAva se apUrva mIlana honA thA, ho gyaa| zrI giranArajI se lauTate samaya aillakajI ne zrI dakSiNa kuMDalakSetra kI vaMdanA kii| zrI pArzvaprabhu bhagavAn kI mUrti ke sAkSI meM aillakajI mahArAja ne saba vAhanoM kA AjIvana ke lie parityAga kara diyaa| Age ke lie vihAra kA rUpa 'pada-vihAra' hI nizcita huA / ' yAjaM yAjamaTanneva tIrthasthAnAnyapUjayat / ' zuddha nirjaMtuka rAste se cAra hAtha Age kI jamIna ko tihAra karate hue sUryaprakAza meM calane kI muni kI pravRtti ko IryAsamiti kahate haiN| gADI yA moTAra yA rela savArI kA tyAga tyAgI ko isIlie hotA hai| zrI kSetra kuMDala se vihAra karate-karate mahArAja jinamaMdiroM kA darzana karate karate nasalApUra, ainApUra, athaNI isa mArga se vijApUra ke pAsa atizaya kSetra bAbA nagara ko Aye / puNyakSetra ke sahasraphaNI zrIpArzvanAtha bhagavAn kA darzana karate hue lauTakara punaH ainApUra aaye| vahAM ve 15 dina taka Thahare / yahA~ yogAyoga se nigraMtha munirAja zrI AdisAgarajI mahArAja kA satsamAgama milaa| bhagavatI nirvANarUpA jinadIkSA nipANI saMkezvara ke samIpa 'yaranALa' grAma meM paMcakalyANika mahotsava ke liye munirAja zrI devendrakIrtijI padhAre the / aillaka sAtagauMDA mahArAja bhI vahA~ phuNce| unhoMne guru zrI devendrakIrti svAmi ko digambara dIkSA dene ke lie punaH prArthanA kI / ekatrita jaina samAja ko mahArAjajI kI yogyatA kA pUrA paricaya thA / ve mahArAjajI se prabhAvita bhI the| muni dIkSA ke lie samAjabhara ne eka svara se anumodanA kii| nigraMtha dIkSA lene kA vicAra nizcita huaa| dIkSAkalyANaka ke dina tIrthaMkara bhagavAna kA vanavihAra kA julUsa dIkSA vana meM aayaa| isI pavitra samaya meM aillakajI ne bhI dIkSA guru zrI deveMdrakIrti mahArAja ke pAsa digaMbarI jina dIkSA dhAraNa kI / 'naipa~thyaM hi tapo'nyattu saMsArasyaiva sAdhanam / ' yaha dRDha dhAraNA thii| bhagavAn kI dIkSA vidhi ke sAtha aillakajI mahArAjajI kA bhI nigraMtha dIkSA vidhi saMpanna huaa| kezaloca samAraMbha bhI huaa| aillaka sAtauMDA muni ho gaye / yathA jAtarUpadhArI hue / muni pada Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 jIvanaparicaya tathA kArya kA nAma zrI 'zAMtisAgara' rakhA gyaa| zaka saMvat 1841 phAlguna zulkA 14 unakI dIkSA miti thii| isa pavitra dina se mahArAja zrI kA jIvana-ratha aba saMyama ke rAjamArga dvArA mokSa mahala kI ora apanI viziSTa gati se sadA gatizIla hI rahA / aMtaraMga meM parigrahoM se aliptatA kA bhAva sadA ke lie banA rahanA aura bAhya meM parigraha mAtra se svayaM ko dUra rakhanA yaha muni kI alaukika caryA hai / zuddha AtmasvarUpa magnatA yaha usakA antaHsvarUpa hotA hai / deha ke prati bhI mamattva kA leza nahIM hotA; ve videhI bhAvoM ke rAjA hote haiM isI lie loga unheM mahArAja kahate haiM / pAMca mahAvrata, pAMca samiti, paMca iMdriyoM ke viSayoM para vijaya, chaha Avazyaka tathA sAta zeSa guNa ityAdi 28 mUla guNoM ke ye dhAraka hote haiM / bhArata-vihAra 'santa vahI vicaranta mhii|' kahAvata ke anusAra dIkSA ke anaMtara dharmasAdhanA aura dharmapracAra kI pavitra bhAvanA tathA tIrthakSetroM ke pAvana darzana kI bhAvanA se AcArya zrI ne bhArata bhara meM vihAra karane kA saMkalpa kiyaa| ve aneka kSetra aura grAmoM meM paidala vihAra karate-karate jinamaMdiroM kA darzana lekara vahA~ kI bhavya samAja ko mokSa mArga kA upadeza evaM mithyAtva ke parityAga kA upadeza dete rahe / AcArya zrI ke pAvana vihAra dvArA jahA~ bhI AcArya zrI pahu~cate the vahA~ jaina dharma ko tathA jaina samAja ko punarujjIvana mila jAtA thaa| vihAra dvArA jaina samAja meM dharma tattva kI ruci aura saMyamabhAvoM kI jAgRti utpanna huii| samAja meM yatra tatra phailA huA ajJAnamUlaka rUDhIvaza gRhIta-mithyAtva kA pracAra bahuta thA / anyAnya deva-devatA ke pUjana kA bar3A bhArI pracalana thaa| likhate hue romAMca khaDe hote haiM / mithyA devI devatAoM ke samakSa honevAle balidAna meM bhI jainI bhAIyoM kA yogadAna hotA thaa| abhakSya bhakSaNa karane kA, agAlita pAnI pIne kA, rAtri meM bhojana karane kA pracAra ho rahA thaa| vaha saba AcArya zrI ke upadeza se baMda hone lgaa| jaina samAja meM jainatva kI jAgRti utpanna hone lgii| bhArata meM jahA~ kahIM para nagna vihAra karane ke liye jo kucha bhI rukAvaTa thI usa rukAvaTa ko dRDha sAhasa ke sAtha haTAkara bhArata meM sarvatra nagna vihAra karane kA mArga sarva-prathama AcAryazrI ke dRDha prayatna se bhaviSya ke liye khulA huaa| yaranALa meM dIkSAsamAraMbha samApta hone ke anaMtara mahArAja nasalApura Aye / samAja ne baDA Adara kiyaa| bhaktibhAvapUrNa vaiyAvRttya kiyaa| usake bAda mahArAja koganoLI phuNce| vahA~ se lauTakara phira nasalApura Akara cAturmAsa kiyaa| bAda meM mahArAja ainApura pahu~ce / yahA~ jainasamAja bahusaMkhyA meM hone se dharma prabhAvanA acchI huii| mahArAjajI ke vihAra kAla meM koSNUra kA cAturmAsa baDA mahattvapUrNa rahA / yahA~ mahArAja kI jIvanI meM atizaya mahattvapUrNa ghaTanAeM ghaTI ! koNNUra grAma meM prAcIna guphAeM bahusaMkhyA meM haiN| nitya kI taraha guMphA meM AcAryazrI dhyAnastha baiTha gye| usI samaya eka nAgarAja-baDA sarpa vahA~ Akara mahArAjajI ke zarIrapara caDhakara ghUmane lgaa| mahArAjajI apane AtmadhyAna meM nimagna the| nAgarAja Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AyA hai aura vaha apane zarIrapara ghama rahA hai isakA tanika vikalpa bhI mahArAjajI ko nahIM thA / manogupti, vacanagupti aura kAyagupti kI pAlanA kisa prakAra ho sakatI hai isakA yaha mUrtimAna rUpa dRSTigocara huA / mahArAjajI ke darzanArtha jo loga vahA~ pahu~ce the unhoMne yaha ghaTanA pratyakSa apanI AMkhoM se dekhii| ve sAzcarya diGmUDha ho baiThe rhe| ve sAMpa se Darate the / sAMpa bhI janatA se ghabaDAtA thaa| mahArAja kA Azraya isIlie usane liyA thaa| mahArAjajI kA divya Atmabala dekhakara vahA~ Aye hue yAtriyoM meM se pramukha zreSThI zrImAna zeTha khuzAlacaMdajI pahADe aura bra. hirAlAlajI baDe prabhAvita huye| donoM sajjana vicakSaNa the / dakSiNa yAtrA ke lie nikale hue yAtrI the| miraja pahuMcane ke bAda patA calA ki. nikaTahI digambara sAdhu hai| isalie parIkSA ke hetu ve vahA~para pahu~ce the| unakI apanI dhAraNA thI isa kAla meM sAdhaka kA honA asaMbhava hai| bharI sabhA meM "kyA Apako avadhijJAna hai ? yA Apako Rddhi-siddhi prApta hai ?" Adi vaiyaktika AcAraviSayaka prazna bhI pUchane lge| kucha ulAhanA kA aMza bhI jarUra thaa| sammilita bhaktagaNoM meM kucha aise jarUra the jo ina savAloM kA jabAba muThiyoM se dene ke lie taiyyAra ho gye| munimahArAja ne bhaktoM ko rokaa| eka eka savAla kA jabAba yathAnAma zAMtisAgarajI ne zAMti se hI diyaa| samAgata donoM parIkSaka atyadhika prabhAvita hue| usI samaya dIkSA ke lie taiyyAra bhI ho gaye / mahArAjajI ne hI unheM rokakara yAtrA pUrI karane ko aura kuTuMbaparivAra kI sammati lene ko khaa| jaba mahArAja bAhubalI (kuMbhoja) Aye taba vahA~ Akara ukta donoM sajjanoM ne mahArAjajI ke pAsa kSullaka pada kI dIkSA dhAraNa kii| dIkSA ke bAda zrI zeTha khuzAlacaMdajI kA kSu. 'caMdrasAgara' tathA zrI bra. hirAlAlajI kA kSu. 'vIrasAgara' nAmAMkana huaa| samaDoLI ke cAturmAsa meM AcAryazrI ke pAsa kSu. vIrasAgarajI ne nimrantha dIkSA dhAraNa kI / yahI mahArAja ke prathama nirgrantha ziSya the| AcAryazrI ne Age calakara apane samAdhi kAla meM zrI vIrasAgara mahArAja ko hI unmukta bhAvoM se AcAryapada pradAna kiyA / zrI vIrasAgarajI kA dIkSAvidhi huaa| kucha hI samaya bAda aillaka nemaNNA ne bhI munidIkSA dhAraNa kii| nAma zrI 'nemisAgara' rakhA gayA / AcArya pada kI prApti va mahatvapUrNa tIrtharakSA kArya samaDoLI grAma meM hI sarvaprathama AcArya zrI kA catuHsaMgha sthApana huaa| aba taka kevala akele mahArAja hI nigraMtha sAdhu svarUpa meM vihAra karate the| aba saMgha sahita vihAra hone lgaa| saMgha ne unako 'AcArya' pada ghoSita kiyA / AcArya mahArAja kA saMghapara vItarAga zAsana barAbara calatA thA / saMgha sahita vihAra karate karate mahArAja kuMbhoja se zrI siddhakSetra kuMthalagirI Aye / kSetrapara zrI dezabhaSaNa aura kulabhUSaNa munidvaya ke caraNa pAdukAoM kA pAvana darzana kiyaa| vihArakAla kA upayoga mahArAja zrI jApya tathA maMtra smaraNa ke lie vizeSa rUpase kara lete the| ___ isa samaya kSetra kA kArobAra zrI paraMDekara, zrI seTha kastUracaMdajI aura zrI rAvasAheba bhUmakara tahasIladAra yathAruci dekhate the| saMsthAna kI avyavasthA tathA saMsthAna para karja kA bojha dekhakara saMsthAna kA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanaparicaya tathA kArya 29 kArya suvyavasthita calAne ke uddeza se AcArya zrI jI kI preraNA se eka kSetra-kameTI banAI gii| usameM zrI. paraMDekara, zrI bhUmakara, zrI hirAcaMda amIcaMda usmAnAbAdakara, solApUra ke zrI. bra. jIvarAja gautamacaMda aura zrI zeTha harIbhAI devakaraNa Adi sammilita the| kameTI kA kArobAra calAne ke liye sammati sUcaka sahI na karate huye zrI paraMDekara tathA zrI bhUmakara vaise hI lauTa gye| phira bhI usa samaya se kSetra kA kArya saMcAlana naye sadasya maMDala para sauMpA gyaa| taba se aba taka kSetra kA kArobAra suvyavasthita cala rahA hai / isa kArya meM usa samaya ke zrI. bra. devacaMdajI zahA (Aja ke pa. pU. zrI 108 samaMtabhadra mahArAja ) ne kAphI parizrama utthaae| samAja ko saceta kiyaa| samocita tatparatApUrNa parizramoM kA hI phala hai zrI kSetra kuMthalagirI kA zuddha sanAtana digaMbara jaina kSetra kA zuddha svarUpa najara A rahA hai| _zrI kuMthalagirI se saMgha sAvaragAMva AyA / vahAM se solApUra, dahIgAMva, nAtepute, phalaTaNa, vaDagAMva ityAdi zaharoM meM vihAra karate-karate saMgha bArAmatI aayaa| yahAM paMca kalyANaka pratiSThA thI / AcAryazrI ke saMgha sahita Agamana se mahatI dharma-prabhAvanA huii| yahA~ se saMgha kolhApUra sAMgalI hokara puna: bAhubalI (kuMbhoja) phuNcaa| zrI sammedazikharajI kI aitihAsika pAvana yAtrA [calatA phiratA vItarAgatA aura vijJAnatA kA vizvavidyAlaya ] i. sana 1927 ke mArgazIrSa vadI pratipadA ke dina zrI sammedazikharajI kSetra kI vaMdanA aura dharma prabhAvanA ke uddeza se AcAryazrI 108 zAMtisAgara mahArAjajI kI vihAra-yAtrA saMgha sahita bAhubalI (kuMbhoja ) kSetra se zurU huii| bambaI nivAsI puruSottama zrImAna seTha pUnamacaMdajI ghAsIlAlajI aura suputra gaNa AcAryazrI ke pAsa pahu~ce / unhoMne AcAryazrI ko sasaMgha zrI sammedAcala yAtrA ko le calane kA saMkalpa pragaTa kiyA / jisako bhI calanA ho saMgha ke sAtha calane ke lie khulA AmaMtraNa thA / lAkhoM kA kAma thA / mahinoM ke parizrama kA savAla thA / paraMtu gauravazAlI saMghapati aura kuTuMbaparivAra unmukta udAratA aura parizramazIlatA meM apanA gaurava samajhatA thaa| "ko hi zreyasi tRpyati" yahI yathArtha hai / saMgha sAMgalI-kolhApUra-miraja vihAra hotA huA haidrAbAda sTeTa meM ALaMda nagarI pahuMcA / naijhAma sTeTa meM se vihAra yaha anahonI bAta thii| sarakArI adhikArI bhI yahA~ upasthita the| unhoMne bharI sabhA meM nijhAma sarakAra ke rAjya meM kahIMpara bhI digaMbara sAdhuoM ke vihAra se rukAvaTa nahIM hogI isa prakAra jAhIra kiyA / logoM ke AnaMda kI sImA na thii| ALaMda nagarI kA rUpa AnaMda nagarI ke rUpa meM parivartita jAna paDatA thA / anaMtara muktAgiri hote hue saMgha nAgapUra aayaa| vihAra mArga meM aise gAMva anekoM Aye jahA~para nigraMtha gurucaraNa kA sparza nahIM huA thA / aura kaI bhAI aise the jinhoMne gurudarzana kabhI kiyA nahIM thaa| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha nAgapUra meM saMgha kA apUrva svAgata haa| julasa tIna mIla lambA nikalA thaa| zahara ke bAhara ItavArI meM svataMtra 'zAMtinagara' kI racanA kI gaI thii| kA~gresa ke peMDaoNla se zAMtinagara kA peMDaoNla kucha choTA nahIM thaa| janatA Aja bhI usa samaya kI apUrva ghaTanAoM kI smRti se AnaMda kA anubhavana karatI hai aura svayaM ko dhanya mAnatI hai / dharmaprANa vItarAgatA aura vijJAnatA kA pATha municaryA hI de sakatI hai| yogI kI dhyAnAvasthA maunarUpa se aura pratyeka kriyA prAtyakSika pATha ke rUpa se zikSA detI hai| covIsa ghaMTe akhaMDa rUpa se aura vyApaka rUpa se, vizvabhara ke lie binA kisI vikalpa aura bhedabhAva ke pUrNa nirIha vRtti se, amUrta vItarAgatA upadezoM ke vinA hI apUrva rUpa se mArtamAna ho jAtI thii| ekatva-vibhakta Atmatattva kA vijJAna sUrya-prakAza jaisA spaSTa hotA hI jAtA thA / mahAmanA vyAkhyAnavAcaspati sva. paMDita devakInaMdajI ne gaurava ke sAtha isI nAgapUra meM bharI sabhA meM ThIka hI kahA thA ki " hamArA saMgha yaha calatA phiratA yathArtha meM saccA aura sabase sastA samasta vizva ke lie vizva kA vItarAgatA kA ekamAtra vizvavidyAlaya hai aura hamAre mahArAja usake pUjya kulaguru haiM" yathArtha meM aisA hI saMgha kA aMtarbAhya bhavya prazasta aura nisargasundara svarUpa thA / yogAyoga kI ghaTanA hai isI samaya saMghapati ko kisI javAhArAta ke vyApAra meM lAkhoM kA lAbha hone kA samAcAra aayaa| saMghapatijI ne nirNaya kiyA yaha sArA dhana dharmaprabhAvanA ke lie hogaa| zrIsammedAcala meM pratiSThAmahotsava karane kA zubhasaMkalpa yahIM para huaa| saMgha kI bidAI hRdayadrAvaka thii| sAzrunayanoM se zrAvakazrAvikAoM ko anivArya rUpa se vaha denI pddii| tA. 9 janavarI 1928 ko saMgha kA nAgapUra choDakara bhaMDArA mArga se vihAra zurU huaa| chattIsagar3ha ke bhayaMkara jaMgalamaya bikaTa mArga se nirbAdha vihAra hote hue saMgha hajArIbAga aayaa| bAda meM phAlguna zuklA tRtIyA ke dina tIrtharAja zrI sammedazikharajI siddha kSetra ko pahu~cA / yahA~ para zrI saMghapatijI ke dvArA vyApaka rUpa meM paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava dvArA mahatI dharmaprabhAvanA huii| bhIDa kI sImA na thii| bhArata ke kone kone se zrAvaka-zrAvikAe~ atyadhika pramANa meM phuNcii| isI samaya hajAra se jyAdaha kapaDoM kI jhopaDIyA~ banavAyI gayI thii| dharmazAlAe~ khacAkhaca bhara gyii| tIrthakSetra kameTI tathA mahAsabhA Adi kaI sabhAoM ke adhivezana bhI hue / tIrtharAja jayadhvani se gUMja uThA thaa| dharmazAlAoM ke bAhara bhI yatra tatra loga apanA apanA svataMtra sthAna jamAe hue najara Ate the / nIce dharatI Upara AsmAna, pUrNa nirvikalpa hokara janatA pratiSThA yAtrA ke unmukta AnaMda rasa kA pAna karatI thii| loga kahate haiM yAtrI kahIM tIna lAkha se Upara hoMge / astu / paMDita AzAdharajI ke zabdoM meM kahanA hogA, 'dalita-kalilIlA-vilasitam' yahI parvatarAja kA sajIva manohArI dRzya thA / aneka bhASA, aneka veza, aneka bhUSA meM vyApaka tattva kI ekatA kA honevAlA pratyakSa darzana alaukika hI thaa| nirvikalpa vastu ke anubhava ke samaya vizeSa kA tirobhAva aura sAmAnya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanaparicaya tathA kArya kA AvirbhAva hotA hI hai| ThIka isI taraha sAMskRtika ekatA kA yaha sajIva svarUpa prabhAvazAlI bana gayA / zrI sammedazikharajI kI vaMdanA karake vahA~ se maMdAragirI, caMpApurI, pAvApurI, rAjagRhI, guNAvA Adi aneka siddhakSetroM kI saMgha ne yAtrA kii| jaina muni kI AhAracaryA ko spaSTa karanevAle 'gocarI,' 'gartApUraNa,' 'akSamrakSaNa' Adi kaI sArthaka nAma pAye jAte haiN| yaha vAstava meM eka lokavilakSaNa caryA hai| isameM ayAcaka vRtti atyaMta spaSTa hotI hai| dAtA ko zuddhatA kA pUrA khyAla rakhanA par3atA hai| uddiSTAhAratA kA isa caryA meM svayaM parityAga hotA hai / AcAryazrI kI sAvadhAnI kA kyA kahanA ? apanI jIvanI meM pU. AcAryazrI ne jo upavAsa kie unakI sArasaMkhyA 25 varSoM kI hotI hai| jisase mahArAjajI ko AhAra kI lipsA kataI nahIM thii| uddiSTa AhAra ke vikalpoM se ve kosoM dUra the| uttara bhArata kI janatA mahArAjajI ke zUdrajala tyAgAdi ke vratoM se baDI ghabaDAtI thii| dakSiNa kA vAtAvaraNa hI aisA hai jisameM svAvalaMbana kI adhikatA hotI hai / sAdagI vizeSa hotI hai| unhIM saMskAroM kI zuddhatA se mahArAjajI kA varSoM poSaNa hone se mahArAjajI apane vratoM meM aDiga hI rahe / vihAra karate karate saMgha mahAkauzala prAMta meM aayaa| vahAM ke kuMDalapuradroNagirI Adi aneka tIrthakSetroM kA pAvana darzana saMgha ne kiyaa| saMgha lalitapura AyA / yahA~ AcAryazrI ne 'siMha-vikrIDita' nAma kA mahAn durdhara tapa kiyaa| uttara bhArata kI ora vihAra hone ke pahale bhaktoM ke dvArA eka vikalpa mahArAjajI ke sammukha AyA thaa| dakSiNa kI apekSA uttara meM jJAnI paNDitoM kI aura dharmatattva ke jJAtA vidvAnoM kI saMkhyA adhika hai| varSoM se tattvajJAna kI carcA bhI adhika hotI rahI hai| zAstrasvAdhyAya kA choTe baDoM meM puruSavarga aura mahilAvarga meM acchA hone se svAbhAvika rUpa se jJAna kI zreNI apekSA se acchI hai / adhika saMbhava hai saMgha kI, sAdhujanoM ke AcAra kI caryApaddhati kI nuktAcInI hotI rhegii| cAritra kI parIkSA bhI hotI rhegii| ina sAre vikalpoM kA mUla ekamAtra bhaya hI thaa| buMdelakhaNDa to vidvAnoM kI, paNDitoM kI khAni hI rhii| aura mahArAjajI kA vihAra sasaMgha isI prAMta meM ho rahA thA / antaraMga aura bahiraMga meM ekarUpa svaccha samatA ke svAmI ko bhaya kA kAraNa hI nahIM thA / ve nirvikalpa hI the| pUrNa nirbhaya the / jJAna kI AdAna pradAna kalA meM ve siddhahasta the / dezATana, paNDitamaitrI, zAstroM kA mananapUrvaka anubhavasahita adhyayana / sabhApravacanoM se mahArAja zrI apane jJAna meM gauravazAlI vRddhi kara pAye the / antaraMga kI svacchatA kA pUrA balabharosA unheM thaa| ThIka mauke para mudde kI bAta ko ThIka DhaMga se kalyANa bhAvanA se ve barAbara kahA karate the| vaise prasaMga to hajAroM aaye| phira bhI lalitapura caumAse kI ghaTanA jo sAkSAt gurumukha se sva. zrImAn paNDita devakInandajI zAstrIjI dvArA sunane ko milI atyadhika udbodhaka mAlUma hotI aura pUjya AcAryazrI ke talasparzI manana kI, zAstrajJAna kI athAha sImA ko batalAne meM samartha ho sakatI hai| svayaM paNDitajI ne prazna kiyA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha " mahArAjajI ? zrAvakoM ke mUla guNa ATha hote haiM aura uttaraguNa bAraha hote haiN| jinakA zrAvakoM ko sahaja meM smaraNa ho sakatA hai / muniyoM ke mUlaguNa 28 batalAyeM unakA bhI muniyoM ko smaraNa saMbhava hai; paraMtu muniyoM ke uttaraguNa 8400000 (caurAsI lAkha ) batalAye unakI sAdhuoM ko yAdagArI kaisI hotI hogI ?" prazna pecilA thA / eka taraha se antargarbha AkSepa bharA bhI thaa| prazna sunate hI mahArAja zrI ko khUpa haMsI aayii| ve zAMti se tatkAla bole " paNDitajI ? Apa hamArI parIkSA kara rahe haiN| sahI bAta yaha hai paMDitajI! AtmA jaba apanI zuddha AtmA meM sthira hotI hai usa samaya sabahI mUlaguNa aura sabahI uttaraguNa ve yadi caurAsI koTI bhI hote to unakA hisAba ApahI Apa baiTha jAnA svAbhAvika hotA hai / usake lie alaga se samaya kI AvazyakatA nahIM hotI hai yA prayatnavizeSoM kI yA vikalpoM kI bhI AvazyakatA nahIM hotI hai|" ___paMDitajI ko isa vidvattApUrNa aura anubhavarasaparipUrNa uttara se parama saMtoSa huvA jo svAbhAvikahI thaa| AcArya mahArAja kI uttarapaddhati isa hI prakAra sAragarbhita thii| yathAsthAna samayocita aura samucita hotI thii| pravacana bhI sahaja svAbhAvika preraka hote the| zabdoM kA ADaMbara bilakula nahIM hotA thA / kalyANa bhAvanAoM se otaprota hone se hI ve atyaMta prabhAvaka hote the / bolacAla kI paddhati kA hI prAyaH avalaMba hotA thaa| dIptadIpana nyAya se dekhane ko milA mahArAja zrI ke upadeza se prabhAvita hokara bane hue tyAgI muni aillaka, kSullaka, vratI AdikoM kI saMkhyA acchI hI hai| saMghapati kA udAharaNa dete hI sara seTha hukumacaMdajI ne brahmacarya vrata kA svIkAra kiyaa| divANabahAddara zrImAn aNNAjI bAbAjI lakhUjI ne paMcANutratoM kA svIkAra kiyA / aise hI aura bhI sekaDoM utsAhaprada udAharaNa dekhane ko mila pAye / svargIya 108 pAyasAgarajI mahArAja AcArya zrI ko pArasamaNi kI upamA dete the / apanI jIvanI ke AdhAra se hI samAdara kI bhAvanoM se ve apane pravacanoM meM AcArya zrI ke viSaya meM gauravagAthA gAte the / sva. AcArya zrI kuMthusAgara mahArAjajI AcArya zrI ke ziSyoM meM se udbhara saMskRtajJa pravaktA rahe jinake dvArA gujarAtha meM vizeSa prabhAvanA huI / AcArya zrI vIrasAgarajI aura ziSyaparaMparA se jo jAgaraNa kA kArya hotA rahA vaha avismaraNIya evaM sAtizayahI hai| prANAMtika AkramaNa se saMgha aise baca pAyA tA. 6 janavarI 1930 meM saMgha dhaulapUra sTeTa ke rAjAkheDA zahara meM phuNcaa| tIna cAra dina taka mahatI dharmaprabhAvanA huii| yaha dharmaprabhAvanA bhI eka ajaina bhAI ko sahana nahIM huii| eka saMgaThana bana gyaa| lAThIkAThI talavAra, Adi zastrAstroM ke sAtha karIba 500 logoM ke AkramaNa kI gupta yojanA bhI bana gyii| . Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanaparicaya tathA kArya mRgamInasajjanAnAM tRNajala-saMtoSa-vihitavRttInAm / lundhaka-dhIvara-pizunA niSkAraNa vairiNo jagati // ghAsapattIpara apanA gujArA karanevAle hIrana, jala meM apanA nirvAha karanevAlI machaliyA~ aura saMtoSAmRta kA pAna karanevAle sAdhu puruSoM kA bhI zikArI machalImAra aura durjana vyarthahI zatrutA karate haiN| yaha sanAtana duSTatA kI paraMparA saMsAra meM calI hI A rahI hai| isakA pratyaMtara rAjAkheDA meM AyA / chiddIlAla brAhmaNa ke netRtva meM AkramaNa kI taiyArI ho gayI thii| saMgha kA hatyAkANDa hone ko hI thA ki mahArAja ko aMtaraMga sacchatA se aMtarjJAna dvArA jo kucha bhI saMketa milA ho unhoMne saMghastha tyAgiyoM se pratidina kI apekSA zIghra AhAra karake lauTane ko khaa| tadanusAra samasta tyAgIcaryA karake 9 baje ke bhItara hI maMdirajI meM vApisa lauTa Aye / Akramaka nAre lagAte hue maMdirajI kI ora baDhe / jainiyoM ne isa prANAMtika AkramaNa kA pratikAra bhI kiyA / sTeTa kI ora se pulisa sahAyatA bhI dauDI huI aayii| pulisa dalane AkramakoM ko giraphtAra kara liyaa| lekina mahArAjajI ne karuNAvimala bhAva pradarzita kara unako choDa dene ke liye pulisa adhikArI maMDala ko bAdhya kiyaa| sAdhu kI kSamAzIlatA aura samatA tattvajJAna mUlaka hotI hai| prANAMtika AghAta karanevAloM ke Upara bhI tanika pratyAghAta kA vikalpa bhI nahIM aayaa| 'sattveSu maitrI' aura ' mAdhyastha-bhAvaM viparItavRttau' kA nityapATha isa rUpa meM mUrtimAn khaDA ho gayA / phalataH pratipakSI AghAtI ke dila para bhI ina bhavya bhAvoM kA asara huaa| vikAroM kA vicAroM meM kAyAkalpa hogayA / vAtAvaraNa badala gyaa| hAlAM ki adhikArI varga svayaM gunahadAra ko chor3ane ke lie taiyAra nahIM thaa| AcAryazrI ne tattvajJAna aura vyavahAra kA aisA sumela biThAyA ki vaha avAk ho gayA / AcAryazrI ke saMketAnusAra ve choDa diye gaye / divya kSamAvRtti kA eka jItA jAgatA prabhAvazAlI Adarza janatA ke sammukha upasthita huA / sajjanoM kI komalatA, saralatA aura zuddhatA sAdhu kA dhana hotA hai| AcArya zAMtisAgara isa sacetana dhana ke mAne hue dhanI the / uttara pradeza meM AgrA, mathurA, dillI ityAdi zaharoM meM vihAra karate karate saMgha rAjasthAna meM jainapurI jayapura AyA / usa ke bAda vaha byAvara AyA / eka aitihAsika cAturmAsa byAvara kA cAturmAsa eka sAMskRtika itihAsa kA suvarNapatra ho sakatA hai| AcAryazrI 108 zAMtisAgarajI chANIvAloM kA bhI cAturmAsa yogAyoga se byAvara meM huaa| donoM saMghoM kA ekatra rahanA yaha vizeSatA thii| chANIvAle mahArAja kI paraMparA terA paMtha kI thI jaba ki AcArya mahArAja kI paraMparA vIsa paMthakI thii| phira bhI donoM meM paraspara pUrA mela rhaa| chANIvAle mahArAja AcAryazrI kA vaiyAvRtya bhakti bhAva se barAbara karate rahe aura AcAryazrI ne bhI unake sammAna kI pUrI rakSA kii| jahA~ para jisa prakAra ke vyavahAra kA calana ho usa prakAra kI pravRtti calanI denI cAhie usameM anya paraMparA vAloM ne kisI mAtrA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha meM bhI Thesa nahIM pahuMcAnI cAhiye, sahiSNutA kA bhAva honA hI cAhie, isa prakAra kA saMketa saMghastha saba ko barAbara diyA gayA thaa| jAtiliMgavikalpana yeSAMca samayAgrahaH / te'pi na prApnuvaMti paramaM padamAtmanaH // arthAta jAti aura veSa pariveSa kA vikalpa sAdhanA meM pUrA bAdhaka evaM heya hotA hai isI prakAra teraha paMtha yA vIsapaMtha me vikalpoM se AtmasAdhanA arthAta paramArthabhUta dharmasAdhanA atyaMta dUra hotI hai / dharmadRSTi ke abhAva kA hI pariNAma hai / TaMkotkIrNa dharmasAdhanA luptaprAya hotI jA rahI aura teraha vIsa ke jhagaDe dRDhamUla banAe jA rahe haiN| aura unheM dharmAcAra kA rUpa diyA jA rahA hai| samAja meM Aja bhI jo bhAI teraha aura vIsa paMtha ke nAma se samaya samaya para vitaMDA upasthita karate haiM aura samAja ke svAsthya ko Thesa pahuMcAte haiM unakI usa pravRtti ko jo samAja ke lie mahAroga ke samAna hai, hama samajhate AcAryazrI kA sAmaMjasyapUrNa dUradRSTitA kA vyavahAra eka adbhuta kalyANakArI amRtopama rasAyana ho sakatA hai / ___ina tareha vIsa kA Aja taka koI prAmANika itihAsa bhI upalabdha nahIM ho skaa| ina vikalpoM se na samAja kI koI bhalAI ho sakI na saMskRti surakSA ke lie sahAyyatA phuNcii| vikalpoM se vikalpa kI hI utpatti hotI hai| eka dharma, eka tattva, ke pracAra aura prasAra ke lie ajJAnamUlaka ye paMtha bheda jarUra hI bAdhaka siddha hue haiN| ina ApasI jhagaDoM ne tIrtharakSA meM bhI bAdhA pahuMcAyI hai jisakA lAbha dUsare svArthiyoM ne uThAyA hai| ___nagaraseTha zrImAn caMpAlAlajI rAnIvAloM ne aura unake suputroM ne saMgha kA jo prabaMdha kiyA vaha apanI zAna kA udAratApUrNa alaukika hI thA / zAstrazuddha vyApaka dRSTikona mahArAjajI kA apanA dRSTikona hara samasyA ko sulajhAne ke liye mUla meM vyApakahI rahatA thA / yogAyoga kI ghaTanA hai isI caumAse meM kAraMjA gurukula Adi saMsthAoM ke saMsthApaka aura adhikArI pU. bra. devacaMdajI darzanArtha byAvara pahu~ce / pU. AcAryazrI ne kSullaka dIkSA ke lie punaH preraNA kii| brahmacArIjI kA svayaM vikalpa thA hii| ve to usI lie byAvara pahu~ce the| sAtha meM aura eka prazasta vikalpa thA ki "yadi saMsthAsaMcAlana hote hue kSullaka pratimA kA dAna AcAryazrI dene ko taiyAra ho to hamArI lene kI taiyArI hai|" isa prakAra apanA hArdika Azaya brahmacArIjI ne pragaTa kiyA / 5-6 dina upasthita paMDitoM meM kAphI bahasa huii| paMDitoM kA kahanA thA ki kSullaka pratimA ke vratadhArI saMsthA saMcAlana nahIM kara sakate / AcAryazrI kA kahanA thA ki pUrva meM munisaMgha meM aise muni bhI rahA karate the jo jimmevArI ke sAtha chAtroM kA prabaMdha karate the aura jJAnadAnAdi dete the| yaha to kSullaka pratimA ke vrata grahasthI ke vrata hai| aMta meM AcArya mahArAjajI ne zAstrAdhAroM ke AdhAra se apanA nirNaya siddha kiyaa| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanaparicaya tathA kArya 35 phalataH zrI bra. devacaMdajI ne kSullaka pada ke vratoM ko pUrNa utsAha ke sAtha svIkAra kiyaa| AcAryazrI ne svayaM apanI AMtarika bhAvanAoM ko pragaTa karate hue dIkSA ke samaya 'samaMtabhadra' isa bhavya nAma se kSullakajI ko nAmAMkita kiyA / aura pUrva ke samaMtabhadra AcArya kI taraha Apake dvArA dharma kI vyApaka prabhAvanA ho isa prakAra ke zubhAzIrvAdoM kI varSA kii| kahA~ to bAla kI khAla nikAlakara choTI choTIsI bAtoM kI jaTila samasyA banAne kI pravRtti aura kahA~ AcAryazrI kI praharI ke samAna sajaga divya dUra-dRSTitA ? cAritracakravarti AcAryazrI saMgha vihAra karatA huA gajapaMtha siddhakSetra para AyA / yahA~para saMmilita saba jaina samAja ne AcAryazrI ko 'cAritra-cakravarti' pada se vibhUSita kiyaa| mahArAjazrI kI AtmA niraMtara nirupAdhika AtmasvarUpa ke amRtopama mahAsvAda ko sahaja pravRtti se barAbara lene meM paramAnaMda kA anubhavana karatI thii| unheM isa upAdhi se kyA ? ve pUrvavat upAdhi-zUnya svabhAvamagna hI the| sAdhu parameSThI yA AcArya parameSThI kI AMtarika jIvanI kA yathArtha darzana yaha cakSu kA viSaya nahIM hotA / vaha apanI zAna kA alaukika hI hotA hai| jahA~ jIvanAdhAra zvAsocchvAsa kI taraha ina parameSThiyoM kA zvAsa AtmA ko svAtmA meM sthira banAye rakhane ke lie hotA hai vahA~ ucchvAsa vizva meM apanI Adarza pravRtti ke dvArA zAMti sthApanA meM aura dharma prabhAvanA meM utkRSTa nimitta ke rUpa meM upasthita hone ke lie hotA hai| AcAryazrI kI lokottama, lokottara alaukikatA aura vaibhavazAlI vibhUtimattA isImeM thii| 'cAritra-cakravartI' upAdhi kA mahArAja ko to koI harSa viSAda hI nahIM thA / " cAritra ke cakravartI to bhagavAn hI ho sakate haiN| hama to lAsTa (Last) naMbara ke muni haiN| hameM upAdhi se kyA ? svabhAva se nirupAdhika AtmA hI hameM zaraNa hai|" samAja ne apanI guNagrAhakatA aura tyAga saMyama ke prati niSThA kA jo aucitya-pUrNa pradarzana kiyA vaha yogya hI huaa| harijana maMdira praveza bila jainamaMdiroM para AkramaNa jaba bhArata svataMtra huA usake thoDe hI dina bAda i. sana 1947 ke anantara bambaI rAjya meM 'harijana maMdira praveza' bila pAsa huaa| rASTrIya aikyatA ke lie vaha yogya hI thaa| paraMtu isakI apanI eka vyApti thI, maryAdA thii| paraMtu use khyAla meM na lekara "jaina bhI hiMdU haiM / jainiyoM ke maMdiroM meM bhI harijanoM ko jAne kA kAnUnana adhikAra hai" aisA bhI pracAra dRSTizUnya kucha logoM ke dvArA hone lgaa| sAMgalI, phalaTaNa, solApUra Adi sthAnoM ke jina maMdiroM meM harijanoM kA praveza jabaran lAThI kAThI ke bala para karAne ke kucha prayAsa bhI hue| paraMtu aMtato gatvA ve saphala nahIM ho pAye / yaha eka mahAn sAmAjika upasarga hI thA / jainiyoM kI tAttvika bhUmi kA zurU se svaccha thii| jo jisa devatA ke aura dharma ke upAsaka nahIM unake maMdiroM meM jAne kA adhikAra kAnUnana kisI bhI anya dharmAvalaMbiyoM ko nahIM ho sktaa| yaha Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AkramaNa sAmAnya sArAsAra vicAra se bhI pare hai| isa Apatti ko sajaga kSatriya kI AtmA kisI hisse meM baradAzta nahIM kara sktii| jaina-maMdiroM para aura jaina tIrthakSetroM para AyA huA upasarga nivAraNa karane ke hetu AcAryazrI ne anna-AhAra na lene kA saMkalpa kiyA / kevala dUdha-pAnI-phalAhAra mAtra kI chUTa rakhI thii| anta meM akalUja ke maMdira praveza ke bAbata bambaI hAyakorTa meM mukadamA dAkhila hI karane paDA / samAja bhara meM halacala macI / jAgRti bhI kAphI huii| bhAgyodaya tathA AcAryazrI ke tapobala se korTa kA phaisalA jaina samAja ke pakSa meM huaa| vAstava meM svAdhIna rASTra meM alpasaMkhyAMkoM ke adhikAroM kI surakSA honI hI caahie| yaha mAnavatA kI prathama paiDI ho sakatI hai| jo apane sAMskRtika adhikAroM ke lie sadA sajaga rahate haiM unake adhikAroM kI surakSA hotI bhI hai| jainI bhAI isa viSaya meM asaMgaThita evaM durbala tathA sAMskRtika adhikAroM ke viSaya meM upekSaka hone se hI rASTrapati taka DepyuTezana le jAne pdde| kucha mAmale ko salaTAne ke lie tIna varSa lage aura sote hue samAja ko jagAne ke lie mahAmAnava AcAryazrI ko apane prANoM kI bAjI lagAnI pddii| "jaina hiMdU nahIM haiN| jaina dharma svataMtra dharma hai / jaina maMdiroM meM harijanoM ko athavA hiMdU dhArmayoM ko bhI kAnUna se praveza kA adhikAra nahIM ho sakatA / "" isa prakAra kA korTa kA phaisalA huaa| tIna varSoM ke bAda AcAryazrI ke uddeza kI pUrti huii| suprIma korTa se bhI heraphera nahIM ho sakatA aisA pakkA nirNaya hone para hI tA. 16 agasta 1951 ko pUrva kI taraha annAhAra kA prArambha huA / usa samaya mahArAjajI bArAmatI meM the / saMpUrNa jaina samAja ke lie vaha gauravazAlI mahattvapUrNa AnaMda kA dina thA / 1. "bambaI kAnUna kA lakSya harijanoM ko savarNa hiMduoM ke samAna maMdira praveza kA adhikAra detA hai| jainiyoM tathA hiMduoM meM maulika bAtoM kI bhinnatA hai| unake svataMtra astitva tathA unake dharmasiddhAntoM ke anusAra zAsita hone ke adhikArI ke viSaya meM koI vivAda nahIM hai| ataH hama eDavokeTa janarala kI yaha bAta asvIkAra karate haiM ki kAnUna kA dhyeya jainoM tathA hiMduoM ke bhedoM ko miTA denA hai|" " dUsarI bAta yaha hai ki, yadi koI hiMdU isa kAnUna ke banane ke pUrva kisI jainamaMdira meM pUjA karane ke adhikAra ko siddha kara sake to yahI adhikAra harijana ko bhI prApta ho sakatA hai| ataH hamArI rAya meM prArthiyoM ( Petitioners) kA yaha kathana mAnya hai ki jahAM taka solApUra jile ke jaina maMdira kA prazna hai harijanoM ko unameM praviSTa hone kA koI adhikAra nahIM hai, yadi hiMduoM ne yaha adhikAra kAnUna, rivAja yA paraMparA ke dvArA siddha nahIM kiyA hai|" "kalekTara kA kArya bhI kAnUna ke anusAra ThIka nahIM thaa| kAnUna ke niyama ke niyama naM. 4 ke anusAra kalekTara ko isa bAta kA saMtoSa ho jAya, ki isa akalUja ke jaina maMdira meM hiMduoM ko kAnUna, rivAja yA paraMparA ke anusAra adhikAra thA, to use yaha karanA ucita hogA ki usa jaina para kAravAhI kare jo isa kAnUna ke dvArA pradatta adhikAra meM bAdhA DAlatA hai| kintu niyama naM. 4 ke zivAya kalekTara ko tAlA toDane kA athavA harijanoM ko maMdira meM praviSTa karAne meM sahAyyatA dene kA adhikAra nahIM thaa|" [cAritracakravartI, pRSThAMka 375] Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 jIvanaparicaya tathA kArya nirvANa bhUmi kI tarapha hIrakajayaMti mahotsava ke uparAnta AcAryazrI ke vicAra dina pratidina nirvANa bhUmi kI tarapha gamana karane ke liya hote cale / nirvANa bhUmipara hI apane zeSa jIvanI ke aMtima dina vyatIta karane ke vicAra utpanna hue| zrI muktAgiri athavA kuMthalagiri kSetra nirvANabhUmi nizcita kI gii| kisI ke kahane se mAtra mahArAjajI ne kuMthalagiri kSetra nizcita kiyA ho aisA kahanA ucita nhiiN| vaha to ajJAnabharA korA vikalpa hI hai / bhAva apane aura sAdhu ke mAthe mAranA vicArazUnya pravRtti hogii| sAdhujanoM ne aMtima sallekhanA kisI nikaTavarti siddhakSetra para dhAraNa karanI cAhie - yaha zAstravidhAna hai tathA prazasta prAcIna paraMparA bhI hai| tadanusAra mahinoM ke vicAroM ke anaMtara AcAryazrI ne zrI kuMthalagirI siddhakSetra hI aMtima sallekhanA kA iSTa sthAna nizcita kiyA / jaba AcArya zrI gajapaMtha kSetra para the usI samaya, vijayAdazamI ke zubha muhUrta para AcAryazrI ne 'bAraha varSa kA utkRSTa niyama sallekhanA' kA niyama banA liyA thaa| gajapaMtha, loNaMda, phalaTaNa, vAlacaMdanagara, bArzI hote huye mahArAja zrI cAturmAsa ke liye kuMthalagiri kSetra para Aye / yahA~ para cAra mAha ke vAstavya meM pariNAmoM kI zAMti tathA vizuddhatA vizeSa vRddhiMgata hotI hI gii| dRSTi-saMpanna sAdhu kI dhyAna vastu 'ekamAtra zuddha hotI hai| dhruva hotI hai / caitanya dhAtusvarUpa hotI hai| isalie unakI AtmA nitya hI paristhiti-nirapekSa, nirvikalpa sukhAsvAda karane meM samartha hotI hai / bahirdRSTi jIva sAdhu kA AhAra vihAra upadeza mAtra se prabhAvita hote haiM paraMtu sAdhu kA vAstava jIvana zArIrika, vAcika karmakANDa se atyaMta bhinna to hotA hI hai| paraMtu paravastusApekSa vikalpoM se bhI atyaMta pare hotA hai / " niSkarmazarma payamemi dazAMtaraM saH' aisI hI zabdAtIta vAstava anubhUti meM AcAryazrI kI AtmA magna hotI thii| aMtima samAdhi kA sthAna nirvikalpa hokara zrIkuMthalagiri kSetra hI nizcita huaa| cAturmAsa ke anantara kucha dina kuMthalagiri kSetra para raha kara dakSiNa prAMta meM punaH bihAra zurU huA / jo isa paryAya kA aMtima hI thaa| AcArya zrI nAndre, sAMgalI, zeDavALa ityAdi sthAnoM meM pahuMce / hara jagaha hajAroM loka unake puNya darzana ke liye ekatrita hote the / chAyA kI taraha yazaHkIrti nAmakarma prakRti bhI apanA kAma prAmANikatA se karatI hI jAtI thii| zeDavALa meM pUrvAzrama ke jyeSTha bhrAtA zrI vardhamAnasAgara mahArAja ko aneka sAla ke bAda AcAryazrI kA darzana hone se aparimita harSa huaa| isI samaya zeDavALa zrIzAMtisAgara anAthAzrama (ratnatrayapurI) ke bhUtapUrva mahAmaMtrI zrI bALagauMDA pATIla ne AcAryazrI ke pAsa bhagavatI digaMbara munidIkSA grahaNa kii| dIkSA nAma 'AdisAgara' rakkhA gyaa| yahAM kuchadina taka vAstavya karane ke pazcAt phira se bArAmatI kI tarapha jAne kA vicAra thaa| paraMtu prakRti kI apanI yojanA meM aura eka kAma honA bAkI thaa| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha eka prazasta vikalpa varSoM se eka prazasta saMkalpa citta meM thA / jaise mAM ke peTa meM baccA ho / vaha karuNA komala citta kI udbhaTa cetanA thI / mahArASTra kI jaina janatA prAyaH kistakAra hai / dharmaviSayaka ajJAna kI bhI unameM bahulatA / AcAryazrI kA samAja ke mAnasa kA gaharA adhyayana to anubhUti para AdhArita thA hI / ' zAstrajJAna aura tattvavicAra ' kI ora inakA muDanA bahuta hI kaThina hai / prathamAnuyogI jana mAnasa ke lie eka bhagavAna kA darzana hI acchA nimitta ho sakatA hai| isI uddeza ko lekara kisI acche sthAnapara vizAla kAya zrIbAhubalI bhagavAna kI vizAla mUrti kama se kama 25 phITa kI khar3I karane kA prazasta vikalpa jahAM kahIM bhI AcArya zrI pahu~ce the pragaTa karate the / paraMtu silasilA baiThA nahIM / 6 bhAvAvazyaM bhavedeva na hi kenApi rudhyate ' / honahAra hokara hI rahatA hai| atizaya kSetra bAhubalI (kuMbhoja ) meM vArSikotsava honevAlA thA / ' saMbhava hai yogAyoga se isI samaya satya saMkalpa kI pUrti ho jAya isI sadAzaya se AcAryazrI ke caraNa bAhubalI kI ora yakAyaka baDhe / 18 mIla kA vihAra vRddhAvasthA meM pUrA karate hue nAMdre se mahArAja zrIkSetra para saMdhyA meM pahu~ca pAye / isa saMkalpa ke lie kameTI aura kAryakartAoM kI pUrNa svIkRti milate hI eka nayA atyaMta pavitra AnaMdollAsa kA vAtAvaraNa paidA huA / saMsthA ke maMtrI zrI saThe vAlacanda devacandajI aura muni zrI samaMtabhadrajI se saMbodhana karate hue bharI sabhA meM AcAryazrI kA nimna prakAra samayocita aura samucita vaktavya huA / jo AcAryazrI kI pAragAmI dRSTisaMpannatA kA pUrA sUcaka thA / 38 d 66 'tumacI icchA yethe hajAro vidyArthyAMnI rAhAve zikAve azI pavitra Ahe he mI oLakhato,. hA kalpavRkSa ubhA karUna jAto. bhagavaMtAce divya adhiSThAna sarva ghaDavUna ANIla. miLela titakA moThA. pASANa miLavA va lavakara he pUrNa karA. " munizrI samaMtabhadrAkaDe vaLUna mhaNAle, "tujhI prakRti oLakhato.. he tIrthakSetra Ahe. munIMnI vihAra karAvayAsa pAhije asA sarvasAmAnya niyama asalA tarI vihAra karUnahI : kSetra Ahe. eke ThikANI rAhANyAsa kAhIca harakata nAhI.. kAma pUrNa hoIla ! nizcita hoIla !! hA tumhA sarvAMnA je karAvayAce te yetheca eke ThikANI rAhUna karaNe. vikalpa karU nako. kAma lavakara pUrNa karUna ghe. AzIrvAda Ahe. " ApakI AMtarika pavitra icchA yahA~para hajAro vidyArthI dharmAdhyayana karate rahe isakA mujhe paricaya hai / yaha kalpavRkSa khaDA karake jA rahA huuN| bhagavAna kA divya adhiSThAna saba kAma pUrA karAne meM samartha hai| yathAsaMbhava baDe pASANa ko prApta kara isa kArya ko pUrA kara liijie| muni zrI samaMtabhadrajI kI ora dRSTi kara saMketa kiyA--" ApakI prakRti ko barAbara jAnatA hUM / yaha tIrthabhUmi hai / muniyoM ne vihAra karate rahanA cAhie isa prakAra sarvasAmAnya niyama hai / phira bhI vihAra karate hue jisa prayojana kI pUrti karanI hai use eka sthAna meM yahIpara rahakara kara lo| yaha tIrthakSetra hai eka jagahapara rahane ke lie koI bAdhA nahIM hai / vikalpa kI koI AvazyakatA nahIM hai / jisa prakAra se kArya zIghra pUrA ho sake pUrA prayatna karanA / kArya avazya hI pUrA hogA / sunizcita pUrA hogA / Apa saba ko hamArA zubhAzIrvAda hai / " Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanaparicaya tathA kArya pUrNimA kA zubhamaMgala dina thaa| zubha saMketa ke rUpa se pacIsa hajAra rupayoM kI svIkAratA bhI tatkAla huii| kAma lAkhoM kA thA / yathAkAla saba kAma pUrNa huaa| 'payasA kamalaM kamalena payaH payasA kamalena vibhAti srH|' pAnI se kamala, kamala se pAnI aura donoM se sarovara kI zobhA baDhatI hai / ThIka isa kahAvata ke anusAra bhagavAna kI mUrti se saMsthA kA adhyAtma vaibhava baDhAhI hai| atizaya kSetra kI atizayatA meM acchI vRddhi hI huii| aba to mUrti ke prAMgaNa meM aura siddhakSetroM kI pratikRtiyA~ banane se yathArtha meM atizayatA yA vizeSatA AyI hai| mahArAja kA AzIrvAda aise phalita huA / TaMkotkIrNa zratakI TaMkotkIrNa surakSA vi. saM. 2000 ( isa. 1944 ) kI ghaTanA hai| AcAryazrI kA caumAsA kuMthalagiri thaa| zrI paM. sumeracaMdajI divAkara se dharmacarcA ke samaya yaha patA calA ki atizayakSetra muDabidrI meM vidyamAna dhavalAjayadhavalA aura mahAbaMdha ina siddhAnta graMthoM meM se mahAbaMdha grantha kI tADapatrI prati ke karIba 5000 sUtroM kA bhAgAMza kITakoM kA bhakSya banane se naSTaprAya huA hai / bhagavAn mahAvIra ke upadezoM se sAkSAt sambandhita isa jinavANI kA kevala upekSAmAtra se huvA vinAza sunakara AcAryazrI ko atyaMta kheda huaa| Agama kA vinAza yaha apUraNIya kSati hai| inakI bhaviSya ke lie surakSA ho to kaisI ho? isa viSaya meM paryApta vicAraparAmarSa huaa| aMta meM nirNaya yaha huA ki, ina graMtharAjoM ke tAmrapatra kie jAya aura kucha pratiyA~ mudrita bhI ho| prAtaHkAla kI zAstrasabhA meM AcAryazrI kA vaktavya huaa| saMghapati zrImAn seTha dADimacaMdajI, zrImAn seTha caMdulAlajI bArAmatI, zrImAn seTha rAmacaMdajI dhanajI dAvaDA Adi sajjana upasthita the| saMghapatijI kA kahanA thA ki, jo bhI kharcA ho ve svayaM karane ke lie taiyAra hai| phira bhI AcAryazrI ke saMketAnusAra dAna saMkalita huA jo karIba DeDha lAkha huaa| " zrI 108 cA. ca. zAMtisAgara di. jaina jinavANI jIrNoddhAra saMsthA" nAmaka saMsthA kA janma huaa| granthoM ke mUla tADapatrI pratiyoM ke phoTo lene kA aura devanAgarI prati se tAmrapaTa karane kA nirNaya huaa| niyamAvalI bana gyii| kArya kI pUrti ke lie dhruvanidhI kI vRddhi karane kA bhI nirNaya huA / kArya kI pUrti zIghra ucita rUpa se kisa prakAra ho isa viSaya meM patra dvArA zrI samantabhadrajI se parAmarza kiyA gyaa| 'Arthika vyavahAra cAhe jisa prakAra ho yadi kArya pUrA karanA hai to kAryanirvAha kI jimmedArI kisI eka jimmedAra vyakti ke supUrda karanI hogii| hamArI rAya meM zrImAn vAlacaMdajI devacaMdajI zAha bI. e. ko yaha kArya sauMpA jAya' isa salAha ke anusAra kArya kI vyavasthA bana gyii| AcAryazrI ke saMketa ko AjJA ke rUpa meM zrI seTha vAlacaMdajI ne zirodhArya kara kArya sNbhaalaa| pratiyoM ke mudraNa tathA tAmrapatra ke rUpa meM TaMkotkIraNa kA kArya zrImAn vidyAvAridhI paM. khubacaMdajI zAstrI, zrImAn paM. pannAlAlajI sonI, zrImAn paM. sumeracaMdajI divAkara, zrImAn paM. hirAlAlajI zAstrI, zrI. paM. mANikacaMdajI bhIsIkara Adi vidvAnoM ke yathAsaMbhava sahayoga se yaha kArya pUrA ho paayaa| jisameM 9 varSoM kA samaya lgaa| muDabidrI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha I ke pratiyoM ke phoToM kI kAravAhI ke lie bambaI ke suprasiddha chAyAcitrakAra zrI jhArApakara kA yoga acchA rahA / zrImAn vAlacaMdajI ne mahinoM muDabidrI rahakara isa kArya ko saMpanna kiyA / muDabidrI, bhaTTArakapITha ke bhaTTAraka zrI cArukIrti mahArAja kI vyApaka aura anukUla dRSTi tathA paMcoM ke dvArA prApta pUrA sahayoga kA isa kArya kI pUrti meM atyaMta mahattvapUrNa sthAna hai / tAmrapatra devanAgarI prati ke AdhAra se devanAgarIlipi meM hI kiye gaye / jo kArya bambaI meM mazIna dvArA kiyA gayA / dhavalA ke utkIrNa tAmrapatra phalaTaNa meM tathA jayadhavalA aura mahAbandha ke tAmrapatra bambaI ke kALabAdevI jinamaMdira meM surakSita rakhe gaye / mUla kI pratiyoM ke phoTo 1000 ke karIba hai jo 6x8" sAIjha meM aura 12 x 15" sAIjha meM hai phalaTaNa meM surakSita haiM / isa prakAra zrutarakSA kA eka mahatvapUrNa kArya pUjya AcAryazrI ke sahaja preraNAmAtra se saMpanna huA / graMthoM ko saM. 2010 meM pU. AcAryazrI ke hIraka jayanti mahotsava ke samaya hAthIpara mahotsavapUrNa julUsa nikAlA gayA aura graMtha utsAhapUrNa vAtAvaraNa meM AcAryazrI se samarpaNa kiye gaye / isa kArya ke lie jo rakama saMkalita kI gayI usa dhruvanidhi ke AmadanI meM se tathA vyakti vizeSa dvArA jo samaya samaya para dAna prApta huA usameM se nimnalikhita gyAraha graMthoM kA prakAzana aura vinAmUlya: vitaraNa bhI huA / graMthoM kI 500 | 500 pratiyA~ chapavAI gayI / yaha saba kArya jinavANI jIrNoddhAra saMsthA ke antargata ' zrutabhANDAra aura graMtha prakAzana samiti' dvArA saMpanna huA / prakAzita graMthoM kI sUcI nimma prakAra hai 1 zrI ratnakaraNDa zrAvakAcAra 3 zrI uttarapurANa 5 zrI anagAradharmAmRta 7 zrI mUlAcAra 9 zrI SaTkhaNDAgama ( sUtra ) 11 zrI aSTapAhuDa 2 zrI samayasAra prAbhRta zrI sarvArthasiddhi 4 6 zrI sAgAradharmAmRta 8 zrI kaSAyaprAbhRta sUtra zrI kuMdakuMda bhAratI 10 saMsthA ke adhyakSa sva0 zrImAn jinasenajI bhaTTAraka rahe / koSAdhyakSa - sva0 zrImAn seTha tuLajArAmajI caturacaMdajI zahA, bArAmatI rhe| bAda meM Apake hI suputra zrImAn seTha mANikacaMdajI ne kArya ko saMbhAlA hai| maMtrI zrImAn seTha vAlacaMdajI devacaMdajI zahA tathA sahAyyaka ke rUpa meM zrImAn sva0 mANikacaMdajI malukacaMdajI dozI vakIla ne kAma kiyA / anantara zrImAn motIlAlajI malukacaMdajI dozI kA yogadAna rahA / kuMthalagirikSetra para bRhajjanabimba kA vikalpa kuMthalagiri dakSiNa kA sImAvartI suMdara siddhakSetra hai / 'yahA~ para ekAda vizAlakAya bAhubali bhagavAn kI mUrti ho to acchA hogA' yaha bhavya Azaya kameTI ke sabahI sadasyoM ko ekadama pasaMda AyA / pUjya AcAryazrI ke samakSa kArya pUrA honA asaMbhava thA / mahArAjajI ne yamasallekhanA kA niyama Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jIvanaparicaya tathA kArya kara hI liyA thaa| isI avasara para eka samAcAra vidita huA ki dakSiNa meM mhaisUra sTeTa ke aMtargata 'bastI haLLI' dehAta meM eka 15 phUTa UMcI manojJa mUrti hai aura vaha eka ajainabhAI ke kheta meM karIba ajJAta avasthA meM par3I huI hai, usIko lAkara khaDI karane kA vicAra kiyA gyaa| sva0 zrImAn seTha rAvajI devacaMda zahA Adi sajjana svayaM vahA~ phuNce| kAphI prayAsa kiyA gyaa| paraMtu saphalatA nahIM mila paayii| kevala phoTo mAtra mila paayaa| usehI sirapara rakhakara AcAryazrI ne dhanyatA ke bhAva pragaTa kiye| vItarAgatA kI sAdhanA meM parama vItarAga mUrti ke darzana se adbhuta AnaMda kI aura dharmollAsa kI lahara honA sahaja thA / AcAryazrI ke caryApara vaha dRggocara huii| AcArya mahArAja ke bhavyabhAvoM kI pUrti honIhI cAhie isa prakAra kA bhavya bhAva samIpavartI sevAbhAvI sarala prakRti zreSThIvarya zrImAn nemacaMdajI miyAcaMdajI gAMdhI, nAtepute ke citta meM AyA / 'yadi mahArAjajI kI AjJA ho to isI kSetra ke Upara 18-20 phuTa UMcI bAhubalI bhagavAn kI mUrti virAjamAna karane kA merA bhAva hai' yogAyoga kI ghaTanA hai do varSa pUrvahI sana 1970 meM 18 phITa UMcI bAhubalI bhamavAn kI mUrti pahADI ke Upara pUrvAbhimukha virAjamAna hokara pratiSThA bhI saMpanna ho gyii| isa prakAra eka taraha se mahArAja ke saMpUrNa kAma siddha hue| hIraka jayanti mahotsava jainIyoM kI dakSiNakAzI phalaTaNa nagarI dharmakAryoM ko utsAha tathA ulhAsa ke sAtha karatIhI ArahI hai / sana 1952 kI ghaTanA hai| pUjya zrI ke jIvanI 80 varSa pUre hue| isa prasaMga se hIraka jayanti mahotsava saMpanna karane kA nirNaya eka svara se kiyA gyaa| AcAryazrI ko utsavoM se koI harSa viSAda nahIM thaa| eka taraha se tyAga tapasyA kA hI yaha gaurava honA thA / jUna kI tA. 12 / 13 / 14 ye tIna dina vizeSa AnaMdotsava ke rhe| sarvatra cahalapahala rhii| bhArata ke kone kone se hajAro bhAI phalaTaNa pahu~ce / iMdaura se rAvarAjA seTha rAjakumArasiMhajI, rAvarAjA seTha hIrAlAlajI pahu~ce / bambaI se seTha ratanacaMdajI, seTha lAlacaMdajI, ajamera se seTha bhAgacaMdajI, kalakattA, dehalI, kolhApUra, beLagAMva, nAMdagAMva, nAgapUra, sivanI, jabalapUra, beLagAMva, bAhubalI, sAMgalI, zeDavALa, bhoja Adi zaharoM se sajjana utsava meM sammilita hue| sabhA sammelana hue| yojanAbaddha rUpa se zraddhAMjaliyoM kA samarpaNa huaa| pUjAprabhAvanA huii| tAmrapatro ke Upara utkIrNa dhavalAdi graMthoM kA hAthIyoM ke Upara julUsa nikAlakara ve graMtha bhaktibhAvapUrvaka pUjya AcAryazrI ko samAroha ke sAtha samarpaNa kiye gaye / choTemoTe sabahI kAryoM meM vizeSa sAtizaya sajIvatA dikhalAyI detI thI / svayaM phalaTaNasTeTa ke adhipati zrImAn mAlojIrAva niMbALakara phalaTana nagarI kA yaha ahobhAgya samajhate rahe / hIraka jayanti mahotsava ke nimitta se eka sacitra smaraNikA prakAzita huI / jisase utsava kA sacetana svarUpa suspaSTa hotA hai| isa samaya mahArAjazrI ke anubhava rasapUrNa hue / 'ratnatrayadharma kI sAdhanA jIvana kA eka mAtra lakSya honI cAhie / dharma se hI zeSa puruSArthoM kI prApti evaM saphalatA hotI hai| aise hI bhAvapUrNa vaktavya hue / AcAryazrI jIvanI ke kSaNoM kA mUlya barAbara jAnate the / upacAra aura paramArtha donoM kA parijJAna unheM barAbara thaa| sadA kI bhAMti ve apanI AtmasAdhanA meM vizeSa tanmaya hue| ratnatrayoM ke zreSTha ArAdhaka ratnatrayoM ke akampa prakAza meM avicala rUpa se susthita the| nigraMtha sAdhu kI vizeSatA ke puNyadarzana barAbara hote the / AcArya mahArAja khUba jAnate the| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha tithirvotsavA sarve vyaktA yena mahAtmanA / atithiM te vijAnIyAt zeSamabhyAgataM viduH // saba hI tithiyA~ parva aura utsava sambaMdhI vikalpoM se ye maharSI sadA hI dUra hote haiM / isIlie inakA yathArtha nAma 'atithi' hotA hai / sUkSma se sUkSma vicAra karanepara AtmA to yahI kahatI hai ki, mahArAja vartamAna yuga ke mahAn satpAtra to rahe hI haiM / paraMtu unake dvArA jo jJAnadAna aura dRSTidAna huA hai usase vizvAsa ke sAtha nirdhArapUrvaka kahA jA sakatA hai ki mahArAja zreSTha se zreSTha dAnI bhI rahe / pAtra samajhakara jo caDhAyA gayA vaha thoDA thA aura dAtA samajhakara jo kucha samAja ke dvArA liyA gayA vaha bhI thoDA thA isa satya ko svIkAra karanA hogA / Adarza sallekhanA vicAra aura bhAvanAoM kA samasamA saMyoga AcAryazrI ke jIvanI kI eka vizeSatA thI / bhAvanAoM meM Akara zakti ko vyartha khonA yA vyartha khone kA vikalpa karanA yaha asaMbhava thA / bhaviSya kI AzA meM vartamAna ko gaMvAnA ve prakAza ke badale meM aMdhaHkAra ko kharIdanA jaisA mAnate the / varSoM se akhaNDa rUpa se kI gayI hajAroM mIloM kI padayAtrA, yathAsaMbhava anukUla pratikUla AhAra kA saMyoga, upavAsoM kI dhArApravAhitA, svAbhAvika vRddhAvasthA, alpanidrA Adi kAraNoM se dRSTi meM pUrva kI apekSA adhikAdhika maMdatA kA anubhava hone lagA / vaidya aura tajjJa DAkTaroM se samayasamaya para barAbara parAmarza hotA thA / zuddha upacAroM kA vizuddha bhAvanAoM se amala bhI hotA thA / dRSTivinAza hone ke bAda samitiyoM kA pAlana aura prANasvarUpa municaryA asaMbhava hai, isalie sAdhanoM kI surakSA sAvadhAnatApUrvaka apramAda bhAva se AcAryazrI prAraMbha se hI karate rahe / AcAryazrI vinoda meM zarIra ko savArI kA ghoDA kahA karate the / jaba ghoDe se kAma lenA hai aura ghoDA barAbara kAma detA hai to mAtrA meM canA denA hI hogA / zarIra kI yA iMdriyoM kI gulAmI yaha koI alaga cIja hotI hai videhI bhAvanAoM ke dhanI cAritracakravarti isa janma se prApta ghoDe se ThIka kAma lenA barAbara jAnate the| rANA pratApa ke ImAnadAra 'cetaka' kI taraha mahArAjazrI ke deha ne mahArAja ke AtmA ko pUrI sAtha dI; paraMtu dehadharma kI apanI prakRti hai use zithila aura kamajora pAkara mahArAjazrI bilakula saceta ho gaye / zurU meM kAMcabiMdu batalAyA gayA aura aMta meM DaoN. ArosakarajI ke dvArA motibiMdu kI nizcitatA sunizcita honepara nirvikalpa rUpase sallekhanA hI ekamAtra zaraNa hai aisI aMtaraGga meM dRDha dhAraNA ho gayI / use / samAdhi, sallekhanA, samAdhimaraNa, vIramaraNa, mRtyu mahotsava ye aise sArthaka zabda haiM jo yaha batalAte haiM ki sAdhaka kina pavitra bhAvanAoM se sAvadhAnatApUrvaka mRtyu kA saharSa svAgata karatA hai / zarIra kA gala jAnA, vinaza jAnA yaha aTala prakRti hai / vAstava meM janma jitanA satya hotA hai utanAhI mRtyu satya hotA hai / paraMtu bhogI bahirdRSTi laukika puruSa janma kA saharSa svAgata karatA hai, AnaMda manAtA hai aura Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanaparicaya tathA kArya 43 mRtyu se DaratA hai, mRtyu ke nAmamAtra se rotA hai, yahI vikalpaparAyaNa ajJAnI kI ajJAnatA hai| janma honA, choTe se baDA honA, paripuSTa honA aura aMta meM gala jAnA yahI prANIyoM ke prANoM kA svabhAva hotA hai / jIvana kA koI vizvAsa nahIM yaha saba koI kahate haiM aura nitya naye vikalpoM ko karate bhI jAte haiN| yahI ajJAniyoM kA ajJAna hai| mahArAjajI ne jIvanI se pUrA kAma liyA thaa| rasapUrNa ganne kA pUrA rasa nikAlA huA thaa| sArahIna bhAga yadi ThIka DhaMga se jalatA ho to usameM zoka vRthA hotA hai / vikalpa nirarthaka hote haiN| vastutattva ke AdhAra se saMkalpa vikalpoM kA parityAga aura AtmasvarUpa sthiratA yaha samAdhi yA sallekhanA kI AtmA hotI hai aura AhAra ke kramazaH vidhipurassara parityAgapUrvaka honevAlA dehavisarjana yaha samAdhi kA kalevara hotA hai| zarIra kI dhAraNA banI rahanA yaha upajIvana hai aura svarUpa meM akaMpa sthiratA yaha AtmA kA jIvana hai| yaha donoM kA sunizcita svarUpa hai vaise hI jIvana ke lie upajIvana hotA hai na ki upajIvana ke lie jIvana yaha pArasparika sambandha bhI utanAhI nizcita hai| jIvanI ko yaha samyagdarzana pUjya mahArAjajI kI yuvAvasthA se hI yathArtha rUpa meM thA / isa lie paraloka yAtrA kI taiyArI saharSa bhAvanA se pUrI ho gayI thii| dinAMka 18855 ko mahArAjajI kA yama sallekhanA kA jo hI nirNaya pragaTa huA samAja bhara ko, deza bhara ko bhUcAla jaisA dhakkA lgaa| jo svAbhAvika hI thaa| aMtima AhAra aura parityAga anna AhAra ke rUpa meM aMtima grAsa dinAMka 1818 ko diyA gyaa| tA. 26 / 8 ko madhyAhna meM sallekhanA vidhi ke anusAra mahArAjazrI ke dvArA kSamA yAcanA kA kSamA ke AdAna pradAna kA bhAva vyakta huaa| yaha saMpUrNa dRzya abhinava thaa| sabhA meM gaMbhIratA kA vAtAvaraNa bhara aayaa| upacAra vidhi meM pUrI paramArthatA kisa prakAra ho sakatI hai isakA vaha mUrtimAna rUpa thaa| basa aba sadA ke lie annAhAra baMda ho gyaa| kevala pAnI mAtra kI chUTa thii| Age cala kara pAnI kA bhI dinAMka 28 / 8 / 55 ko parityAga kara diyaa| phira bhI maMdiroM ke darzana, yathAzakti vaMdanA, abhiSeka, pUjA ityAdi kA avalokana, maMtrasmaraNa Adi meM koI khaNDa nahIM rhaa| logoM kI bar3hatI huI bhIDa kA kyA kahanA ? kuMthalagiri ke usa vIrAn pahADI meM janasAgara umaDa paDA / jisako hI samAcAra milA aura anukUlatA milI vaha sAdhakottama mahApuruSa ke aMtima darzana ke lie vahAMpara phuNcaa| mahAsAdhaka kI vaha mahAyAtrA thii| sammizra bhAvanAoM kA sammizra rasa rUpa goccara hotA thaa| jahAM mahArAjazrI svAbhAvika rUpa se sahajabhAvanA se apUrva AnaMda rasameM unmukta mana se adhikAdhika magna hote hue najara Ate the ! zAMtisAgara svanAmadhanya zAMtisAgara athAha zAMti ke sAgara meM nimagna the| usI samaya janatA sAgara zoka meM DUbatA huA dRSTigocara hotA thaa| kuMthalagiri kA dRzya kucha apUrva thaa| bAhara kI duniyA meM jainAjaina samAcAra patroM meM anukUla pratikUla samAcAra sAbhiprAya pragaTa hote hI the| apane apane vikalpoM ko sabake lie chUTa hotI hI hai| vyaktisvAtaMtrya kA yuga hai| koI 'jaina sAdhu kI pavitra mahAyAtrA' likhatA thA koI 'jaina sAdhUcI AtmahattyA' likhatA thA / yuddha meM mRtyu ho to 'vIramaraNa' kahanA / dezabhakta Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ko yadi phAMsI ho to use hutAtmatA kahanA yahAM taka hI laukika dRSTi kI pahuMca ho sakatI hai| isase bhI baDhakara sAdhaka kI samAdhi ho sakatI hai isakA inako kyA patA ? dharma aura ahiMsA jaisI pavitra-pavitratama vastuoM kI varSoM se samaya asamaya meM barAbara khAla utArI jAtI hai vahAM sallekhanA aura samAdhi jaisI atyaMta pavitra lokotama 'vrataziroratna' kI jo chAnabIna kI ceSTA jJAnI kahe jAne ajJAnIyoM ke dvArA huI usakA kyA hisAba ? pavitratA kI viTaMbanA hI mAno isa yuga kI vizeSatA rahI ho !! jisake pAsa saccA mApatola hI nhiiN| sUkhI lakaDIyoM ke sAtha gIlI ko aura koyale ko hI tolane kA tarAju ho vaha kyA unase ratnoM kA aura javAharAta kA mApa tola kara sakatA hai ? dharmakATA koI alaga vastu hotI hai ! yahI bAta saccI hai| mahArAjazrI kI zAMta svAtmanirbharatA yathApUrva hAthI ke cAla se kadamakadama para Age ke lie baDhatI hI jA rahI thI / dinAMka 22-8 ko mahArAjazrI ke saMketa se hI zrImAn seTha vAlacanda devacaMda zahA kA tAmrapaTa tathA graMthamAloM se kI gayI zrutasevA ke lie sabhAsaMyojanA pUrva satkAra kiyA gayA aura mAnapatra samarpaNa kiyA gyaa| svayaM mahArAjazrI AzIrvAda dene ke lie upasthita hue| AcArya mahArAja kA aMtima zabdAMkita pravacana dinAMka 8-9-55 ko yogAyoga se TeparekaoNrDa kA prabaMdha ho skaa| vaha upavAsa kA 25 vAM dina thaa| phira bhI mahArAja 22 miniTa dhArAvAhI bole / bole kyA ? ratnatraya dharma kA pUrA AviSkAra thA ! saceta jIvana kI sacetana kamAI kA bhavyoM ke lie samarpaNa thA ! kahanA hogA 'khAt patitA no ratnavRSTi: / ' AkAza se ratnavarSA ke samAnahI vaha preraNAdAyI amRtavRSTi rahI / jo jitanA grahaNa kara leve / kahanA hogaa| jaina samAja ke pAsa prabhAvanA ke sAdhana ho sakate hai paraMtu vaha samaya para unakA upayoga karane meM sAvadhAnI nahIM rakha pA rahA hai| mahArAjazrI ke mukha se nikala gayA 'phAra uzIra jhAlA !" TeparekaoNrDa ke lie bahuta derI ho gyii| astu / mahArAjazrI ke upadeza kA kucha bhAgAMza svataMtrarUpa se mudrita hai| jahA~ zAstroM meM 'saMyamabina ghaDIyamaikkajAhu' 'saMyama ke binA merI eka ghaDI bhI na jAve' isa prakAra kI AtmapreraNA rahI, prazasta saMketa rhaa| phira bhI choTA baccA jaisA Aga se DaratA hai, bhAgatA hai ThIka usI taraha se ajJAnI saMyama se DaratA hai mahArAjazrI kA vaha na rahA; 'saMyama se mata Daro' dRSTi yadi samyagdRSTi hai, jJAna yadi samyagjJAna hai, bhItara se mumukSu vRtti jagI huI hai to saMyama se ghabaDAne kA koI kAraNa nhiiN| saMyama koI alaga se vastu nahIM jisa dRSTi se mokSamArga pAyA hai, jisa jJAnAnanda kA rasAsvAda yaha jIva le rahA hai usIkI sthira pravRtti kAlavizeSa ke lie bana jAnA yahI saMyama hai| saMyama ke nAma se bhI usIko cIDa ho sakatI hai jisane kevala karmakANDa ke rUpa meM saMyama ko dekha pAyA / rAga mAtra thA rAga kA vikalpa mAtra bhI bandha kA yA saMsAra kA kAraNa hotA hai aura vaha sarvathA heya hotA hai| paramArthabhUta jJAnazUnya ajJAniyoM kA vrata-tapa yaha sutarAm bAlatapa yA bAlavata hotA hai / paramArthabhUta jJAna kA anubhavanamAtra sAmAyika hotA hai| buddhipUrvaka honevAle kevala sthUla kaSAyoM ke haTa jAne mAtra se saMbhavanIya Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvanaparicaya tathA kArya vizuddha pariNAmoM se jAyamAna karmodaya sApekSa bhAvoM kA nAma saMyama nahIM isako bhI mahArAjazrI khUpa jAnate the| bhItara se isa prakAra pUrNa Atmarasanirbhara hokara AtmamagnatA ke lie saMyamI kA-bAhya meM avinAbhAvI rUpa se rahanevAlA muni kA nagnadigambara svarUpasundara rUpa sAdhaka hI hotA hai, use bAdhaka samajhanA kevala korA ajJAnahI hai| isa Azaya ko lekara jo bhI prarUpaNA rahI usameM mahArAjazrI kA varSoM kA svAtmAnubhava nihita hai| aMtima darzana zAstroM meM sAmAyika aura chedopasthApanA kA jo bhI sUkSma varNana AtA hai, nirvikalpa zuddhAtmasvarUpa magnatA aura vikalpoM meM se nirvikalpa zuddha svarUpa meM magna hone kA jo sAvadhAna prayatna, ina donoM aMtaraMga prakriyAoM kA jarAjarjara tapasA kSINa dehI mahArAja kI videhI sAvadhAna pravRtti meM jo pratyakSa darzana ho pAyA vaha sunizcita hI adbhuta, apUrva, caitanyacamatkArapUrNa thaa| vaise hI mahArAja kI nidrA atyalpa thii| aba to AtmajAgraNa kA savizeSa svarUpa thA / thakAvaTa se nivRtta hote hI OM kAra ke uccAraNa se jAgRti hotI thii| unakA saMketa thA 'hameM auroM ke dvArA jAgane kI AvazyakatA hI nahIM hai ? ' hama hamAre AtmA meM, hamAre ghara meM pUrNa sAvadhAna hai ! sAtizaya Atmabala kA hI prabhAva samajhanA hogA / mahArAja aMta taka paramAtmasmaraNa kara pAye / NamokAra maMtra kA uccAraNa kara pAye / OMkAra kI vahI anubhavarasapUrNa dhvani nikaTavartiyoM ko aMta taka barAbara sunane ko milii| bhItara kI sAvadhAnatA kA aura kaunasA bAharI rUpa ho sakatA hai ? dinAMka 18 / 9 / 55 ko bhAdrapada zukla bIja ravivAra prAtaHkAla ThIka 6 bajakara 50 miniTa para mahArAjazrI kI paramapavitra nirAmaya tapasyA se punIta AtmA 'OM siddhAya namaH' ke uccAraNa ke sAtha aMtima zvAsa le pAyI / mokSamArga ke sAdhaka ne isa paryAya kI apanI pavitra jIvanayAtrA isa prakAra pUrI kara paralokayAtrA ke lie prasthAna kara liyaa| __aba bhaktoM ke lie AcArya mahArAja kI kevala puNyasmRti aura tapasyA-punIta dehamAtra zeSa thii| vimAna banAyA gyaa| jayanAda se AkAza gUMja UThA / zrImAn seTha goviMdajI rAvajI dozI tathA zrI. sau. kumudinIbAI ne vimAnayAtrA kA bahumAna kiyaa| vimAnayAtrA ke bAda dAhasaMskAra nirdhArita usI sthAna para huA jahA~ Aja bhI isa yugapuruSa kI caraNapAdukAe~ vidyamAna hai| aba Upara se saMgamaravara kI sarvAMgasuMdara chatrI bhI bana gayI hai| preraNA lenevAle bhaktoM ke lie caraNa Aja bhI preraNA de sakate hai| lenevAlA le sakatA hai| tIna bhuvana meM sAra vItarAga vijJAnatA / zivasvarUpa zivakAra-namahU~ triyoga samhArike // OM nmH| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vaarNtNrNNNNNNNNNNNNNNNNNNNN " mUrkha kA gurU banane kI apekSA jJAnI kA ziSya bananA uttama hai" atddu aNdukuNddaaNddN aNdiNcaaliNciNdiNcaaN -AcArya zAntisAgara zeDabAla veNcriNciNdiNcNddNttNdiNciNdi. | Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAJjali AcArya parameSThI pUjya AcAryazrI ko sadA hI viSayoM kI AzA se atIta, saMsAra ke Arambha aura antaraMga bahiraMga parigrahoM ke vikalpoM se virahita, jJAna-dhyAna-tapa meM nirata, AtmAbhimukha, svarUpagupta evaM prabhAvazAlI parameSThI ke rUpa meM pAyA / aMtaraMga kI svacchatA yaha AcAryazrI kA svabhAvasiddha sahaja bhAva thA / pUrvAcAryoM kI viveka-Aloka-saMpanna mokSatattva kI AcArya mahArAja ke AtmA meM nitya pratiSThA thii| ratnatrayAtmaka mokSatattva-sAdhanatattva ke rUpa meM binA vikalpa dekhanepara hI AcAryazrI ke jIvana kA yathArtha mUlyAMkana ho sakatA hai| bhedAbheda ratnatraya dharma hI vAstava meM maMgala hai, lokottama hai aura sadA zaraNa hai, isa mahAn tattva ko pUjya AcAryazrI ke nizcala pavitra jIvanI se hama niHzalya hokara hI bahuta kucha sIkha sakate haiM / tapaHpunIta pavitra AtmA kI puNyasmRti sukhadA hai| bAhubalI (kumbhoja) 2013 / 73 samantabhadra tapaHpUta sAdhaka aura prabhAvaka " paramapUjya cAritracakravartI AcArya zAntisAgarajI mahArAja deza kI eka mahAn vibhUti the / unhoMne apanI tapaHpUta sAdhanA aura prabhAvaka vyaktitva ke dvArA jaina nirgrantha paramparA ke luptaprAya tyAga mArga kI dakSiNa aura uttara bhArata meM punaHsthApanA kI aura ArSapraNIta jaina AcAra-vicAra kA bhArata ke pratyeka kone meM vyApaka pracAra kiyaa| Aja digambara jaina paramparA ke adhikAMza tyAgI pUjya AcArya mahArAja ke hI ziSya-praziSya samudAya meM haiN| pUjya AcArya mahArAja ke caraNoM meM hama bAraMbAra 'namo'stu' karate haiN| ___ Apa AcArya zAntisAgara di. jaina jinanavANI jIrNoddhAraka saMsthA kA raupya mahotsava manA rahe haiM / saMsthA ke sabhI sadasyoM ko hamArA zubhAzIrvAda hai|" dillI 5/4/73 A. dezabhUSaNa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ri rassa sAro prAtaH smaraNIya pUjya gurudeva AcArya zrI zAMtisAgarajI ke caraNoM ke sAnnidhya meM maiM kucha samaya taka rahA aura unake zrImukha se " samayasAra " mahAna AdhyAtmika grantha kA amRta rasapAna kiyA thA / ve jisa samaya samayasAra para pravacana karate the sabhI zrotAoM ko adhyAtma - naMdanavana meM praviSTa kara dete the / ataeva Aja bhI usa samaya kI pUjya zrI kI smRtiyA~ mAnasa paTala para aMkita hai / maiM savinaya mana, vacana, kAya kI trizuddhi se trikAla namo'stu karatA huA bhAvAJjali arpita karatA hU~ / 48 66 digambara jaina mandira, alavara, rAjasthAna di. 17-4-73 "" vidyAnandamuni Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI atizayakSetra bAhubalI ( kuMbhoja, ji. kolhApUra) meM sthita pAvanadarzana Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubalI kSetra meM rathotsava prasaMga para bharI huI sabhA meM AcAryazrI Adeza dete hue phalaTaNa meM AcAryazrI ke hIrakajayaMtI ke samaya dhavalAdi siddhAMta graMthoM ke tAmrapatra kA hAthI parase bhavya julUsa Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhi ke samaya aMtima jalAhAra grahaNa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 1008 dezabhUSaNa-kulabhUSaNa svAmI ke darzana ke hetu kuTI se bAhara nikalate samaya zrI 1008 dezabhUSaNa-kulabhUSaNa svAmI ke pAvana sannidhi meM dhyAnamagna AcAryazrI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sallekhanAsamaya apUrva zAMti meM antarmagna AcAryazrI sallekhanA ke samaya upasthita samAja ke sAmane kSamAyAcanA tathA kSamApradAna karate hue aacaaryshrii| bAjU meM pU. kSu. sumatisAgara, zrI lakSmIsena bhaTTAraka paTTAcArya tathA zrI bra. jIvarAja gautamacaMda Adi Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI ke upasthiti meM unake AdezAnusAra zrI. vAlacaMda devacaMda zahA ko sanmAnapatra vitaraNa zrI siddhakSetra kuMthalagirI ke naMdIzvara maMdira se nikalI huI vizAla vimAnayAtrA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI ke mahAnirvANa ke bAda vimAnastha deha logoM ke darzanArtha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI ke pArthiva zarIra kA dahanasaMskAra Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zraddhA ke sumana Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravaMtoM ke dRSTi meM Tributes to Acharyashri from Foreign Personnel Praveen Wadgonkar D. M. E. D. E. E., Engineer, Walchandnagar. Param Pujya Acharya Shri 108 Shantisagar Maharaj was the greatest personality in the Digambar Jain Community. He was admired due to his holy and noble personality in India as well as in foreign countries also. It is my great pleasure to put foreign personnel's expres sion about Acharya Shri Shantisagar Maharaj. 1. Prof. J. B. S. Haldane, England. I regret that I have no first hand knowledge of the work of Acharya Shantisagar Maharaj. Nevertheless I realise that in an age where violence is increasing, men whose whole lives are a non-violent protest against violence are greatly needed. I also realise that the attitude of the Jains to animals is one which can lead to important advances in Biology. It is extremely difficult to make observations of certain kinds on them unless you love them, and recognize that they are our kin. May I venture to hope that some Jains may take the study of animal behaviour, if only to convince those who cannot accept all the views of Mahavira that men have duties even towards fish and insects. For these reasons. I join in greeting Acharaya Shantisagar. 2. Mr. Chester Bowles. Ambassador of U. S. A. in India Spiritual leadership is the world's greatest need today, as it has been through the ages. In my country, as in India, this is a need people 51 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha recognize in their hearts. We may seem at times to be preliminary concerned with material things, but under the surface lies a deep respect and awe of those who dedicate themselves to selfless and saintly living. As a representative in India of the Government and people of United States, therefore, it is with reverence and humility that I join those who pay tribute to the great saint Acharya Shri Shantisa gar Maharaj. 3. Dr. Juan Marin, Ambassador of Chile in India The greatest lesson of India to the world is Ahimsa and in that field Acharya Shri Shantisagar Maharaj reached unequalled heights. I am proud to associate myself with celebrations of his 81st Anniversary and to shine with the light that still radiates from his great soul. 4. Dr. Najib Ullah, Ambassador of Afganisthan in India I am very happy to know that you intend celebrating throughout India the Diamond Jubilee of this great Man of Peace and wish to convey to you on this auspicious occasion my fraternal greetings and all good wishes for the success, peace and prosperity of all the All India Digambar Jain Mahasabha. May the glorious and peaceful teachings of this great and noble man prove ever beneficial and an example to all. 5. Mr. Roy Gollan, High Commissioner of Australia in India All the world is covinced that our best efforts to improve the material conditions of mankind will fail unless there is some spiritual content and an idealism underlying them. With this realisation I felicitate Acharya Shri Shantisagar on his 81st brithday and trust that his followers will faithfully carry out his ideals and teachings. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravaMtoM ke dRSTi meM AcAryazrIMce vIramaraNa prA. da. rA. bendre cAritryAne pratyaMtara ApalyA bharatakhaMDAta aneka mate nAMdata Aheta. sarvatra vyApta azI ekaca eka vastU Ahe ase mhaNaNAre Aheta. bAhyAtkArI vyApalele ANi pratyakSa disaNAre tyAceca tevaDhe astitva mAnaNAre Aheta. Ata - ANi bAhera kAhI tarI vyApalele Ahe hAca muLI bhAsa Ahe, asehI eka mata Ahe. cavathe eka mata Ahe, bAhya ANi AMtarika yAMcI jI saramisaLa anubhavAsa yete tyAcA viveka karUna bAhyApAsUna AMtarikAcI soDavaNUka karaNe, ANi azA yA aMtarAtmyAcyA AtyaMtika svarUpAcA anubhava gheNe heca jIvanAce parama dhyeya Ahe. jaina matAcI rIta yA cauthyA prakAracI Ahe. pahilyA tIna matAMta maraNAcA prazna titakA maulika hota nAhI. dehavAdyAlA maraNa vegaLe nAhIca. sarvAMtUna Alele ANi sarvAMta misaLaNAre yAMnA maraNAta moThe saMvedanIya ase kAhI nAhIca. jaina matAta dehAhUna nirALA jIva nAvAcA koNI pratyeka AtmA mAnalA * Ahe. to AtmA oLakhAvA lAgato, sAdhAvA lAgato, ANi siddha karatA karatA dehadhArI jIva hA maraNazIla nAhI yAce pratyaMtara cAritryAne dyAve lAgate. 53 zaraNAce guNa maraNAta disatAta maraNa kabUla karaNAre ANi na karaNAre athavA tyAlA bhiNAre ANi na bhiNAre yA sarvAMnA dehatyAga -karAvAca lAgato. maraNAcA zikkAmortaba karUna ghyAvA lAgato. tevhA maraNakAla yA aTaLa goSTIviSayI vAgata asatAnA Apale AcaraNa kase rAhate yAlA phAra mahattva Ahe. 'zaraNAce guNa maraNAta disatAta' azI kannaDa bhASeta eka mhaNa Ahe. tyAcA artha hA moThepaNAcA dimAkha itara koNatyAhI veLI karatA yeIla paNa to maraNakALI TikaNe phAra kaThiNa Ahe. mhaNUna maraNakALI ekhAdyAce vartana kiMvA manAcI sthitI kazI asate tyAvarUna tyAcyA moThepaNAcA ajamAsa hoU zakato. AtmahatyA karUna gheNAre he maraNAlA bhIta nasatAta ase navhe. jevhA viveka khuMTato ANi dusare kAya karAve he kaLata nAhI tevhA maraNAcA rastA sopA ANi javaLacA vATato. raNAMgaNAvara maraNAre sAmAnya ANi asAmAnya vIra tethe ApalI maraNAzI gATha Ahe he jANUnahI na DagamagatA laDhAI cheDatAta ANi aneka vAra sahana karUnahI maraNAnta laDhata asatAta. tyAMcyA prANazaktIcI tArIpha hI kelIca pAhije. to eka utsAha bhAvanecA, utkaTa vIryAcA prakAraca Ahe. ' maraNakALI he devA tujhaM smaraNa rAho' azA arthAcyA prArthanA kityeka Aheta. jIvanavyavahArAta barAcasA 'deva deva' karaNArA maraNakALI bhAMbAvUna jAto ANi laukika goSTIMnI ciMtAmagna hoto. kityekAMnA tyAveLI smRtIhI rahAta nAhI. - jAgepaNA asela tara svAsthya nasate. yAce kAraNa ase Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 'dehI nityaM avadhyo'yaM dehe sarvasya' azI oLa toMDapATha asaNe nirALe ANi dehAtIla azA avadhya jIvAcI jANIva ANi siddhI prApta karUna gheUna tyA barahukUma cAritrya ThevaNe athavA tI siddhI ajUnahI aprApta asalyAsa AmaraNAMta tyAcI sAdhanA ThevaNe nirALe. dusare jaina mArgAtIla khaDatara vrata Ahe. zAMtIcyA sAgarAtaca he zakya Ahe nAhI tarI ApaNa dararoja maraNAr2yAMnA pAhAtaca Ahota. koNAtarI lahAna moThyA mANasAcA maraNavRttAnta roja ApalyA dainikAtUna jhaLakalyAzivAya rahAta nAhI. (anivArya azA maraNAlA nimUTapaNe toMDa deNe nirALe ANi aneka dazake khaDatara tapasyeta ghAlavUna dharmasAdhanelA AtA hA deha apurA paDaNAra he jANUna tyAcyAzI asalelA snehasaMbaMdha niSkAmapaNe soDavUna gheNe he nirALe.) yA sAdhutvAcI kasoTI phAra nirALI Ahe ANi te pratyakSa pAhaNyAsa miLaNe hI phAra durlabha goSTa Ahe. pUjya zrI zAMtisAgara mahArAja yAMcA niryANakALa hA eka adbhuta prasaMgaca mhaNAvA lAgela. zarirAvara. prANAMvara, manAvara. saMyamasiddhI kitapata asa zakate yAce prAtyakSikaca tyAMnI ApalyA aMtyakALacyA 35 divasAMta dAkhavile. goSTa azI asate kI, koNatIhI goSTa ekadA karAyacI TharavilyAvara tI hotA hoIla to caTkan vhAvI azI sarvAMcIca apekSA asate. ANi tyAtUnahI aMtyakAlAsArakhI kicakaTa goSTa cuTakIsarazI jhAlyAsa barI ase vATaNe sAhajika Ahe. maraNa yeta nAhI mhaNUna kheda nAhI va maraNamahotsavAcA harSahI nAhI azA ucca udAsInatene itara kArabhAra rAkhUnahI 35 divasa pratIkSA karaNe he evaDhe cAritrya moThe bikaTa Ahe ANi siddhIce lakSaNa Ahe. sallekhanece ANi samAdhimaraNAce varNana ApaNa graMthAMtarI vAcatoca, paraMtu maraNakALI zAMtI TikaviNe mhaNaje kAya yAcA kharA artha asalA ekhAdA prasaMga pAhItoparyaMta kharA lakSAta yeta nAhI. AhAra ANi pANI tyAga kelyAvarahI lokAMcI darzanecchA saphala karaNyAkaritA AyAsa na mAnatA jA ye karaNe; itara veLI niyamita kArya karaNe, sabhovatI rAgadveSAcA goMgATa hota asatAnAhI stabdha zAMtIta rAhaNe he zAMti-sAgarAtaca sAdhya Ahe. evaDhyA tevaDhyA TipUsabhara zAMtIlA te asAdhya jhAle asate. gAMbhIryAlA sAgarAcI upamA detAta, ANi zrI zAMtisAgara mahArAja yAMcyA ThikANI zAMtigAMbhIryAcA kAhI vegaLAca vilAsa javaLa javaLa mahinAbhara pAhAvayAsa miLAlA. azAmuLe junyA zAstravacanAMnA kAhI navIna artha prApta hoto ANi dehAta rAhUna maraNAlA na jumAnaNArI, jaNu kAhI maraNa ApalyA gharace navheca azA taTasthatane vAgaNArI hI vRttI jAtivaMta ANi jivaMta vastU Ahe, azI sodAharaNa khAtrI dazakAnudazake TikUna rAhate. prANotkramaNAcyA veLI jIva sthira nasalelA mANUsa daihika tATAtaTa sahana karU zakaNAra nAhI. azA yA sthira prajJetUna jIvAcI jIvakaLA anubhavAsa yete, ANi jiMkaNArI vastu jIva Ahe ANi to amRta Ahe he pratyayAsa yete. mhaNUna azA yA jIvAcyA amara bhAvanelA, vIra bhAvanelA, zAMta bhAvanelA anaMta praNAma asota. [sanmati : AcArya zrI vizeSAMkAvarUna] Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravaMtoM ke dRSTi meM AcArya zrI divyajJAnI hote 1935 sAla madhIla eka satya ghaTanA 1930 me 8 rojI mahAtmA gAMdhIMnA briTizAMnI aTaka kelI. tyAmuLe solApurAtIla sarva janatA saMtApalI. tIvra AMdolana surU jhAle. mAjhe hutAtmA mitra mallappA dhanazeTTI Adi pakaDale gele. mAjhyAvara cAraMTa hoteca. mI bAhera bhUmigata rAhUna kArya karU lAgalo. zrIzaila yethe bhilla lokAMmadhye sahA mahine rAhilo. taseca gulabargA, kolhApUra, kokaNa prAMtAta jAvUna beLagAvalAhI gelo. june beLagAvAta asatAMnA tethIla jinamaMdirAmadhye zrI AcArya zAMtisAgara mahArAja yAMcyA saMghAce vAstavya hote. tyAMcA upadeza aikaNyAsa dararoja jAta hoto. sumAre ekA mahinyAnaMtara upadeza saMpalyAvara kAnaDImadhye AcArya zrI malA bolAvUna mhaNAle, " kI bALa ! t kitI mahinyAMpAsUna Apale jIvana lapUna Thevalesa paraMtu AtA veLa saMpalI Ahe. tU nirdhAsta ApalyA janmabhUmIsa jAvU zakato." tyAnaMtara mI solApurAsa Alo. mAtra AcArya zAMtisAgara mahArAja yAMce vAkya ajUnaparyaMta mAjhyA kAnAvara guMgataca rAhile Ahe. kharokhara AcAryazrIMnA he gupita kaLaMle kase ? he AjaparyaMta gupitaca rAhile Ahe. AcAryazrIMnI kuMthalagirI yethe yamasallekhanA ghetalyAvara tIna veLA jAvUna darzana karUna Alo. tyAMcA majavara prasAdapUrNa AzIrvAda hotA yAta zaMkA nAhI. tyAmadhye malA dhanyatA vATate. sidrAmAppA phulArI mAjI nagarAdhyakSa, solApUra hIraka jayantIprasaMgI AlelyA zubhabhAvanA (14 jUna 1952) 'aseca RSI AmacyA dezAcyA AtmyAcI mUrtimaMta pratIke hota.' -sara rAdhAkRSNan (tatkAlIna) uparASTrapatI, bhArata 'AcAryazrIMce jIvana kevaLa tyAMcyA anuyAyIMnAca navhe tara sAr2yA sArvajanika kAryakartyAMnA preraNA deNAre Ahe. yA zubhaprasaMgI tyAMcyA caraNI mAjhI AdarAJjali arpita karato.' -jI. vhI. mAvaLaNakara adhyakSa, bhAratIya lokasabhA 'zuddha ANi pavitra puruSa maga to koNatyAhI dharmAcA aso, koNatyAhI siddhAntAsa mAnaNArA aso, to viziSTa samAjAta vA jAtIta janma gheUnahI tyA samAjAcA kiMvA jAtIcAca kevaLa asata nAhI. azA thora vibhUtI mAnavajAtIlAca hitakara asatAta. AcAryazrI azAca mahAn saMtAMpaikI eka Aheta. ahiMsA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ANi bhUtadayA yAMnI otaprota asalele tyAMce jIvana AmacyApuDhe asA jvalaMta Adarza Thevate kI je AmhA sarvAMnA anukaraNIya Ahe. heca satpuruSa AmhAlA khar2yA mArgAne neNAre asatAta.' - sara em. caMdrazekhara ayyara nyAyAdhIza, suprIma hAyakorTa, dillI 'ase saMta prakRtIce satpuruSa zraddhelA ANi AdarAlA pAtra Aheta.' -Asapha alI bhAratIya rAjadUta, svitjharlaMDa 'vizvabhrAtRtvAcI sthApanA, prema va ahiMsecA pracAra yAsAThI hoNAr2yA pratyeka prayatnAce mAnavatApremI mANasAne svAgata kele pAhije, itakeca navhe tara tyAsa sahakArya kele pAhije. AcAryazrI ciraMjIva hovota va premAcA saMdeza sarvatra pasaro.' -zrI. raMganAtha divAkara bhUtapUrva kendramaMtrI va rAjyapAla, bihAra zAMti va ahiMsA yAMcA prasAra karaNAr2yA AcAryAMcyA caraNI mI zraddhAJjalI samarpita karatAnA svataHlA dhanya samajato. mAjhI icchA Ahe tyAMce anuyAyI tyAMce mahAn udAharaNa DoLyAMpuDhe ThevUna jIvanAcA mArga AkramatIla ANi bhAratAlA punaH prAcIna zreSThatA va zAMtI, samRddhI miLavUna deNyAta sahAyyaka hotIla. -zrI. Ara. ke. sidhyA ___kendriya rAjyamaMtrI, gRhakhAte 'vizvamaitrI, bhrAtRtva va vizvazAMtI yAMce pratIka zrI AcArya zAMtisAgara mahArAja mAnava jAtIce je AdhyAtmika kalyANa sAdhaka Aheta tyAsaMbaMdhI koNa aparicita Ahe ? AjacyA kaThINa samayI AcAryazrIMcI gaMgesArakhI pavitra va niHspRha vANI kevaLa AtmoddhArakaca navhe tara samAjaghAtaka pravRttIMnA rokaNyAsa siddha jhAlI Ahe. kevaLa jAtivizeSAsAThI navhe, samasta mAnava jAtIsa tI lAbhadAyaka Ahe. AcAryazrIMcyA caraNI zraddhA va bhaktI pradarzita karUna tyAMnA dIrghAyUcI kAmanA karato.' -nA. mizrIlAla gaMgavAla mukhyamaMtrI, madhyabhArata __'bhAratAcyA punarutthAnAce zreya jara koNatyA dharmAlA dyAyace asela tara te jainadharmAlA va tyAtUna utpanna jhAlelyA mahAn saMtAMnAca dile pAhije. ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya va aparigraha yAMce siddhAnta rASTrapitA gAMdhIjI svataMtratA va janataMtravAda yAMcyA prAptIsAThI amalAta na ANate. tara te kevaLa aspaSTa va agrAhya ase AdarzamAtra rAhile asate. ANi te aMmalAta Ale yAce kAraNa sarva jaina saMtAMce nirmaLa jIvanaca hoya. Amace saubhAgya Ahe kI azA satpuruSAMce mukuTamaNI AcAryazrI zAMtisAgara vidyamAna Aheta va tyAMcI 81 vI hIrakajayaMtI bhAratAta sAjarI hota Ahe. DaoN. paTTAbhi sItArAmayyA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravaMtoM ke dRSTi meM Apale rASTrapitA mahAtmA gAMdhIMnI jyA satya-ahiMsecA rAjanItImadhye adbhuta prayoga karUna eka camatkAra ApalyA DoLyAdekhata karUna dAkhavilA tyAcI pUrNa pratiSThA ApalyA mahAna jIvanAta karaNAre je mahApuruSa niraMtara tyA tattvAMkaDe AmhAsa prerita karatAta te vaMdanIya hota. malA AzA Ahe AcAryazrI zAMtisAgara yAMcyA mahAna jIvanApAsUna jaina samAja preraNA prApta karIla va rASTrAcyA ekA mahAna AvazyakatecI pUrtI karIla. -nA. brijalAla biyANI arthamaMtrI, madhyapradeza prAtaHsmaraNIya paramapUjya cAritra cakravartI preSaka : AcArya 108 zrI dharmasAgarajI mahArAja Apake darzana kA saubhAgya saba se pahale mujhe gRhasthAvasthA meM jayapura, iMdaura, siddhavarakUTa Adi sthAnoM meM prApta huaa| para antima darzana mujhe kSullaka avasthA meM hue| jaba gurudeva 108 zrI caMdrasAgarajI mahArAja Apake darzanArtha kuMthalagirI padhAre the| Apake sAtha vizeSa samparka to na ho sakA para Apake vyaktitva, tyAga aura tapasyA se maiM itanA prabhAvita huA ki zIghra hI Apake paTTaziSya svargIya guruvarya 108 zrI vIrasAgarajI mahArAja se maiMne digambarI dIkSA dhAraNa kI aura kalyANamArga para agrasara ho skaa| jaba ApakI jIvanI ko paDhate haiM to caturtha kAla meM jinakalpI sAdhu ke jIvana meM jo bAteM hotI haiM va jinakA digdarzana yogabhakti meM hotA hai ve saba Apake jIvana meM dRSTigocara hotI haiN| saca pUchA jAya to hama zatAMza meM bhI pAlane meM asamartha haiN| vAstava meM ApakA jIvana eka alaukika jIvana thaa| Apane mokSa prApti ke hetu antaraGga va bahiraGga parigraha kA tyAga kara parama digambaratva dhAraNa kiyA, jo khyAti, lAbha, pUjA, bhoga, AkAMkSA Adi saMsAra sAgara meM DubonevAlI pravRttiyoM se dUra rahakara parama utkRSTa mokSa puruSArtha kI sAdhanA meM sadA nirata rahe ho| Apa svayaM jJAna, dhyAna va tapa meM sadaiva rata rahate the| Apane pUrva AcAryoM ke pada cinhoM kA anusaraNa karake vartamAna samaya meM saikar3oM varSoM se lupta vizuddha munimArga ko pragaTa kiyaa| AcAryoM ke chattIsa guNoM kA varNana jaisA Agama meM pAyA jAtA hai usameM Apa pAragAmI the| svayaM paMcAcAra kA pAlana karate the aura apane ziSyoM se pAlana karavAte the aise parama yogI samrATa AcArya pravara mahArAja ! Apake punIta caraNoM ma merA siddha bhaktipUrvaka zata zata vaMdana (namostu) / merI bhI antaraMga antima bhAvanA yahI hai ki sAdhu jIvana ke isa paryAya kA parama lakSya samAdhimaraNa hai gurumUle yatinicite caityasiddhAntavArdha sadoSe / mama bhavatu janma janmani saMnyasana-samanvitaM maraNaM // vahI mujhe bhI prApta ho| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AcArya zrI svayaM eka saMsthA paramapUjya jagavaMdanIya sva. AcArya zrI zAMtisAgarajI ke caraNoM meM trikAla namostu 3 va sanamra bhAvoM se zraddhAMjali samarpita hai| ___ pUjya AcArya zrI svayaM eka samAdaraNIya vyApaka saMsthA the| unhoMne pUrvAcAryoM kI paramparA kI sthApanA kii| apane utkRSTa AcArazuddhi se digaMbaratva kI pratiSThA baDhAI / Apa ke upadeza se muniAryikA, aillaka, kSullaka, kSullikA Adi rUpa se prazasta tyAga kA pracalana pravAhita huaa| vidyamAna AcArya gaNa-sAdhugaNa aura tyAgIgaNa pUjya AcArya zrI kA sadA ke lie kRtajJa rhegaa| saMghastha muni zrI vinayasAgarajI, vijayasAgarajI, bharatasAgarajI, bAhubalIjI Adi sabakI savinaya zraddhAMjali hai| zikharajI caumAsA zraddhAvanata A. vimalasAgara Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAMjali pUjya prAtaHsmaraNIya dharma va jagaduddhAraka yugapuruSa bhArata saMta guruvarya AcArya cAritra cakavarti sva. zrI zAMtisAgarajI mahArAja ke caraNoM ko koTI koTI praNAma aura hRdaya kusumAMjali kRtajJatA-pUrvakArpaNa / dohA- "saba dharatI kAgaja karUM, / lekhanI saba bana rAya // sapta samaMdara syAhI karUM, / guru guNa likhe na jAya // 1 // vAtsalyArNava ! " yatkRpAlavamAtreNa / mUDhastyajati mUDhatAm // pAMtu vo guravo zAMtA / tApatrayanivArakAH // 1 // Apane gajapaMthA para dayArdratA se paMcANuvrata dekara merI AtmA ko punIta kiyA hai / dInoddhAraka !! zrI siddhakSetra kuMthalagirI para sallekhanA ke 15 ve upavAsa ke dina vAtsalyatA se saptama bramhacarya pratimA ko zubha AzIrvAda pUrvaka dekara pAvana kiyA hai, yaha anugraha bhava bhava meM isa dIna anAtha ke sAtha rhegaa| asAra duHkhamayI saMsAra kA svarUpa batalA kara AtmakalyANa ke sukhada mArga para dRDha karAkara "bAbAMno bhiU nakA, saMyama dhAraNa karA" isa amRtamayI abhayavANI se hI, va Apa ke vratAropaNa saMskAra se hI, mahAvrata ke bIja citta meM dRDha huye| aura " mahAna vidvAnatapasvI, svaparakalyANaka bAlabrahmacArI, niSkAma dInabaMdhu, bAhubalI (kuMbhoja) atizaya kSetroddhAraka, aneka gurukula saMsthApaka nirIha zramaNottama prA. pUjya zrI gurudeva 108 samaMtabhadrAcArya ke pAda mUla meM bhagavatI dIkSA kA pAtra Apane hI mujhe banAyA / sadA ke liye sukhada va zAzvat AnaMdadAyI aise ziva mArga meM mujha ko rAhI kiyaa| "mujhase haiM Apako aneka / Apase haiM mujhako hI eka" // "sadahA tere lAkhoM meM / maiM bhI hU~ eka dIvAnA // " gAthA- gurubhakti saMjameNaya, taraMti saMsAra sAyaraM ghoraM / chiNNaMti aThukamma, jamma Na maraNaM Na pAvaMti // 1 // he mahAna karuNArNava yuga puruSa !!! Apa phira eka bAra tIrthaMkara avasthA meM avatarita hokara anaMta bhavyoM kA uddhAra karate huye isa anAtha ko bhI tAro! taba taka ApakI caraNa smRti rahe !! isa maMgala bhAvanA se he bhArata saMta, paramapAvana purANapuruSa, munidhoddhAraka ugratapasvI, digaMbara jainAcArya! Apake caraNa smRti meM Apake hI caraNoMpara kRtajJatApUrvaka koTI koTI praNAma karake hRdaya kusumAMjali sAdara zrI siddhazrutAcArya bhakti se trikaraNa zuddhi se, namratA se arpaNa karatA huuN| AUM|| "prA. gurudeva zrI 108 samaMtabhadrAcArya" vinayAvanata ziSya "muni AryanaMdI" Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha Apase sadA prakAza milatA rahA sva. cAritra cakravarti AcAryavarya zrI 108 zAMtisAgarajI mahArAja ke maMgala smRti meM natamastaka hone meM maiM apanA parama saubhAgya samajhatA huuN| vAtsalyamUrti ! maiM 7 vI pratimAdhArI brahmacArI avasthA meM jaba ki, maiM kSullaka banU / aise siddha kSetra para Aye ho to tyAga kro| Atma kalyANa karo aura pUMchA ki 7 vI pratimA kinase lI? maiMne kahA AcArya vIrasAgarajI se lii| baDe vAtsalya bhAva se sAtha rakhakara pratikramaNa bhI sAtha hI kraayaa| Atma kalyANa ke lie muni vrata pAlane kA upadeza diyA / 2-3 bAra AhAra dene kA bhI bhAgya milaa| ___karuNAghana ! isa prema bhare sneha dRSTi se diye huye upadeza kA mere hRdaya para gaharA asara pddaa| jIvana sArthaka banAne kI bhUmikA Apane hI banA dii| yogAyoga se zrI A. 108 vIrasAgarajI mahArAja ke pAsa munivrata dhAraNa kiye / ApakI smRti meM mujhe cAritra pAlana kA sadaiva prakAza milatA rhaa| Apake caraNoM kI smRti maiM kabhI na bhuuluuNgaa| he mahApuruSa, munidharmoddhAraka ? merI AtmasiddhArtha kRtajJatApUrvaka Apake caraNoM meM zrI siddha zrutAcArya bhakti se vinayapUrvaka zatazaH praNAma hai / namostu, namostu, namostu / vinamra muni padmasAgara (cAturmAsa sammeda zikharajI) jIvitapreraNA zrI 108 ajitasAgarajI mahArAja paramapUjya prAtaHsmaraNIya vAtsalya guNadhArI cAritra cakravartI 108 AcArya zrI zAntisAgara mahArAjajI ke parama punIta darzanoM kA lAbha sarvaprathama saubhAgya se mujhe kavalANA grAma meM prApta huA thA / yadyapi maiM Apake caraNa sAnnidhya meM mAtra tIna cAra divasa hI raha sakA, kintu utane alpa samaya meM hI mujhe jisa apUrva zakti kA saMcaya huA thA usakA zabdoM dvArA aMkana karanA isa jaDa lekhanI kI zakti ke bAhara kI bAta hai| " deva ? tvadratacetasaiva bhavato bhUyAt punardazanam " isI Antarika bhAvanAnusAra yama sallekhanA ke avasarapara siddhakSetra kunthalagirI meM punaH Apake pavitra darzanoM kA lAbha prApta huaa| aura aMtima sallekhanA taka maiM vahAM rhaa| vaha sallekhanA kA apUrva dRzya tathA ApakA Atmabala, adbhuta dhairya, Atmazakti kA vilakSaNa AviSkAra zarIra ke prati nispRhatA, AtmanirIkSaNa evaM AtmadhyAnAdi ke anupama prabhAva kI mahimA ko likhane meM maiM usI prakAra asamartha hU~ jisa prakAra lekhana kalA se anabhijJa, mUka bAlaka apane manobhAva vyakta karane meM asamartha hotA hai| pratidina hajAroM bhavya prANI Apake paramapunIta darzana kara Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravaMtoM ke dRSTi meM 61 "" apUrva saMpAdana kara prasanna hote the / " Daro mata, saMyama dhAraNa kara yaha antima sandeza Aja bhI mere karNo meM gUMja rahA hai| isa maMtra ko paDhane sunane evaM cintana karane se hRdaya meM dharma aura zakti sphurAyamAna ho uThatI hai / vartamAna kAla ati nikRSTa kAla hai / isameM bhogalipsA, dhanalipsA, yazolipsAdi aneka avaguNoM se samanvita manuSyoM kA hI bAhulya dekhA jAtA hai / ataH isa zraddhA evaM cAritrahIna yuga meM zraddhA aura cAritra ko dRDha karanevAle AcAryapraNIta grantha hI mokSamArga kI nirdoSa pravRtti meM sahAyaka ho sakate haiM / ataeva divaMgata AtmA ne apanI atyanta dUradarzitA se hI mAno isa saMsthA kI sthApanA karAI hai / samIcIna grantha prakAzana ke mAdhyama se hI jIvoM kA lokottara hita ho sakatA hai / jaisA bhagavat vANI kA apUrva mahAtmya darzAte hue kundakundAcAryoM ne kahA hai ki, jiNa vayaNaM mo saha miNaM, visayasuha vireyaNaM amida bhUdaM / jaramaraNa vAhi veyaNa khayavaraNaM savva dukkhANaM // 76 // bhAva yaha hai jyoM vacana hI auSadhi hai tathA vahI aisA amRta hai jisase sarvAMga meM apUrva sukha prApti hotI hai / isa auSadhi ke sevana se indriya sukharUpI mala nikala jAtA hai; tathA janma-maraNa rUpI vyAdhiyoM se utpanna huI vedanA evaM anya saba duHkhoM kA nAza ho jAtA hai / advitIya mahApuruSa AcArya zrI ne isa saMsthA kI sthApanA kara mAtra jinavANI kA uddhAra hI nahIM kiyA to balkI saikaDoM mithyA mArgoM meM bhaTakate hue bhavya jIvoM ke lie eka prakAza stambha kA hI nirmANa kiyA hai / ataH saMsthA ke vyavasthApakoM se hamArA yaha kahanA hai ki AcArya zrI ne jisa abhilASA ' evaM vizvAsa se Apa logoM para yaha kArya choDA thA use dRSTi meM rakhate hue Apako isa raupyamahotsava ke zubhAvasara para dRDha saMkalpa karanA cAhie ki dhauvya phaNDa ko sthAyI rakhate hue mAtra usakI Aya se hI prativarSa mahArAja zrI kI puNyatithi ke zubha avasara para kamase kama eka grantha kA prakAzana avazya hI kreNge| guruoM kI AjJA evaM manobhilASA kI pUrti karanA hI bhakti kA saccA dyotaka hai / zrI AcArya caraNoM meM bhaktipUrNa zatazata vaMdana / 3 guNanidhi ratnakoSa ke caraNakamaloM meM muni zrI 108 abhinaMdanasAgarajI AcArya zrI 108 dharmasAgarajI saMgha chattIsa guNa samagge paMcavihAcAra karaNa saMdarise / sissANuggaha kusale dhammA iriye sadA vande ||2|| vartamAna yugameM munidharma ke mArgadarzaka AcArya zrI zAMtisAgarajI mahArAja ke caraNakamaloM meM trivAra namostu | Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AcArya zAMtisAgarajI mahArAja saMsAra samudra se tairane ke liye pota ke samAna the / saMyama rUpI bagIce ko harA bharA rakhane ke liye suyogya mAlI ke samAna the| ratnatraya ke joharI the| cAritra ke cakravarti the / ziSyoM ko suyogya cAritravAn banAne ke liye suyogya kalAvAna mAnasavijJa the / janma maraNa ke rogoM ko miTAne ke liye catura vaidya ke samAna the| Apane aneka muniratnoM ko janma diyaa| AcArya vIrasAgarajI, zrI caMdrasAgarajI mahArAja,. sudharmasAgarajI, kunthu sAgarajI, nemisAgarajI, pAyasAgarajI ityAdi / ziSyottama AcArya zrI vIrasAgarajIne A. mahAvIrakIrtijI, AcArya zivasAgarajI, AcArya kalpazrutasAgarajI, AcArya dharmasAgarajI i. aneka tyAgIyoM ko mokSamArga meM lgaayaa| praziSya AcArya zivasAgarajI ne zrI jJAnasAgarajI, zrI ajitasAgarajI ityAdi aneka ziSyoM ko mokSamArga meM lagAyA / AcArya dharmasAgarajI ne muni puSpadantasAgarajI Adi aneka tyAgIyoM ko saMsAra jaMgala se bacAyA / dekho ratnoM kI khAna se ratna hI paidA hote haiN| vartamAna meM bhI cAhe tyAgI varga ho yA gRhastha varga ho AcArya zrI ke batAye mArgapara caleMge to. apanI apanI AtmA kA anveSaNa kara paaegeN| nahIM to isa saMsArarUpI marusthala meM pyAse maranA paDegA,. isa mahAna jaMgala meM bhaTakanA paDegA, isa samudra meM DUbanA paDegA, ina karmarUpI coroM se svabhAvarUpI dhana ko luTAnA pddegaa| kaisA kalyANa hogA ? Aja kA mAnava tyAga mArga se kosoM dUra jA rahA hai, rAta meM khAnapAna karanA, hoTalo meM abhakSya kA khAnapAna karanA / jyAdA kyA kahe ? ahiMsA ke pujArI Adi kA nAma dharAkara aMDe-mAMsa-zarAbAdi kA bhI prayoga cAlU ho gyaa| parivAra niyojana karAnA, veSabhUSAdi meM videziyoM kI nakala karanA / kaise kalyANa hogA? dharmalAbha ke pUrva meM bhI itanI dharmAbhimukhatA to honI hI cAhie / AcaraNa zuddhi vicArazuddhatA ke lie poSaka hI hotI hai / aMtarmukha dRSTi banevinA samyagdarzana kI prApti kaise hogI ? samyagdarzana ke binA. samyagjJAna aura samyakcAritra kaise hogA ? jyAdA kyA kahUM ? AcArya zrI guNoM ke bhaMDAra the, unakA guNAnuvAda gAna meM merI zakti nhiiN| unakA AtmA zIghra hI manuSya paryAya pAkara bhavya jIvoM ko mokSamArga dikhAte hue mokSa pdhaare| ___ maiM AcArya zrI ke caraNoM meM zraddhAMjali samarpita karate hue atyaMta prasannatA kA anubhava na karatA huuN| OM jaya AcArya zrI zAMtisAgarajI mahArAja kA nAma lete hI AtmA prasanna ho jAtI hai| hama choTe the to eka daphA murenA meM AcArya zrI ke darzanArtha phuNce| vahAM baDI dUra dUra se loga Aye the / mahArAjajI kI zAstra sabhA meM hajAroM janatA dharmalAbha uThAtI thii| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 vicAravaMtoM ke dRSTi meM Aja jo samasta bhArata varSa meM 100-125 muni dikhAI de rahe haiM vaha saba unhIM ke vihAra karane ke kAraNa ho skaa| AcArya mahArAja ko dekhate hI merI rucI badala gaI aura socatA thA aisA kaba samaya Ave ki 'maiM bhI isa prakAra samyak cAritra dhAraNa kruuN'| AtmA jAgrata ho gaI aura nirNaya kara liyA ki saMsAra asAra hai aura eka Atma dRSTi hI lAbhadAyaka hai| isake zivAya mokSa kI prApti nhiiN| maiM ina zabdoM ke sAtha AcArya zrI ke caraNoM meM zraddhAMjalI arpita karatA huuN| zrI zAMtinAtha digambara jaina maMdira AcArya kalpa jelaroDa, ArA (bihAra) muni sumajisAgarajI mahArAja je bhavajaladhi jihAja pa. pUjya zrI AcAryavara! Apane isa paMcamakAla meM bhI lupta-prAya digambara nigraMtha liMga ko, jo ki mokSa kA sAkSAt kAraNa hai uttara bhArata, dakSiNabhArata meM prasAra kara mahAn uyakAra kiyA haiN| jisase mumukSuoM ko pAvana munI darzana kA tathA AhAradAna dharmopadeza Adi kA lAbha ho rahA hai| tathA Apake upadeza se prabhAvita hokara vratI mahAvratI ratnatraya saMskAroM prApta kara isa bhava tathA parabhava ko sudhAra rahe haiM / yaha apUrva dena parama pUjya prAtaHsmaraNIya 108 AcArya zAMtisAgarajI kI hI hai| hama logoM kI sadbhAvanA hai ki vo pavitrAtmA sAkSAt tIrthakara hokara anekoM ko mokSa pathapara lagAkara zAzvata lakSmI kA lAbha kreN| hama unake punIta caraNoM meM zubha zraddhAMjali arpita karate haiM / madhuvana 108 muni suvratasAgara (hajArI vAga) [saMgha pU. 108 A. vimalasAgarajI mahArAja ] AtmadhyAna magna ___ isa yuga ke eka Adarza sAdhu guruvara 108 AcArya zrI zAntisAgarajI ne AjIvana uttama sAdhanA kI aura antima dinoM meM yama sallekhanA grahaNa karake eka mahattva pUrNa Adarza upasthita kiyA hai| AMkhoM kI jyoti kSINa honepara hI saMyama kI virAdhanA na ho isa uddeza se ucita samaya para sallekhanA grahaNa kI tathA antima samaya taka atyanta bhaktipUrvaka AtmadhyAna meM lIna rahate hue isa nazvara deha kA tyAga kiyaa| aise mahAna yogI ke liye maiM bArambAra bhAvabhaktipUrvaka zraddhAMjali arpita karatA huuN| muni zrI vIrasAgara (A. vimalasAgarajI ke ziSya) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha yadi akSuNNa rakha sake parama pUjya prAtaHsmaraNIya AcArya zrI ke prazasta mArga ko hama akSuNNa rakha sakeM yahI saccI gurubhakti hai / jinadharma kI aura jinavANI kI sevA hai / hArdika kAmanA hai ki vaha sAvadhAnatA kA sAmarthya banA rahe / AcArya zrI ke caraNoM meM trikAla namostu 3 / muni vAsupUjya (pa. pU. 108 AcArya mahAvIrakIrtijI mahArAjajI ke ziSya / tyAgaparaMparA ke prarvataka pUjya zrI 108 AcArya zAMtisAgarajI mahArAja jaba saMgha sahita caurAsI mathurA meM padhAre the taba sarva prathama maiMne unake darzana kiye the / usa prathama darzana se hI mere hRdaya meM vairAgya utpanna ho gyaa| tadanantara jayapUra ke cAturmAsa meM cAra mAha taka saMparka meM rahane se merA vairAgya bhAva aura bhI sudRDha ho gayA / Aja digambara samAja meM karIba 100 muni aneka AryikAe~ tathA brahmacArI gaNa hai yaha saba unhIM kA prabhAva hai| unhIM kI kRpA se sarvatra muniyoM kA nirvirodha vihAra hotA hai| una pUjya AcArya zrI ke caraNoM meM merI namra zraddhAMjali haiN| cAturmAsayoga, varNIbhavana, sAgara muni jayasAgara sAdhakottama pU. 108 AcArtha zrI ke viSaya meM jitanA bhI kahA jAya thoDA hai| unakI sAdhanA apUrva rahI hai / ve sAdhakottama the / dRSTi saMpanna the| niraticAra caritra pAlanA meM sadA hI sAvadhAna the| unakI pavitra AtmA ko savinaya namostu muni arahasAgara vaMdo meM jinavIrako-saba vidhi maMgalakAra / zrI zAMtisAgara-bhavi jIvana sukhakAra / zraddhAvanata muni sudharmasAgara caumAsA khAniyA, jayapUra. ziSya zrI AcArya 108 mahAvIra kIrtijI mahArAja pU. AcArya zrI ke sahajodgAra saMsmaraNIya hote the| 'hameM apanI AtmA ke sivAya para padArtha kI koI cintA nahIM haiM / hama to hanumAnajI jaise haiM / jina kA maMdira gAMva ke bAhara hotA hai| gAMva ke jalane se hanumAnajI kA kyA bighaDatA haiN| saMsAra kA Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 vicAravaMtoM ke dRSTi meM kucha bhI ho jAya hameM usakA kyA Dara ? aura se nahIM, kevala jinavANI kA Dara avazya haiM / kabhI kisI prakAra se mArga kI nirAdhanA na ho|' AcArya zrI kI mahattA ratnatraya ke abhivyakti meM thI jo ki Adarza svarUpa thii| AcArya zrI ke caraNoM meM sAdara zraddhAMjali samarpita ho ?' muni sambhavasAgara muni bAhubalI sAgara yadi avatAra na hotA ? yadi AcArya mahArAja kA isa prazAMta aura Adarza rUpa meM isa bhArata bhUmi meM avatAra na hotA to digambara jaina muni ke darzana asaMbhava hote / AcArya zrI ke caraNoM kI smRti meM sAdara namostu / AcArya zrI kI puNyasmRti aisI ho jisase Atmonnati ke lie prakAza milatA rahe aura vairAgya bhAva jAgRta hotA rahe / muni zrI bhavyasAgara [caumAsA akalUja] pavitra-jIvanI (muni zrI 108 namIsAgarajI AcArya zrI 108 mahAvIrakIrti dvArA dIkSita) maiM parama pUjya AcArya zrI 108 zAMtisAgara mahArAja kI jIvana gAthA se prabhAvita huuN| unake nAma se sthApita zrI zAMtisAgara anAtha chAtrAzrama zeDavALa (mhaisUra ) isa Azrama meM maiM paDhA huuN| jaba maiM bAlyavasthA meM paDhatA thA taba unakI samAdhi zrI siddhakSetra kunthalagiri para huii| Azrama ke vidyArthiyoM ko samAcAra sunakara bahuta duHkha huaa| - AcArya zrI kA janma caturtha jAtI meM huaa| AcArya zrI kI pavitra jIvanI hamAre lie zraddhA kI vastu hai| isa mahA vibhUti ne jinadharma aura munimArga pracalita (prakAzita ) kiyA, jisakA hama jaise alpajJa kyA varNana kreN| unake smRti meM kRtajJatA pUrvaka koTizaH praNAma karake AdarAMjali arpaNa karatA huuN| parama zraddhAspada zrI 108 nemIsAgara mahArAja AcArya zrI kA darzana hameM bAlyavasthA meM hamAre gA~va meM (nakhAlI - rAjasthAna ) Aye the taba ho pAyA thA / isake bAda meM kabhI ApakA darzana nahIM mila sakA / AcArya zrI 108 mahAvIra kIrtIjI mahArAja ke samparka meM rahakara unhIM ke pAsa dIkSA lI / sva. pUjya AcArya zrI kI pavitra jIvanI hamAre lie zraddhA kI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vastu hai| thoDA bhI amata rasa kA pAna Ananda kA kAraNa hotA hai| agara ApakA avatAra bhArata meM na hotA to Aja muni dharma aura munimArga pracalita na hotaa| hama jaise alpajJa kyA varNana kare / Apake smRti meM kRtajJatA pUrvaka koTIza: praNAma karake Apake caraNoM meM AdarAMjali arpaNa karate haiM / trivAra namostu / mahAn AtmA zrImat paramapUjya guruvara ko zraddhAMjali kina zabdoM meM arpita karUM? nikRSTa paMcamakAla meM pUrA vizva adhibhauktika cakAcauMdha meM vyAkUla hai / AtmA se parAGmukha hai / viSaya kaSAyoM meM ghirA huA hai, svapara bheda vijJAna kI bAta se kosoM dUra hai aise kAla khaNDa se AcArya zrI kA jIvana adhyAtma kSetrameM daidIpyamAna sUrya ke samAna hI thaa| yuga puruSa mahArAja kI sAdhanA sAtizaya thii| amUrta tyAga bhAva mahArAja kI caryA meM mUrtimaMta bikharatA huA pratIta hotA thA / svAtma ciMtAmeM sadA sAvadhAnatA, paropakArameM sahajatA, pravRttimeM vItarAgatA, mUlottara guNoM meM naiSThikatA, samIcIna vyavahAra meM niDaratA Adi sAtizaya vizeSatAoM kA sahajahi smaraNa ho jAtA hai| ___Apake caraNoM kI bhakti bhaviSya meM bhI sadA banI rahe / ApakI mahAn AtmA ko trivAra namostu / causAmA, tAraMgAjI aillaka bhAvasAgara punIta caraNoM meM koTizaH praNAma AryikA 105 vizuddhamatI mAtAjI ApakA dhairya nirbhayavRtti aura gaMbhIratA ke viSaya meM aneka puNya kathAe~ sunI hai / Apane digaMbarI dIkSA lene ke uparAnta cAra pA~ca dina taka logoM ko AhAra vidhi kA parijJAna na hone ke kAraNa Apako AhAra kA lAbha nahIM milaa| kintu dhanya hai Apako jo Apane digaMbararUpI nabhomaMDala para sUryasadRza udita hokara apanI ratnatrayarUpI kiraNoM se bhraSTamArgI bhavyoM ko samIcIna mArga dikhAkara mokSamArga meM lgaayaa| anta meM tyAgIyoM se yahI AzIrvAda prApta ho ki AtmazAnti prApta ho, ratnatraya kI vRddhi ho, strIparyAya kA nAza ho aura anta meM samAdhipUrvaka maraNa ho|| AcAryavara ! Apake parama punIta caraNoM meM koTizaH namana ! dhanya ve mahAtmA zrI. pa. pUjya yogIndra cUDAmaNi siddhAMta pAraMgata dharmasAmrAjyanAyaka vizvavaMdya cAritra cakravartI zrI 108 AcArya zAMtisAgarajI mahArAja jI se bheMTa pahale iTAvA yA murainA meM huI / jaba mahArAjajI kA Agamana Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 vicAravaMtoM ke dRSTi meM huA to hamAre gAMvake pitAjI aura anya loga bailagADI lekara darzanArtha padhAre so mahArAja ke pAsa jAkara niyama va anya gRhasthoM ko tyAga vrata dilavAe / dubArA darzana dehalI meM hue / yaha mujhe bahuta yAda hai| cA. ca. AcArya 108 zrI mahAvIrakIrti mahArAja ke sAtha meM AcArya zrI zAMtisAgarajI mahArAja ke gAMva meM bhI pdhaare| bhojagAMva meM jAkara ke AcArya mahArAja kI janmabhUmi ke darzana kie va anya gAvoM meM jAkara ke jahA~ para mahArAja tapa dhyAna karate the una guphAoM ke darzana kie jina guphAoM meM mahArAja ke upara eka sarpa kA upasarga huA thaa| usa guMphA ko bhI dekhaa| maiM zrI 1008 zrI 24 tIrthaMkara bhagavAn se prArthanA karatA hU~ ki Acarya mahArAja svargoM meM jahA~ kahIM bhI ho jaldI se Akara isa paMcama kAla meM jaina dharma kA jhaNDA phaharAe~ jaisA pahale tIrthapravartakoM ne phaharAyA thA, aura hama logoM ko subuddhi deve / dhanya ve mahAtmA jinhoM ne apanI tapasyA se svayaM ko kRtArtha kiyaa| AcArya zrI ke caraNoM meM savinaya zraddhAMjali samarpita hoN| kSu. ratanasAgara cAturmAsa, jayapUra AcArya ziromaNi ! mujhe ApakA puNyamayI darzana jayapUra khAniyA meM jaba ApakA cAturmAsa thA usa samaya huaa| maiM svayaM usa samaya karIba 25 varSa kA thaa| merI yaha AMtarika bhAvanA hai ki Apa jaisI nirvikAratA-vItarAgatA banI rahe usameM hI paramArthatA hai / Apake caraNoM meM atyaMta bhaktibhAva pUrvaka Adara pUrvaka namostu / kSullaka sudarzana sAgara lADanUM (rAjasthAna) apUrva prakAza sva0 pUjya AcArya mahArAjajI ke smRtimeM prAcIna zAstroM kA jIrNoddhAra Adi kI yojanA sarAhanIya hai / prakAzana kI saphalatA cAhatA huuN| pU0 AcArya mahArAjajI se samAja ko jo prakAza prApta huA hai vaha apUrva hai / AcArya zrI ke prati sAdara zraddhAMjali vItarAga ke varavacana parama zAsta rasapAna / pIve prema baTAyake pAve kevala jJAna // jayapUra khAniyA kSullaka vardhamAnasAgara ziSya zrI 108 A. mahAvIrakIrtijI mahArAja Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha pUjyazrI he nirmala guru tumheM praNAma / he jJAnadIpa Agama praNAma / he zAnti ke mUrtimAna / zivapatha paMthI guru pramANa / kSullaka AdisAgara muni zrI kuMthusAgarajI dvArA dIkSita jayapUra, khAniyA prabhAvI vyaktitva kI gaharI chApa tyAga va zAntimUrti 108 sva. zrI AcArya zAMtisAgarajI mahArAja ke vyaktitva kI mere gRhastha jIvana meM amiTa chApa paDI aura yahI kAraNa hai ki maiM Aja kI sthiti meM pahuMca sakA huuN| maiM pUjya sva. zrI 108 AcArya mahArAja ko apanI hArdika zraddhAMjalI arpita karatA huuN| kSullaka jJAnasAgara sAgavADA (dAhoda) zraddhAsumana cAritra cakravartI zrI 108 AcArya pravara zAMtisAgarajI mahArAja; yadyapi hamako Apake pratyakSa darzanoM kA bhAgya nahIM milA, phira bhI deza ke khyAti prApta tyAgiyoM, vidvAnoM aura una sambandhI vipula sAhitya se yaha bhalI bhAMti vidita ho gayA hai ki Apa mahAn AtmA the| Apa se dharma, deza aura jAti ke uddhAra kA jo kArya huA, use jaina samAja saiMkaDoM pIDhiyoM taka smaraNa karatI rahegI isameM tanika bhI sandeha nhiiN| hama ApakI mahAn AtmA ko zraddhA ke sumana arpita karate hue apanA jIvana dhanya samajha rahe haiN| kSullaka zItalasAgara caumAsA, avAgaDha ( u. pra.) upavAsa-maharSi kSu. zAMtisAgara, A. vimalasAgarajI ke saMghastha pUjyAtipUjyairyatibhissuvaMdya, saMsAragaMbhIra-samudrasetum / dhyAnaikaniSThA garimAgariSThaM, AcAryavarya praNamAmi nityam // svarUpaniSTha sadA sAvadhAna AcArya zrI tapasyA meM bhI vizeSa sAvadhAna the| deha ke prati nirmamatA sAtizaya thii| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravaMtoM ke dRSTi meM Apane uttUragrAma meM kSullaka dIkSA lI thii| kSullaka dIkSA meM mithyAtva kA tyAga karAkara phira AhAra lete the / bhagavAn neminAtha kI nirmANa bhUmi meM Apane ailaka dIkSA lii| Apane paMcakalyANaka meM apAra janasaMkhyA samUha meM digambara dIkSA lii| samaDolI meM AcArya 'parameSThI ke rUpa meM auroM ke dvArA ApakI pratiSThA huI / paitIsa varSoM meM AcArya zrI ne kula milAkara 9338 dina upavAsa kie| arthAt unake muni jIvana meM 25 varSa evaM 7 mAsa anazana meM bIte haiN| Apane kaI upasargoM ko sahana kiyaa| Aja jo muni dharma unakA vihAra jo yatra tatra sarvatra ho rahA hai vaha saba ApakI hI dena hai / aise mahAn yogI ke lie maiM bArambAra bhAvabhaktipUrvaka zraddhAMjali arpita karatA huuN| tyAga tapasyA kI amaravela svasti zrI prAtaHsmaraNIya cAritra cakravarti AcArya zrI zAMtisAgara mahArAja ke ziSya zrI AcArya vIrasAgara mahArAja ke ziSya kSullaka sumatisAgara kI trikAla vandanA AcArya mahArAja ke paramparAgata caraNoM meN| saM. vi. 2489 vaisAkha badI ekama ke dina pUjya zrI ke karakamaloM ke dvArA basavA grAma meM ratnatraya dhAraNa kiyA thaa| jayapUra meM cAturmAsa huA usa vakta zrI AcArya mahArAja ke sAtha meM pAMca munirAja zrI 108 muni zrI vIrasAgarajI, zrI 108 muni nemisAgarajI, zrI 108 muni candrasAgarajI, zrI 108 muni kunthusAgarajI, zrI 108 muni sukhasAgarajI / kSullaka do zrI 105 jJAnasAgarajI aura 105 zrI yazodharajI the| AcArya mahArAja kA paraMparA ziSya-parivAra hI saba jagaha prApta ho rahA hai| una vItarAga digaMbara siMha vRtti ke dhAraka AcArya zrI kI amaravela baDhatI hI jA rahI hai| AcArya paraMparA ke ziSya zrI 108 AcArya dharmasAgara mahArAja sasaMgha jaina dharma kI dhvajA ko phaharA rahe haiN| yaha saba hI una AcArya zAntisAgara mahArAja kI hI vizva ke lie anamola dena hai| unake caraNa kamaloM ko hama punaH punaH smaraNa kara namostu karate hai aura zraddhAMjali arpita karate haiN| choTA divANajI kA maMdira, lAlajI sAMDa kA rAstA kSu. sumatisAgara cAturmAsa, jayapUra ve guru mere mana baso ? pa. pUjya AcArya mahArAjajI ne jaina dharma para AI huI glAni ko dUra karane kA prayAsa kiyA hai| dharmapracAra aura dharmaprasAra kiyA hai| unakA guNa gaurava, cAritra, tapazcaraNa, dharmaprabhAvanA Adi kAryoM kA jitanA varNana kare utanA thoDA hI hai| hama jaise pAmara kyA varNana kare? Apane kitane hI jIvoM kA kalyANa kiyA unheM sanmArga dikhAyA / unameM se maiM bhI eka upakRta huuN| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha Apake solApUra, kuMthalagirI meM darzana ho pAye, mere bhAva umar3a Aye / ApakI zAMtamudrA tapazcarya punIta prabhA dekhate hI "dhanya dhanya zreSTha guru" aise zabda sahaja hI bAhara Ae / caraNa sparza kara, darzana kara vahIM maiMne AjIvana brahmacarya pUrvaka rahane kA saMkalpa kiyaa| AcArya zrI ke AzIrvAda se hi Aja yaha pada prApta ho sakA hai| Aja jo sAdhuvarga dikhatA hai, so ApakI hI kRyA hai| Apake caraNa dvayako hamArA koTI praNAma ho / ve gurU mere mane baso, mere harahuM pAtaka-pIra // kSullaka 105 jayakIrti mahArAja caumAsA (akkalakoTa) ratnatrayadhArI samyagjJAna zraddhA ke dhArI AcArya zrI zAMtisAgarajI, aisI amiTa chApa hRdaya para unake darzana se aMkita huI ki sAhitya darpaNa tathA A. vasunaMdI kI mUlAcAra kI vRtti ke anusAra maiM aise mahApuruSa ko parameSThI kahane meM saMkoca nahIM karatA huuN| iMdaura, ratalAma, mAMgI tuGgI Adi sthAnoM meM jo AcArya zrI ke samAgama aura upadeza zravaNa Adi kA parama suavasara milA, vaha prAkRtika zAMtiloka meM nivAsa karane ke tulya thA / "sArI duniyA gaI najara se gujara / terI zAnI kA koI vazara na milA // " maiM sabhakti namaskAra pUrvaka zuddhAtma camatkAra pUrNa mahAtmAjI ko zraddhAMjali samarpaNa karatA huuN| kSullaka siddhasAgara mojamAbAda. AdarzarUpa apUrva jIvana paramapUjya AcArya zrI ke smRti meM zruta saMkalana eka mahattvapUrNa ghaTanA hai| paDhakara prasannatA huii| pU. AcArya zrI kA vyaktitva-anubhava-tyAga-tapasyA apUrva thii| vaha hamAre lie Adarza svarUpa haiM / lokavaMdya vibhUti ke lie hamArI sAdara zraddhAMjali haiM / AryavratI akalaMka svAmI caumAsA, mahiSa vADagI-mhai sUra sTeTa sahaja prazna kA sahaja aura mArmika uttara pU. AcAryajI se aMtima samaya meM pUchA gayA / kyoM mahArAjajI abhI kisakA dhyAna kara rahe ho| muninAtha se uttara milA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravaMtoM ke dRSTi meM 71 hameM apanI AtmA ke sivAya aura koI para padArtha kI cintA nahIM hai / mokSa puruSArthI-ratnatraya saMpanna AtmA ko sAdara zraddhAMjali / kSu. 105 siddhamatI caumAsA, sammeda zikharajI AtmavikAsAcyA mArgAvara agresara digaMbara pUjya AcAryavara ! ApaNa zuddhAtmapadaprAptIsAThI aMtaraMga va bahiraMga parigrahAcA tyAga karUna vizuddha digaMbaratvAcA aMgIkAra kelA. A. kundakunda samantabhadrAdikAMcyA pAvalAvara pAUla TheUna AtmavikAsAcyA sAdhanemadhye agresara rAhilAta va samIcIna digaMbaratvAcA Adarza kalikAlAmadhyehI samora ThevalAta ! ApalA apAra anugraha Ahe ! ApalyA pAvana caraNI trivAra vandana ! zrI kSu 105 zrI ajitamatI ammA mu. rukaDI, ji. kolhApura sabake Adarza pa. pUjya cAritra cakravarti AcArya zAMtisAgarajI mahArAja jI ke punIta caraNoM meM savinaya kRtajJatA pUrvaka hArdika kara smRti-kusumAJjali dvArA zatazatavandana evaM namostu / digambara AmnAya ke pratibhAzAlI mahAmuni bhadaMta AcArya zrI zAntisAgarajI Adhunika kAla meM yogiyoM ke navajanma dAtA hai| ___AcArya zrI kA ujjvala jIvana hI sabako nyAya, nIti, kSamA kA prakAza pradAna karatA thA / apane ziSyoM ke prati zAsana kArya meM ApakA kabhI bhI pakSapAta, adekha sakhA bhAva, anIti, anyAya kA lavaleza nahIM hotA thaa| isa hetu se hI ve svayaM aura unake ziSya AtmadhyAna, zAstra adhyayana Adi Avazyaka kriyAoM meM satata sajaga rahate the / ___lambe lambe upavAsoM ke bAda AhAradAna meM ajJa puruSa dvArA prakRti ke pratikUla padArthoM ke die jAne para bhI Apa kSubdha nahIM hote the, yaha Apake jIvana tapobala ke kAraNa Apake antaraMga meM eka adbhuta aura advitIyatA thii| jisake kAraNa saMsArika prANiyoM ko zArIrika, mAnasika, Arthika, svAbhAvika, laukika, alaukika, pAramArthika sabhI zaktiyA~ evaM yogyatAeM binAbArtAlApa kie svataH mila jAtI thI / duHkhIyoM ko to ApakA darzana amRtakA pATha thA / sahajahi smaraNa hotA hai / "zazi zAMta kiraNa tapa haraNa heta svayameva tathA tuma kuzala deta / " Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 he gurudeva ! yahI prArthanA hai ki jaise Apa mithyAdhyavasAyoM se vizrAnti pAkara vizeSa rUpa se naisargika svabhAva: ko prApta ho ge| vaha zakti mujhameM AjAe / aise mahAmunirAjajI ke caraNoM meM namra zraddhAMjali arpaNa hai / A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha satasAhasa pauruSa nirbhayatA, dRDhatA aura kArya tatparatA / indriya vijaya aura dharma ahiMsA, meM na kahIM thI kAyaratA // vilakSaNa yogAyoga parama pUjya AcArya zrIMcyA janma zatAbdIcA kAla va saMsthecyA raupya mahotsavAcA kAla yogAyogAne ekaca yeta Ahe. pU. AcArya zrIMcI janma zatAbdi mhaNaje tyAga-tapasyA- anubhava - ratnatraya dharma yAMcA mahotsava. yA utkRSTa nirmitAlA gheUna je karU te thoDe ! yA kAlakhaNDAmadhye azA mahApuruSAcA samAgama lAbhaNe he samAjAce paramabhAgya hoya. kolhApUra maTha 8 / 1 / 73 kSu. jayamatI mahArAjAMce caraNI maThAcI niraMtara bhakti rAhilI Ahe. Aja punaH atyaMta vinayAne trivAra namostu va zraddhAMjali arpaNa karatAnA dhanyatA vATate. paramArthI yugapuruSa zrI 108 cAritra cakravarti AcArya zAntisAgarajI mahArAja isa yuga ke parama tapasvI sAdhu the / unhoMne samasta bhArata meM vihAra kara digambara jaina dharma kA udyota kiyA hai / bhaTTAraka paTTAcArya lakSmIsena jaba ve saMgha sahita sAgara padhAre the taba maiM eka choTA vidyArthI thA / ataH unase adhika saMparka sthApita nahIM kara skaa| parantu usa samaya unake zubhAgamana para nagara meM jo ullAsapUrNa dhArmika vAtAvaraNa banA thA aura hajAroM kI janasaMkhyA meM unake jo sAragarbhita pravacana hote the vaha saba dRzya aba bhI A~khoM meM jhulatA hai / pUjya zrI kA Adeza pAkara unake nAma para jo jinavANI jorNoddhAra saMsthA sthApita huI thI / usakI rajata jayaMtI ke prasaMga para maiM svargastha AcArya pravara ke caraNoM meM apanI zraddhAMjali arpita karatA hUM / paM. zrI pannAlAlajI sAhityAcArya, sAgara. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 vicAravaMtoM ke dRSTi meM vartamAna sAdhusRSTi ke paramodyotaka AcArya parameSThI paramapUjya zrI zAMtisAgarajI mahArAja lokavandya vidvadvandyapAda paramapUjya AcArya zAMtisAgara mahArAja sAdhusamAja evaM zrAvakasamAja catuHsaMgha dvArA cAritracakravartI, yogIMdracUDAmaNi, AcAryaziromaNi Adi yathArtha padagarimAoM se vibhUSita isa zatAbdi meM sAdhuratna hue haiN| ve parama vItarAga evaM dhyAna svAdhyAya meM tatpara mahAtapasvI, ghora upasarga vijayI the| parISaha vijayI, mana-vacana-kAya evaM iMdriya damana karanevAle kaSAya-vijetA munIndra the / muniguNa unake caraNasAnnidhya meM baiTha kara zAMti lAbha karate the| AcArya mahArAja bhASAsamiti kA pUrNa pAlana karate hue parimita bhASI the| adhika bolanA unheM iSTa nahIM thA / AvazyakatAnusAra sArI bAta kahakara cupa ho jAte the| ghI, namaka, mIThA Adi rasoM kA parityAga unhoMne munidIkSA dhAraNa karane ke kucha samaya pIche hI kara diyA thA / unakI sabhI prakAra kI caryA aura nirmalabhAva caturthakAla ke nirmokSa dhyAnarata sAdhuoM ke samAna hi thA / ve mahAvivekI sAdhu parameSThI the| aise sAdhuratna ke prati merI anaMtAnaMta zraddhAMjali samarpita ho| zrI makkhanalAlajI zAstrI, morenA hama bhI munivrata dhAraNa kareM __ hamane gurudeva ke bArabAra darzanakA saubhAgya paayaa| usIke hI phalasvarUpa hama inake mArga kA anusaraNa kara rahe hai| merI yaha utkaTa bhAvanA hai hama bhI unake samAna mahAn digaMbara munivrata dhAraNa kare / AcArya zrI ke caraNoM meM bArabAra sASTAMga vandana karake ve mumukSu janoM ko cirakAla taka pathapradarzana kare aisI bhAvanA hRdaya se pragaTa karatA huuN| rA. ba. sara zeTha hukumacandajI, indaura vItarAga mArga ke prabhAvaka paramapUjya cAritracakravartI zrI. 108 A. zAMtisAgarajI mahArAja ke janmazatAbdi mahotsava ke upalakSya meM 'smRtigrantha' prakAzita karane kI yojanA samucita hai| AcArya zrI isa yuga ke sarvAdhika prabhAvazAlI tapasvI the / unake punIta darzanoM kA saubhAgya mujhe kaI bAra prApta huA / indaura meM sana 1934 meM AcArya zrI ke sasaMgha padhArane para mere pUjya mAtAjI dAnazIlA kaMcanabAI ne AjIvana brahmacaryavrata grahaNa kiyA thaa| dezake aneka prAntoM meM AcArya zrI aura unake pramukha evaM prabhAvazAlI ziSya di. jaina sAdhusamUha ke vihAra hone se samAja aura jana sAdhAraNa ke AcAra vicAra meM bahuta kucha sudhAra huA, muktimArga ke prati zraddhA kI bhAvanA vRddhiMgata huI, sAtha hI zramaNa saMskRtI ke aura vItarAga mArga kI prabhAvanA huI hai / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AcArya zrI kA vyaktitva lokottara thaa| unakI sAdhu ziSya paraMparA se unakI smRti cirakAla kAyama rahegI / AcArya zrI ke caraNa kamaloM meM isa pAvana avasara para merI vinamra zraddhAMjali hai / rA. ba. sara seTha rAjakumAra siMha, indaura punIta caraNoM kA sAnnidhya - parama saubhAgya prAtaHsmaraNIya dharma sAmrAjya nAyaka cAritracakravartI, parama taponidhi, yogIndra cUDAmaNi, paramapUjya AcArya zrI zAMtisAgarajI mahArAja isa yuga ke mahAnatama jJAna - cAritra kI vibhUti the / vartamAna meM AdhyAtmika unnayana kA mArga prazasta karanevAle advitIya sAdhu - ratna the / unakI kaThoratama tapazcaryA isa yuga kI eka Azcaryajanaka vijaya thI / isa kali kAla meM AcAryapravara kundakunda kI akSuNNa paramparA ke ve sAhasI saMvAhaka the / unheM dekhakara prAcIna maharSiyoM kI smRti punarjIvita ho uThatI hai / merA parama bhAgyodaya thA ki maiMne AcArya zrI kA aneka bAra nikaTa sAnnidhya prApta kiyA / bhA. digambara jaina mahAsabhA ke tatkAlIna adhyakSa ke rUpa meM paramapUjya AcArya zrI se sAmAjika dizA-bodha hetu Adeza prApta karane kA bhI anekoM bAra suavasara milA / unakI tvarita nirNaya-buddhi, yuktiyoM ba viveka pUrNa dIrgha cintana se gaMbhIratama saMkaToM va samasyAoM kA abAdhita suvidhAjanaka niSkarSa prApta kara AzcaryAnvita ho jAnA paDatA thA / vastutaH AcArya zrI alaukika adbhuta pratibhA ke puMja the / sva. pUjya AcArya zrI ne deza-vyApI dharma- dundubhi kA vyApaka udghoSa kiyA thA / unake ajamera padArpaNa para hameM nikaTa sevA kA bhI parama saubhAgya prApta huA thA / ajamera ke itihAsa meM yaha eka abhUtapUrva zubhAvasara thA / jisakI pAvana smRti Aja bhI jaina va ajaina samudAya para aMkita hai / paramapUjya AcArya zrI kA caraNa sAnnidhya samagra bhakta samudAya ke lie carama saubhAgya thA / dakSiNa bhArata se uttara bhArata meM muni vihAra kA mArga prazasta karanevAle Apa Adya munIzvara the / isa yuga meM muni saMsthA kA yazasvI saMsthApaka yadi Apa ko kahA jAya to koI atyukti nahIM hai / aise mahAna tapasvIratna RSirAja ke prati zraddhAbhakti samarpita karane ke liye eka smRtigrantha prakAzita karane kI yojanA svAgatArha hai / maiM paramapUjya AcArya zrI ke tapaHpUta pAvana caraNoM meM apanI vinamra zraddhA samarpita karatA hU~ / gha. zrI seTha bhAgacaMdajI jaina, raIsa, ajamera zraddhAMjali pU. AcArya zrI zAMtisAgara yAMce jIvana ApaNA sarvAMnA ekhAdyA dIpastaMbhAsArakhe mArgadarzana deNAre hote. tyAMcyA jIvanarUpI sAgarAtIla eka oMjaLa pANyAitake AcaraNahI ApalyA AyuSyAta atIva hitakAraka Tharela. seTha lAlacaMda hirAcaMda, muMbaI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravaMtoM ke dRSTi meM sAtizaya puNyazAlI mahAtmA paM. tanasukhalAlajI kAlA, muMbaI sva. pa. pU. cA. ca. zrI 108 AcArya zAMtisAgarajI mahArAja ke AdezAnusAra jaba hama unakA AzIrvAda lekara di. 5 - 12 - 49 ko sva. rASTrapati DaoN. rAjendraprasAdajI ke pAsa dehalI pahuMce taba sva. pa. pU. AcArya zrI ke prati pUrNa anurAga evaM bhakti pragaTa karate huve atIva prabhAva se pa. pU. AcArya zrI ko unhoMne apanA namostu nivedana karane ko kahA jo ki samasta di. jaina samAja ke lie mahAn gauravAspada thA / sva. AcArya zrI kI mahAn tapazcaryA tathA puNyabala se 'jainadharma' pracalita hiMdudharma se dRSTi se sarvathA bhinna tathA svataMtra dharma hai yaha ghoSaNA stra. paM. javAharalAlajI neharU ne apane patra di. 31-1-50 dvArA pragaTa kI / phalasvarUpa di. 24-751 ko bambaI hAyakorTa ne spaSTa jAhira kiyA ki jaina saMskRti aura dharma hiMdu saMskRti se bhinna hai jisake lie sva. AcArya zrI ne tIna varSataka annatyAga kiyA aura aMta meM apanI aTala pratijJA tathA dharmAyatanoM para vijaya prApta kara dharma kI mahAn rakSA kii| jinavANI kI hotI huI avajJA ko na sahana kara unhoMne dhavala, jayadhavala, mahAdhavala ko tAmrapatra para aMkita karAyA tathA jinavANI jIrNoddhAra graMthamAlA kI nIMva sudRDha banA kara aneka maulika zAstroM ko samAja meM vitaraNa kara samyakjJAna ke pracAra kA baDA bhArI kArya kiyA / Aja samAja meM jo aneka nigraMtha di. sAdhu aillaka, kSullaka tathA arjikAe~ evaM pratimAdhArI tyAgiyoM kA nirmANa hokara usakI paramparA cAlU hai yaha saba unhIM AcArya zrI kI dena hai / 75 unake mahAn upakAroM se samAja kabhI uRNa nahIM ho sakatI / hama atyaMta namra bhAva se unake punIta caraNoM meM apanI hArdika zraddhAMjali arpaNa karate hue bhAvanA karate haiM ki dhArmika samAja unake pAvana zubhAzIrvAda se satata apane vAstavika sanmArga kI ora pravRtta hokara zIghra satpathagAmI vane / zAMti ke dUta zrI 108 AcArya zAMtisAgara jI mahArAja gata zatAbdi ke vaijJAnika teja vikAsa meM kalyANakArI mAnavIya mUlyoM kI drutagati se jo avi hotI gaI unakI punaH sthApanA karane meM jina jina mahApuruSoM ne prAmANika athaka prayAsa kiyA tathA vizva ke liye apanI jIvanI dvArA jo mAnavatA kA Adarza prasthApita kara sake aise mahAn tathA caMdanIya puruSaratnoM meM stra. pa. pUjya 108 prAtaHsmaraNIya AcArya zAMtisAgarajI the / vAstava meM ApakI AtmA mahAn pavitra AtmA thI / ahiMsA aura zAMti kA pATha vizva ko Apake dvArA milA hai / kaI zatAbdiyoM ke antarAla ke bAda aMtaraMga bahiraMga digaMbaratva kA yathArya svarUpadarzana Apa meM pAkara kRtArthatA hotI hai / sahaja vItarAgatA aura amUrtazAMti ke mUrtimAn darzana Apake rUpa meM pAkara dhanyatA hotI hai / Apake caraNoM meM anekazaH namostu vidita hove / zrI. bharatakumAra tejapAlajI kAlA, nAMdagAva Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya dharmadivAkaraM namAmi yatinAyakam / 108 cAritracakravarti zrI zAMtisAgara mahArAja guNastuti racayitrA - kSu. rAjamatI mAtAjI, hiMmatanagara saMyama- dravya-saMpanne dhyAnahuta - bhujA - tapte zuddhAnubhUti-saMpanne nijAtma-- malinaM vastraM majjanonmajjanaM kRtvA samyag ratnAMcite zaile tapo daMDa kare dhRtvA moha-kSobha - madodbhUtaM nipIDayati mAlinyaM rajate labhate saukhyaM rajoharamIdRzaM ca suSaSTaM vA saptamaM sthAnaM uraga - veSTitA kArya mahaujasaM mahAdhyAnIM cAritracakriNaM pUjyaM sva-saMvedana -magnaM vai rAjImatI samAkhyAtA trikaraNena zuddhena bhedajJAna - jalAzrite / saMsthite zIla- cullake // 1 // cAritra - maNi - bhAjane / karmakAma--kalaMkitam // 2 // svAnubhUti-sudhArase / saMsthApya bahu nirmale ||3| daMDayaMzca punaH punaH / bhavakoTiSu duHkhadam // 4 // nijagupti - trayeNa vai / svarAjyamavinazvaram ||5| svAtmano rasike sadA / saMcarataM taponidhim // 6 // dhIraM vIraM sthirAsanam / jJAnasAmrAjyabhAskaram // 7 // zUraM zrIzAMtisAgaram / tyaktadehaM samAdhinA // 8 // kSullikApadamAzritA / namAmi yatinAyakam // 9 // 67 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AcArya pravara zrI zAMtisAgara stutiH racayitrI, AryikA zrI jJAnamatIjI suratnatrayaiH savratai jmaanH| catuHsaMghanAtho gaNIndro muniindrH|| mahA-moha-mallaika-jetA ytiindrH| stuve taM sucAritracakrIzasarim // mahAsAdhavo hyAryikAH kssullkaadyaaH| prasAdAt hi te zrAvakAdyAzca jAtAH / sunakSatravRMdairyutazcaMdramAH khe| susaMdhairyutaH zAMtisUriH stuve taM // bhavavyAdhinAzAya digvstrdhaarii| bhavAbdheH titIrghaH jagaduHkhahArI // bhavAtaMka vicchittaye'haM zritasvAM / stuve zAMtisiMdhuM mahAcAryavayaM // mahAkalpavRkSaM mhaacaaryrtnN| kRpAsAgaraM zAMtisajjJAnamUrtim // gabhIraM prasannaM mahAdhIravIraM / mahAtIrthabhaktaM sadA tvAM pravande // mahAgraMtharAjaM sussttkhnnddshaastrN| sutAmrasyapatre samutkIrNameva // aho ! tvatprasAdAt mahAkAryametat / prajAtaM supUrNa cirasthAyi bhUyAt // namostu municaMdra ! te bhavanakairavAlhAdakRt / namostu munisUrya! te jana mano'ndhakarAMtakRt / / namo'stu guruvarya ! te sakalabhavya-ciMtAmaNe / jayeti jaya sUrivarya ! bhuvi zAMtisiMdho ! sadA // aneke suziSyAH prasiddhA taveha / stuve vIrasiMdhuM mahAcAryavayaM // zivAbdhi ca sUri guNAbdheH samudraM / mudA paTTasari stuve dharmasiMdhum // zrI zAMtisAgarAcArya vaMde bhaktyA punaH punaH / bodhijJAnavatI siddhi-bhUyAt me pUrNa shaaNtidaa|| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravatoM ke dRSTi meM sanmArgaruda munimUrti - prazAMtamUrti sarasa- suMdara yathArtha jIvanacitra dhyAnI, sudhI vimalamAnasa AtmavAdI / zuddhAtmake anubhavI tuma apramAdI / racayitA - - 108 AcArya jJAnasAgara mahArAja ke prathama ziSya - munividyAsAgara vasaMtatilakA chanda maisUra rAjya - avibhAjya virAjatA jo zobhAmayI - nayana-maMjula -- dikhatA jo tyoM zobhatA mudita - bhArata - medinI meM jyoM zobhatA madhupa-- phulla sarojanI meM // 1 // haiM velagrAma usameM jilahA nirAlA sauMdaryapUrNa jisameM patha haiM vizAlA abhraMlihA parama -- unnata saudha -- mAlA hai jo vahA~ amita - ujvala au ujAlA ||2|| hai pAsa bhoja isake nayanAbhirAma rAkendu sA avani meM lakhatA lalAma zrI bhAla meM lalita -- kuMkuma zobhatA jyoM jo bhoja bhI avani madhya suzobhatA tyoM // 3 // Ake milI vipula--nirmala--nIravAlI -- haiM bhoja meM sarita do supayojavAlI vikhyAta hai yaka suno vara dUdhagaMgA dUjI tathA sarasa -- zAnta - suvedagaMgA // 4 // zrImAn -- mahAn - vinayavAn -- balavAn- sudhImAn zrI bhImagauMDa manujottama au dayAvAn satyAtma the kuTila AcaraNajJa nA the jo bhoja meM kRSikalA abhivijJa au the ||5|| 79 nItijJa the sadaya the suparopakArI puNyAtma the sakala-- mAnava harSakArI atta dharma aru artha sukAma meM the au vIra - nAtha-- vRSa ke vara bhakta yoM the // 6 // thI bhImagauMDa - lalanA abhi satyarUpA thI kAya - kAnti jisakI rati sI anUpA sItA samA- guNavatI vara nAri ratnA jo thI yahA~ nita nitAnta sunItimannA // 7 // nAnA- kalA nipuna bhI mRdu bhASiNI thI zobhAvatI - mRgagI kulatAriNI thI lokottarA - chavimayI -una-vAhinI thI sarvaMsahA avanisI samatAmayI thI ||8|| maMDodarI samasunAra vilakSiNI thI au prANanAtha kharaAlasa - hAriNI thI haMsAnanA, zazikalA, manamohinI thI lakSmI samA athaca siMha kaTI yahIM thI // 9 // hIre samA nayanaramya sudivya acche yA sUrya-candra-sama teja suzAnta bacce janmeM dayA bharita nAri sukha se the donoM aho ! parama-sundara lADale the // 10 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha thA jeSTha, puSTa, ati hRSTha, sudevagauMDA rotI, satI, vilakhatI, gataharSiNI thI choTA baDA catura bAlaka sAtagauMDA jo sAtagauDa-jananI, gajagAminI thI dono mano sukula ke yaza-koSa hI the bolI nijIya suta ko nalinI mukhIyoM yA prema ke parama-pAvana saudha hI the // 11 // au putra sammukha tathA rakha dI vyathA yoM // 17 // hotA vivAha hata ! zaizava kAla meM hI pAtI priyA anujakI dratamRtyu yoM hI bItIM kaI taduparAnta aharnizAMye jAgI tadA nava-vivAha-suyojanAyeM // 12 // mAjI ! aho ! bhava-bhayAnaka-kAnanI meM koI nahIM zaraNa hai isa medinI meM saddharma choDa sabahI dukha-dAyinI hai vANI jinendra kathitA sukhadAyinI hai // 18 // mA ! mAtra eka lalanA cirase bacI hai aisI na nIraja-mukhI aba lauM milI hai ho cAhatI mama-vivAha mujhe batA do jaldI mujhe ahaha ! hAya ! zivAMganAdo // 13 mAdhurya-pUrNa-samayocita-bhAratI ko mA ko kahI sajala-locana-vAhinI ko jo bhImagauDa-sutane vacanAvalI ko mA ke tajI zruti-niketana meM zrutI ko // 19 // aisA kahA druta suno vaca bhI svamAke vidroha, moha, nijadeha-vimoha choDA jo bhImagauMDa-sutane sumRgAkSiNI ko| Age sumokSa-patha se para neha joDA jo bhImagoMDa pati ke anugAminI thI devendra kIrti-yati se ati bhaktisAtha yoM kuMditA, mukulitA, dukhadhAriNI thii||14 / dIkSA liyA, varaliyA, vara-muktipAtha // 20 // kATeM mujhe dikha raheM ghara meM yahIM jI cAhUM nahIM ghara nivAsa ataH kabhI jI AdhAra aura vara sAra sudharma hI hai mAjI ! ataH muni banU~ yaha hI sahI hai // 15 // gaMbhIra-pUrNa suvizAla-zarIra-dhArI AdhAra-hIna jana ke druta AtahArI au vaMza-rASTra pura-deza-sumAnanIya jo the suzAnti gurujI nitadarzanIya // 21 // tU jAyagA yadi araNya uSA-savere utphulla-lola-kala-locana-kaMja mere beTA ! are ! lahalahA kala nA raheMge hoMge na ullasita au na kabhI khileNge||16|| vidveSa kA na inameM kucha bhI nizAnI satprema ke-sadana the para the na mAnI atyanta jo lasita thI inameM'nukampA AzA tathA mukulitA varakopacampA // 22 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravaMtoM ke dRSTi meM the dUra nAri-kula se ati bhIru yoM the au-zIla-sundara-ramA-pati kintu yoM the kI Apane na para kI vRSa kI upekSA thI Apako nita-zivAlaya kI apekSA // 23 // prAyaH kadA caraNa yukta aho dharA thI sanmArgarUDha-muni-mUrti na pUrva meM thI cAritra kA nava-navIna-punIta paMtha bho ! kintu jo dikha rahA tava dena saMta // 29 svAmI titikSu na bubhukSu, mumukSu jo the mokSenchu-rakSaka, na bhakSaka, dakSa au the dhyAnI, sudhI, vimala-mAnasa-AtmavAdI zudrAtma ke anubhavI tuma apramAdI // 24 // jJAnI, vizArada, suzarma-pipAsu sAdhu au jo-vizAla-nara-nAri-samUha, cAru sAre vinIta inake pada-nIrajoM meM AsIna the bhramara se nizi meM divA meM // 30 // nizciMta ho niDara, nizcala, nitya bhArI the dhyAna, mauna dharate tapa au karArI the zIta, tApa sahate gahate na mAna rAtriMdini svarasakA karate supAna // 25 // saMsAra-sAgara-asAra-apAra-khAra gaMbhIra-pIra sahatA iha bAra, bAra bhArI-kadAcaraNa-bhAra va moha, dhAra dhig dhik ataH abudha jIva huvA na pAra 31 zAlInatAmaya su jIvana ApakA thA Alasya-hAsya vinivarjita zasya au thA thI ApameM sarasatA va kRpAlutA thI au ApameM nita-nitAnta-kRtajJatA thI // 26 // the zeDabAla gurujI yaka bAra Aye itthaM aho sakala mAnava ko sunAye bhArI prabhAva mujhape tava bhAratI kA dekho ! paDA isaliye muni hU~ abhI kA // 32 // yugm|| acchA, burA saba sadA na kabhI rahe haiM yoM janma bhI maraNa bhI anivArya hI haiM AcAryavarya munivarya samAdhi le ke sAnanda deha taja, zAnti gaye akele // 33 // the Apa ziSTa, vRSaniSTha, variSTha, yogI saMtuSTa au guNagariSTha, baliSTha, yoM bhI the aMtaraMga-bahiraMga-niHzaMka naMge itthaM na ho yadi, kukarma nahIM kaTegeM // 27 // thA svaccha, accharu atuccha caritra terA thA jIvanAti bhajanIya pavitra terA nA kRSya deha tava jo tapa-sAdhanA se yoM cAhate milana Apa zivAMganAse // 28 // chAI ataH dukha-nizA lalanA-janoM meM au khinnatA, zithilatA, bhayatA, naroM meM Amoda, hAsa-savilAsa, vinoda sAre haiM lupta maMgala suvAdya abhI sitAre // 34 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sArI vizAla-janatA mahimeM dukhI hai AghAta ! hA ! azanipAta ! huvA yahA~pe ciMtA-sarovara nimajita Aja bhI hai AcArya-varya-guruvarya gaye kahA~pe carcA apAra calatI dina-raina aisI janme surendra pura meM divi meM jahA~pe AI bhayAnaka-paristhiti hAya! kaisI // 35 // hU~ bhejatA stuti-saroja ataH vahA~pe // 37 // phailI vyathA, malinatA, janatA-mukhoM meM saMtoSa-koSa-gurujI tuma zAnti sindhU hA ! hA ! macI, rudana bhI nara-nAriyoM meM maiM bAra bAra tava pAda-saroja van, krIDA-umaMga tajake vaya-bAla-bAlA / letA sunAma athavA tava lAkha bAra baiThI abhI vadana ko karake sukAlA // 36 // vidyA praNAma karatA iha bAra, bAra // 38 // zrI 108 AcArya zAMtisAgarajI munirAja kI smRti meM bhAva zraddhAMjali (raciyatA-zrI muktAgirI lakSmaNarAva jaina, adhyApaka haoN. skUla, kasAbakheDA) AcArya zrI zAMti siMdhu kA zubhAgamana auraMgAbAda / pAye darzana baiyAlIsa meM dharmasAmrAjya ke ho tuma nAtha // 1 // umaDa paDI jina janatA Aye darzanArtha jAge the bhAga / karana lage jayaghoSa 'zAMti'kA mana meM zAMti bharA ulhAsa // 2 // auraMgAbAda se gamana ApakA zIghrahI hone vAlA thaa| 'viraha-gIta' raca gAyA thA aisA na samaya kabhI AnA thA // 3 // bhAvoM se bhare the hRdaya pari je saba kA to dila bharA AyA thaa| maiMne bhI kavitA jIvana meM aisI kabhI na gAyA thA // 4 // kavitA suna AcArya diye Azisa kavitA racate rhnaa| prApta huA varadAna guru kA jAgI pratibhA kyA kahanA // 5 // 'mhasavaDa ' meM kalyANa kathA bhASaNa hitakhaDA kiyA mujhko| sUraja sammukha dIpaka kA kyA hogA ujAlA lagA mujhako // 6 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAravaMtoM ke dRSTi meM mahArAja kahe 'kahate jAo vaktavya tumheM to denA hai| bhAva pUrNa kavitA puruSArtha se baDho na pIche rahanA hai' // 7 // Azisa milA utsAha dhIra se kavitA karate AyA huuN| svAgata gIta, bhajana, samayocita racanA se rijhAte AyA hU~ // 8 // unisaso sattara sAla muni AryanaMdijI phalaTaNa the| varSA yoga munirAja birAje hamane prabhu guNa gAye the // 9 // vairAga caubIsa tIrthaMkara ko kina kAraNoM se hai prApta huaa| phalaTaNa samAja suna mugdha huI au Tepa rekArDa to karahI liyA // 10 // phalaTaNa samAja ne 'kAvyabhUSaNa' padavI se alaMkRta karahI diyA / bhAgya jagA AcArya Azisa se 'saMgItapravINa' kA mAna diyA // 11 // guru Azisa se sneha samAja kA kAvya nidhi bhI pAyI hai| zraddhAMjali guruvara 'zAMti 'caraNoM meM arpita jayamAlA gAyI hai // 12 // tumane kInhA hai satyapatha pradarzana paramapUjya, cAritracUDAmaNi, tyAgamUrti, AdhyAtmika saMta, svargIya 108 pUjya zrI zAMtisAgarajI ke caraNoM meM zraddhAMjali samarpaNa raciyatA-hAsyakavi zrI hajArIlAla jaina 'kAkA' po. samarAra, ji. jhAMsI parama pUjya AcArya zAMtisAgara ko zata zata vaMdana, zraddhA sahita yugala caraNoM meM zraddhAMjali samarpaNa ||dhru0|| vartamAna meM zramaNa saMskRti ko gatimAna banAyA, supta huI nigraMtha dazA ko pauruSa se camakAyA, bana mahAn yogI duniyA meM kInhA satya pradarzana, zraddhA sahita yugala caraNoM meM zraddhAMjali samapeNa // 1 // jaDa cetana se prathaka, jIva kA nahIM deha se nAtA, jaDa para zAsana kiyA ApakA pauruSa yahI batAtA, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha le samAdhi tyAgA zarIra jaDa kiyA satya kA darzana, zraddhA sahita yugala caraNoM meM zraddhAMjali samarpaNa // 2 // inake pada cinhoM para calakara Atama jyoti jalAo, ApA para kA bheda jAnakara tana se moha haTAo, 'kAkA' nijAnaMda rasa pIkara karo mokSa kA darzana, zraddhA sahita yugala caraNoM meM zraddhAMjali samarpaNa // 3 // kha. parama-pUjya AcArya zAMtisAgara mahArAja ke caraNoM meM zraddhAMjaliyAM pada 1 pada 2 baneMge siddha zAMtimunirAja ! tuma zAMta yativara zAMta padanata hama mahArAja! aura prazAMta dhyAna tumhArA sAdhu bane tuma pUrNa digaMbara, pada meM praNipAta hmaaraa|| bhava-jhaMjhaTa tana-mAyA tajakara nijatanapara mAyA nA karate AtmA se neha sadA rakhate AtmadhyAna dhunI nija ura meM ghara vrata saMyama zIla tumhArA hAra karma trailokya-zubhaMkara hai kachu nyArA // pada meM // hoMge munisamrATa! mita bhASaNa madhura bharA rasa kA baneMge devana ke siratAja !! bhavi-jIvana ko bhava meM hita kA siddhakSetra kA vAsa milA hai uddhAro barasAkara bodhAmRta dhArA siddha hone ke bhAva khire haiM ||pd meN| vItarAgatA, nA vikAratA zubha bhAva mahobata nita rakhate AtmA meM saMpUrNa bhare hai| tuma harika jaise jagamagate jAo yahIM tuma birAja ! isa kaliyuga meM tuma hI ho dharmasahArA // pada meN|| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha smRti-maMjUSA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Shantisagar Maharaj And How He Influenced Me Justice Shri T. K. Tukol, M. A., LL. B. Retired Judge, High Court of Mysore. Vice-Chancellor, Banglore University. Today is an unforgettable moment of my life. It is as sacred as it is joyful. We are all happy that we are meeting today for the inauguration of the Pravachana Mandir built to commemorate memory of that Divine Saint Acharya Shri Shantisagar Maharaj. He is unquestionably the greatest of all Jain Saints of this Century. He travelled throughout the length and breadth of our country and spread the gospel of Jainism amongst the rich and the poor, the educated and the uneducated. He was worshipped even during his own life-time and continued to be worshipped with greater devotion after he had attained Heaven. He was described as the Emperor amongst Saints start ateral, Emperor of Righteous conduct cAritra cakravartI and the Light of Spiritualism AdhyAtmika I these epithets connote his unequalled greatness as a learned saint of remarkable character and vision. Numerous books have been written about him in many languages and innumerable poems have been composed by poets and devotees alike. What then should I say on this occasion to an august assembly like the one before me? I feel that the most appropriate subject for this inaugural talk is about the manner and the nature of his influence on my own life. I know that millions of my countrymen have been influenced by his noble precepts and practices but my humblest tribute to his great Saint is to tell you how he shaped my life. My attraction towards Acharya Shantisagar Maharaj was more or less instinctive; for long before I saw him, I had begun to revere him. I had even composed a couple of poems in Kannada when I was a student in the Jain Boarding House at Hublli. It was not till 1924 or so that I had the good fortune of having his Darshan when he camped at Hubli ce Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ce A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha with his disciples on his way to the Mahamastakabhisheka at Sravanabelgola. As I was a young student then, I merely fell at his feet and heard his discourse in the local Jain temple. His most momentous impact on my mind was in 1926 or so when I was studying in the Willingdon College and staying in the R. D. Jain Boarding House at Sangli. It was perhaps a Sunday. All students had collected to hear the discourse of Shantisagar Maharaj who was spending his Chaturmas at Sangli. Numerous ladies and gentlemen from the town had gathered on that occasion. One of the senior students put some questions and Shantisagar Maharaj was quietly and affectionately, as was usual with him explaining the points. The student could not either understand or was not convinced. So he persisted in getting further clarification. Another saint who was sitting by the side of Shantisagar Maharaj got angry; for, he must have felt that the student was either disrespectful or rude. He used some harsh language towards the student and asked him to sit down. The student was quite impulsive and questioned the authority of the other saint. This evoked angry remonstrations from some influencial members of the audience; they demanded the expulsion of the student. Shantisagar Maharaj advised everybody to cool down and nothing else happened that day. The next morning at 10 a. m. or so, we received the news that Shantisagar Maharaj had undertaken a fast for two days. It was obviously to atone for the conduct of others. I felt very sad then, but further deliberation chastened me. What a great penance it is to fast for the conduct of others ? The whole event is still fresh in my mind and its profound effect on me is as firm as it was then. I wondered then and wonder even now what unimaginable heights the purity of his soul must have scaled. His was a generous heart that knew no anger or ill-will towards anybody. It was one of gracious pardon for all and of self-immolation to oneself. This deepened my reverence for the Maharaj. This event has been for me a tangible illustration of the axiom, To err is human, to forgive is devine.' To a youth of my mental make-up, it was the noblest lesson on purification of minds and hearts of others. How true it is that example is better than precept. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA For about fifteen years thereafter, there was no event of importance that had any influence on my mind. I used to read about Shantisagar Maharaj and hear about him from others. The year 1944 proved to be most eventful. I was then working as Chairman of the Debt Adjustment Board at Pandharpur. To my great consternation, I was informed by a friend that a criminal case was then pending in the Court of the First Class Magistrate at Pandharpur against Shantisagar Maharaj. It was in connection with some rioting that had taken place at Natepute when Shantisagar Maharaj had visited that place. A private person had filed a complaint against six or seven persons including the Maharaj. By the time I was posted to Pandharpur, all other persons had been discharged. The summons could not be served on the Maharaj. He was moving in between the Princely States of Sangli, Miraj and Budhagaon. The devotees, I was told, used to have the summons returned with some endorsement of non-service. I could imagine then that Shantisagar Maharaj must have had many pangs due to his movements being fettered for fear of Court Case. Except one or two local men, none seemed to be worried about the case. I felt that as a man of law, it was my duty to consider what was the law on the point at issue and how I could secure him his freedom. The complainant was not interested in prosecuting the saint. He had lost all interest after the discharge of other accused. He was not taking steps to furnish the correct address of the saint. Under the circumstances, the question was whether a complaint could be dismissed for default of the complainant. I found some decisions in support of the proposition and had them placed before the Magistrate through a lawyer. The complaint was dismissed for nonprosecution. The news was conveyed to the saint, who, I was told, felt extreemly happy aud blessed me for my humble work. He started immediately for Kunthalagiri. The route lay through Pandharpur. He was to arrive at Pandharpur one evening. I went with the local gentry to receive him at a distance of two or three miles from the town. On seeing me, Shantisagar Maharaj blessed me with a joyful smile. I fell at his feet and he spoke to me in endearing terms. What he said to me, "I am happy to see you. Our people should become educated and get into high offices. There should be young men like you who hold Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha positions of power and yet have love for religion. It is people with faith in their religion that can protect it and serve its cause." I felt extremely flattered by his words of praise or appreciation. I submitted that it was all his grace and my good fortune to have had the chance of using my knowledge of law for a noble cause. My faith in religion grew stronger. My contact with Shantisagar Maharaj became more intimate; others who came to know about these matters developed an unexpected respect for me. The result of it all was that there grew in me a higher sense of moral responsibility to justify their expectations by opposite thoughts and conduct. I acquired or attempted to acquire greater understanding of the principles of Jain philosophy and culture. 90 During the period of stay of Shantisagar Maharaj at Kunthalagiri, I visited that place of pilgrimage three or four times. Each time I stayed for a couple of days. I found that the Maharaj was a person of great vision; he knew the weaknesses of human nature and the limitations of ordinary men and women. He would expound the principles of religion in simple and understandable language. He exemplified by his own conduct all that he preached to others. He would not put people into embarrassing situations. He would never press people to take vows. If anybody went to him with a request for administration of some vow, he would caution him or her and test his or her mental capacity to keep it up. My wife prayed to the Maharaj to give her the vow of Ahosha (not eating after sunset). He cautioned her and told her that I was going to be a big man' and that she might not find it possible to keep up the vow. My wife submitted that she would keep up the vow whatever positions I might reach. She was given the vow and she has kept it up both in letter and spirit. His utterance was prophetic and I rose to the highest position in the Judiciary. My wife's practice of the vow has naturally compelled all of us in the family to take food before sun-set whenever I am at the head-quarters. ' After spending four months at Kunthalagiri, Acharya Shantisagar Maharaj came to Modnimb and spent a few days there. Just then, I received an order of transfer to Belgaum. At the desire of Shantisagar Maharaj the Jains at Modnimb arranged to present me an address in a silver casket. Even the address was got printed and a casket was purchased. According to Government Servants' Conduct Rules, I could Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti - maMjUSA not accept the address without the permission of Government. I explained to him what the rules were. I told him that I would be happy with his blessings and I needed no address. He understood the delicacy of the situation. He said that if acceptance of the address meant some trouble to me, he would ask the people to drop the idea and that a simple farewell meeting would suffice. Accordingly a meeting was held and I received his blessings. He advised me that if I conducted myself according to the principles of religion, religion would protect me and save me from all troubles. 'dharmo rakSati rakSitaH / ' His words inspired me with enthusiasm for a code of righteous conduct, consistent with principle of Ahimsa. His blessings and advice contained all the religion that I needed to know in my social conduct and discharge of my official responsibility. After this fruitful year (1944), I had few occasions of having the Darshan of the Maharaj. I once called on him at Phaltan. When I was in Bombay as Special Officer in the Political and Services Department, he had sent some leaders to take my advice on the temple entry by the Harijans. At Phaltan, I was profoundly impressed by the singularly novel service rendered by him to the Jain Sidhants by getting the scriptures engraved on copper plates for being preserved to posterity. These copper plates stand out as monuments of his vision and foresight as much as of the universal and eternal validity of the principles they embody. 91 Barring a few visits of casual nature, the last Darshan of the Maharaj, was at Baramati in March or April 1955. I was then District and Sessions Judge at Satara. He was then camping in a garden away from the town. I had a quiet discussion with him. He asked me about my daily puja and study of religious scriptures. He told me that mere puja and repetition of Namokara Mantra would be of no use unless they were followed by quiet meditation on the nature of the self and its contact with Karma, besides making conscious efforts for liberation from the bondage of Karma. The short discourse was a great enlightenment to me. It was a sermon on Jain philosophy and the practice of it by a devoted house-holder. When I parted the next morning, little did I dream that it was to be my last Darshan of him. It was an irony of fate that when he took Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha the vow of Sallekhana ( Adar) at Kunthalagiri prior to his Niryana, I was lying seriously ill at Karwar. My mind was yearning for his last Darshan but my bodily ailment was too serious to permit a long journey. Looking back over the last forty-five years, I have realised how this great saint of ours brought new light into my life and through me into my family and showed us the way to a meaningful life of piety and brotherhood. I am glad that I have this opportunity of declaring this Shantisagar Maharaj Pravachan Mandir open. It stands as a monument for one who showed the way to purity of life to millions in the country. His was a life that was an embodiment of the three jewels of Jainism. He showed both by precept and example that self-knowledge, self-reverence and self-control shall alone lead man to sovereign power, paving the way for self-realization. Most of us do not think of religion seriously. We say that we have no time for it.' What a great blunder we are committing ? Religion is within us and with us. We must open our eyes and our heart and see how affectionately it becons us to a life of peace and happiness. We all need religion because we want to be good citizens, affectionate members of the family and loving neighbours in our village or town. All that is required of us, is that, we should snatch a few moments of the day or night and think how blessed we are for inheriting a philosophy that lifts us up with least exertion only if we have the will to be guided by it. May this Pravachan Mandir remind us of the great religious tenets that Shri Shantisagar Maharaj preached and practised in his life and kept the torch burning in order that others might light their humble lamps to drive away the darkness from their own nooks and corners. May the sages will expound the principles of this universal religion from the platform of this Mandir wake us and the generations to come, to a life which shall be guided by the united flood-light of the three jewels; right faith, right knowledge and right conduct. May I thank the Organizers for the opportunity afforded to me to pay my humble tribute to the great saint and you, ladies and gentlemen, for your patient hearing ?' Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI-vibhAga merI smRtikuJja meM jagamohanalAla zAstrI, kaTanI isa yuga ke mahAn saMta zrI 908 AcArya zAntisAgarajI ke puNya jIvana kI kucha ghaDiyAM isa dhyakti ke jIvana ke sAtha bhI sambandha rakhatI hai| isa prakaraNa meM unhIM ghaTanAoM ke kucha ullekha nimna prakAra hai| __ sana 1926 meM AcArya zrI ne paramapUjya sammedazikhara tIrtharAja kI yAtrA kI thii| yaha yAtrA zrI saMghapati ghAsIlAla pUnamacandajI muMbaIvAloM dvArA nikAle gae zrAvaka saMgha ke sAtha unakI prArthanA para AcArya saMgha ne kI thI / hajAro zrAvakoM ke usa paidala saMgha ke sAtha saMyamI munirAja 3 the, 6 kSullaka ailaka the / usa samaya 'jAtiprabodha' nAmaka patra meM saMgha ke viruddha AlocanAtmaka lekha nikale the| unheM paDhakara mujhe bhI aisA lagA kI muni saMgha ki kriyAe~ AgamAnukUla nahIM haiN| yAtrArtha relamArga se maiM bhI zikharajI gayA thA kAraNa yaha kI saMghapati mahodaya kI ora se usa samaya paMca-kalyANaka pratiSThA baDe samAroha se ho rahI thI, lAkho jaina bandhu vahAM pahuMca rahe the| usa Ananda kA lobha saMvaraNa maiM bhI na kara skaa| vizAla paMDAla thA jisa meM 50 hajAra AdamI eka sAtha baiTha ske| muni saMgha ke sAdhugaNa bIca meM sthAna sthAna para khaDe hokara upadeza dete the| lAuDa spIkaroM kA usa samaya pracalana nahIM thaa| lAkho vyakti lAbha uThA rahe the| para isa nagaNya ke mAnasa paTala para " jAtiprabodhaka" kI paMktiyA~ nAca rahI thiiN| eka saptAha se adhika samaya taka vahAM rahane para bhI maiM apane viparIta pariNAma ke phalasvarUpa na to saMgha kI vandanA kara sakA aura na upadeza kA lAbha le sakA / usa paMDAla ke AsapAsa tamAzabIna ho kara samavazaraNa ke AsapAsa phirane vAle 363 kuvAdI mithyA dRSTiyoM kI taraha cakkara lagAtA rhaa| ghara lauTane para kucha mahinoM bAda samAcAra milA ki munisaMgha va zrAvaka saMgha ilAhAbAda A cukA hai| cAturmAsa ke lie samaya thoDA zeSa thA / ilAhAbAda meM kAnapura-lakhanau-AgarA-dehalI-banArasa se jaina samAja ke pramukha sajjana usa samaya mahArAja zrI se apane2 nagaroM meM cAturmAsa karane kI prArthanA kara rahe the| kaTanI ke sva. zrI hukamacaMdajI bhI daivavazAt vahAM kisI anya kArya se pahuMca gae the| sabako 93 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha dekha unhoM ne bhI kaha DAlA ki mahArAja cAturmAsa kaTanI kre| ve jAnate the ki itane 2 bar3e logoM kI prArthanA ke Age hamAre akele kI bAta kauna sunegA / para kahane meM kyA hAni hai ? AcArya zrI ke nirNaya kI baDI AzA aura utsukatA se loga pratIkSA kara rahe the| unhoMne cAturmAsa ke lie bace dinoM kI aura sthAnoM ke mAIleja kI gaNanA kii| kucha sthAna pAsa the aura kucha atyadhika dUra, ataH unhoMne kaTanI ke cAturmAsa kI ghoSaNA kara dii| __ sva. bhAI hukamacaMdajI bahuta ghabaDAye aura harSita bhI hue| ve socane lage kI itane bar3e samudAya kI prArthanAe~ bekAra huIM / aura hamArI prArthanA jisakA koI dUsarA samarthaka bhI sAtha nahIM thA svIkRta huI isa bAta kA to paramaharSa thA / para hamane na to abhI apane nagara kI paMcAyata se anumati lI aura abataka yahAM koI carcA hai / acAnaka yaha carcA paMcAyata ke sAmane rakhane para na jAne paMcAyata ina AgAmI 5 mAha ke (loMdamAsa thA) cAturmAsa meM honevAle saMgha ke vyayabhAra tathA sthAnAdi kI vyavasthA kA bhAra samhAlane kI bAta apanI asamarthatA ko dekhate hue svIkAra karegI yA nahIM / usa samaya kyA hogA ? ve zIghra kaTanI Ae / paMcAyata huyI / paMcAyata ne to apanI asAmarthya dekhakara tathA mere dvArA kie gae azraddhAmUlaka virodha ko pAkara tAra dvArA asvIkRti saMghapati ko ilAhAbAda bhejii| tAra javAbI thA, para uttara na aayaa| patra bhI diyA para jabAba na AyA / dubArA javAbI tAra diyA, uttara na aayaa| taba paMcAyata ne 2 vyakti ilAhAbAda bheja kara isa AmaMtraNa ko lauTAne kA nirNaya kiyA / bhAgya se yaha kArya mujhe tathA mere sAtha paM. gulajArIlAlajI ko sauMpA gayA / hama donoM ilAhAbAda pahuMce / dharmazAlA meM pahuMcate hI sAmAna rakha nahIM pAe kucha AdamiyoM ne hamArA paricaya pUchA / jaba unheM batAyA gayA ki hama donoM kaTanI se Ae to logoM ne hama donoM ko ucaMgA uThA liyA aura kahane lage dhanya bhAgya haiM Apa logoM ke| Apa saMgha ko lene ko padhAre haiN| bhAI kyoM na ho bhAgyavAna jIva hI to yaha lAbha pA sakate the| hama loga to bhAgyahIna haiM ityAdi ityAdi / hama hataprabha ho gae / ye kyA kaha rahe haiM aura hama kyA kAryakrama lekara Ae haiM / inake sanmukha apanA abhiprAya kyA kheN| mAluma huA kala saMgha kaTanI tarapha ke mArga kI ora ravAnA ho cukA hai aura 8 mIla para ThaharA huA hai, vahA~ AhAra hai / snAnAdi kara devadarzana kara zrAvakoM dvArA karAe gae nAstA kara hama zrAvakoM sahita moTara se usa sthAna pahuMce jahAM saMgha ThaharA thaa| pahuMcane para dekhA sAdhusaMgha AhAra ko nikala paDA hai| saba AhAra dekhate rahe, hama donoM isa vipatti se chaTakArA pAne kI yojanA banAte rahe / AhAra kI samApti para saMgha apane sthAna gyaa| hajAroM zrAvaka unake sAtha usa paMDAla taka ge| hama donoM Agraha kie jAnepara bhI una zrAvakoM ke sAtha nahIM ge| hama saMghapati ke Dere gae / unhoMne paricaya pAkara atyaMta svAgata kiyaa| bhojana kA Agraha kiyaa| bhojana to karanA thaa| ataH use svIkRta karake bhI pahile nimaMtraNa lauTAne kI bAta karanA thii| ekAnta meM bAta karane kI prArthanA kI aura ekAnta ho gayA / baDe 2 jhUThe bahAne kie tAki saMgha lauTa jAya aura ijjata bhI hamArI raha jaay| para saMghapati ke tarkapUrNa va bhaktimUlaka uttaroM ke sAmane hamArI na calI / tAroM va Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA patroM ke jabAba na milane kI zikAyata kI to uttara milA ki hama logoMne samajhA ki nagara meM koI virodhI kI yaha karAmAta ke paMcAyata ke nAma se tAra de diyA hogA / ataH upekSA kara isa tarapha saMgha ne prayANa kiyaa| hameM spaSTa zabdoM meM virodha prakaTa karane sivAya koI mArga nahIM raha gyaa| mere virodha kI spaSTatA ko AMkate hue saMghapatijI ko ghora Azcarya huA, ve avAk ho gye| unheM aisI AzA na thii| samhala kara thoDI dara bAda bole ki aba saMgha cala cukA hai pIche na jAyagA / ApakA nimaMtraNa lauTA liyA gayA saMgha kA cAturmAsa mArga meM kahIM kisI anya nagara meM ho jAyagA / maiMne kahA ki hamAre prAMta meM yaha saMyama nahIM hai, to unhoMne uttara diyA ki jaMgala meM TIna ke Tapare DAla kara hama cAturmAsa kara leMge para saMgha aba vApisa na jaaygaa| hama hataprabha ho kaTanI lauTa aae| paMcAyata meM ukta samasyA rkhii| paMcAyata ne bhI AnevAlI isa apratyAzita ghaTanA ke mukAbile kI tayArI kii| caMdA huvA / sthAnoM kI vyavasthA banAI gii| isa pradeza meM prathama cAturmAsa thaa| saMghapati kA lavAjamA baDA thA, pAMca mAsa meM Ane jAnevAle zrAvakoM kI saMkhyA bhI 10-20 hajAra hogI, yaha saba vicAra kara vyavasthA karanA zakti ke bAhira diikhaa| para aba upAya kyA ? vaha to karanA hI paDegA / kiyA gyaa| sArA nagara kAryavyasta ho gayA, umaMge bar3hane lgii| para mujha bhAgyahIna kA citta udAsa thA / socA khuphiyA taurapara saMgha ke sAtha 1 saptAha rahakara unakI gatividhi dekhI jAya aura phira samAja ke sAmane unakI yathArtha sthiti rakhI jAya to samAja isa kAma se virata hogii| gharase cupacApa cala diyA / mArga se rIvA ke Age jAkara saMgha ke sAtha ho lie| bhAgya se saMghapati muMbaI cale gae the| ataH pahicAnanevAlA saMgha meM koI na thaa| __ munisaMgha kI caryA dekhane tathA guNadoSa parakhane kA hI pramukha kAma thaa| jaise jaise doSoM kI khoja karatA thA vahA~ vaise vaise guNa najara Ate the / 1 saptAha meM jaba pUrA vizvAsa ho gayA ki akhabAroM ke AdhAra para hamane apanI dhAraNAe~ galata banAI thIM, saMgha to parama nirdoSa hai taba eka dina vaMdanA kii| isake pUrva kabhI unakI vaMdanA nahIM kI thii| aura relamArga pakaDa ghara lauTa aayaa| loga AzcaryAnvita the ki ye kahA~ cale gae the / sabakA Azcarya dUra huA aura saba AnaMda vibhora ho gae jaba maiMne apanI isa khuphiyA~ yAtrA kA vivaraNa sunAyA aura yaha batAyA ki saMgha ke sabhI sAdhu utkRSTa cAritravAle anupama tapasvI haiN| ___ utsAha kI lahara bhara gaI aura baDe samAroha pUrvaka saMgha kA svAgata huA tathA abhUtapUrva cAturmAsa huA ki loga Aja bhI usakA puNyasmaraNa karate nahIM adhAte / hajAroM yAtriyoM kA pratidina Agamana bhakti-zraddhA-pUjana-dharmopadeza, AhAra, darzana-Adi sabhI dhArmika prakriyAe~ baDe ulhAsa ke sAtha sampanna ho rahI thiiN| cAturmAsa 5 // mAhakA huA / kaba samaya nikala gayA patA nhiiN| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha pUjya gaNezaprasAdajI varNI, sva. saraseTha hukamacaMdajI, bairisTara caMpatarAyajI Adi prasiddha vidvAn zrImAn va dhImAn isa madhyakAla meM kaTanI pdhaare| kitane utsAha meM, kitane ullAsa meM kitanI dhArmika bhAvanA va usake puNya vAtAvasNa meM yaha cAturmAsa pUrNa huA vaha abhUtapUrva AnaMda lekhanI se bAhira thA / isI cAturmAsa ke puNyAvasara para isa adhama kI viparIta dhAraNAe~ samApta huI / ghora virodha ke bhAva rahane para, viparItatA bhejane para bhI uttama honahAra pUrNa saubhAgya alaga kilakilA rahA thA, aura vaha sAmane aayaa| ina dinoM saMgha ke sAnnidhya meM uttama svAdhyAya huA, jJAna pragati ke sAtha AcArya zrI ne mujhe vrata dekara pavitra kiyA aura merA jIvana saphala ho gayA / UkhaTa vRkSa phalA phUlA kaTanI cAturmAsa meM eka dina eka dharmAtmA zrAvaka setUlAlajI ke ghara jinakA ghara chAtrAvAsa ke sAmane hI hai mahArAjajI kA AhAra huA / pazcAta ghara meM sthAna kI kamI se ve chAtrAvAsa ke prAGgaNa meM eka ukhaTe hue Ama vRkSa ke nIce mahArAja ko caukI para baiThA kara unakA pUjana karane lge| maiMne dekhA to una para vyaMga kiyA ki lAlAjI Apa baDe dharmAtmA hai, paMcAzcarya hoNge| lAlAjI bole hamArI bhakti yadi saccI hogI to unake hone meM Azcarya nahIM / chaha mAha bAda jaba vaizAkha mAsa AyA to loga yaha dekha kara hairAna the ki usa vRkSa kI jo sUkha gayA thA eka zAkhA jisake nIce mahArAja zrI kI pUjA kI thI mAtra vaha harIbharI phUlI aura phalI hai, zeSa vRkSa sUkha gayA hai / aura usI sAla phira vaha gira gyaa| yaha eka atizaya thA jo mere vyaMga kA karArA uttara thA / cAturmAsa kI vidAI para 5000 janatA kA samUha ekatrita thA / jainatara bhAI bhI baDI saMkhyA meM the, saba cAturmAsa se bahuta AnaMdita the, ataH vidAI ke samaya sabhI naranAriyoM ke AMkhoM meM AMsuoM kI dhAra thI-kevala nirmala netra meM to AcArya zrI ke vahAM vimalatA aura vItarAgatA jhalaka rahI thii| aise duHkhada vAtAvaraNa meM apane ko nizcala rakhanA bhI mahApuruSoM kA kArya hai, sAmAnya jana kA nhiiN| choTe moTe aura bhI aneka tathyapUrNa atizaya dekhane meM Ae para hama una saba kA yahA~ ullekha nahIM karanA cAhate / isakA kAraNa yaha hai ki isa yuga ke naranArI atizayoM para ghora avizvAsa karate haiM ataH unakI carcA na karanA hI zreyaskara hai / saMgha jabalapura kI ora ravAnA huaa| mArga meM sevA karane kA mujhe bhI avasara prApta huaa| lalitapura cAturmAsa meM AcArya zrI ne saM. 1986 meM lalitapura cAturmAsa kiyA / isa cAturmAsa meM siMha niSkrIDita vrata kI ArAdhanA kii| maiM saparivAra lalitapura gayA usa samaya mahArAja ke 8 upavAsa the tathA pAraNAbAda 9 upavAsa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 97 unheM lenA the / madhya pAraNA ke samaya mere saubhAgya se ve mere dvArA hI paDigAhe ge| usa samaya mahArAja zrI ne samasta rasoM kA tathA samasta sacitta phalAdi kA bhI tyAga kara rakhA thaa| kevala binA namaka ubalI DAla aura roTI rukhI ye do cIjeM hI AhAra meM lekara ve pAraNA kareMge, pazcAta 9 upavAsa leMge isa sthiti meM kahIM kucha antarAya A jAya to kyA hogA ? isa zaMkA ke mana meM uThate hI merA zarIra pasInA2 hogayA, mujhe cakkara sA Ane lagA, maiM AhAra na de skaa| merI duravasthA kA mAnakara merI patnI ne sAhasa diyA aura phalaTaNa ke vakIla sAhaba talakacaMda zAha ko unheM bulAkara unakA sahayoga lekara mahArAja ko niraMtarAya AhAra die / anta meM khaDA hokara 2-3 glAsa jala maiMne bhI diyA / sarva rasatyAga tapa lalitapura meM eka sajjana ne AcArya zrI se cAturmAsa ke prAraMbha ke prathama yA dvitIya saptAha meM eka dina yaha AlocanA kI ki mahArAja yaha prAnta to garIboM kA hai, aura mahArAjoM kI AhAroM meM anAra, mosammI Adi phaloMkA baDA bhArI kharca hai / isa pradeza meM ye saba dillI se maMgAye jAte haiN| mahArAja zrI ne usI samaya samasta sAdhu saMgha ko bulAyA aura ukta paristhiti ko avagata karAyA tathA Adeza diyA kI cAturmAsa meM koI sAdhu phalAdi grahaNa na kare sAtha hI anya rasoM meM jo tyAga jisase bane vaha avazya tyAga kre| mai svayaM phalAdi tyAga ke sAtha sarva rasoM kA tyAga karatA huuN| AdezAnusAra sabhI saMgha ne phalAdikA cAturmAsa meM sarvathA tyAga kiyA tathA yathA yogya anya rasoM kA bhI tyAga kiyaa| koI kisI prakAra kI AlocanA kare, para AcArya zrI usakI yathArthatA para dRSTi rakhakara usakA lAbha uThAte the / use bure rUpameM unhoMne kabhI grahaNa nahIM kiyA / bairisTara caMpatarAyajI divaMgata zrI bairisTara campatarAyajI bhI usa samaya lalitapura padhAre / ve nikaTa bhaviSya meM dharma pracAra hetu iMgleMDa jAnevAle the| usa samaya havAI yAtrAe~ nahIM thii| jala jahAjoM se jAyA jAtA thA / bairisTara sA0 ko dharma pracAra kI baDI lagana thii| ve apane pavitra AcAra vicAra kI surakSA ke liye apanA rasoIyA sAtha le jAte the| svayaM ke kharca para videzoM meM dharma pracAra karate the| kabhI kisI vyakti yA saMsthA se unhoMne AvAgamana kA kharca bhI nahIM liyaa| AcAryazrI ke darzanArtha ve padhAre the| ve kahate the ki itanI dUra kI yAtrA hai| jIvana kA bharosA nahIM ataH merA irAdA hai ki yahA~ AcArya saMgha ke tathA jabalapura meM caturmAsa kara rahe zrI 108 AcArya sUryasAgarajI ke puNya darzana kara bAda vahIM se iMglaiMDa calA jaauuN| sthiti aisI honepara bhI kucha loga unake viruddha AcArya saMgha meM mithyA bhrAMta dhAraNAeM phailAte the| usa samaya bhI yahI huA / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha bairisTara sA0 ko prAyazcitta zAstra ke adhyayana para 22 prazna the jisakA samAdhAna ve pahile jaina vidvAnoM se kara cuke the tathA 78 prazna aise the jinakA samAdhAna unheM prApta na ho sakA thaa| ve cAhate the ina praznoM ko AcAryazrI ke pAsa rakhA jAya aura unakA samAdhAna prApta kiyA jAya / unhoM ne mujha se isa saMbaMdha meM sahAyatA dene kI bAta kahI / ve cAhate the ki maiM pahile unake saMbaMdha kI bhrAnta dhAraNA miTAkara anukUla vAtAvaraNa banA dUM tAki mahArAjazrI se unheM avazya uttara apane praznoM kA mila jAya / maiM pahile AcArya mahArAja ke pAsa gayA to bAhira se hI sunA ki eka brahmacArI bairisTara sA0 kI galata AlocanA kara AcAryazrI ko unake saMbaMdha meM bhrAMti utpanna kara rahA hai| merA mAthA ThanakA / thoDA rukakara jaba brahmacArijI cale gaye maiM pahuMcA aura maiMne nivedana kiyA kI bairisTara sA0 Apake darzana ko Ae haiM aura unakI kucha jijJAsAe~ haiM jo ve ziSya bhAva se pUchanA cAhate haiN| AcAryazrI ne kahA ki ve vilAyata saira karane jA rahe haiM vahAM mAMsAhArI hoTaloM meM bhojana karate haiN| muMbaI meM bhI hoTaloM meM aisA karate dekhe gye| unheM dharma ke prati AsthA nahIM to ve yahAM kyoM Aye haiM ? kucha samAja se kharca hetu caMdA jamA karane Aye hoMge ? mahArAja ke ukta kathana se maiM samajha gayA ki unheM ye bAteM batAI hI gaI haiN| mere dvArA ukta bAtoM kA khaNDana kara jaba yathArtha sthiti batAI gaI taba unheM Azcarya huaa| unakA samAdhAna huA / unhoMne brahmacArI ko bulAyA aura merA sAmanA kraayaa| brahmacArIjI saTapaTAne lage aura bole maiMne aisA sunA thaa| AcArya zrI kaDaka kara bole abhI Apane kahA thA ki muMbaI meM hamane unheM mAMsAhArI hoTaloM meM khAte dekhA hai aba kahate ho sunA hai| guru ke sAmane mithyA bhASaNa kara parAI jhUThI niMdA karate ho / kyA tuma muMbaI meM usa hoTala meM gae the ? yadi gae the to tuma kyA karane gae the ? brahmacArIjI kucha uttara na de ske| AcArya zrI ne brahmacArI ko mithyA bhASaNa va mithyA pravAda ke lie prAyazcitta diyA / aba vAtAvaraNa sahI thA / maiMne bairisTara sA0 se calane kA Agraha kiyA / ve gae sabhI sAdhuoM kI vandanA karate hue AcArya zrI ke pAsa gae / vandanA ke pazcAt apane prazna rakhe / / AcArya zrI dvArA vaha kahane para ki prAyazcita grantha to gRhastha ke svAdhyAya ke nahIM hai| ataH Apa itanA samAdhAna karake kyA karoge ? bairisTara sA0 ne mahArAjazrI kI bAta svIkAra kI tathA nivedana kiyA ki kAladoSa se Ajakala guruoM kA abhAva hai taba graMtha rakhe jIrNa hoge, koI svAdhyAyavAlA nahIM rahegA to unakA pracAra prasAra ruka jAyagA / mahArAja ne unakI bAta mAna lI aura praznoMkA yathocita samAdhAna kiyaa| kucha Agama pramANa se kucha guru paraMparA se prApta paddhati se / bairisTara sA0 bahuta prasanna mudrA se vahAM se nikale aura jabalapura ko cale ge| vahAM bhI zrI 108 AcArya sUryasAgarajI ke puNya darzana kara vahAMse muMbaI jAkara iMgaleMDa cale ge| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA dehalI cAturmAsa sambhavataH vikrama saM. 1988 meM dehalI meM AcArya saMgha kA cAturmAsa thaa| mujhe bhI dehalI jAne kA saubhAgya prApta huA thaa| maiM eka dina dopahara meM AcArya zrI ke pAsa baiThA carcA kara rahA thA / 40-50 AdamI upasthita the| mahArAja ne laghuzaMkA ko jAne kI icchAse kamaMDalu uThAyA aura jyoMhI bAhira daravAjA ke nikale tyoM hI 10-15 AdamI dauDa kara sAtha ho ge| maiMne unameM se 2-1 ko rokA ki Apa sAtha kyoM jArahe haiM ? ve to laghuzaMkA se nivRtta hokara abhI A rahe haiM, ve sajjana bole, kyA huvA ? sAtha to jAnA hI caahiye| maiMne kahA baiThiye, jAne kI jarUrata kyA hai ? ve merA hAtha jhaTaka kara bole tuma kyA samajhe jAnA jarUrI hai| mujhe uttara se saMtoSa na huA to eka anya sajjana se mAluma kiyA to yaha jAnakArI milI ki isa nagara meM nagna sAdhuoM ke vihAra kI AjJA sarakAra se nahIM milI, taba jainI bhAIyoM kI ora se prArthanA karane para kalekTarane kahA ki ve vastra lapeTakara hI bAhIra nikala sakate haiN| jaba jaina bhAIyoM ne ise asaMbhava kArya batAyA taba yaha donoM pakSoMmeM taya huA kI Apa dasa AdamI unako gherakara hI gamanAgamana kareM tAki unakI nagnatA kA pradarzana anya logoM ko na ho| jainiyoM ne ise svIkAra kara liyA thA ataH use pAlate hue hI hama bAhara mahArAja ke sAtha sadA 10 vyakti rahate haiN| mujhe Azcarya thA ki aisI zarta ke sAtha cAturmAsa AcArya mahArAja ne kaisI svIkAra kiyaa| maiMne ekAnta meM unase carcA kI, to yaha jJAta huA ki unheM isa gopya vArtA kI abhI taka koI jAnakArI nahIM hai, mere muhase ho ve Aja yaha jAna rahe haiN| dUsare dina prabhAta unhoMne ghoSaNA kI ki hama dhIraja pahADI ke zrI jina maMdira ke darzana ko jAyaMge aura hamAre sAtha mArgadarzaka kevala 1 vyakti hI jA sakegA Apa loga nhiiN| loga ghabaDAe / niyama viruddha vihAra para kalekTara jainiyoM para Apatti laaveNge| saba kucha kahane para zrI AcArya zrI bole jaina di. sAdhu ko apane vihAra meM kisI kI AjJA nahIM cAhiye / Apa nizcita rahe / kalekTara Apatti kare to Apa kaha de ki hamAre kahane bhI sAdhu isa pratibaMdha ko svIkAra nahIM karate / pariNAma hama dekheNge| prAtaH mahArAja 1 vyakti ko sAtha lekara darzanArtha ge| lauTate vakta caurAhe para eka pulIsamena ne unheM rokA / mahArAja khaDe hoge| pulisamena bole, Apa nagna rUpa meM Age nahIM jA sakate / mahArAjazrI to pIche jAU ? pulisamena-nahIM, Apa pIche bhI nahIM jA skte| mahArAjazrI-phira kidhara jAUM ? Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha pulisamena--Apa kidhara bhI nahIM jA skte| AcArya zrI bIca saDaka meM khaDe the vahI baiTha ge| pulisamana-Apa yahA~ kyoM baiThe ? AcAryazrI-to maiM kyA karU ? Apa batAie / pulisamena bhaucakkAra raha gayA, kyA uttara de ? usane Aphisa phona kiyA, Aphisa ne kalekTara ko phona kiyA caurAhe para hajAroM kI bhIDa thii| kalekTara ne Adeza diyA ki sAdhu ko roko mata jahA~ jAnA cAhe cale jAne do| pulisamena ne una se yatheccha vihAra kI prArthanA kI aura mahArAja apane niyata sthAna para Agae / aba to ve prati dina zahara meM jAte, eka jaina phoTo grAphara sAtha rakhate-jAmAmasajida, lAlakilA, sarakArI bhavana, vAyasarAya bhavana, aseMblI bhavana Adi una sabhI sthAnoM ke sAmane khaDe hokara apanA phoTo livaayaa| sAmAnya anabhijJa janatA meM carcA uThI, mahArAja ko phoTo khIMcavAne kA bar3A zauka hai / nagara kI baDI 2 bilDIMga ke sAmane phoTo khiMcAI hai / yaha janavAda unake kAnoM taka phuNcii| dopahara ke vyAkhyAna meM unhoMne isakA spaSTIkaraNa diyA / mahArAja bole, mere sunane meM AyA hai kI mahArAja ko phoTo kA bar3A zauka hai / bhAI isa arddha dagdha asaMskArita jarjara zarIra kA kyA phoTo aura gRharahita tapasvI ve citra kahI TAMgegA ? kyA gale meM laTakAvegA ? Apa ko yaha prazna hai| merA abhiprAya phoTo utarAne kA yaha hai ki muni vihAra sarvatra nibaMdha ho| yaha pramANa ApakI bhAvI pIDhI rakhe ki dehalI kA koI maMdira-masajida-sarakArI bhavana aisA nahIM bacA jahA~ jaina sAdhu kA vihAra na huA ho| mahArAja kitane dIrghadarzI aura nirbhaya tathA nizcala the usakA yaha jvalaMta pramANa thA / patA nahIM hamArI vaizya samAja kI mahaloM meM ve citra Aja hai yA nhiiN| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA AcArya zrI 108 cAritracakravartI zrI zAMtisAgarajI ke puNya darzana paM. . caMdAbAIjI, zrI jainabAlA vizrAma, ArA sana 1922 meM jaba ki yahA~ uttaradeza meM zrI munirAjoM kA vihAra nahIM hotA thA / dakSiNa meM hI - darzana hote the / taba hama zeDavALa gayI aura zrI 178 AcArya zrI cAritracakravartI zAMtisAgarajI mahArAja ke darzana kiye / kucha dinoM vahA~ rahakara dharmalAbha liyA taba AcArya zrI hindI bhalIbhA~ti nahIM bola sakate the / pazcAt pratyeka cAturmAsa meM AcArya zrI ke darzanoM hama jAtI thI / zeDavAla ( dakSiNa ), kaTanI, dillI, rAjAkheDA, mathurA, phalaTana, kumbhoja, udayapura ( AyaragrAma ) gajapaMthA, zAntinAtha ( pratApagaDha ) ina dasa sthAnoM ke cAturmAsoM meM AcArya zrI ke darzanoM ko karate hue AhAradAna dene kA lAbha bhI liyA / bhAratayAtrA kA suyoga kumbhoja ( hAthakalaMgaDe) meM AcArya zrI kA cAturmAsa huvA taba hama bhI vahA~ 15 dina vahI thI, tathA zrI zeThe ghAsIlAlajI baMbaI se apane putroM ke sAtha Aye the, taba AcArya zrI ko uttaradeza meM lAnekA progrAma banAyA gayA / zrI sammedazikhara para seTha sAhaba ne maMdira banavAnA prArambha kiyA / AcArya zrI bahuta kama bolate the / sAtha meM pustakAdi kA saMgraha bhI nagaNya hI rahatA thA / sAtha meM sAdhu samudAya bhI kama thA / 101 ekabAra AcArya zrI apanI dIkSA ke viSaya meM kahane lage ki " pahale dakSiNa meM munimahArAjAdi mandira meM baiThe rahate the aura eka zrAvaka kamaNDalu uThA kara calatA thA, taba usI ke sAtha munimahArAja jAkara eka ghara meM AhAra le lete the / AcAryazrI ne svAdhyAya kiyA taba yaha kriyA unako khaTakI aura unhoMne kahA ki hama caryA karake hI AhAra leMge, jaisA ki zAstrokta vidhAna hai / isa para zrAvakoM ne kahA ki isa kAla meM yaha nahIM ho sakegA / taba AcArya zrI 4-6 dinoM taka AhArArtha nahIM uThe / agatyA kaI ghara ke loga pratigraha karane ke lie khaDe hue, taba AcArya zrI ne AhAra grahaNa kiyA / tabase abataka vahI mArga calA A rahA hai / saMkalpa meM pUrI sAvadhAnI AcArya zrI ne harijana Andolana ke samaya anna AhAra lenA tyAga diyA thA / taba zrAvakoM ko prasAdajI se mile tathA anya rAjya ke saMcAlakoM kintu saphalatA nahIM milI / harijana mandiroM meM akalUja meM mukadamA dAyara kiyA gayA / seTha ArA Aye aura paTanA se bairisTara zrI. pI. Ara. dAsa ko bahasa karane ke jAkara rASTrapati DaoN. rAjendra zAsaka khera sAhaba se mile, ityAdi hotA hI rahA, tatra cintA ho gaI / hama dillI aura bambaI jAkara zrI pradhAna jAkara pratibimboM ko chUne lage gajarAjajI gaMgavAla kalakattAvAle Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha lie le gye| vahA~ unakI bahasa se mukadamA sulajha gayA aura jaina mandiroM meM harijana na jAyeM yaha taya ho gyaa| taba bArAmatI (pUnA ) meM AcArya zrI zAntisAgarajI se kahA gayA ki annAhAra grahaNa kariye, kintu Apane anna nahIM liyA aura kahA ki zAyada apIla meM hAra ho jAye, taba taka anna nahIM lenA hogaa| yaha jJAta kara hamane subodhakumAra apane (pautra) ko paTanA bhejA aura bairisTara dAsa se apIla ko dekhane ko khaa| bairisTarajI ne bhalibhA~ti apIla dekhI aura kahA ki isameM koI dama nahIM hai, dUsare pakSa se apIla nahIM hogI aura kesa ko ulTA bhI na jA skegaa| jaba yaha nizcaya ho gayA taba hamane bArAmatI (pUnA ) ko tAra diyA ki apIla khArija hI samajheM, mukadamA nahIM ho sakatA hai| ataH saboM ne AcArya zrI ko pI. Ara. dAsa bairisTara kI sammati sunaaii| hamArA tAra bhI sunAyA tabhI annAhAra huA, dhanya bhAgya the jo ki saphalatA milii| vratoM kA dAna paramakRpA huI . zrI 108 AcArya cAritracakravartI zrI zAntisAgarajI se sana 1934 mittI kArtika sudI pUrNimA ko 'AyaThagrAma ' ( udayapUra ) meM hama ko saptama pratimA ke vrata lene kA avasara prApta huA thA / nata mastaka hokara AcArya zrI ke caraNoM meM zata zata namana / tyAga aura tyAgiyoM ke viSaya meM AcArya zrI kA mArgadarzana dharmadivAkara paM. sumeracaMda divAkara B.A.,LL.B. sivanI (ma. pra.) jaina dharma meM tyAga kA mahattvapUrNa sthAna hai| mokSaprApti ke lie tyAga dharma kA Azraya anivArya hai| isa kAraNa samAja meM vidyamAna paramapUjya munirAja pratyeka vyakti ko ucca tyAga kA upadeza diyA karate haiN| maiMne svayaM aneka munirAjoM ko aneka muniyoM ko sarva sAdhAraNa ke lie Agraha pUrvaka muni banane ke lie upadeza dete dekhA hai| jo vyakti aSTa mUlaguNa dhAraNa karane taka kI pAtratAzUnya hai use bhI mahAvratI banane kA upadeza diyA jAte dekha Azcarya huA karatA hai| aisA upadeza dete samaya ve yaha socane kI kRpA nahIM karate ki yadi zrAvaka ne zakti ke bAhara adhika Agrahavaza digaMbara muni kI dIkSA le lI aura usa mahAn padavI pratiSThA ke anurUpa AcaraNa nahIM kiyA to usa jIva kI kyA gati hogI aura jainadharma kI kitanI kSati hogI? maiMne aneka munidikSA kA Agraha karanevAle sAdhuoM se tathA unake AcAryoM se bhI prArthanA kI zrAvaka kI yogyatA ko dekhakara use vrata diyA jAnA cAhie / AcArya padmanandI ne apanI paMcaviMzatikA meM "gRhasthA mokSahetavaH / " gRhastha bhI mokSa ke hetu haiM' aisA kahA hai / samantabhadra svAmI ne mohavihIna gRhastha kA pada UMcA batAyA hai| unhoMne ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM likhA hai| " mohI muni kI apekSA moharahita gRhasthapada acchA hai| aisA gRhastha mokSamArga meM sthita hai|" Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 103 UMcA veSa dhAraNa karane mAtra se kAryasiddhi kadApi nahIM hogii| isa saMbaMdha meM prAtaH smaraNIya AcArya zrI zAMtisAgara mahArAjajI kI kAryapaddhati saba ko samyak prakAza pradAna karatI hai / AcArya mahArAja vyakti kI zakti, pAtratA Adi ko dhyAna meM rakhakara vrata dete the| maiMne aneka bAra dekhA ki kaI vyakti UMcA vrata mAMgate the kintu mahArAja usa vyakti kI alpa zakti dekha use usakI icchAnusAra vrata nahIM dete the| vrata dete samaya mahArAja baDI dUradarzitA se kAma dete the / isa saMbaMdha meM kucha udAharaNa mArgadarzana karate hai / (1) beMgalora hAIkorTa nyAyAdhIza zrI. TI. ke. tukkoLa jo isa samaya baMgalora vizvavidyAlaya ke upakulapati haiM, AcArya mahArAja ke viSaya meM apanA anubhava isa prakAra diyA hai 've vrata lene ke lie kabhI bhI logoM para dabAba nahIM DAlate the, yadi koI vyakti unake pAsa jAkara vrata dene ke lie prArthanA karatA thA to ve use sAvadhAna karane ke sAtha usa vrata pAlana karane kI kSamatA kI jA~ca bhI karate the|' zrI tukoLa ne likhA hai-"eka bAra merI patnI ne mahArAja se rAtri bhojana na karane ke vratadAna hetu prArthanA kii| usa samaya mahArAja ne use saceta karate huA kahA ki 'maiM eka bar3A vyakti arthAt uccAdhikArI banUMgA aura usa paristhiti meM usake lie vrata kA pAlana karanA sambhava na hogaa| 'merI patnI ne vinayapUrvaka kahA ki" vaha pUrNatayA pratijJA kA pAlana karegI, bhale hI maiM kaise hI pada para pahuMca jaauuN|" isake pazcAt mahArAja ne merI patnI ko vrata diyA tathA usane usakA pUrNatayA pAlana kiyaa| (2) ekabAra AcArya mahArAja ke pAsa eka taruNa ne Akara jIvanabhara ke lie brahmacarya vrata ke lie prArthanA kii| usa paricita vyakti ke Agraha para maiMne kahA " mahArAja, yaha sajjana vyakti hai, isa vyakti ko vrata dekara kRtArtha kijiie"| vaha vyakti mana vacana kAya se brahmacarya mAMga rahA thA / mahArAja ne usa vyakti ko dhyAna se dekhA, aura kevala kAya se brahmacarya pAlana karane kA vrata diyaa| maine kahA ' mahArAja vaha vyakti jaba ucca vrata mAMgatA thA taba Apa ne use vaha vrata kyoM nahI diyA ?' mahArAja ne kahA "usa jIva kA bhaviSya socakara hama vrata dete haiM, kAraNa yadi usa ne vrata kA pUrNatayA pAlana nahIM kiyA, to vaha durgati meM jAkara duHkha bhogegaa"| (3) eka vyakti mahArAja ke pAsa munidIkSA ke lie pahuMce the| mahArAja ne usakI aTaparI vRtti ko dekhakara zIghrahI apane pAsa se anyatra jAne ko kahA / Age usa vyakti ne binA guru ke munimudrA dhAraNa kara lI aura Aja vaha Agama ke viruddha pravRtti karatA huA dharma kA upahAsa kara rahA hai| unakA nAma lenA ucita nahIM lagatA / vaha AcArya vANI kA tiraskAra kara baDe baDe AcAryoM kI bhUla nikAla rahe haiN| svayaM AcArya mahArAja kA jIvana tyAga ke viSaya meM mArgadarzaka hai / pahale be brahmacArI bane, phira kSullaka hue, pazcAt ailaka bane / isake bAda ve muni bane the| apane jyeSTha baMdhu vardhamAnasAgara mahArAja ko brahmacarya vrata dene ke uparAMta unhoMne unheM aneka bAra prArthanA karane para bahuta socakara kSullaka dIkSA dii| aMta meM jaba vardhamAna mahArAja ne bArabAra vinaya kI, ki manuSya janma kI zreSTha vibhUti muni padavI pradAna kara merA janma kRtArtha kIjie taba baDI kaThinatA se AcArya zrI ne bArAmatI meM unheM munidIkSA dI thii| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha aise aneka udAharaNa mileMge jinase yaha spaSTa hotA hai ki mahArAja vratadAna ke viSaya meM bahuta sAvadhAnI rakhate the 1 vartamAna pUjya sAdhuvarga se prArthanA hai ki ve AcArya zAMtisAgara mahArAja kI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara usase lAbha leMge / tyAgiyoM ke viSaya meM udbodhana - eka bAra maiMne AcArya mahArAja se pUchA thA, ki yadi koI muni Agama ke Adeza ko bhUlakara svacchanda AcaraNa kare to usa vyakti ke prati samAja ko kyA karanA cAhie ? mahArAja ne kahA, " 'catura vyakti ke dvArA usa vyakti ko sanmArga kA darzana karAnA cAhie | usake sthitikaraNa hetu pUrNatayA udyoga karanA samyagdRSTi kA kartavya hai / maiMne punaH pUchA, yadi vaha vyakti kisI kI na sune tathA Agama kI bhI paravAha na kare, taba aisI sthiti meM kyA kiyA jAya ? kyA patroM meM usake viruddha AMdolana kiyA jAeM yA nahIM ?' mahArAja ne kahA, "yadi vaha vyakti nahIM sunatA hai to usakI upekSA kro| use AhAra mAtra do / usake viruddha patroM meM lekha chApane se dharma ko kSati pahuMcegI / apane dharma ke virodhI loga isake dvArA apane dharma kI niMdA kareMge / isase acche sAdhuoM ke mArga meM mithyAdRSTiyoM ke dvArA bAdhA bhI AvegI / isalie sAdhu kI niMdA kA lekha athavA patroM dvArA pracAra karanA ahitakArI hai / jisa vyakti kI honahAra kharAba hogI vaha vyakti kumArga para clegaa| apane kRtya kA vaha phala pAvegA / usakA pracAra kara dharma ko nukasAna pahuMcAnA ucita nahIM / " AzA hai muniniMdA ke kSetra meM agrasara honevAle vyakti AcArya zrI ke mArgadarzana dvArA apane kartavya ko pahicAneMge / isa yuga ke Adarza tapasvI paM. kailAsacandrajI siddhAntazAstrI kavalAnA meM AcAryazrI kA cAturmAsa thA aura harijana mandira praveza ke virodha meM AcArya mahArAja ne anna kA tyAga kiyA thaa| isase samAja meM baDI cintA thI / phalataH eka baDA sammelana bulAyA gayA thaa| usameM maiM bhI sammilita huA thA / usa samaya mahArAja ne kahA thA yadi Apa logoM meM kinhI bAtoM ko lekara paraspara meM matabheda hai to raho, kintu isa viSaya meM aikamatya honA caahie| aura maiMne mahArAja ke isa kathana kA anumodana kiyA thA / vahI unakA antima darzana thaa| phira to kabhI saubhAgya prApta nahIM ho sakA / jaba unhoMne AMkhomeM motiyA bindu A jAne ke kAraNa samAdhipUrvaka maraNa kA nizcaya kiyA, jaina samAja meM hI nahIM bhArata bhara meM eka utsukatA aura jijJAsA kI laharasI phaila gayI / vaha eka Adarza nirNaya thA aura usakA pAlana bhI unhoMne Adarza rUpa meM hI kiyA / AcArya samantabhadrane kahA hai Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAhiye / smRti-maMjUSA antaH kriyAdhikaraNaM tapaH phalaM sakaladarzinaH stuvate / tasmAd yAvadvibhavaM samAdhimaraNe prayatitavyam // sarvajJa deva tapa kA phala samAdhimaraNa kahate haiM / isaliye zaktibhara samAdhimaraNa kA prayatna karanA AcArya mahArAja ne sarvajJoM ke isa kathana ko caritArtha kara dikhAyA / jisa zAnti se unhoMne zarIra tyAgA vaha ullekhanIya hai / Aja kala zrAvakoM meM ajJAna kA bAhulya hai aura bhakti kA atireka hai / ataH unake bIca meM rahanevAlA sAdhu yadi svayaM sAvadhAna na ho to vaha apane cAritra kA pAlana kara nahIM sakatA / AcArya mahArAja isa sthiti se paricita the aura ve sadA sAvadhAna rahate the tathA vidvAnoM ko bhI galata kArya karane para phaTakAra dete the / ekabAra eka vidvAna ne eka phUla unake caraNoM ke Upara caDhA diyA / mahArAja ne unheM isake liye phaTakArA / unake upadeza se jo eka zAstroddhAra phaNDa sthApita kiyA gayA thA usameM ATha grantha chapAkara mandiroM ko vitIrNa kiye gaye the / unameM ratnakaraMDa zrAvakAcAra kI paM. sadAsukhajIkRta bhASA TIkA bhI hai / paM. sadAsukhajI kI TIkA meM aisI kaI pravRttiyoM kI AlocanA hai jo dakSiNa bhArata meM pracalita hai, jaise padmAvatI pUjA, sacitta pUjA, rAtripUjA Adi / AcArya mahArAja ne avazya hI usakI svAdhyAya kI hogI aura, use upayogI jAnakara hI prakAzita karane kA sujhAva diyA hogA / yaha unake vItarAga mArga ke prati gaharI AsthA aura vicAratA kA dyotaka hai| hama unake prati sAdara namana pUrvaka apanI zraddhA vyakta karate haiM / ve tyAga aura nispRhatA kA utkRSTa udAharaNa the (saMsmaraNa) 105 DaoN. darabArIlAla koThiyA rIDara, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI. san 1955 ke agasta-sitambara kI bAta hai / siddhakSetra zrI kuMthalagirI (mahArASTra) meM cAritra - cakravartI zrI 108 AcArya zAntisAgarajI ne samAdhimaraNapUrvaka dehotsarga kiyA thA / ( kaI zatAbdiyoM bAda digambara sAdhutva kA sAkAra evaM nirapavAda rUpa unhoM ne prastuta kiyA thA / dRr3ha saMyama, ghora tapa, advitIya niHspRhatA aura asAmAnya tyAga ke dvArA AcAryazrI ne luptaprAya evaM niSprANa munidharma ko ujjIvita karake usakI nirdoSa paramparA ko punaH pravRtta kiyA thA ) / dakSiNa se uttara aura pazcima se pUrva sabhI dizAoM evaM pradezoM meM pAdavihAra karake vizAla saMgha ke rUpa meM vismRta evaM adRzya hue digambaratva kA lAkhoM logoM ko darzana karAyA thaa| isase janatA meM unakA adabhuta prabhAva thA aura janatA kI bhI bhakti eva zraddhA unake prati adbhuta thI / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha mahArAja ne 14 agasta 1955, ravivAra ko zarIra kI azaktatA aura AkhoM meM kAcabindu ho jAne se utpanna mandatA ke kAraNa samAdhimaraNa liyA thA, jo 18 sitambara 1955, ravivAra taka 35 dina rahA thaa| 18 sitambara ko prAtaH 6-50 baje atyanta zAnti aura samatAbhAvapUrvaka zarIra kA unhoMne tyAga kiyA thaa| samAdhimaraNa kAla meM jo unakI dRr3hatA, tapazcaryA aura saMyama kA rUpa nikharakara AyA thA vaha advitIya thA / 35 dina taka cale unake samAdhimaraNa ko dekhane aura unake antima darzana karane ke lie hajAroM loga kuMthalagiri pahuMce the| hameM bhI isa avasara para pahu~cane kA saubhAgya milA thA aura vahA~ 19 dina dAha-saMskAra taka rahe the| samAdhimaraNa kAla meM 35 dinoM meM mahArAja kI jaisI prakRti, ceSTA aura caryA rahI thI usakA pUrA vivaraNa apanI dainaMdinI (DAyarI) ke AdhAra se jaina bAlaAzrama, dillI ke mAsika mukhapatra 'jaina pracAraka' (navambara-disambara 1955) meM diyA thA aura usakA pUrA hI aMka 'sallekhanAMka' vizeSAMka ke rUpa meM nikAlA thA / yahAM hama mahArAja ke sambandha meM eka-do saMsmaraNa de rahe haiN| mahArAja ne 14 agasta 55 ko paNDitamaraNa samAdhi ke dUsare bheda iMginImaraNa samAdhivrata ko liyA thaa| isase pUrva mahArAja 5 varSa se paNDitamaraNa ke pahale bheda bhakta pratyAkhyAna ke antargata savicAra bhaktapratyAkhyAna kA, jisakA utkRSTa kAla 12 varSa hai, abhyAsa kara rahe the / iMginImaraNa samAdhivrata ko lete samaya upasthita logoM ko nirdeza karate hue mahArAja ne kahA thA ki 'hama iMginImaraNa saMnyAsa le rahe haiN| usameM Apa loga hamArI sevATahala na kareM aura na kisI se kraayeN| paMcama kAla hone se hamArA saMhanana prAyopagamana samAdhi (paNDitamaraNa ke tIsare bheda) ko lene ke yogya nahIM hai, nahIM to use dhAraNa karate / ' mahArAja ke isa nirdezana aura iMginImaraNa saMnyAsa ke dhAraNa se, jisameM parakI sevA kI bilakula bhI apekSA nahIM kI jAtI, kSapaka svayaM hI apane zarIra kI Tahala karatA hai, svayaM uThatA hai, svayaM baiThatA hai, svayaM leTatA hai aura isa taraha apanI tamAma kriyAoM meM sadA svAvalambana rakhatA hai, jJAta ho jAtA hai ki unakI zarIra ke prati kitanI niHspRhatA thii| eka dina to yaha bhI mahArAja ne kahA ki 'hamAre deha kA dAha-saMskAra na kiyA jAya, use gRddhAdi pakSI bhakSaNa kara jaayeN| bhagavatI ArAdhanA meM aisA hI likhA hai| ' yaha unakI kitanI utkRSTa niHspRhatA hai| jisa zarIra ko jIvanabhara pAlA-posA aura use santuSTa karane ke lie aneka prakAra ke bhojya padArtha diye, usa zarIra ke prati yaha nirbhayatA ki use pahADa para yoM hI pheMka diyA jAya aura gaddhAdi pakSI khA jAyeM / niHsandeha unheM AtmA aura zarIra kA bhedajJAna thA / ve AtmA ko hI apanA aura upAdeya mAnate the tathA zarIra ko (pudgala-jaDa) aura heya samajhate the| tabhI dRDhatA ke sAtha ukta nirdezana diyA thA / ____ dhyAtavya hai ki yadyapi kinhIM AcAryoM ke matAnusAra iMginImaraNa saMnyAsa Arambha ke tIna saMhananadhArI hI pUrNa rUpa se dhAraNa ke adhikArI haiM, tathApi AcArya mahArAja ne Adi ke tIna saMhanana ke dhAraka na honepara bhI jo ukta saMnyAsa ko dhAraNa kiyA aura 35 dina taka usakA nirvAha kiyA, jisakA avalokana unake sallekhanA mahotsava meM upasthita sahasroM vyaktiyoM ne kiyA, vaha 'acintyamIhitaM mahAtmanAm' Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 107 mahAtmAoM kI kriyAe~ acintya hotI haiM, isa ukti ke anusAra vicAra ke pare haiN| isameM sandeha nahIM ki mahArAja ke Atmabala, manobala aura kAyabala tInoM asAmAnya the / 27 agasta 55, zanivAra kI bAta hai| bhaTTAraka zrI lakSmIsena bole-'mahArAja ! kucha sunAveM ? ' mahArAja ne turanta jabAba diyA ki 'saba kaNThameM hai| svayaM jAgRta huuN| maiMne iMginImaraNa vrata le rakkhA hai / ataH kisI kI apekSA nahIM hai|' usa dina mahArAja ko kucha jhapakI AgayI ho, aisA jJAta kara hI bhaTTArakajI ne kucha sunAne kI prArthanA kI thii| kintu mahArAja ne jo tatkAla uttara diyA vaha unake sadA jAgRta rahane kA eka aisA pramANa thA, jisameM kisI ko sandeha nahIM ho sakatA thaa| 7 sitambara 55, budhavAra ko azaktatA ke kAraNa mahArAja khaDe nahIM ho pAte the| kucha nikaTavartI bhaktajanoM ne unase jalagrahaNa karane kI prArthanA kI to mahArAja ne kahA ki 'jaba zarIra binA Alambana lie khaDA nahIM raha sakatA to hama pavitra digambara sAdhucaryA ko sadoSa nahIM banAveMge / ' mahArAja kA yaha uttara kitanI dRr3hatApUrNa aura zAstrokta thaa| 'AgamacakkhU sAhU ' sAdhu kA netra zAstra hai / usase dekhakara hI ve apanI kriyAe~ karate haiN| jaba zAstra meM sahArA lekara AhAra grahaNa sAdhu ke lie varjita hai to mahArAja zAstra kI upekSA karake jala grahaNa kaise kara sakate the| hama to samajhate haiM ki digambara caryA kA mahArAja ne jaisA pAlana kiyA aura zithilAcAra ko haTAyA vaha sadA smaraNIya rhegaa| mahArAja ko mUlAcAra aura bhagavatI ArAdhanA donoM kA acchA abhyAsa thaa| inakA koI bhI sthala unase aparicita nahIM thaa| ataeva jIvana ko saphala karanevAlI sallekhanA ko dhAraNa kara aura usakA 35 dina taka nirdoSa nirvAha kara mahArAja ne zarIra ko, jo jarjarita, rugNa aura pIDAdAyaka bana gayA thA, tyAgA thA / mahArAja ne, lagatA hai ki, bhagavatI ArAdhanA ke nimna padya ko apane jIvana meM caritArtha kiyA thA egammi bhavaggahaNe samAdhimaraNeNa jo mado jiivo| Na hu so hiMDadi bahuso sattaTThabhave pamattUNa // 'jo jIva eka bhava meM samAdhimaraNapUrvaka maraNa ko prApta hotA hai vaha sAta-ATha bhava se adhika saMsAra meM paribhramaNa nahIM karatA / ' mahArAja ne vastutaH ise jIvana meM utArakara samAdhimaraNa ke mArga ko prazasta kiyA, jise hama bhUlate jA rahe the / kRtajJa janatA unakI sadA AbhArI rahegI aura unakA smaraNa kregii| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha byAvara-cAturmAsa ke dRSTidAna karanevAle kucha saMsmaraNa zrI seTha totAlAla hIrAlAla rAnIvAlA paramapUjya cAritracakravartI A. zAntisAgarajI mahArAja ke darzana karane kA saubhAgya sarvaprathama hameM sana 1927 meM tIrthAdhirAja sammedazikharajI para prApta huA jaba hama pUre parivAra ke sAtha vahA~ gaye the| tabhI hamAre sAre parivAra kI yaha bhAvanA huI ki yadi AcArya mahArAja kA vihAra hamAre prAnta meM ho aura byAvara meM cAturmAsa kA suyoga prApta ho, to hama logoM kA jIvana kRtArtha ho jAya / 'yAdRzI bhAvanA yasya siddhirbhavati tAdRzI' kI nIti ke anusAra hama logoM kI bhAvanA saphala huI aura vI. saM. 1990 meM AcArya mahArAja ke saMgha kA cAturmAsa byAvara meM huA / usa samaya hamArA sArA parivAra AnaMda vibhora hogayA, jaba pUre caumAse bhara hameM mahArAja zrI ke caraNoM ke samIpa baiThane, unakA upadezAmRta pAna karane aura sevA karane kA suavasara prApta huA / usa samaya ke kucha saMsmaraNa isa prakAra haiM / (1) isa cAturmAsa kI saba se baDI ullekhanIya bAta to yaha thI ki AcArya mahArAja ke saMgha ke sAtha hI AcArya zrI zAMtisAgarajI chANI ke saMgha kA bhI cAturmAsa byAvara meM hI huA thA aura donoM saMgha hamArI nasijIyAM meM ekasAtha hI Thahare the| chANIvAle mahArAja baDe mahArAja ko gurutulya mAna kara uThate baiThate, Ate jAte, upadezAdi dene meM unake sammAna-vinaya Adi kA barAbara dhyAna rakhate the aura bar3e mahArAja bhI unheM apane jaisA hI mAna kara unake sammAna kA samucita dhyAna rakhate the| yahAM yaha bAta ullekhanIya hai ki chANIvAle mahArAja avasara pAkara pratidina baDe mahArAja kA niyamita rUpase vaiyAvRtya karate the| (2) hamAre nasiyAMjI meM pUjana, abhiSeka Adi teraha paMtha kI AmnAya se hotA hai aura AcArya zrI ke adhikAMza vyakti aura dakSiNa se AnevAle darzanArthI vIsapaMthI AmnAya se abhiSeka pUjanAdi karate haiM taba apane saMgha ko evam dakSiNa se AnevAle logoM ko lakSya karake zrI AcArya mahArAja kahA karate the ki, jahA~ jo AmnAya calI A rahI ho, vahA~ usameM hastakSepa nahIM karanA cAhiye aura saba ko apanI apanI zraddhA-bhakti ke anusAra yaha kArya karanA cAhiye / / (3) usa cAturmAsabhara rA. ba. seTha TIkamacandajI bhAgacaMdacI sonI ajamera vAloMkA caukA lagA aura unake parivAra ne pratidina saMgha ko AhAra dekara puNya upArjana kiyaa| seTha rAvajI sakhArAmajI dozI solApura bhI sapatnIka Akara ekamAsa rahe aura nasiyA meM apanI patnI ke sAtha saMgItamaya kIrtana karate aura saMgha ko AhAradAna dete rahe / caumAse bhara zahara meM to vIsoM cauke lagate hI the, para nasiyAjI meM bhI 20-25 cauke barAbara lagate rahe caumAse bhara yahA~ cauthekAla jaisA dRzya dikhAI detA rhaa| bAhira se, dUra dakSiNa deza se saiMkaDoM darzanArthI Ate rahe aura hama logoM ko sabake samucita Atithya karane kA saubhAgya prApta huaa| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 109 (4) isI caumAse meM zrI nemisAgarajI mahArAja eka dina sAyaMkAla nasiyAM ke cabUtare ke nIce para ghuTanoM ke bala khaDe hokara sAmAyika kara rahe the ki 4-5 phuTa lambA eka sApa 4-5 bAra lagAtAra mahArAja ke pairoM ke samIpa A Akara ke lauTatA rahA / hama logoM ne jaba dekhA, to use pakaDane ke lie AdamI ko bulAyA / mahArAja kI dRSTi usapara paDI, to unhoM ne use nahIM pakaDane ke lie hAtha se izArA kiyA / mahArAja kI yaha dRDhatA dekhakara hama sabhI upasthita loga daMga raha gae / / jaba hama pahuMce taba (5) yahAM ke caumAse ke samaya AcArya mahArAja ko dUdha ke sivAya sabhI rasoM kA aura harita mAtra kA tyAga thA / unake jaisI dRDhatA, zAntatA aura vItarAgatA ke darzana anyaMtra bahuta hI dRSTigocara hue / (6) phalaTana meM siddhAnta granthoM ke tADapatroM kI pratiyA~ AcArya mahArAja ko bheMTa karane ke samaya eka mahotsava kA Ayojana kiyA gayA thA / hama loga bhI byAvara se vahA~ gae the mAnastambha kI pratimAoM ke abhiSeka kA Ayojana ho rahA thA / mahArAja macAna ke Upara macAna UMcA hone se hama logoM ko abhiSeka kA kucha bhI dRzya nahIM dikhAI de rahA thA patA nahIM ki mahArAja kI dRSTi kaisI hama logoM para paDa gaI / aura eka svayaMsevaka ko bhejakara hameM Upara bulavA liyA / . hAlAMki macAna ke Upara abhiSeka karanevAloM ke atirikta aura koI nahIM thA / mahArAja ke isa vAtsalyamaya anugraha se hama logoM ke harSa kA pArAvAra nahIM rahA aura hama loga unake caraNoM meM nata mastaka ho gae / virAjamAna the, / (7) jaba kabhI bhI bAhira AcArya mahArAja ke darzanoM ko pahuMcA, to hameM sambodhita karate hue kahA karate the ki kaba taka gharapara baiThe rahoge ? aba to ghara ko choDo aura Atma kalyANa meM lago / AcArya mahArAja ko hamArI sadA zraddhAMjali samarpita hai / dhanyatA kA anubhavana pratidina sahajahi hotA hai zrI 108 zrI subuddhisAgara munirAja (bhUtapUrva saMghapati zrI motIlAlajI ) AcArya zrI zAMtisAgara muni mahArAja ke pUrva munimArga nahIM sA thA / dakSiNa bhArata meM kucha muni hoMge lekina jo bhI the ve zAstrokta mArgAnusArI nahIM mAlUma hote the / AcArya zrI ke dIkSA ke bAda unhoMne jaisA zAstrokta munimArga calAyA thA aura jo kucha zithilatA thI vaha dUra kii| Apa bAlabrahmacArI the / bAlyAvasthA meM vairAgyabhAva thA / usa samaya dakSiNa bhArata meM bhI mithyA devadevatAoM kA pracAra bahuta thA / unake upadeza se logoM ne mithyAtva kA tyAga kiyA / unakA AhAra bhI jo mithyAtva kA tyAga karatA thA vahA~ hI hotA thA / unakI tapasyA bhI mahAna thI / unake pahale sAdhu saMgha rUpa meM nahIM the / mahArAja ke samaya meM naI - dIkSAe~ hokara sAdhu saMgha kI sthApanA huii| unhoM ne yogya vyaktiyoM ko hI dIkSA dI / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha dIkSA dene meM ve baDe kaThora evaM pratigAmI the / mahArAja ke pAsa kaI loga dIkSA mAMgate the / lekina ve prauDha aura suyogya vyakti dekhakara hI dIkSA dete the / 110 hameM mahArAja zrI ke darzana 45 varSa pahale mastakAbhiSekotsava ke samaya gomaTezvara meM hue / che vahA~ se mahArAja zrI ko uttara bhArata meM lAne ke lie hamAre vicAra hue| usa samaya mahArAja ke sAtha 108 muni vIrasAgarajI, 108 nemisAgarajI, aillaka caMdrasAgarajI, kSullaka pAyasAgarajI, kuMthusAgarajI, pArzvasAgarajI the / hama logoM kA vicAra munisaMghasahita tIrtharAja sammeda zikharajI yAtrA jAne ke lie huA / isake hama loga mahArAja ke pAsa cAturmAsa meM pahu~ce / aura mahArAjajI se prArthanA kI, mahArAja ! saMghasahita zikharajI calie " bahuta Agraha karane para mahArAjajI ne prArthanA mAnya kI / bambaI meM saMgha kI yAtrA ke liye sArI vyavasthA banAI / 66 aitihAsika vihAra vihAra karate karate gujarAtha se mahArAja zrI kA vihAra saurASTra ( giranAra ) meM huA / isake bAda mahArAja sonagaDha meM pahu~ce / aura eka ghaMTA pravacana karane ke bAda turaMta hI vApisa lautte| usa samaya rAstoM meM dha. rAmajI bhAI Adi pramukha vyakti roja moTAra lekara Ate the aura mahArAja zrI se zaMkA samAdhAna aura Ate samaya kaI prazna likhakara lAte the / isa taraha mahArAja ke vihAra se sAre bhArata meM apUrva dharma prabhAvanA huI / kaI naI dIkSAeM huI / aura janatA jo dharma mArga bhUla gayI thI unheM mArgadarzana milA / jaba mahArAja zrI kA caumAsA huA, taba caumAsA ke bAda kAlu meM mahArAja kA vihAra huA / jahAM jahAM digaMbarI ghara sau the bhAI sAdhuoM kA vihAra na hone se sthAnaka meM hI jAte Ate the| vihAra hotA thA / paraMtu mahArAja zrI ke pahu~cane para upadeza se saba jainI bne| maMdira meM pUjApATha Adi hone lge| muhapattI kA tyAga huaa| unake kaI loga muni, aillaka, kSullaka, maMdira bhI thaa| kyoMki kAlu meM mithyAmArga ko lekina vahAM sabhI usamArgI sAdhuoM kA choDa kara sacce kaTTara upadeza se hara jagaha AryikA kSullikA vratI bane / zrAvakoM ne bArA vrata grahaNa kiye / hama logoM ne mahArAja zrI ke upadeza se hI bambaI jaise zahara meM 1008 zrI pArzvanAtha svAmI kA maMdira kAlaborde meM banAyA / 40-45 sAla taka hama loga mahArAja zrI ke pAsa caukA lekara jAte-Ate rahe / dUsarI pratimA ke vrata bhI mahArAja ke pAsa hIrakamahotsava ke samaya phalaTana meM liye the / antima sallekhanA mahotsava mahArAja zrI kA kuMthalagiri siddha kSetra meM abhUta - pUrva prabhAvanA ke sAtha huA / bhAratIya 1 janatA sAgara umaDa paDA thA / Aja bhI munidharma hamane jo dhAraNa zAMti aura samAdhAna kA jIvana anubhava meM A anubhava hotA hai| kiyA vaha bhI mahArAja zrI ke AzIrvAda kA hI phala hai / rahA hai / pUjya gurudeva ke smaraNa se dhanyatA kA sahajahI: Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRni-maMjUSA pUjya AcArya zrI kI AcArya-paraMparA saMhitAsUrI zrI. va. sUrajamalajI hama donoM aise bace vikrama saM. 2010 meM parama pUjya AcArya zrI vIrasAgarajI mahArAja kA sasaMgha varSAyoga nivAI meM huA thaa| taba ApakA cAturmAsa digambara jaina siddhakSetra kunthalagirI meM huA thaa| usa samaya meM maiM aura nivAI nivAsI zrI ratanalAlajI giMdoDI AcArya zrI ke darzanArtha kunthalagirI ko nikale / jAlanA sTezana para musAphirakhAne meM hama donoM so rahe the / sTezana para aMdherA chAyA huA thaa| maiM kucha ardha nIMda meM thA / itane meM AvAja AI, maiM dekha hI rahA thA ki phukAra karatA huA sAMpa merI chAtI para caDha baiThA / havAza bhI bhUla gayA, kucha bhI sUjha nahIM paDa rahI thii| thoDI dera bAda kucha hoza AyA taba mana hI mana bhaktAmarakAvya aura 'zrI pArzvanAthAya namaH / ' japatA rahA / kama se kama 15 paMdharA minaTa taka sIne para caDhA rahA / maiM to hAta paira bhI idhara-udhara hilA na nkaa| usa samaya AtmA bhaya se itanI kA~pa rahI thI ki zarIra se prANa nikalanA hI zeSa raha gayA thaa| jaba chAtI para se sAMpa utara gayA so hI mere sAthI seTha ratanalAlajI kI gardana para caDha gayA aura phaurana hI gardana pAra kara gyaa| Apa gADha nidrA meM the so kucha bhI patA nahIM claa| maiMne seTha sAhaba se dinabhara bAta nahIM kI aura kahane kI icchA bhI nahIM thii| kintu acAnaka hI mu~ha se nikala gayA ki rAta ko tumhArI gardana para bar3A bhArI sarpa caDha gayA thaa| basa behoza hokara vamana aura dasta ho gayA tathA jvaramAna 105 // DigrI ho gyaa| unheM saMbhAlanA kaThIna sA ho gyaa| aise karate hue tIna dina ho ge| susta rahate hue AcArya zrI ne dekhakara kahA ki bramhacArIjI tuma do dina se susta kyoM ho| maiMne kahA, "mahArAjajI Apake darzana karate hue kisI kI bhI yAda nahIM AtI hai| hAM? mere sAthI kI isa taraha hAlata kharAba ho gaI hai| isI cintA meM maiM DUbA jA rahA huuN|" mahArAja ne sAre samAcAra sunakara Azcarya pragaTa karate hue kahA, "acchA, usa ratanalAla ko hamAre pAsa le aao|" jaise taise uThAkara ratanalAlajI ko mahArAja zrI ke pAsa lAyA / mahArAja zrI ne pUchA 'are bhAI tumheM kyA ho gayA ?' taba ratanalAlajI ne kahA 'mahArAjajI merI gardana para sarpa caDha gayA thA / ' 'kATA to nahIM ?' 'hA~ mahArAja, nahIM kATA'' to sarpa caDhane se itane ghabarA gaye ? acchA tuma ghabarAo nahIM, acche ho jaaoge|' jyoM hI AcArya zrI ne ratanalAlajI ke sira para pIchI rakhI so tatkSaNa hI ratanalAlajI kA bukhAra utarakara gayA aura vaha khaDe hokara calane lge| ulaTI, dasta saba banda ho ge| yaha alaukika camatkAra AcArya zrI kI hI tapasyA meM dekhA / ratanalAlajI baca ge| aise nikRSTa paMcama kAla meM niHsaMzaya AcAryazrI mahAn cAritra ko dhAraNa karanevAle the| ApakI prabhAvazAlI kaDI tapasyA tathA sallekhanApUrvaka samAdhimaraNa ne janatA ko caturtha kAla sA dikhA diyA / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 112 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AcAryapada pradAna vikrama saM. 2012 meM pa. pUjya sva. vIrasAgarajI mahArAja ne sasaMgha varSAyoga jayapura (khAniyA ) meM kiyA thaa| usa samaya AcArya zrI kA cAturmAsa zrI siddhakSetra kunthalagirI meM ho rahA thaa| usa samaya AcArya zrI ne saccidAnaMda caitanya svarUpa AtmA ko zarIra se pRthak samajhakara sacce adhyAtma yogI banakara sallekhanA ghoSita kii| isa ghoSaNA ko sunakara hindusthAna ke kone-kone se parama tapasvI saumya chabI ke darzanArtha apAra janasamudAya umaDa pddaa| pratidina dasa hajAra yAtrI Ate the / usI zubha avasara para pa. pU. zrI vIrasAgarajI mahArAja se AjJA lekara maiM zrI kunthalagirI phuNcaa| jaba maiM AcAryazrI kI samAdhi kuTI ke pAsa pahu~cA to vahA~ zrI bhaTTAraka lakSmIsenajI, jinasenajI tathA zrImAn saMghabhakta saMghapati seTha geMdamalajI jauharI, bambaI tathA anya sajjana gaNa bhI baiThe huye the| maiMne kahA ki, 'mujhe mahArAja zrI ke darzana karA do' mere saubhAgya se kivADa khole gae / AcArya zrI kI saumyamUrti ko dekhakara apAra Ananda huaa| hRdaya gadagada ho gyaa| A~khoM sajala hokara tIvra vega se bahane lagI, roke jAne para bhI nahIM ruka rahI thii| namostu / namostu / kahate hI mahArAja zrI ne AvAja pahicAna liyaa| mahArAja zrI ne pUchA kauna ? sUrajamala hai ? hA~ mahArAja / Age jo bhI vArtAlApa huA so isa prakAra prazna-kyA jayapura se Aye ho ? vIrasAgarajI ne caumAsA jayapura meM hI kiyA hai ? uttara-hA~ ? mahArAjajI jayapura meM hI kiyA hai / vIrasAgarajI mahArAja ne Apake pAvana caraNoM meM sajala netroM se 'bAra-bAra namostu' kahA hai aura antima prAyazcita mA~gA hai / so gurudeva! dIjiyegA / mahArAja bole- kyA dUM? mahArAja ? jo bhI ApakI icchA ho / vIrasAgarajI AhAra meM kyA kyA lete haiM ? mahArAja ? ApakI yama sallekhanA sunate hI unhoMne maThThA (takra) gehU~ aura eka pAva dUdha ke alAvA saba padArthoM kA tyAga kara diyA hai| mahArAja bole-acchaa| aisA kyoM kiyA ? aisA unheM nahIM karanA caahie| moha kA tyAga karane se hI kalyANa hogaa| hamAre vIrasAgarajI baDe komala hRdaya ke hai, gurubhakta hai, hamAre prathama ziSya hai| unakA baDA saMgha hote hue bhI unhoMne apane pIche AcArya pada nahIM lagAyA / khaira aba vIrasAgarajI ko kaha deve kI 8 dina taka maThThA AhAra meM nahIM leve / punaH maiMne hI calakara kahA ki mahArAja ! unake lie antima zubhAzirvAda deveM tAki ve ciraMjIva rheN| aura unakI chatrachAyA meM hama loga dharmasAdhana karate rheN| __hamArA to zubhAzIrvAda hai hii| acchA lo vaha mUMgA kI mAlA / hamane isa mAlApara karoDo jApa kiye haiM unheM de deve| | Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti - maMjUSA 113 gurudeva ! vIrasAgarajI mahArAja to aMguliyoM para jApa lagAte haiM / mAlA se kabhI bhI nahIM pherate / to aba kyA dUM ? acchA, mahArAjajI Apake pAsa to tIna loka kI nidhi hai / vaha to vIrasAgarajI ko bhI prApta hai / mahArAja hama bhUla rahe haiM / Apa jauharI haiM / Apane saccI maNI kI pahacAna kara lI hai / acchA ! aba jyAdA samaya nahIM hai / tumhAre gurujI ko hama AcAryapada deveMge / kala kA dina acchA hai / mahArAja ! isase baDhakara aura kyA hogA ? mujhe isameM pUrNa santoSa hai / kyA ve AcArya bana jAveMge ? mahArAja unheM ApakI AjJA zirodhArya karanI paDegI / phira dUsare dina hI prathama bhAdrapada zuklA saptamI ke dopahara ko 2 baje hajAroM janasamudAya meM AcAryazrI ne nimna zabda kahate hue pU. vIrasAgarajI ko AcArya pada kI ghoSaNA kI / "L 'hamane prathama bhAdrapada kRSNA 11 ravivAra tA. 24-8-55 se sallekhanA vrata liyA hai / ataH digambara jaina dharma aura zrI kundakundAcArya paramparAgata digambara jaina AmnAya kA nirdoza saMrakSaNa tathA saMvardhana ho isaliye hama AcAryapada ziSya zrI vIrasAgarajI munirAja ko AzIrvAdapUrvaka Aja prathama bhAdrapada zuklA saptamI vikrama saM. 2012 budhavAra ke prabhAta samaya triyoga zuddhipUrvaka saMtoSa se pradAna karate haiN| " pa. pU. AcAryazrI ne pU. vIrasAgarajI mahArAja ke liye isa prakAra Adeza diyA hai / 66 'isa pada ko grahaNa karake tuma ko digambara jaina dharma tathA caturvidha saMgha kA AgamAnusAra saMrakSaNa tathA saMvardhana karanA cAhiye / aisI AcArya mahArAja kI AjJA hai / zrI AcArya mahArAja ne Apako zubha AzIrvAda kahA hai / " likhI -- 1. gendamala bambaIvAloM kA trivAra namostu, namostu, namostu / 2. candUlAla jyotIcanda bArAmatI kA trivAra namostu, namostu namostu / yaha sunate hI sAre jana samudAya meM apAra Ananda kI lahare dauDa gayI / evaM jayaghoSa ke nAre lagAye / paramapUjya AcAryavara ne uttarAdhikArI zrI vIrasAgarajI mahArAja ko banAkara Apa apane isa nAzavanta zarIra se mamatva tyAga kara AtmasAdhanA meM tanmaya ho gaye / kara hue pa. pUjya AcAryavara zrI vIrasAgarajI mahArAja ne apane divya jJAna se bhavya jIvoM ko saMbodhita AcArya pada meM tIna varSa taka isa bhArata bhUpara vihAra kiyA / AcArya zrI kA jJAna alaukika thA / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha Apa parama zAnta niSkaSAyI the| Apake sAtha meM vizAla saMgha bhI thaa| aMta meM Apa bhI isa bhautika zarIra ko nAzavaMta jAna kara vikrama saM. 2014 Azvina kRSNA amAvAsyA ke prAtaH 10-50 minaTa para apane prathama ziSya muni zrI 108 zivasAgarajI ko apanA uttarAdhikArI banAkara svargavAsI ho gaye / AcArya zrI zivasAgarajI mahArAja zarIra se bahuta kRza the / kintu Atma teja baDA prabala thA / parama tapasvI the| pUrvokta donoM mahArAjoM kI taraha Apa bhI baDe jJAnI vidvAn the / 12 varSa taka AcArya pada meM rahakara Apane baDe bhArI vizAla saMgha kA saMcAlana kiyA / sAre bhAratabhara meM ApakI tapasyA kI chApa jamI huI thii| kintu acAnaka hI Apake kaMTha meM TiTaeNnasa kI bimArI ho gaI so bahuta kucha upacAra karane ke uparAnta bhI vikrama saM. 2026 ke phAlguna kRSNA amAvAsyA ke dopahara ko zrI atizaya kSetra zAntivIranagara (zrImahAvIrajI) meM sAvadhAnatA pUrvaka namaskAra maMtra kA uccAraNa karate hue svargastha ho gaye / Apake anaMtara Apake gurubhAI parama pUjya muni dharmasAgarajI mahArAja hue| jo vartamAna meM sasaMgha yatra tatra vihAra karate hue bhavya jIvoM ko dharmadezanA de rahe haiN| yaha hArdika bhAvanA hai ki svargastha tInoM AcArya vibhUtiyA~ zIghrAtizIghra mokSa pada ko prApta kre|| kaThina dhAraNA aura vilakSaNa yogAyoga zrI. mizrIlAlajI pATaNI, gvAliyara i. sa. 1930 meM pa. pU. cAritracakravartI AcArya zrI zAMtisAgarajI mahArAja kA 5 dinake lie gvAliyara meM zubhAgamana huA / upadeza se prabhAvita hokara hamane zUdra-jala-tyAga Adi niyama lie| eka dina dAnAvalI dharamazAlA caMpA bAga meM AhAra ke hetu Thahare / paDagAhana ke samaya vidhI nahIM milane se mahArAjajI vApisa lauTa gye| hamane bhI eka ghaMTe ke bAda dhotI dupaTTA utAra rakkhe / mahArAja zrI vApisa lauTane kI khabara milate hI turanta utAre hue kapaDe bhIgo kara nicoDa kara pahine aura paDagAhana kiyA / vidhi mila gaI / AhAra niraMtarAya saMpanna huA / AhAra ke pazcAt mahArAjajI se bAra bAra pUchane para kahA gayA ki "Aja gIle kapaDe pahanane vAloM ke yahA~ bhikSA leMge aisA saMkalpa honese dUsarI bAra vApisa lauTane para Apa ke yahAM vidhi milI" aisI dhAraNAeM isa nikRSTa kAla meM parama taponidhi mahArAjajI karate the| puNyodaya se nirvAha bhI hotA gayA / dhanya hai aise mahAn tapasvI kI tapasyA ko ! Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA pa. pU. AcArya zrI 108 zAMtisAgarajI mahArAja kI samayasUcakatA tathA antaHpreraNA kSullaka zrI vijayasAgarajI, cAturmAsa, iDara eka sA~pa meMDaka ko khAne jA rahA thaa| usa samaya meMDaka kI prANarakSA ke lie loTe ko patthara para jorase paTaka diyA jisase vaha sA~pa bhAga gayA / meMDaka kI prANarakSA huI aura loTA TUTa gayA / 115 AcArya mahArAja zrI ne bra. jinadAsajI ko unake ghara cale jAne kA Adeza diyaa| ve cakita hue / Adeza kA kAraNa bhI ajJAta thA / brahmacArIjI prasthAna kara ghara pahu~ce to unheM mAlUma huA ki kucha badamAzoM ne unake bhAnajI ke pati ko kheta meM mAra DAlA thA / usase isa bAta kA patA calA ki mahArAja zrI ke alaukika anumAna jJAna meM bhaviSyatkAlIna ghaTanA kA kucha saMketa jarUrahI A gayA thA / jJAna kI sahaja nirmalatA kA yaha atizaya pratIta hotA hai / saMghapati zrI geMdanamalajI jhaverI, bambaI ke vArtAlApa se atIta meM maiM pUrNa rUpa se DUbA jA rahA thaa| zrI pa. pU. 108 AcArya zAMtisAgara mahArAjajI ke puNya smRtibiMdu se manakI dharatI para sukha saMvedanA hotI hai / maiM mahArAja zrI ke sAtha lagabhaga 40 sAla taka rhaa| jise hama hamArA parama puNyodaya samajhate haiM / AcArya zrI kA caumAsA kuMbhoja meM thA / sahasA maiM prazna kara baiThA - " mahArAjajI, hama ApakA caturasaMgha lekara zrI sammeda zikharajI jAnA cAhate haiM / hama AzA karate haiM ki hameM ApakI sammatI mila jAyagI / " mahArAjajI ne hameM sammati dI / ve AdamI ko pUrI parakha karake hI una para kArya sauMpate the / hamArI khusI kA ThikAnA nahIM rahA / zAMti kA saMdeza bhArata ke yAtrA meM sthAna sthAna para mahArAja zrI kA bhavya svAgata hotA rahA / kone kone meM pahuMcAte hue mahArAjajI Age hI Age zrI zikharajI kI ora baDha rahe the / pU. A. mahArAja ko tanika bhI takalIpha na pahuMce isalie sabhI bhaktagaNa sadaiva tayyAra the / sAtha sAtha nisarga bhI unheM sahAyatA pahuMcAtA thA / mahArAjajI ke vihAra meM unheM varSA Adi kI tathA zvApadoM kI takalIpha huI nahIM / anupama atizaya thA mahArAjajI kA / asaMkhya camatkAroM meM vizeSa yaha thA ki AcArya zrI sadA hI zAMti kA anubhavana karate hue najara Ate the / sama viSama paristhiti meM pU. pU. mahArAjajI ke pravacanoM se prabhAvita hokara ku. guNamAlA ne Ajanma brahmacaryavrata le liyA / hamArI sirpha do kanyAe~ thii| pU. mahArAjajI ke satsamAgama ke kAraNa hamAre mana meM brahmacarya pAlana kI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 1 icchA huI / maiMne AcAya zrI ke sAmane apanA bhAva pragaTa kiyA / mahArAjajI ne kahA ki ' apanI patnI se anumati prApta kro|' hama donoM mahArAjajI ke pAsa phuNce| hama donoM kI brahmacarya pAlana kI icchA dekhakara unhoMne hameM vrata dekara kRtArtha kiyA aura acchI taraha vrata pAlana karane kA zubhAzIrvAda bhI diyA / pU. AcArya mahArAjajI ke sAtha bahuta sAre tIrthayAtroM kI hamane vaMdanA kI / hama jaise jaise mahArAjajI kI sevA karate gaye saMpadA utanI hI vRddhiMgata hotI rahI / pratApagaDha meM eka zrIpArzvanAtha bhagavAna kI sAtizaya mUrti thI / mahArAjajI kI AjJAnusAra hama usa mUrti ko bambaI le Aye aura acchA maMdira banavAkara usa sAtizaya mUrti ko usameM vidhivat sthApana karA dI / pU. . AcArya mahArAja zrI ke AzIrvAda aura upadezoM kA hI yaha suphala hai ki hama aura hamAre kuTaMbI jana viziSTa dharmabhAvanAoM kA amRtopama rasAsvAda lene ke lie jIvana meM pAtra bane rahe / pUjyapAda AcArya zrI kA antima dakSiNa vihAra zrI. AdirAja aNNA gauDaru, zeDavALa vizvavaMdya AcArya zrI kA nivAsa vaDagAMva (niMbALakara ) meM thA / sva. pitAjI ne Apase zeDavALa ( mhaisUra sTeTa ) meM padhArane ke lie prArthanA kI aura kahA " mahArAjajI ! Apake hI upadeza se aura sahaja preraNA zeDavALa meM manohara cauvIsIyoM kA tathA mAnastaMbha kA nirmANa huA hai, Azrama kA prAMgaNa punIta gayA hai, yadi Apake caraNa lagate haiM to avazya hi dharmAtsAha meM vRddhi hogI / " sukha svAdhIna nahIM aura mArapITa kA duHkha hotA vihAra karate karate AyeMge aisA uttara aura AzIrvAda bhI milA / yogAyoga se sana 1953 ke bAda AcArya zrI kA vihAra usa prAMta meM huA / saMgha meM isa samaya 30 - 35 sAdhugaNa hoMge / saba vAtAvaraNa dharmabhAvanAoM se sajaga thA / pratidina upadezAmRta kA pAna hameM prApta hotA thA / sAra yaha hai ki, "jIva ajJAna aura mohavaza caturgati meM bhramaNa karatA huA duHkhoM kA hi anubhavana karatA hai / devagati meM manovAMcchita padArthoM kA saMyoga kalpavRkSoM dvArA hai, vRddhAvasthA nahIM hai, phira bhI vaha avinAzI bhI nahIM hai / narakoM meM dveSa kI tIvratA vairabhAvoM kI adhikatA hotI hai, hai, rattIbhara sukha vahA~ kSaNamAtra nahIM hotA hai / tiryaMca yoni meM bhI duHkhoM kI sImA nahIM parAdhInatA, pratikUla saMyoga ajJAna kI adhikatA ke kAraNa vahAM bhI duHkha hI hai / anukUla saMyoga saMbhava hai, paraMtu ajJAna aura mohavaza yahA~ para bhI iMdriyoM ke AdhIna hotA huA saMpUrNa Ayu AzA aura abhilASA kI pUrti meM hi vyatIta karatA hai / yadi puruSArtha pUrvaka samyagdarzana, samyagjJAna ko aura samyak cAritra ko prApta karatA hai to sunizcita hi anaMta avinAzI sukha kA kucha mAtrA meM rasAsvAda le sakatA hai jo siddhoM meM sadA ke lie hotA hai / isIlie AtmA kA dhyAna pratidina karo / kamase kama manuSyagati meM kucha jJAna aura kucha mAtrA meM Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 117 paMdraha miniTa kyoM na ho avazya karo / karmoM kI nirjarA isIse saMbhava hai, mokSamArga aura sukhamArga yahI zabdoM kI gUMja Aja bhI mAlUma hotI hai / dhanya aise mahAtmA ! jinhoMne munimArga ko akSuNNarUpa meM isa nikRSTatara kAla meM bhI niSpramAda niraticAra cAritra dvArA pragaTa kiyA / anekazaH praNAma ho / mUka vyakti ko vANI milI kolhApura ke pAsa nimazira grAma meM eka paitIsa varSa kA yuvaka thaa| use aNNappA dADhIvAle ke nAma se loga jAnate the| vaha zAstracarcA meM pravINa thA / akasmAta vaha gUMgA bana gayA / varSa taka gUMgepana ke kAraNa vaha bahuta duHkhI rahA / logoM ke samakSa jAne meM use lajjA kA anubhava hotA thA / usakA AcArya zrI zAMtisAgarajI se vizeSa paricaya thA / use loga jabaradastI AcArya zrI ke samIpa le ge| AcArya mahArAja ne usase AgrahapUrvaka kahA-" bolo !! bolo ! tuma bolate kyoM nahIM ho ?" phira unhoMne kahA " Namo arihaMtANaM pddho|" basa, usakA gUMgApana calA gayA aura vaha pUrvavat bolane lgaa| darzaka maMDalI Azcarya magna ho gii| cAra dina ke bAda vaha apane ghara lauTa aayaa| vahA~ pahu~cate hI vaha phirase gUMgA bana gyaa| maiM usake pAsa phuNcaa| sArI kathA sunakara maiMne kahA, " vahA~ eka varSa kyoM nahIM rahA ? jaba tumheM ArAma pahuMcA thA to itane jaladI bhAga Ane kI bhUla kyoM kI ?" vaha punaH AcArya zrI ke caraNoM meM pahuMcA / una tapomUrti sAdhurAja ke prabhAva se vaha punaH bolane lagA / vahA~ vaha 15 yA 20 dina aura rahA, isake bAda vaha punaH gUMgA na huA vaha pUrNa rogamukta ho gyaa| jainavADI meM samyaktva kI dhArA ___ jainavADI meM Akara unhoMne varSAyoga kA nizcaya kiyaa| isa jainavADI ko jainiyoM kI vastI hI samajhanA caahie| yahA~ prAyaH sabhI jainI the, kiMtu ve prAyaH bhayaMkara ajJAna meM Dabe hue the| sabhI kudevoM kI pUjA karate the / mahArAja zrI kI puNya dezanA se saba zrAvakoM ne mithyAtva kA tyAga kiyA aura apane gharase kudevoM ko alaga kiyaa| usa samaya, vahA~ ke jo rAjA the, yaha jAnakara Azcarya meM rahe ki AcArya zrI mahArAja to baDe puNya caritra mahApuruSa hai| ye bhalA hama logoM ke dvArA pUjya mAne gaye devoM ko gADI meM bharavAkara nadI meM pahuMcAne kA kArya kyoM karAte haiM ? rAjA aura rANI donoM mahArAja kI tapazcaryA se khUba prabhAvita the| unake prati bahuta Adara bhAva bhI rakhate the / ekadina rAjA pUjya zrI kI sevA meM svayaM upasthita huA aura bole " mahArAja, Apa yaha kyA karavAte haiM jo gADiyoM meM devoM ko bharavAkara nadI meM pahuMcA dete haiN|" mahArAjane kahA :--" rAjan ! Apa eka prazna kA uttara do| Apa ke yahA~ bhAdrapada meM gaNapati kI sthApanA hotI hai yA nahIM ? " Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha rAjA ne kahA :-"hAM mahArAja ! hama unakI pUjA karate haiM bhakti karate haiN|' mahArAja ne pUchA :-" usa utsava ke pazcAt kyA karate ho ?" rAjA ne uttara diyA-" mahArAja ! bAda meM hama unako pAnI meM sirA dete haiN|" mahArAja ne pUchA :-jinakI Apane bhakti se pUjA kI, ArAdhanA kI, unako pAnI meM kyoM DubA dete ho?" rAjA ne kahA-" mahArAja ! parva paryaMta hI gaNapati kI pUjA kA kAla thaa| usakA kAla pUrNa hone para unako sirAnA hI kartavya hai|" __ mahArAja ne pUchA-" unake sirAne ke bAda Apa phira kinakI pUjA karate haiM ?" rAjAne kahA-" mahArAja ! isake pazcAt hama rAma, hanumAna Adi kI mUrtiyoM kI pUjA karate haiM ? / " mahArAja ne kahA--" jaisA parva pUrNa hone ke pazcAt gaNapati ko sirA dete haiM aura rAmacaMdrajI Adi kI mUrti kI pUjA karate haiM, isI prakAra ina devoMkI pUjAkA parva samApta ho gyaa| isase unako sirA denA hI kartavya hai / jisa taraha Apa rAma, hanumAna Adi kI pUjA karate haiM isI prakAra maMdira meM aba ve sthAyI mUrti tIrthaMkaroM kI, arahaMtoM kI rahatI hai unakI pUjA karate hai|" pUjya zrI ke yuktipUrNa vivecana se rAjA kA saMdeha dUra hogayA / ve zrI mahArAja ko praNAma kara saMtuSTa ho apane rAjabhavana ko vApisa lauTa ge| vyavahAra-nizcaya kA sundara samanvaya aneka vidvAna baMdhuoM ne pUjya zrI kI sevA meM nivedana kiyA-" ki loga nizcaya naya ke nAma para vyavahAra-dharma ko choDate jA rahe haiM, so yathArya meM ThIka mArga kyA hai ?" mahArAja ne kahA thA, " vyavahAra phUla ke sadRza hai| vRkSa meM prathama phUla AtA hai| bAda meM usI puSpa ke bhItara phala aMkurita hotA hai| aura jaise jaise phala baDhatA jAtA hai, vaise vaise phUla saMkucita hotA jAtA hai, aura jaba phala pUrNa vRddhi ko prApta ho jAtA hai, taba puSpa svayaM pRthaka ho jAtA hai| isI prakAra prArambha meM vyavahAra hotA hai, usameM nizcaya-dharma kA phala vItarUpa se nihita rahatA hI hai| dhIre-dhIre jaise nizcaya vyakta hotA hai, vaise-vaise vyavahAra svayaM saMkucita hotA jAtA hai, anta meM nizcaya kI pUrNatA hone para vyavahAra svayaM tiromAna ho jAtA hai| AcArya mahArAja ne jo vyavahAra ko puSpa aura nizcaya ko phala ke rUpa meM samajhAyA vaha baDA sundara tathA hRdayagrAhI hai / nizcaya kI vRddhi hone para vyavahAra svayaM kama hote-hote ghaTa jAtA hai, use choDA nahIM jAtA hai / nizcaya to svayaM vastutattvasvarUpa hai / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA vRtti parisaMkhyAna tapa ke anubhava pahile AcArya mahArAja vRtti parisaMkhyAna tapa meM baDI kaThIna pratijJA lete the, aura unake puNyodaya se pratijJA kI pUrti bhI hotI thI / eka dina mahArAja ne dhAraNA kara lI thI, AhAra ke lie jAte samaya yadi tatkAla prasUta bachaDe ke sAtha gAya milegI to AhAra leMge / yaha pratijJA unhoMne apane mana ke bhItara hI kI thii| kisI ko bhI isakA patA nahIM thI / antarAya kA udaya nahIM hone se aisA yoga tatkAla mila gayA aura mahArAja zrI kA AhAra niraMtarAya ho gayA / lagabhaga 1930 ke zItakAla meM AcArya zrI gvAliyara pahuMce / joradAra ThaMDa thI / unhoMne pratijJA kI thI ki gIle vastra pahina kara yadi koI paDagAhegA to AhAra leMge, anyathA nahIM / mahArAja ne gharoM ke sAmane se do bAra gamana kiyaa| logoM ne nirAza hokara socA, Aja yoga nahIM hai / logoM ke vastra anyoM ke sparza se azuddha ho gaye / ekadama maharAja tIsarI bAra lauTa paDe / eka zrAvaka ne tatkAla pAnI DAla kara vastra gIle kiye aura paDagAhA / vidhi mila jAne se unakA AhAra ho pAyA / eka samaya unhoMne yaha pratijJA kI, ki koI javAharAta thAlI meM rakhakara paDagAhegA to AhAra leMge, anyathA upavAsa kareMge / yaha ghaTanA kolhApUra kI thii| usa dina vahA~ ke nagaraseTha ke mana meM thAlI meM bahumUlya jevara - javAharAta rakhakara paDagAhane kI icchA huI / ataH yaha yoga mila gayA / dAtAra seTha ko uttama pAtra ko, AhAra kA yoga milaa| isa prasannatAvaza aura AhAra niraMtarAya ho jAya isa vikalpavaza seThajI ko yaha dhyAna nahIM rahA, ki maiM bahumUlya AbhUSaNoM Adi ko uThAkara bhItara rakha dUM / ve bAhara ke bAhara hI raha gae / jyoM hi mahArAja kA AhAra prAraMbha huA, seThajI ko apanI bahumUlya sAmagrI kA smaraNa ho gayA / usa samaya unakI mAnasika sthiti adbhuta thI / yahA~ uttama pAtra kI sevA kA zreSTha saubhAgya thA aura vahA~ hajAroM kI saMkhyA kA dhana jAne kI AzaMkA hRdaya ko vyathita kara rahI thI / AcArya mahArAja kI dRSTi meM ye saba bAteM pahale se hI thI / usa samaya seThajI kI manovyathA dekhakara mahArAja ke mana meM sahaja hI dayA kA vikalpa AyA / bhaviSya meM unhoMne aisI pratijJA na karane kA nizcaya kiyA thA / AhAra ke bAda hI saThejI bAhara Aye to vahA~ AbhUSaNoM kI thAlI nahIM thI / isa bIca meM yaha ghaTanA huI ki jo upAdhyAya vahA~ AyA thA usakI dRSTi bhAgya se AbhUSaNoM para gaI thI, usane apane viveka kI preraNA se usa sAmagrI ko pahale hI surakSita sthAna para rakha diyA thA, isase kucha bhI kSati nahIM huI / 119 dhodaka se sapaviSa nivAraNa jinendra ke maMtra kI apUrvatA batAte haiM / eka bAra barAra prAMta ke amarAvatI jile meM hivarakheDa dehAta hai / vahA~ ke jaina maMdira ke karmacArI ko bhayaMkara sarparAja ne kATa diyA / vaha maMdira kA mAlI sadA hI jina bhagavAna kI sevA karatA thA / usake mana meM pArasanAtha bhagavAn ke prati gaharI zraddhA thI / usakI prArthanA para jaina baMdhuoM ne bhagavAn zrI pArzvanAtha kA abhiSeka karanA prAraMbha kiyaa| sabhI jaina baMdhu prabhu kI pUjA meM tanmaya ho rahe the / usa samaya viSa kA vega caDhatA jA rahA thA / maMdira ke pAsa anya matAnuyAyIyoM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kI bhIDa ikaTThI ho gaI aura ve kahane lage ki ye jaina loga Aja isa garIba ko mAra DAla rahe haiN| vyartha meM bhagavAn kI pUjA kA DhoMga raca rahe haiM / itane meM viSa kA gaharA asara hone se use eka cakkara AyA jise dekha kara aisA lagA ki aba yaha nahIM bcegaa| kucha kSaNa bAda dUsarA cakkara aayaa| usa samaya abhiSeka kA gaMdhodaka usake zarIra para lagAyA, usake kSaNa bAda tIsarA cakkara A rahA thA, jise loga mRtyu kA cakkara hI samajha rahe the| itane meM jineMdra bhagavAn ke abhiSeka ke gaMdhodaka kA zarIra se sparza hote hI tatkAla usakA viSa utara gayA / sahaja hI anya matAnuyAyI bahuta prabhAvita hue| Aja taka bhI loga jina bhagavAn kI zraddhA kI mahimA kA baDe Adara bhAva se smaraNa karate haiN| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // AUM|| marAThI vibhAga paramapUjya AcArya 108 zrI zAMtisAgara mahArAjAMcI kAhI saMsmaraNe muni zrI 108 AdisAgarajI mahArAja, zaMDavALa ( mhaisUra ) pUjyAti pUjyairyatibhissuvandhaM, saMsAragaMbhIrasamudrasetum / dhyAnaikaniSThA garimAgariSThaM, AcAryavayaM praNamAmi nityam / / AcArya zrI khar2yA arthAne prAtaHsmaraNIya, cAritracakravartI, yogIndracUDAmaNi, samAdhisamrAT hote. AcArya zrI bAlabrahmacArI hote. dhairyasaMpanna hote. prabhAvazAlI Adarza satpuruSa hote. jagAsa bhUSaNabhUta, sanmArgadarzaka, mahAtaponidhI mahAtmA sadaguru hote. AcArya zrIMnI uttara dakSiNa bhAratAta sarvatra saMghasahita padAvahAra kelA. konAkopar2yAMta ApalyA upadezAne mithyAMdhakArAcA nAza kelA. digaMbara jainatvAcA udyota kelA. upadezAne ucca kulInAMnA tara pApApAsUna alipta keleca paNa jaMgalAtIla bhilla, koLI vagaire lokAMnA suddhA hiMsepAsUna parAvRtta kele. svAmIMnI aneka pariSaha sahana karUna digaMbara jainadharmIya sAdhUMcA sarvatra vihAra karaNyAcA mArga niSkaMTaka kelA. AtA hA rAjamArga jhAlA Ahe yAce zreya AcArya zrIMnAca Ahe. (2) AcArya zrI he parISahajayI hote- ailaka avastheta sana 1918 sAlI koganALI (tA. cikoDI) yethe ANi muni avastheta sana 1923 sAlI koNNUra (tA. gokAka ) yethe tyAMcyA aMgAvara sarpa caDhUna tyAne dona-dona tAsaparyaMta veToLe ghAtale tarI tyAMnI Apale Asana calAyamAna kele nAhI. yA pramANe zeDavALa yethe (tA. athaNI) sarpAcA, va saudaMttI (tA. rAyabAga) yethe muMgI-muMgaLyAMcA upasarga sahana kelA. 121 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 1. sahaja vairAgya AcAryazrIMcyA prathamacyA kSullaka dIkSecyA dusar2yA divazI (sana 1914 sAlI) tyAveLacyA ziralyApramANe gAvAtIla pramukha mAnakar2yAkaDe guruziSyAMcA AhAra jhAlA. tyAveLacyA paddhatIpramANe gurudakSiNA mhaNUna mAnakar2yAMnI pratyekApuDhe savvA rupayA ThevalA. gurUne Apale nave ziSya kSullaka zAMtisAgarAMnA te paise gheNyAsa sAMgitale. tevhA zrI zAMtisAgara mhaNAle, je nako hote mhaNUna ghara soDale teca dIkSA gheUnahI ghyAyace tara maga ghara soDaNyAce prayojanaca kAya hote ? gharI puSkaLa paisA hotA. malA to savvA rupayA ghyAyacA nAhI. dIkSAgurUcI hI paddhatI tyAMcyA jJAnavairAgya-saMpanna manAlA rucaNyA-pacaNyAsArakhI navhatI. mhaNUna zrI zAMtisAgara mahArAjAMnI dIkSecyA tisar2yAca divasI ApalA vihAra svataMtra rItIne cAlU kelA. sArAMza zAntisAgara mahArAja 'jJAnavairAgI' hote, vivekasaMpanna hote. tyAMce vairAgya kharekhure hote. tyAMnI gatAnugatikAce anusaraNa kele nAhI. kAraNa jo jJAnavairAgI Ahe to kasalyAhI mohAlA baLI paData nAhI. koNAcI bhIDa mulAhijA ThevIta nAhI. 2. AcAryazrIMcI abola prajJA vyavahArAta 'na bolatA zahANA' mhaNatAta tazI AcArya mahArAjAMcI abola vRttI hotI. yAcA artha mahArAja bolata nasata hA navhe. 'kAya bolAve yA pekSA kAya bolU naye he jyAlA kaLate, toca kharA vaktA hoya' hI mahArAjAMcI aMtaraMga vRttI hotI. varavara disAyalA jarI mahArAja bolake disata nasale tarIhI tyAMnA sarva janatene svayaMsphUrtIne sana 1924 sAlI samaDoLI mukkAmI AcAryapada ANi gajapaMtha yethe cAritra-cakravartI pada bahAla kele. tethUna AcArya mahArAja saMghAsaha kuMbhoja (bAhubalIkSetra) yethe Ale. tyAveLI saMghAmadhye roja zAstra vagaire vAcaNyAce kAma bahubhAga aillaka candrasAgara (nAMdagAva, ji. nAzika) hyAMcyAkaDe ase. AcAryazrI tyAveLI sahasA zrotyAcI bhUmikA ThevIta asata. he pAhUna kuMbhojace pATIla sarva janatepuDhe nirbhIDapaNe mhaNata asata kI 'AcAryapada tevaDhe zAntisAgara mahArAjAMnA ANi zahANapaNa-jJAna sagaLe candrasAgarAMnA ! vastutaH AcAryapada he dagaDAsArakhe basUna rAhANAr2yA zAntisAgarAMnA muLIca dyAyalA nako hote. candrasAgarAMnAca dyAyalA have hote.' pATalAMce he AvaDate mata tyAveLI kAhIMnA (varavara pahANAr2yAMnA) sayuktika dekhIla vATU lAgale; paraMtu tyAca veLI kuMbhojacyA pAThazALecA eka prazna nighAlA. tevhA tyA saMbaMdhIcA nyAyanivADA karaNyAcI sarvAMnI AcAryazrIMnA prArthanA kelI. tyAMnI tI mAnya karUna saMbaMdhita vyaktIlA bolAvUna ANA azI AjJA kelI. tevhA nehamIcyA savayIlA anusarUna madhyeca candrasAgara mhaNAle, ' mahArAja ! tI vyaktI hekekhora Ahe. jara ApalI AjJA mAnalI nAhI tara ApalA apamAna hoIla.' he aikUna AcArya mahArAja mhaNAle, ___'are bAbA ! jethe mAna Ahe tethe apamAnAcA prazna utpanna hoIla. jethe mAnaca nAhI tethe apamAnAcI bhItI kasalI ? ApalyA mAnApamAnAcA vikalpa gauNa karUna zreyomArgAcA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 123 pAThapurAvA karaNe Apale kartavya Ahe. yAta jara kadAcit apamAna jhAlAca tara to parISaha samajUna samatAbhAvAne pacavilA pAhije. tyAta Apale kAhI akalyANa nAhI. ANi jara kArya sAdhale tara tyAta dharmasevA va kartavyapUrtIcA Ananda yAMcA lAbhaca Ahe. kevaLa pharDe vaktRtva gAjavUna zrotyAMnA prabhAvita karaNyApekSA kartavyAsAThI mAnApamAna zAntacittAne sahana karaNe adhika hitAvaha Ahe.' he udgAra kuMbhojacyA pATalAMnI aikale va te sarda jhAle. vicArAta paDale ANi tevhApAsUna te mhaNU lAgale, 'mAjhI samajUta va pracAra cukIcA hotA. aillaka candrasAgara he pramukha vakte khare, paNa mAnApamAnAcA tyAMcA vikalpa tIvratene jAgRta Ahe. AcAryAMjavaLa mAtra tyAcA lavaleza dekhIla nAhI. mhaNUna tyAMce tapazcaraNa ANi kaSAyAcI mandatA hIca tyAMcyA AcAryapadAlA yogya asalyAne zrI zAntisAgara mahArAja heca AcAryapadAlA yogya Aheta.' AtA pATIlAMce he badalalele mata pUrvIpramANe sarva janatepuDhe mAMDU lAgale va ApalI cUka mAnya karU lAgale. 'gurostu maunaM vyAkhyAnam.' 3. AcAyAMcI tattvadRSTI AcArya mahArAja saMghAsahita zrIsammedazikharajIsa jAteveLI sana 1928 sAlI vATeta 'miraja' yethe saMghAcA mukkAma jhAlA. mirajace rAje zrI. bALAsAheba sarakAra (saMsthAnika ) he AcAryazrIMcyA darzanAlA Ale hote. tethe eka bAI ApalI eka tIna-cAra varSAMcI mulagI gheUna darzanAlA AlI. AcAryAMcyA zejArIca miraja sarakArahI basale hote. tyA mulIne svayaMsphUrtIne saMghastha aillaka zrI candrasAgara mahArAjAMjavaLa sarva saMghAsa namaskAra kelA. tevhA he pAhUna candrasAgara mahArAjAMnI sahaja paNa autsukyAne vicArale, 'kAya ga, tU koNAcI Ahesa ? ' tyAvara tI mulagI kAhIca bolalI nAhI. mahArAjAMnI punaH vicArale, 'aga tU AIcI Ahesa kAya ?' tyAvara tI mulagI mhaNAlI, 'nAhI.' tyAMnI punhA vicArale, 'maga kAya bApAcI Ahesa ?' tyAvara dekhIla tyA mulIne spaSTapaNe 'nAhI' ase khaNakhaNIta uttara dile. AtA AcArya mahArAja ANi miraja sarakAra zrImaMta rAje yAMcyAsaha sarvAMce lakSa yA mulIkaDe kendrita jhAle hote. zrI candrasAgara mahArAjAMnI punhA tilA vicArale, 'baraM ! maga tU Ahesa tarI kuNAcI ?" tyAvara tyA mulIne niHsaMdigdhapaNe ThAsUna sAMgitale, 'mI mAjhIca Ahe.' tevhA AcAryazrIMnI smita kele ANi candrasAgarasaha sarvAMnA uddezUna te mhaNAle, 'ghyA! hI mulagI tara tumhA sagaLyAMnA 'samayasAra' zikavUna gelI kI!' ___ tyAnaMtara zrIMnI tilA javaLa bolAvUna zrIphalAdi phaLe AzIrvAda rUpAne ticyA hAtAta devavilI. yAveLI AcAryabhakta solApUrace zrImAn zeTha rAvajI sakhArAma dozI yAMcehI citta he uttara aikUna helAvale va tyAMnI ApalyA aMgAvaracI bharajarI zAla tyA mulIcyA aMgAvara TAkalI. tyAnaMtara AcAryazrIMnI zrImaMta rAje sarakAra va samoracyA maMDaLIMkaDe vaLUna jhAlyA ghaTanecyA AdhAre thoDAca paNa goDa upadeza dilA. te mhaNAle, 'pahA hyA mulIcyA toMDUna sahaja nighAlele udgAra heca sarva zAstrAce sAra Ahe. hyA jagAta koNI koNAcA nAhI. jo to svataHcyA hitAhitAbaddala svataHca jabAbadAra Ahe. he jANUna AtmakalyANAsAThI pratyekAne prayatnazIla rAhile pAhije.' Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AcAryazrIMcI vyavahArakuzalatA AcArya mahArAja jase prazAnta vivekI hote taseca te vyavahAracatura va laukika AcArAce cAMgala jANakAra hote. ekadA zravaNabeLagoLa yethIla zrIgomaTezvarAMcyA darzanAsAThI jAta asatA 'hubaLI 'lA saMghAcA mukkAma jhAlA. digambara jaina dharmAce prabhAvaka saMta-sAdhu mhaNUna zAntisAgara mahArAjAMcI kIrtI-prabhA cohoMkaDe phAkalI hotI. hubaLI yethe liMgAyatAce moThe dharmapITha Ahe. tyA maThAce adhipatI 'ArUDha svAmI' prasiddha Aheta. hyA maThAce lAkho ziSya Aheta. svAmIMcA hyA saMpradAyAta moThA sanmAna Ahe. ApalyA gAvI jainAMce eka mahAn sAdhu Alele Aheta, tevhA tyAMcyA bheTIlA jAU yA, asA vikalpa svAmIMnI ApalyA parivArAjavaLa vyakta kelA. lageca meNA, pAlakhI vagaire sajaviNyAsa suruvAta jhAlI; paNa svAmIMnI thoDA vicAra karUna punaH sarvAMnA AjJA kelI kI, 'ekA nagna digambara saMta mahApuruSAcyA bheTIlA jAtAnA yA vaibhavAce pradarzana aucityapUrNa TharaNAra nAhI. tevhA ApaNa sagaLe cAlataca jAU' ase TharavUna ApalyA zekaDo ziSyAMsaha ArUDha svAmI AcAryazrIMjavaLa yeUna pohocale va zAstra-sabheta sAmIla jhAle. evaDhA moThA janasamudAya anapekSitapaNe zAstrAsa yeUna dAkhala jhAlyAne kSaNabhara goMdhaLa uDAlA va zAstra-vAcana thAMbale; paNa punaH kSaNabharAtaca te pUrvavat cAlU jhAle. tyAveLI muni zrI nemisAgara (kuDacIkara) zAstra vAcIta hote. thoDA veLa zAstra-vAcana cAlale. tyA divazI samyaktva va mithyAtvAce svarUpa hA zAstrAcA viSaya hotA. zAstra saMpatAca maThAdhIza ArUDhasvAmI AcAryazrIMnA uddezUna mhaNAle, "svAmIjI AtA zAstrAcyA veLI varacevara uccAralele 'samyaktva ANi mithyAtva' mhaNaje kAya ? he kAhI samajale nAhI. kAya tyAcA artha ?" kSaNAcAhI vilamba na lAvatA AcAryazrI mhaNAle, 'samyaktva' mhaNaje 'Ata pAhaNe' ANi 'mithyAtva ' mhaNaje 'bAhera pAhaNe'. mANasAne nehamI aMtaraMgAta pAhUna AtmonnatI sAdhAvI, bAhera najara ThevUna AtmaparAGmukha hoU naye. he uttara aikatA ArUDhasvAmI itake prasanna va tRpta jhAle kI, teca AcAryazrIMnA sASTAMga namaskAra karUna ubhe rAhile ANi mukhyatvekarUna ApalyA ziSyasamudAyAlA uddezUna (AcAryazrIMkaDe tarjanI dAkhavUna ) mhaNAle, 'tyAMnA mhaNatAta khare gurU ANi yAlA mhaNatAta kharA upadeza ? sagaLyA zAstrAMcA sAra yA dona zabdAMta AlA Ahe, va to sAMgaNAr2yA hyA mahAtmyAlAca sAMnI gurU mAnale pAhije.' tyAnaMtara tyAMcyAsaha sarva anuyAyI gaNAne punaH ekadA AcAryazrIMnA paramAdarAne praNAma kelA ANi mahArAjAMcyA thorapaNAcI prazaMsA karIta te svasthAnI paratale. koNatyA veLI koNatyA lokAMnA koNatyA bhASeta sAMgAve, samajavAve hyAce tAratamya alaukika svarUpAta mahArAjAMce ThikANI nisargataHca vAstavya karUna hote. mhaNUna hI prabhAvanA sahaja sAdhalI gelI. sArAMza-AcAryazrIMnA veLa, kALa, prasaMga hyAce aucitya sAdhaNyAcI alaukika kalA svabhAvataHca siddha hotI. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA AcArya zrI ' pArasamaNI ' parisAcA lokhaMDAlA sparza jhAlA kI tyA lokhaMDAce sonyAta rUpAntara hote. tadvat AcArya zrI dekhIla pArasamaNI hote. sana 1923 sAlI AcArya zrIMcA cAturmAsa koNNUra (tA. gokAka ) yethe hotA. * tyAveLI nAMdagAMva ( ji. nAzika ) ce 4/5 yAtrekarU zravaNabeLagoLa - gomaTezvara svAmIMcyA darzanA karitA nighAle hote. jAtA jAtA tyAMnA sAMgalI mukkAmI samajale kI, koNNUra yethe eka mahAn tapasvI digambara -muni Aheta. yAtrekarUMmadhye doghe zrAvaka moThe caukasa buddhIce hote, taseca vyAsaMgI hote, karmaTha hote. tyAMnA . hI bAtamI aikUna Azcarya vATale. paMcama kALAta mahAna tapasvI digambara muni asaNe asaMbhava Ahe azI tyAMcI prAmANika samajUta * hotI. parIkSA gheNyAsAThI zrImAn zeTha hirAlAlajI ANi zrImAn zeTha khuzAlacaMdajI doghehI AcArya - mahArAjAMsamora yeUna basalyAvara puDhIla saMvAda jhAlA. zeTha khuzAlacaMdAMnI mahArAjAMnA vicArale, 'AmhI doghe ApaNAkaDe kazAsAThI Alo he ApaNAsa samajale kAya ?' tevhA mahArAja mhaNAle 'nAhI.' ' ApaNAlA avadhijJAna Ahe kAya ' ? zeTha 'nAhI' mahArAja. 'ApaNa unhALyAta DoMgarAvara 'pAvasALyAta vRkSAkhAlI, ANi hivALyAta nadIkAThI basUna tapazcaryA karIta asatA kAya ?' zeTha. ' nAhI - mahArAja. 6 'ApaNa pakSopavAsa, mAsopavAsa vagaire karatA kAya ? ' - zeTha. 'nAhI' - mahArAja. 6 maga AmhI ApaNAsa munI kase mhaNAve ? ' - zeTha. 125 'muLIca mhaNU naye ' - - mahArAja. 6 'maga he tumhI kAya cAlavale Ahe ? - zeTha. 'munipadAcA abhyAsa AraMbhalA Ahe. AmhAlA koNI muni mhaTale nAhI tarI cAlela. * tyAbaddala AmhAlA kAhIca sukhaduHkha nAhI.' mahArAja. hA sagaLA saMvAda sarva bhaktamaMDaLI aikata hotI. tyAMnA mahArAjAMcA hA upamarda vATalA. tyA paikI kAhI tara astanyA sAvarUna puDhe Ale 'AtAparyaMta je kAhI bolalAta tyAvarUna tumhAlA kAhI ziSTAcAra kaLata nAhI ase disate. AtA bar2yA bolAne toMDa baMda karA ANi AlyA vATene cAlate vhA. nAhIpekSA dhakke mArUna AmhI tumhAlA yethUna ghAlavUna deU. calA uThA pAhU yethUna !' - eka bolalA. mahArAja zAnta karIta mhaNAle, 'jarA zAnta vhA. hamarItumarIvara yeNyAce prayojana nAhI. zaMkA vicAraNArAMnA dahAhI dizA mokaLyA asatAta.' pAMcadahA minaTe gelyAvara mahArAja tyA doghAMkaDe vaLUna mhaNAle kI, 'AmhI tumhAsa kAhI vicArale tara cAlela kAya ?' hokAra miLatAca mahArAjAMnI vicArale -kI- 'he samora jhADa kasale Ahe ?' samora boTa dAkhavUna - mahArAja. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 'AmnyAce'-zeTha khuzAlacaMda. ___ 'tyAlA AMbe lAgalele tara koThe disata nAhIta !'- mahArAja. 'Aja lAgalele nasale mhaNUna kAya jhAle ? RtumAnApramANe phaLe yetIla. unhALyAta punhA lAgAvayAcIca Aheta. jhADa AMbyAceca hyAta zaMkA nAhI.'-zeTha khuzAlacaMda. 'Aja tarI vRkSAlA phaLe nasalI tarI tyAsa AmravRkSa jase nAkabUla karatA yeta nAhI tyAcapramANe Ajace muni jarI avadhijJAnI nasale va pUrvIcyA caturtha kALAtIla munI pramANe pakSopavAsa, mAsopavAsa hIna saMhananAmuLe karU zakata nasale tarI tyAMce munipada nAkabUla karatA yeta nAhI. saMhananA pramANe jJAna vairAgyAta taratamatA jarI rAhilI tarI tI pade nAhItaca azI ekAntika mate nakota.'---mahArAja. ____ mahArAjAMcI prazAnta mUrtI, nirvikAra vRttI, mRdumadhura vANI ANi aDhaLa dharmazraddhA pAhUna ubhayatAMcI samajata paTalI. tyAMnI mahArAjAMce pAya dharale. tyAMcyA antaHkaraNAce pANI jhAle. tyAMnI parasparAkaDe ekadA arthapUrNa najarene pAhile va doghehI hAta joDUna jinadIkSacI yAcanA karU lAgale. 'Aja tumhI yAtrelA nighAlAta tI pUrNa karUna yA. tyAnaMtara yAsaMbaMdhI nirNaya gheU yA.' --mahArAja mhaNAle. ___ yAtrA pUrNa jhAlI. samaDoLI (ji. sAMgalI) mukkAmI mahArAjAMcyA caraNasAnidhyAta doghAMnIhI jinadIkSA dhAraNa kelI. zeTha hirAlAlajI mhaNaje AcArya zrI vIrasAgara mahArAja va zeTha khuzAlacandajI mhaNaje muni zrI candrasAgarajI mahArAja he hota. AcArya zrIMcyA saMparkAta jIvanAce sone ase hoI. AcAryazrIMcI apUrva samayasUcakatA AcArya mahArAja vihAra karIta kAzI-banArasa yethe Ale. mukkAma di. jaina mahAvidyAlaya bhadainIghATa yethe hotA. pUrvIca mahArAjAMbaddala autsukya pasarale hote. mahArAja mahAn jJAnI, mahAn tapasvI azI khUpa prasiddhi hotI ANi zAleya zikSaNa mAtra phArase jhAlele nAhI. kevaLa tIna cAra iyattA he aikUna mahArAjAMcyA jJAnAcI cAcaNI gheNyAcyA vikalpAne kAhI brAhmaNa paMDita bheTAvayAsa Ale. tyAMnI prazna cheDalA kI-ApaNa cAmaDyatIla tela, tUpa, hiMga, pANI vagaire padArtha grahaNa karIta nAhI he khare Ahe kAya ? 'hoya khare Ahe ' mahArAja. ' tara maga olyA sajIva raktamAMsAMtUna jhirapUna yeNAre dUdha, dudhApAsUnace tUpa kase kAya cAlate ? gAI mhazI tara saptadhAtUcyA zarIrAcyA asatAta. tyAMcyA zarIrAtUna yeNAre dUdha zuddha kase ?' 'vastusvabhAvo'tarkagocaraH ' hA vastusvabhAva Ahe. tethe tarka cAlata nAhI. gAI va mhazIcyA ekA cAr2yApAsUnaca jase rasa, rakta, mAMsAdi saptadhAtu nirmANa hotAta tyAcapramANe dUdha hA padArtha nirmANa hoto. te dUdha svabhAvataH zuddha Ahe ANi mAMsAdi azuddha Aheta. yAzivAya te dUdha prANyAMnA kAhIhI dukhApata na karitA kADhale jAte mhaNUna te sevya Ahe arthAta bhakSya Ahe. hIca paristhiti vanaspatIta Ahe. jyA vanaspatIcI pAne phule hI amRtApramANe saMjIvana detAta paNa tyAcIca muLe khAllI tara mANUsa prANAsa mukato. dharmamArtaMDAMnI 'he kAhI AmhAsa paTata nAhI' azI nakArArthI mAna DolAvalI. sabhA tyAMcA koDagepaNA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA pAhUna ciMtita jhAlI. vAdAcA zevaTa kAya hoNAra hyA vivaMcaneta te hote. paMDita loka aseca zaharabhara ApalyA vijayAcA va jainAcAryAMcyA ajJAnAcA DAMgorA piTatIla hI ciMtA rAstahI hotI. paNa kAhI kSaNa stabdhateta gelyAvara AcArya mahArAja prazAnta mudrene tyA brAmhaNa paMDitAMkaDe pahAta mhaNAle 'AmhI ApaNAMsa kAhI vicArale tara cAlela kA ?' 'agadI avazya' te sarva jaNa ekA AvAjAta mhaNAle. 'hI gaMgA nadI zuddha Ahe kI azuddha ?'- mahArAja 'gaMgAca kAya paNa yamunA, kRSNA, sarasvatI, narmadA hyA sarva nadyAMce pANI zuddha ANi pavitra Ahe'-brAmhaNa paMDita. gaMgecyA ugamApAsUna banArasalA yeIparyaMta hyA gaMgelA aneka nadyA, nAle, gaTAre yeUna miLAlI asatIla he khare kAya ?'mahArAja. 'agadI khare'- paMDita. 'zaharAce sarva sAMDapANI hyAca pravAhAta soDalele Ahe. zivAya kAzI yethe maNikarNikA ghATAvara dahana karaNyAta yeNArI ardhavaTa jaLAlelI prete va pUrNa jALalelyA pretAMce hADAdikAMce avazeSa dararoja hyAta samAviSTa hotAta he khare Ahe nA?'-~-mahArAja. 'khare Ahe '-paMDita. gaMgeta magara, mAse, beDUka, sarpa Adika jalacara prANI maratAta tyAMcI zarIre tetheca kujatAta. ANi he jevhA jivaMta vihAra karatAta tevhA malamUtra tetheca visarjana karatAta, he khare nA ? '-mahArAja. 'hehI khare ' paMDita. _ 'evaDhe sagaLe asUnahI gaMgA nadI hI parama pavitra jazI asU zakate taseca rakta-mAMsamaya saptadhAtumaya zarIrAtUna miLaNAre gAI-mhazIce dUdha he pavitra-zuddha-grAhyaca asU zakate.' AcAryazrIcI upadeza paddhati bALabodha-mUlagrAhI paNa prabhAvI hotI tI azI. tyAMnA sahA mahinyAnaMtara pahA zrI. pU. AdisAgara mahArAjAMcA kAraMjA yethe cAturmAsa asatAMnA tyAMcyAzI AcArya zrI va te svataH yAsaMbaMdhI bolaNe jhAle. hyAMtUna TipalelI hI eka AThavaNa; mahArAjAMcA svabhAvavizeSa pragaTa karIta asalyAmuLe tI yethe deNe ucitaca hoIla.] DaoN. hemacaMdra vaidya zeDavALa (tA. athaNI, ji. beLagAMva) yethIla eka saMyamazIla zrI bALagauMDA pATIla he vairAgyAkaDe vATacAla karIta asatA raktakSayAcyA vyAdhIne tyAMnA pachADale. vartamAna paryAya satkAraNI vecAvA hA AMtarika bhAva hotA. bhagavatI dIkSA dhAraNa karaNyAcA manodaya vyakta jhAlA. muhurtAsAThI kAhI divasa gele. dIkSA deNyAcehI nizcita Tharale. he darzanAlA yeNAr2yA kAhI zrAvakAMcyA lakSyAta Ale. he kAhI barobara hoNAra nAhI yA vicArAne AcAryAMnA vinavile, ' mahArAja ! AmhI pAmarAMnI ApaNAMsa zikavAve ase nAhI. kSamA asAvI. ApaNa jyAMnA dIkSA deNyAsAThI muhUrta pAhAta AhAta to brahmacArI raktakSayAne mRtyucI vATa cAlU lAgalA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha Ahe. azA mANasAlA dIkSA kazI pelaNAra ?' hyAvara, mahArAja zrI smitapUrvaka AtmavizvAsAne mhaNAlo 'hyAlA ANakhI sahA mahinyAnaMtara pahA' hyAvara sarvAMnA gappa basaNe prApta jhAle. ___ i. sa. 1954 mArca mahinyAta mhaNaje phAlgunacyA aSTAhnika parvAta dIkSAvidhI saMpanna jhAlA. caitra vaizAkha saMpeparyaMta tyAMcA AjAra dekhIla koNatyAhI upacArAzivAya saMpuSTAta AlA. puDhacyA sahA mahinyAMta tara pATIla gRhasthAzramAta dekhIla navhate ase dhaSTapuSTa disU lAgale. ___ pUrvI dIkSA deU nakA ase mahArAjAMnA sAMgitale hote te loka Azcaryacakita jhAle va mahArAjAMcyA anumAnajJAnAcI prazaMsA karU lAgale. hyA zeDavALacyA brahmacAr2yAlA dIkSA dilyAnaMtara tyAMce nAva 'zrI AdisAgara' ase ThevaNyAta Ale. tajjJa DaoNkTara vaidya sAMgU zakale nasate te zrI AcArya mahArAjAMnI sahajasphUrta sAMgitale va zaMbhara Takke satya nighAle. AcAryAMcI jJAnAcI nirmalatA hI azI sAtizaya hotI. AcAryazrIMcA parAkoTIcA tyAga va niraticAra AcAra (caturthakAlIna municaryece eka cAlate bolate pratyakSa pratIka) zrI 108 vRSabhasAgara munimahArAja nasalApUra mukkAmI svAdhyAya cAlU asatAnA muni lokAMnA AhArAMta kAya kAya vastu ghetA yetAta hyAcI sAMgopAMga carcA nighAlI. tevhA zrotyAMnI mahArAjAMnA spaSTapaNe vicArale kI, " mahArAja munIMnA AhArAta itakyA sagaLyA vastu gheNyAsa pratyavAya nAhI ase spaSTa lihile asatAnA ApaNa mAtra gele 78 varSe kevaLa dudhabhAta ANi pANIca gheta AhAta hyAce kAraNa kAya ?" "yAce kAraNa evaDheca kI; deNAre phakta tInaca vastu detAta." zrotyAMnA he aikUna vijecA tIvra dhakkA basAvA tase jhAle. va te samajale kI, mahArAja yA tIna vastUMkherIja kAhI ghetaca nAhIta. ANi hI samajUta tara nikhAlasa khoTI va gairasamajAvara AdhAralelI hotI. paNa tyAbaddala AcArya mahArAjAMnI kadhI koNAjavaLa 'bra' zabda uccAralelA navhatA. zrAvakAMcI kevaDhI bhayaMkara caka ANi mahArAjAMcA kevaDhA apUrva tyAga. sarvAMnA ghora pazcAttApa jhAlA. gelyA saMpUrNa ATha varSAMcyA mudatIta asA prazna vicAraNArA eka jarI zrAvaka nighAlA asatA tara yA ATha varSAMcyA zrAvakAMcyA pramAdAmuLe lAdalelyA upAsamArItUna AcArya mahArAjAMcI muktatA jhAlI asatI. paNa mahArAjAMnI pratyakSa kiMvA apratyakSa tyAbaddala carcA kelI nAhI. Aja sahaja viSaya nighAlA mhaNUna gairasamaja nighAlA. nAhI pekSA ANakhI kitI tarI varSe he aseca cAlU rAhile asate. AcArya mahArAjAMcyA tyAgAcI mahatI koNa va kazI varNana karU zakela ? asA hA saMyama va tyAgAcA Adarza mahArAjaca ubhA karU zakale. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 129 yAnaMtara zrAvaka maMDaLIta atizaya khaLabaLa uDAlI. kAraNa yAsa zrAvakAMcA pramAda va ajJAnaca jabAbadAra hote. AtA jo to svataHcyA cukIbaddala svataHcIca nirbhartsanA karIta hotA. paNa gelelI ATha varSe parata yeNAra hotI thoDIca ! phAra tara bhaviSyAMta sAvadhagirI bALagatA yeIla evaDheca dusare divazI sarvAMnI AhArAta moThyA utsukatene caTaNI bhAjI vagairecI taratUda kelI va atIva utsAhAta AhAra deNyAcyA tayArIne ubhe rAhile paNa kAya ? AcArya mahArAjAMnI punhA pUrvavata dUdha bhAta ANi pANIca ghetale nI khAlI basale. punhA carcA surU ? zAstrAce veLI ( punhA praznottare ) mahArAja Aja Amace kAya cukale ? mahArAja mhaNAle : tumhI pITha kevhA daLale ? zrAvaka :- Aja pahATe dona tAsa rAtra asatAnA. mahArAja :- ThIka ? tikhaTa kevhA kuTUna Thevale ? zrAvaka :- caitra vaizAkhAcyA unhALyAta ! mahArAja :- maga AmhI te kase gheNAra ? zrAvaka umagale. tyAMnI ApalI dUsarI cUka durusta kelI. va tisar2yA divazI bhAkarI bhAjI caTaNI asA AhAra, gelyA ATha varSAMnaMtara ghetalA gelA. to AhAra ghetAnA yatkiMcitahI asaMyama, ghAI tyAMnA jhAlI navhatI, tase asate tara AdalyA divazIca tyAMnI tI ghetalI asatI. paNa AcArya mahArAjAMcA parAkoTIcA saMyama, tapa ANi bhakSyAbhakSyAcA viveka tIvratene jAgRta hotA. he siddha hote he kevaLa AcArya zrI karU jANe. dhanya te AcArya ? dhanya tyAMcA saMyama ? dhanya tyAMcA bhakSyAbhakSya viveka ? dhanya tyAMcI abola ghRttI ? va dhanya te caturthakAlIna munivRttIce pratyakSa darzana ghaDaviNAre AcArya zAMtisAgara ! AcAryazrIMcA uddiSTa AhAratyAga pannAsa varSAMpUrvIcA kALa ! AcArya mahArAjAMcA cAturmAsa nasalApUralA hotA. mahArAja AhArAta mojakyA vastu gheta asalyAmuLe AhAra deNe phAraca sope hote. tyAmuLe AhAradAnAce puNyaupArjana karaNyAsAThI caDhAoDha lAgalI hotI. paNa AhArAlA yogya ase ekaca sthAna nirmANa karaNyAta Ale hote va te mhaNaje zrI. zrImaMdhara katte hyAMcyA gharAtIla eka kholI. jyA koNAlA AhAra dyAvayAcA asela tyAMnI tyAMcyA kholIta svayaMpAka karAvA ANi AhAra dyAvA asA jaNU saMketaca TharalyAsArakhA jhAlA hotA. paragAvace loka AhAradAnAsAThI moThyA utsAhAne yeta asata. paNa AhAradAnAsAThI tyAMcA naMbara lAgaNe hI tyA gharamAlakAcyA icchacI bAba hoUna basalI hotI. ekhAdyAlA tyAca divazI miLe tara Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ekhAdyAlA 8 / 10 divasaparyaMta tI miLU zakata nase. 8 / 10 divasaparyaMta pratIkSA karaNAre taseca bAjUsa rAhUna Adale divazIca AlelyAMnA kholI miLe. mahArAjAnA yA goSTIcI kalpanA navhatI. eke divazI eka gRhasya trasta hoUna vyAkuLatene mhaNAle, mahArAja, 'gelyA ATha divasAMpAsUna AmhI kholIsAThI vATa pahAta Ahota. paNa tI AmhAlA miLata nAhI. paNa kAlaca bAhera gAvAhUna AlelyAMnA tI miLAlI.' he aikUna mahArAjAMnA hyA paddhatIta uddiSTa AhArAcA vikalpa jANavalA. dusare divazI tyA kholIta AhAra na gheNyAcA saMkalpa karUna mahArAja AhArAlA nighAle. paNa anyatra koTheca caukA nasalyAmuLe gAvAta pherI mArUna mahArAja upavAsa dharUna basale. loka saciMta jhAle. paNa dusare divazI anyatra aneka caukyAMpaikI eke ThikANI AhAra ghetalA gelA. azA rItIne dakSatA gheUna AcArya mahArAjAMnI dona goSTI sAdhalyA. (1) uddiSTa AhAra tyAga, (2) nakaLata hoNAr2yA anyAyAvara upAya ! gRhasthajIvanAtIla ghaTanA pa.pU. 108 zrI mahAbala munImahArAja jagAvegaLA dayALUpaNA bAlapaNa, tAruNya va gRhasthI jIvanAtahI dayA, paropakAra, kanavALUpaNA hA tyAMcA sthAyI bhAva hotA. tasAca saMsArAmadhye guMtUna rAhaNyAcA bhAva nasalyAmuLe viraktatelA poSaka bhUmikA hotI. tyAMnA vaDilAMnI zetarAkhaNIkaritA pAThavile hote. pakSyAMnA zetAbAhera sarvaca ghAlavitAta. paraMtu yAMnI zetAbAhera ghAlaviNe tara dUraca, paraMtu ApalyA zetAMtIla jhADAcyA ekA uMca phAMdIta ruMda toMDAce mAtIce moThe bhAMDe pANyAne bharUna ziMkyAsArakhe loMbakaLata Thevale hote. 'kazAsAThI ? ' ase vicAralyAvara te mhaNAle, 'huraDA khAllyAvara tyAMnA pANI piNyAsAThI bAhera jANyAce kaSTa paDU nayeta mhaNUna.' prANimAtrAviSayI tyAnA dayAbuddhI hotI. rakhavAlI tara te jhADAkhAlI paMca NamokAra maMtrAcA japa karIta karIta karata. paramArthIlA prapaMca nakoca asato hA vyavahArAtIla gaira prakAra pAhUna tyAMce vaDIla baMdhUnI tyAMnA dukAnAvara basavile. tethehI te gihAIkAMnA mAla deUna tyAMcekaDe asatIla tevaDhe paise gheta va mAla udhAra deta. udhArIcyA vasUlIsAThI tagAdA tara soDAca paNa mAgaNIhI karaNe tyAMnA jaDa jAI. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti - maMjUSA lokavilakSaNa manovRttIce pUrvarUpa ekadA te zAstrasvAdhyAyAsAThI mitrAkaDe gele hote. parataNyAsa 11 // vAjale. te ApalyA vADyApAzI yetAta, to tyAMnA eka cora guLaDhepa coratAnA ADhaLalA. sahaja najarabheTa jhAlI. mI samora gelyAsa to cora bhelI na netA soDUna paLUna jAIla, tyAne bhelI tara nyAvI mhaNUna laghuzaMkecyA nimittAne ADozAlA basale, tara cora, hA gRhastha Ata gelA mhaNaje bAhera jAve yA irAdyAne, vADyAcyA moThyA daravAjyA mAge lapalA ! barAca veLa hoUnahI to cora jAta nAhI mhaNUna he haLUca vADyAta gele va jAtAnA tyA corAsa Dhepa neNyAsa khuNavUna sopyAta gele. paraMtu hI hakIkata tyAMnI tevhA gharAtIla koNAsahI sAMgitalI nAhI. hajarajabAbImadhye birabalAvara mAta mahArAjAMcA saMgha vihAra karata kolhApurI asatAnA tyAce pravacana aikaNyAsa saMsthAnAdhipatI sarakAra Ale hote. pravacanAnaMtara maMtryAne namratene va Azene vicArale kI, 'AmacyA sarakArAMnA putrasaMtAna nAhI. te, kevhA hoIla ? ' tevhA avadhijJAna nasatAnA he sAdhu kAya sAMgatAta ikaDeca sarva pAhAta hote. mahArAja smitahAsyapUrvaka mhaNAle kI, " sadhyA ApalyA rAjAcyA poTI janma gheNyAsArakhA puNyavAna jIva koNI nAhI mhaNUna rANIcyA poTI yeNAra nAhI " zAstrAvarIla aDhaLa vizvAsaca jaNU sahaja bolUna gelA. 131 sahaja narmavinoda mahArAjAMcI vRtti nehamI praphullita AnaMdI ase. sahaja vinoda tyAmuLe vyavahArAta disUna yeI. te dha. bra. bAburAva mArle yAMnA vinodAne mhaNata, 'yApUrvI ApaNa koNAsa mArale mhaNUna ApaNAsa " mArle ase ADanAva paDale ? ' tevhA AjubAjUMcyA zrAvaka maMDaLIta hazA pikata ase. guruziSyAcI apUrva bheTa 1952 madhye AcArya mahArAja phalaTaNa ( anugraha to anugraha ) yethe asatAnA eke divazI sAyaMkALI zrAvakAMnA sAMgitale kI, 'udaIka ' pAyasAgara munI Amace darzanAsa yeNAra. tyAMcyA pravacanAsa loka phAra jamatAta, jAgA puraNAra nAhI mhaNUna zrI 1008 AdinAtha maMdirAbAherIla paTAMgaNAta pravacanAcI vyavasthA karAvI va saMghasthAMcI dharmazALeta soya karAvI. ' paraMtu tyAca rAtrI mahArAjAMcyA acAnaka AtUna AvAja AlA va te ekadama dahigAvakaDe nighUna gele. mahArAja zrI nemIsAgara samaveta bAheracyA guMphekaDe nighUna gele. mahArAjAMcyA saMketApramANe gAvAtIla zrAvaka loka pU. pAyasAgara mahArAjAMce AgatasvAgatAsAThI kuMbha DokyAvara ghetalelyA suhAsinIMsaha sAmore gele. tyAMnA gAvAmadhye ANale. 22 varSAMpAsUna guruce darzana jhAle nasalyAmuLe te prathama mahArAjAMcyA nivAsa guMphekaDe gele. doghehI bAheraca basale hote. gurudarzanAce Aturatene dehabhAna visarUna ' heca AcArya deva ' mhaNUna zrI nemIsAgara mahArAjAMce samora darzanAsAThI basale. tevhA nemIsAgara mahArAjAMnI mAtra AcArya zrI zejArIca basale Aheta ase hAtAne saMketa karUna sUcita kele. naMtara tyAMnI siddhabhakti, zrutabhakti va AcAryabhakti pUrvaka trivAra namo'stu kelA. lageca kSaNAcAhi vilaMba na karatA mahArAjAMnI yogya bhAvAne pratilekhana karUna mhaTale, " AjapAveto koNI kitIhI ApaNAviruddha Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha " sAMgitale tarI tyAMcA Amacevara kAhIca pariNAma nAhI. ApaNAsaMbaMdhI mAjhyA manAta koNatAhI kintu nAhI. pratyakSa bheTIcA bAvIsa varSAne yoga AlA tevhA zrI pAyasAgara mahArAja mhaNAle, " hoya gurudeva ! 22 varSe Apale darzana na jhAlyAne ApaNAsa ekadama oLakhU zakalo nAhI mhaNUna mI zrI nemIsAgara mahArAjAMce samora jhAlo. tevhA AcArya zrI mhaNAle, "AtA sAmAyikAcI veLa jhAlI Ahe. ApaNa maMdirAkaDe jAve. "3 99 saraLa va svaccha aMtaHkaraNAcA to paraspara vArtAlApa va te 22 varSAnaMtara bheTIce mIlanAce dRzya pAhUna upasthita zrAvakasamUhAcyA DoLyAtUna AnaMdAzru vAhU lAgale. tara dIrgha kAlAnaMtara gurudarzanAne pAyasAgara mahArAjAMce hRdayahI zAMta jhAle. azA mRdu, samayasUcaka saMvAdAnaMtara dusare divazI sarva tyAgIgaNa guMphecyA Agneya bhAgAlA bahidizelA jAUna paratatAnA ekAntAmadhye zrI pAyasAgara munI A. zrI zAMtisAgarAce pAdavaMdana karUna vinaMtI - pUrvaka mhaNAle, " guruvarya ! phAra divasAMpAsUna ApaNAkaDUna prAyazcitta miLAle nAhI tarI Aja prAyazcitta dyAve. " AcArya mahArAja mhaNAle, "uTha re bAbA ! tU kAya ajJAnI Ahesa. koNatAhI doSa tujhyAkaDUna ghaDalA tara tU svataH prAyazcitta gheUna zuddhIkaraNa karItaca AlAsa. puDhehI aseca vizuddha jIvana dharmamArgAne ghAlavAve. " tevhA AcArya mahArAjAbarobara bra. bAburAva mArle kamaMDalu gheUna tara pAyasAgara mahArAjAMce mAge 105 kSa. mahAbala (AtAce smRti lekhaka zrI 108 zrI mahAbala mahArAja) hote. pAyasAgara munI hasata mhaNAleta, " tUhI yethe ubhA Ahesa kA ? " kSullaka mahAbala udgArale, "hoya mahArAja ! ApalyA guruziSya saMvAda aikUna va dRzya pAhUna kAna va DoLe kRtArtha jhAle." azA prakAre pAyasAgarAMnA jaNU navajIvana prApta jhAle asA hotA AcArya zrIMcA ziSyAvara anugraha ! AcArya zrI : eka yugapuruSa DaoN. e. en. upAdhye, em. e., DI.liT. jainaoNlaoNjI vibhAgapramukha, mhaisUra vidyApITha nirgrantha munIMcI paraMparA dakSiNeta vizeSata: karnATaka va dakSiNa mahArASTra yA bhAgAta nirgrantha munIMcI paraMparA akhaMDa cAlU Ahe azI mAjhI samajUta Ahe. vizeSekarUna maisUrakaDIla nirgrantha munI kevhA kevhA dakSiNa mahArASTrAta yeta hote yA goSTIcI AThavaNa malA Ahe. AtA to zabda rUDha nAhI, paraMtu nirgrantha munIMnA 'nirvANa svAmI' ase mhaNata asata. hA zabda ajUnahI azikSita lokAMmadhye rUDha Ahe. sATha eka varSAMcyA pUrvI ikaDe vihAra karIta asalelyA nirvANa svAmIMta dona varga hote. je sadaiva kAhI bhikSecyA veLI nirvastra rAhUna bAhera yetAnA aMgAvara eka vastra ThevIta asata. pANyAsAThI eka kaMmaDalu, eka mayUra piMcha va eka dAna zAstra evaDhAca nirvANa svAmIMcA parigraha ase. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRni-maMjUSA 133 tyAveLI nirvastra nirvANa svAmIMmadhye 'siddhappA svAmI' hote. tyAMce gAva athaNI tAlukyAta hote. tyAMce pratyakSa darzana malA ghaDale nAhI; tathApi hAtAta japamAlA gheUna ubhA asA phoTo pAhilelA malA AThavato. taseca tyAMcI khyAtI mAtra phAra moThI hotI. tyAMcyA pUrvI yA bhAgAta hoUna gelele mhaNaje 'vidyAsAgara munI.' yAMce smaraNa AjahI akivATalA dAkhavile jAte. tyAveLI munipadAce nAva na ghetA tyAMcyA khudda nAvAne kiMvA gAvAcyA nAvAne te prasiddha hote. azApaikI nillikAra anaMtakIrtI, guDebaMDI svAmI va amInabhAvI svAmI yA tighAMce malA smaraNa Ahe. amInabhAvI svAmI graMtha-lekhanAce sadaiva kAma karIta asata, ANi phakta bhikSecyA veLI mAtra te nirvastra asata. maisUrakaDUna Alele paraMtu AmacyA bhAgAta phAra prasiddha pAvalele eka aillaka svAmI mhaNaje 'bidare pAyasAgara' he hota. te atyaMta abhyAsU vRttIce va svAdhyAyaparAyaNa hote. tyAMnI Apale akherace divasa maMDyA yethe ghAlavile. ___mhaisUra bhAgAtUnaca Alele ANakhI eka prasiddha nirvANasvAmI mhaNaje 'devappA svAmI' hota. tyAMce munipadAce nAMva 'vRSabhasena ' kiMvA 'devendrakIrti' ase hote. te nirvANa svAmI asale tarI bhikSecyA veLI tevaDheca nirvastra hota hote. bAkIcyA veLI ekaca chATI ThevIta asata. cikkoDI vagaire tAlukyAta te atyaMta pUjanIya hote ANi vizeSekarUna te yAca bhAgAta rAhAta asata. yAca sumArAsa boragAMva yethIla guMphemadhye rahAta asalele nirvANasvAmI mhaNaje 'AdisAgara' hota. te sadaiva nagna rahAta asata. tyAMce vihArakSetra agadIca saMkucita hote. lAMba lAMbace zrAvaka loka boragAMvalA yeUna tyAMcI bhikSA karaNyAta svataHlA dhanya samajata. te AThavaDyAtUna ekadAca bhikSA karIta asata. maga tI RtumAnApramANe Amrarasa asela vA usAcA rasa asela. sAtappA va ratnappA svAmI ____ yA vAtAvaraNAta prAdarbhUta jhAlele nirgrantha munI mhaNajeca 'AcArya zrI zAMtisAgara munI' hota. tyAMce mAtRgRha yaLaguDa yethe hote ANi tetheca tyAMcA janma jhAlA hotA. tyAMce pitRgRha bhoja yethe ANi hI donhI gAve javaLaca Aheta. puDhe mahArAja 'zAMtisAgara' yA nAvAne prasiddha jhAle tarI AmacyA bhAgAta tyAMnA 'sAtagauMDA svAmI' yA nAvAneca saMbodhIta asata. tyAMce samavayaska ase bhojetaca janmalele dusare eka nirgranya svAmI hote. te 'ratnappA svAmI' yA nAvAne oLakhale jAta. jevhA jevhA bhojacyA yA donhI nirgrantha svAmIMce nAva ekatra gheNyAcA prasaMga yeta ase, tevhA tevhA he doghe - sAtappA va ratnapA svAmI' ase mhaTale jAta. zrI ratnappA svAmIMbaddala yethe cAra zabda namUda karaNe malA Avazyaka vATate. te sadaiva nagna rAhAta asata. tyAMcI caryAhI phAra kaDaka hotI. svabhAvAne thoDe te tApaTa hote, paraMtu sadaiva svAdhyAya va dhyAna yAta magna asata. tyAMce akherace divasa kaDaka tapazcaryeta gele ANi beDakIhALa yethe sallekhanA maraNa tyAMnA zAMtIne prApta jhAle. yA mRtyumahotsavAta AjUbAjUcyA jainaca navhe jara jainetara lokAMnI dekhIla bhAga ghetalA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha hotA. mAjhyAvara tyAMcA lobhahI hotA va tyAMcyA sallekhanA-maraNAcyA divazI tethe asaNyAcA yoga malA prApta jhAlA hotA. gurUMnAhI dIkSA deNArA ziSya __ AraMbhIcyA kALAta zrI zAMtisAgara mahArAja yAMnA AmacyA bhAgAbAhera phArazI prasiddhI miLAlI navhatI. azA veLI suddhA ApalyA nirdoSa caryene, upadezAne va zAMta svabhAvAne tyAMnI janamAnasAta varace sthAna miLavile hote. AjUbAjUcyA lokAMcI bhaktI tyAMcyAvara phAraca ase. tyAMnI munidIkSA ghetalI hotI tI vara ullekhilelyA zrI devAppA svAmI yAMcyAkaDUna. AcArya mahArAja mAtra nirgrantha dIkSA ghetalyAnaMtara nirvastra rAhUna nirlepa caryA pALU lAgale; itakeca navhe tara puDhe ApalyAca gurUMnA nirvastra dIkSA dilI hI phAra mahattvAcI goSTa Ahe. zrI devAppA svAmI yAMcA lobha bAlapaNI malA miLAlA hotA. nirvastra dIkSA ghetalyAnaMtara te AmacyA bhAgAta phArase Ale nAhIta va prAyaH zravaNa beLagoLalAca rAhile; 1935 sAlI mI tyAMce darzana gheUna AmacyA bhAgAta yeNyAsAThI tyAMnA Agraha kelA. tevhA namratene tyAMnI malA sAMgitale, 'mI tyA bhAgAta AtA yeU icchita nAhI. tikaDe tara AtA mAjhe ziSya mhaNA athavA gurU mhaNA nirvANa svAmI zAMtisAgara he Ahetaca.' AcAryazrIMcyA darzanAce yoga AcAryazrI zAMtisAgara mahArAja yAMcA janma pATIla gharANyAta jhAlA Ahe. bhojakara pATalAMce saMbaMdha moThamoThyA pATIla gharANyAMzI asalyAmuLe gaLatagA, zeDabALa, koganoLI ityAdI ThikANI loka ApulakIcyA bhAvanene tyAMce svAgata karIta asata. veLoveLI mahArAjAMcyA darzanAsAThI mI jAta ase. malA AThavate. tyAMcA kaizaloca gaLatagyAlA hotA ANi tyAsAThI mI cAlata gelo hoto. tyAveLacI mahArAjAMcI zAMta mUrtI AjahI mAjhyA smaraNAta Ahe. divaMgata zrI. bhUpAla aNNA jirage yAMcyA barobara ekadA nasalApurAsa va dusar2yAMdA zeDabALAsa mI gelo hoto. mahArAjAMcA upadeza vyavahArAtIla udAharaNAMnI paripUrNa ase va sAdhAraNa lokAMvara tyAcA phAra iSTa pariNAma hota ase. mI kolhApUralA nokarIlA AlyAnaMtara mAjhyA hAtUna pravacanasAra, paramAtmaprakAza vagaire graMthAMce saMpAdana jhAle va tyAMcyA pratI mahArAjAMcyA hAtIhI pohacalyA. varSAtUna ekadA tarI mI mahArAjAMcyA darzanAsa jAta ase ANi mahArAja mAjhyA kAmAbaddala samAdhAnahI vyakta karIta. sAMgalI mukkAmI mahArAjAMnI malA sAMgitale (te sadodita mAjhyAbarobara kAnaDIca bolata. kAraNa bhoja va mAjhe gAva sadalagA hI 5/6 mailAMcyA aMtarAvara Aheta ANi tethe jaina maMDaLI kAnaDItaca bolatAta ) 'tujhe iMgrajI malA kAhI samajata nAhI.' mI atyaMta namrapaNAne sAMgitale, Apale puSkaLaca loka hiMdI-marAThIkAnaDItaca lihitAta. mhaNUna mI iMgrajImadhye lihU icchito. malA Apale AzIrvAda asU dyAveta. gairasamaja dUra jhAlA mahArAjAMcA cAturmAsa samaDoLI yethe hotA. mI saMpAdita kelelA AcArya hariSeNAMcA bRhatkathA koSa tyAMcyA hAtI pohocalA hotA. to graMtha siMdhI graMthamAleta prasiddha jhAlA hotA. tyAcaveLI tethe upasthita Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 135 asalelyA mAjhyA ekA vidvAn mitrAne hA graMtha zvetAmbara Ahe ase sAMgitale. malA puDhe sAMgaNyAta Ale kI, mahArAjAMnA mAjhe yA graMthAvarIla kArya titakase rucale nAhI. mI mAjhyA vidvAn mitrAsa patra pAThavUna vicArale kI, 'hA grantha zvetAmbara Ahe ase tumhI koNatyA AdhArAne sAMgitale ? ' uttara je miLAle te lapavAlapavIce hote. kAraNa mAjhyA vidvAn mitrAne malA sAMgitale, 'hariSeNa mhaNaje mI 'haribhadra' samajalo. mhaNUna to grantha zvetAmbara ase mahArAjAMnA sAMgitale.' puDhe jevhA mahArAjAMcyA darzanAsAThI mI gelo tevhA yA goSTIcA mI khulAsA kelA. maga mahArAjAMnA bare vATale. tyAcaveLI mI yA goSTIcAhI mahArAjAMnA khulAsA kelA kI mAjhyA saMzodhana-kSetrAta jainaca navhe tara jainetara graMthAMcAhI samAveza hoto. saMzodhanAtIla prAmANikatebaddala samAdhAna tyAnaMtara eka atyaMta mahattvAcA prasaMga mhaNaje mahArAjAMce vAstavya solApurI hote. divaMgata 'pU. brahmacArI jIvarAja bhAI, pro. DaoN. hirAlAlajI va mI mahArAjAMcyA darzanAlA gelo hoto. oghAneca 'saMjada' padAviSayI carcA nighAlI. DaoN. hirAlAlajIMnI ApalI bAjU spaSTa kelI. mahArAjAMnA tI goSTa paTalI nasalI tarI AmacyA prAmANika matabhedAbaddala mahArAjAMnI kautukaca kele. AmhI upalabdha pAThAta kadhIhI badala karIta nAhI. pAThabheda miLAle te tethe namUda karato he aikUna mahArAjAMnA samAdhAna vATale. sadaiva vAGmayasevesAThI AzIrvAda puDhe ekadA mAjhe mitra priM. patrAvaLI (tyAMcyA saubhAgyavatIhI barobara hotyA) barobara mI mahArAjAMce darzana zeDabALa mukkAmI ghetale. darzana ghetalyAnaMtara priM. patrAvaLIMcA paricaya mahArAjAMnA karUna detAnA sAMgitale, 'priM. patrAvaLI lavakaraca riTAyarDa mhaNaje sevAnivRtta hoNAra Aheta.' mahArAjAMnI patrAvaLIMnA upadeza dilA va dIkSA gheNyAsa sAMgitale. upasthita maMDaLIpaikI mAjhyA ekA mitrAne 'saMjada' zabdAviSayI carcA ukarUna kADhaNyAcA prayatna kelA; paraMtu mahArAjAMcA kala malA mAhIta asalyAmuLe mI to viSaya jANUnabujUna TALalA. darzana gheUna nighatAnA sadaiva vAGmaya-sevA karIta rAhaNyAsa AzIrvAda miLAlA va tyAMce te darzana akherace Tharale. hI goSTa 1954-55 sAlAtIla Ahe. vyaktimatva va kArya 1. mithyAtvAce uccATana AcAryazrI zAMtisAgara mahArAjAMce vyaktimatva va tyAMcyAkaDUna ghaDalele kArya yAMce yethe siMhAvalokana karaNe prApta Ahe. yA bhAgAta pUrvI kuladevatAMcyA pUjecA phAraca pracAra hotA ANi te ekA arthAne mithyAtvaca hote. yAce uccATana karaNyAce pradhAna zreya AcAryazrI zAMtisAgara mahArAjAMnAca Ahe. pATIla gharANyAzI tyAMcA javaLacA saMbaMdha asalyAne he kArya tyAMcyAkaDUna phAra sulabhatene hoU zakale. 2. nirgrantha dIkSece punarujjIvana ___ mahArAjAMcyA Adarza jIvanAne nirvastra nirgrantha dIkSece yA bhAgAta punarujjIvanaca jhAle. tyAMcyA vihArAmuLe nirgranthacaryA, bhikSA deNyAcI paddhatI, zuddha va anuddiSTa AhAra yA sarva goSTIMnA zAstrokta baiThaka miLAlI. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 3. anirbandha vihAra va samAjasaMghaTana mahArAjAMce vihArakSetra vADhalyAne zeTha rAvajI sakhArAma dozI, solApUra, saMghapatI muMbaI, zeTha candulAla, bArAmatI ityAdi sattvazIla va dhArmika ziSya tyAMnA miLAle; itakeca navhe tara bhAratAcyA niranirALyA prAMtAMta vihAra karaNyAcI saMdhI tyAMnA prApta jhAlI hI eka aitihAsika ghaTanA Ahe. mahArAjAMcyA vihArAmuLe jaina nirgrantha munI koThehI vihAra karU zakatAta hI goSTa siddha jhAlI. uttarekaDIla jainAMnA zuddha nirgranyatecI kalpanA AlI. mahArAjAMcyA puNyAIne dakSiNottara jaina samAjAtIla vividha ghaTaka javaLajavaLa Ale ANi jaina samAja saMghaTita hoNyAsa mahArAjAMcI tapomUrtI bavhaMzAne kAraNIbhUta jhAlI. nirgrantha dIkSecI pratiSThA vADhalI ThikaThikANI mahArAjAMnI dhArmika kRtyAMnA uttejana dile, zrAvaka-zrAvikAMnA vrate dilI, ANi samAjAce jIvana zuddha va svaccha karaNyAsa te kAraNIbhUta jhAle. AcAryazrI zAMtisAgara yAMnA jI khyAtI va prasiddhI miLAlI tyAmuLe nirgrantha dIkSecI pratiSThA vADhalI, itakeca navhe tara AcArya mahArAja he eka yugapuruSa hoUna gele ANi tyAMcI paraMparA koNatyA nA koNatyA rUpAta AjahI cAlU Ahe. cAritracakravartI AcArya zAntisAgara mahArAjAMviSayI kAhI AThavaNI sAdhujanAMcyA smaraNAne dekhIla pApAcA nAza hoto va puNyAcI prApti hote. jyAMcyA ThikANI pUrva puNyAcA udaya jhAlA Ahe tyAMnA satpuruSAMce darzana hote va te bhAvI puNyaprAptIlAhI kAraNa Ahe. ( sAdhudarzanApAsUna koNate phAyade hotAta yAviSayI zrI vIranaMdI AcArya ase mhaNatAta-- zreyastanoti parivardhayatevivekamunmUlayatyayamudIrayate vibhUtim // tvadarzanaM sucaritAkhilabhadrehaturnAtmIyaso bhavati gamyamidaM zubhasya // satpuruSAMce darzana kalyANAcI vADha karate, manAta viveka utpanna karate, pApAMcA nAza karUna bhaktAlA vaibhavayukta karate. uttama cAritrasampanna he munirAjA, Apale darzana sarva prakAracyA hitAlA kAraNa Ahe. jyAce puNya phAra thoDe Ahe azA vyaktIlA Apale darzana hota nAhI. jyAMce mana, vacana va zarIra svapara hitAsAThIca asate azAMce darzana puNyaprAptIlA kAraNa hoteca va ase sAdhu-guru saMsArataraNa tAraNAlA kAraNa hotAta. aso. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 smRti-maMjUSA AThavaNa pahilI 47-48 varSAMpUrvIcI hI AThavaNa Ahe. kolhApUracyA digaMbara jaina samAjAne paryuSaNa parvAsAThI malA bolAvale hote mhaNUna mI gelo hoto. dharmavIra bhUpAlappA jirage yAMnI jaina borDiMgAce AvArAta eka suMdara jinamaMdira bAMdhavile Ahe. tyA maMdirAta te dharmavIra malA sakALI ATha vAjatA gheUna jAta asata. jinavaMdanA jhAlyAnaMtara tethe ekIbhAva stotrAvara pravacana karA mhaNUna malA te sAMgata asata. tyAMnA te stotra phAra AvaDe malAhI te stotra phAra AvaData ase. dararoja tyAtIla dona zlokAMce vivecana ardhA pAUNa tAsa hota ase. te jhAlyAvara tethUna ekA jinamaMdirAta sAgAradharmAmRtAtIla dAna, pUjA, svAdhyAya, vaiyAvRtya Adika viSayAMvara ghaMTA savAghaMTAparyaMta pravacana hota ase tyAvaLI paM. kallAppA bharamAppA niTave jaina-bodhakAce tyAveLace saMpAdaka hehI pravacana zravaNa karaNyAsAThI yeta asata. tyAMnI sarva zrotyAMnA tyAvaLI azI sUcanA kelI hotI kI pravacana cAlU asatA madhye koNAsa kAhI zaMkA AlI asatA tice nirasana karaNyAsa tyAMnI pravacanakArAsa vinaMtI karU naye. kAraNa tyAmuLe viSayAMtara hoNyAcA saMbhava asato. pravacana saMpalyAvara ApalI zaMkA vicArAvI. tyAMcyA sUcanepramANe pravacanAce veLI koNAkaDUna zaMkA vicAralI jAta nase. pravacana akarA savvAakarA paryaMta jhAlyAvara zrImAn vayovRddha rAmacaMdra nAnA pirALe yAMcyA gharI jevaNa hota ase. pirALe yAMcyA mADIvara choTese paNa suMdara jinamaMdira Ahe va puDhe 50-60 mANase basaNyAitakA prazasta maMDapa Ahe. tethe donapAsUna pAca vAjeparyaMta tattvArthasUtrAcA eka adhyAya va dazalakSaNa dharmAvara pravacana hota ase. dona praharI pUrvIce zrIlakSmIsena bhaTTArakahI tethe yeta asata. te saMskRta bhASetUna prazna vicArIta asata, tyAmuLe tyAMce uttara saMskRta bhASeta mI deta ase. zrImAn bhUpAlappA jirage yAMnI tumhI doghe saMskRta bhASaNa karatA va AmhAlA te samajata nAhI va AmacA veLa vyartha jAto, ApaNa yA veLA soDUna itara veLI bolata jA ase mhaTale va bhaTTAraka mahodayAMnIhI tyAMce mhaNaNe mAnya kele. dazalakSaNa parva sAnaMda samApta jhAlyAvara zrImAn bhUpAlapyA jirage yAMnI AcArya zAntisAgara mahArAjAMce darzanAsa ApaNa kAhI zrAvaka miLUna jAU ase mhaTale va te mI moThayA harSAne mAnya kele. AcArya mahArAjAMcA cAturmAsa tyAveLI ainApurAta hotA ase malA AThavate. kolhApurAhUna bhAdrapada vadya dvitIyecyA divazI AmhI ainApurAcyA jinamaMdirAta sakALI sumAre ATha vAjatA pohocalo. jinadarzana jhAlyAvara zAnta va prasanna mudrecyA AcAryAMce darzana ghetale, manAlA AnaMda vATalA. tyAMnA vaMdana karUna basalyAvara madhura zabdAMnI malA tyAMnI tujheca nAva jinadAsa Ahe kAya ase vicArale. mI hoya ase mhaNAlo. tevhA mahArAja mhaNAle, are tU mAjhyAvara moThe upakAra kele Ahesa. he tyAMce zabda aikalyAvara mI AzcaryAne thakka hoUna mhaNAlo, mahArAja, mI ApaNAsa prathamaca pAhAta Ahe va ApaNa sarva jagAvara upakAra karIta AhAta. mI pAmara ApalyAvara kasA upakAra karU zakena ? Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha mahArAjAMnI ApalyA bolaNyAce spaSTIkaraNa yApramANe kele. jinavaMdanA, svAdhyAya, aSTamI, caturdazI vagaire parvatithI, siddhAntavAcana vagaire prasaMgI koNatyA bhakti munIMnI mhaNAvyAta yAviSayIcI mAhitI phakta AmhAlA Ahe va tyA bhakti saMskRta va ardhamAgadhI bhASeta Aheta. paNa tyA donhI bhASAMce jJAna AmhAlA muLIca nasalyAmuLe tyA bhaktyAMcyA zlokAMcA artha AmhAlA samajata navhatA; paNa tU jevhA dazabhaktIcA artha marAThI bhASeta lihilAsa va dAnavIra zrI rAvajI sakArAma dozI yAMnI te zAstra chApavile tevhA te AmacyA vAcaNyAta yeUna pratyeka bhaktIcA khulAsA vAcana bhakti kA mhaNAvyAta va tyA munIcyA ratnatrayAlA nirmaLa ThevaNyAta kase sahAya karitAta ityAdi goSTI samajalyA. tyAmuLe tU AmhAvara upakAra kele ase mI mhaNAlo ase mahArAja mhaNAle. tyAca veLI zrI dAnavIra rAvasAhabehI mahArAjAce darzanAsa Ale tevhA tara mahArAja tyAMnA pAhUna mhaNAle, rAvasAheba yAMcyAkaDUna azIca kArye tumhI karUna gheta jA ase mhaNUna, tU jinavANIcI sevA karIta jA asA AzIrvAda mAjhyA mastakAvara piMchI ThevUna malA tyAMnI dilA. mahArAjAMcyA prathama darzanI hA AtmahitakAraka atyaMta goDa prasaMga ghaDalA va malA moThA AnaMda vATalA. dusarI AThavaNa naMtara mahArAjAMcA vihAra kAhI varSAMnI bAhubalI kSetrAvarUna darzanAkaritA sammedazikharajIce yAtrekaDe jhAlA. arthAta mahArAja uttara hiMdusthAnAkaDe vihArArtha nighAle. saMghapati zrI. ghAsIlAlajIMnI mahArAjAMnA tikaDe neNyAce Tharavile hote. zrImAn dAnavIra rAvasAhebahI saMghapatIpramANe ApalyA dharmamUrtI dharmapatnIsaha gele hote. mahArAjAMcyA AgamanAne sammedazikharajI yethe moThI dharmaprabhAvanA jhAlI. mahAsabhece adhivezanahI tethe jhAle. yA adhivezanAce adhyakSapadI baeNrIsTara caMpatarAyajI hote. tyAMnI adhyakSapada svIkAraNyAcyA pUrvI mahArAjAjavaLa paMcANuvrate grahaNa kelI. naMtara adhyakSapada tyAMnI svIkArale hote. yAnaMtara lalitapUra vagaire ThikANI mahArAjAMce cAturmAsa jhAle. yAnaMtara eka cAturmAsa mahArAjAMcA byAvara yethe jhAlA. tyAveLI mahArAjAMcyA darzanAsa malA dAnavIra rAvasAhebAMnI nele hote. mahArAjAMnA mI vaMdana kelyAnaMtara mahArAjAMnI malA tU AtA koNatyA graMthAce lekhana karIta Ahesa asA prazna vicAralA. mI sAMgitale, mahArAja mI AtA mUlArAdhanA arthAta bhagavatI ArAdhanecA marAThI anuvAda karIta Ahe ase mhaNAlo, tevhA mahArAja malA mhaNAle, bhagavatI ArAdhanecA svAdhyAya mI kelA Ahe va mI mAjhe vaDIla jevhA Asanna maraNa jhAle tevhA to mI tyAMnA sarva vAcana dAkhavilA. tyAcyA svAdhyAyAne AtmyAlA zAntilAbha hoto azI mAjhI khAtrI Ahe. tyA granthAcA tU anuvAda karIta Ahesa hI cAMgalI goSTa Ahe. paNa to anuvAda marAThI bhASeta na karitA hindI bhASeta kara. mI mhaNAlo, mahArAja hindI bhASeta anuvAda karaNe malA jamaNAra nAhI. mahArAja mhaNAle, hindI bhASeta anuvAda karaNyAcA prayatna kara va to juLela va yA graMthAcA abhiprAya spaSTa kara. yAcyA saMskRta TIkA Aheta tyAMcA AdhAra gheUna jara anuvAda kelAsa tara tyA graMthAce mahattva vidvAna va svAdhyAya karaNAr2yA lokAMnA paTUna tyAcA jaina samAjAta pracAra hoIla. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 139 mahArAjAMcyA vacanAlA dAnavIra rAvasAhebAMnIhI puSTI dilI va to samagra grantha TIkA va anuvAdAsaha ApaNa prakAzita karU ase sAMgitale. mI mahArAjAMcA Adeza mAnya kelA va yA graMthAvarIla TIkA koThe miLatIla yAviSayI zodha karAvayAsa suruvAta kelI. bhANDArakara insTiTayUTamadhye yA mUlArAdhanA graMthAvara atizaya vistRta azI aparAjita sUrIMcI vijayodayA TIkA Ahe ase malA samajale tevhA zaMbhara rupaye DipAjhiTa ThevUna tyA TIkecyA dona pratI ANUna tIna mahinyAMcyA Ata tI samagra TIkA lihUna ghetalI va paMDita AzAdharAMnIhI yA graMthAvara ArAdhanAdarpaNa mhaNUna saMkSipta TIkA lihilI Ahe asA sAgAradharmAmRtAcyA prazastIta ullekha malA ADhaLUna AlA va tI TIkA kAraMjA yethIla ekA jaina maMdirAta Ahe ase samajale. tyA maMdirAce vyavasthApakAzI patravyavahAra karUna tI TIkA miLavilI paNa tI TIkA apUrNa arthAta mUlArAdhanecyA uttarArdhAcIca miLAlI. pUrNa graMthAcI miLAlI nAhI. paNa jevaDhI miLAlI ticA viniveza anuvAda barobara kelA Ahe. tyAcapramANe amitagati AcAryAMnI yA mUlArAdhanecyA pratyeka gAthecA abhiprAya pUrNapaNe saMskRta padyAta ANilA Ahe, va tyAlA tyAMnI bhagavatI ArAdhanA he nAva dile Ahe. paNa hice AraMbhIce 18 zloka miLAle nAhIta. yA TIkAdvayAcA va amitagatyAcAryAMcyA saMskRta zlokAMcyA AzrayAne anuvAda karaNyAsa jI mAhitI pAhije hotI tI cAMgalI miLAlI. tyAmuLe hindI anuvAda karaNyAce sAhasa kele. paMDita AzAdharAMcI jI apurI TIkA jyAMnI pAThavilI hotI tyAMnI kAhI vilakSaNa aTI ghAtalyA hotyA. tyA sarva aTI dAnavIra dharmavIra rAvasAheba dozI yAMnI mAnya kelyA va tyApramANe tyAMnI sarva udArapaNAne pUrNa kelyA. varSa dIDa varSa paryaMta sArakhA prayatna karUna mUlArAdhanecA anuvAda pUrNa kelA va naMtara 1900 pRSThAMcA zAstrAkAra graMtha dAnavIrAMnI mAjhe guru paM. zrI vaMzIdharajI zAstrI yAMcyA zrIdhara mudraNAlayAta mudrita karUna sana 1935 cyA akherIsa prakAzita kelA. yApramANe hI dusarI AThavaNa yathAmatI lihilI. yA bhagavatI ArAdhanecA AryAvRttAmadhyehI mI anuvAda kelA Ahe va tyAcyA sahA hajAra AryA jhAlyA Aheta. tisarI tisarI AThavaNa ____ kuDuvADI yethe mahArAjAMce Agamana saMghAsahita jhAle hote. tethe navIna jinamaMdira bAMdhale asalyAmuLe tethe paMcakalyANaka pratiSThA hotI tyAveLI solApUra yethIla seTha sakhArAma devacaMda zahA he sahakuTuMba mahArAjAMcyA darzanAsa gele hote. mIhI tyAMce barobara gelo hoto. mahArAjAMnA mI vaMdana kelyAvara mahArAjAMnI AtA koNatyA graMthAce lekhana cAlU Ahe asA prazna malA vicAralA. mI tyAMnA namrapaNAne AtA kAhIca lekhana cAlU nAhI ase sAMgitale. tevhA mahArAjAMnI va dusare AcAryakRta (kuMdakuMdAcArya) mUlAcArAcA hindI anuvAda kara ase mhaTale. tyAvara mI mahArAjAMnA mhaNAlo, mahArAja mUlAcArAvara vasunaMdI AcAryAMcI vistRta TIkA Ahe, mhaNUna mUla gAthAMcA va tyA varIla TIkecAhI anuvAda karaNyAne graMthakArAcA sarva abhiprAya viSadapaNAne svAdhyAya karaNAr2yAMnA avagata hoIla ANi munIMcyA AcArAMcA khulAsA hoIla. tevhA mahArAjAMnI TIkecehI bhASAMtara kara ase mhaTale va mI mahArAjAMcA Adeza tyAMcyA caraNAMnA vaMdana karUna svIkAralA. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha tyAca veLI zrI sakhArAmabhAI zeThajIMnI mUlAcAra sAnuvAda prakAzita karaNyAce mahArAjAMcyA caraNAMnA vaMdana karUna kabUla kele. cauthI AThavaNa AcArya mahArAjAMcA nivAsa solApUra yethIla zAntinagarAta hotA. sarva jaina dAte zrAvakAMcAhI nivAsa hotA. paNa tyAveLI zetavALa zrAvakAMcyA yethe AcArya mahArAjAMcA va anya munIvaryAMcA AhAra hota navhatA. mI mahArAjAMnA AhAra AmacyA jAtIcyA dAtyAMcyA yethe AtA kA hota nAhI yAce kAraNa kAya asA prazna vicAralA. tyAveLI AcArya mahArAjAMnI malA mhaTale tujhyA jAtIcyA lokAMnI kuMthalagirI yethe tujhA apamAna kelA va te ayogya goSTIlA vidhavAvivAhAlA, cAMgale samajatAta, yAmuLe yA jAtIcyA dAtyAMce yethe AhAra gheNe yogya nAhI ase AmhAlA vATate. yAvara mI mhaNAlo kI, AcArya mahArAja paragAvacyA kAhI zetavALa lokAMnI mAjhA apamAna kelA paNa solApurAtIla sarva sUjJa zetavALa samAja Agama mAnya pravRttIMnIca vAgata Ahe va niSiddha kAryApAsUna to parAvRtta Ahe ase mI tyAMnA sAMgitale va yethIla zetavALa paMca maMDaLIMnI AmhI jinadAsa yAMcA apamAna kelA nAhI va karaNAra nAhI ase AvarjUna sAMgitale va tyAnaMtara mahArAja va tyAMcyA saMghAtIla munI va AryikAdikAMcA AhAra hoU lAgalA. pAcavI AThavaNa 'hindU maMdirAta harijanAMcA praveza' he vidheyaka jevhA puDhe Ale tevhA jaina maMdirAta dekhIla harijana praveza mAnya kelA gelA va jaina he dekhIla hindU Aheta ANi jaina maMdire hindU maMdirAsArakhI Aheta ase loka samajU lAgale. tyAveLI AcArya zAntisAgara mahArAjAMnI hA kAyadA jaina maMdirAMvara lAdU naye mhaNUna tyAMnI kaThiNa niyama dhAraNa kelA. ___tyAMnI annatyAga kelA va tyAmuLe dezAtIla sarva zrAvaka samAja sakriya jhAlA. phalaTaNace AdaraNIya seTha vIracaMda kodarajI yAMce suputra zrI. mANikacaMdajI, zrI. talakacaMdajI zahA va mI ase doghe jaNa muMbaI yathIla ai. pa. sarasvatI bhavanAtIla anekAnta jaina graMthAtUna harijanAMnA jaina maMdirAta pravezAcA niSedha karaNArI pramANe huDakUna kADhalI. va tI saMgatavAra ekatra kelI ANi tyAcA khulAsevAra artha lihilA va tyA aneka pramANAMcI hajAro pustake chApUna ghetalI. mahArAjAMcyA annatyAgAmuLe sarakAralA jaina he hiMdUMpAsUna vegaLe Aheta va ase mAnaNe bhAga paDale va jaina maMdirAta harijanAMcA praveza niSiddha kelA gelA. yA prakaraNI eka ziSTamaMDaLa tA. 25 / 1 / 1950 sAlI bhAratAce mukhya pradhAnamaMtrI paM. javAharalAla neharU yAMnA bheTale va tyA ziSTamaMDaLAne tyAMnA sarva paristhitIcI jANIva karUna dilI. yAcI phalaniSpattI azI jhAlI kI pradhAna maMtryAMce sacivAMnI zrI e. bI. pAI yAMnI pradhAna maMtryAcyA AjJene eka patra lihUna ziSTamaMDaLAsa tumace mhaNaNe AmhAsa mAnya Ahe ase kaLavile va ase lihile kI bauddha jase hindu nAhIta tase jainadharmAvalambI jana dekhIla hindu nAhIta. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti - maMjUSA 141 yA maMdirapraveza prakaraNI akalUja gAvI digaMbara jaina maMdirAta harijanAMcA praveza jhAlA. to asA : kAhI harijanAMnA gheUna solApurace kalekTara akalUja gAvAtIla digambara jaina maMdirAkaDe pohocale. maMdirAce daravAjAlA kulupa lAvalele hote, te kalekTara sAhebAMnI toDavile. yApramANe ApalA adhikAra dAkhavUna harijanAMcA jaina maMdirAta praveza karavilA. tyAmuLe nyAya miLAvA mhaNUna he prakaraNa muMbaIcyA mukhya nyAyAdhIzAMkaDe jaina samAjAne nele. tyA veLace mukhya nyAyAdhIza zrI abdulakarima chAgalA hote. tyAMcyAkaDe va nyAyAdhIza gajendragaDakara yAMcekaDe jaina graMtha harijanAcyA mandira pravezAlA pratikUla Aheta he tyAMnA samajAve mhaNUna hastalikhita graMtha tethe nele hote va te korTAta uccasthAnI virAjamAna kele hote ANi mudrita pramANAMcI pustake AdhIca nyAyAdhIzAkaDe pohocavilI hotI. vAdavivAdAnaMtara tA. 24/7 51 yA divazI zrI. chAgalA ANi zrI. gajendragaDakara yAMnI asA nirNaya dilA - Harijanas have no right to entry in Jain Temples as they are not Hindu Temples. yAcA abhiprAya asA kI, harijanAMnA jaina maMdirAta pravezAcA adhikAra nAhI kAraNa tI hiMdU maMdire nAhIta. (sIvhila aplIkezana naM. 91 Apha 1951) yAvarUna niSkarSa hA nighato, jevhA dharmAvara saMkaTa yete tevhA dharmagurUMnI svastha basU naye. jaina dharmAta zrAvaka zramaNAMce eka saMyukta dhArmika saMgaThana asAvayAsa pAhije. yA saMghaTanesaca catuHsaMgha ase nAva Ahe. yAta muniAryikA hA tyAgIvarga Ahe ANi zrAvakazrAvikA hA gRhIvarga Ahe. he donhI miLUna catuHsaMgha hoto. jainadharmAcyA astitvAsAThI yA doghAMcI AvazyakatA Ahe. tyAgIvarga gurusthAnI Ahe. tyAMnI gRhasthAMnA mArganirdeza karIta rAhile pAhije. jJAna ANi cAritrAcyA abhAvI mArga dAkhaviNe zakya hoNAra nAhI. mhaNUna gurU jJAnI va cAritrasaMpanna asalA pAhije. AcArya mahArAja jJAnI va cAritravAn asalyAmuLe tyAMnI he dharmasaMkaTa kAyamace dUra kele. yAstava tyAMcyA caraNAMnA trikALa vaMdana karito. kAhI AThavaNI bra. mANikacaMdra cavare, nyAyatIrtha, kAraMjA. paramapUjya AcAryazrIMce jIvana jitake adhyAtmarasAne paripUrNa titakeca samucita lokavyavahAra, samayasUcakatA va nirmala nI AlhAdadAyI vinodarasAne othaMbalele hote. tyAMcyA pAvana sAnnidhyAta rAhANyAce vA prasaMgopAtta yeNyAce sadbhAgya jyAMnA lAbhale tyA anekAMnA vividha prasaMgAtUna he anubhavAsa Ale asela. - tyAtale kAhI anubhava yethe deta Ahota. 1. khare darzana have tara mUrtI navagrahAne rahita asAvI nAMdagAvI ( ji. nAzika ) AcAryazrIMcA mukkAma asatAnA sva. paM. devakInaMdajI bhAvabhaktipUrvaka manaHpUta darzana karUna parata Ale hote. carcA surU asatA paMDitajI mhaNAle, ' mahArAja kA asalI Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha darzana karanA ho to jaba mahArAja navagraha devatAoM se dUra ho usI samaya acchA ho pAtA hai|" paMDitajIMce vAkya gUDhaca hote. khulAsA havA mhaNatAnA paMDitajIMnI zrIMcyA AvatIbhovatI bhakta (?) mhaNUna goLA jhAlelyA paraMtu mahArAjAMcA tyAga va tapasyAvaibhava jaNU ApalyA mAlakIcI khAjagI isTeTa Ahe azA kotyA samajutIne itarAMnA veLI aveLI majjAva karaNAr2yA sAta ATha grahAMcI zIghratene nAve sAMgitalI va paMDitajI thAMbale. 'paMDitajI sAhaba ! navavI devatA rAhilI kI!' yAvara lagolaga te mhaNAle-'navavI grahadevatA pUrvagraha' Ahe. koNAhI puruSAce athavA koNatyAhI tattvAce yathArtha darzana kiMvA Akalana vhAve ase vATata asale tara tyA viSayAcI kutsita kiMvA anyathA dhAraNA agodara soDalI pAhije. kadAna kAThokATha bharalelyA pAtrAmadhye pakvAnna kase bare sAmAvaNAra ? tyAcapramANe saMkucita dhAraNA, kuvicAra va durbhAvanA yAMnI barabaTalelyA manAmadhye sattattvAce yathArtha Akalana kase hoNAra ? sAdhyA mANasAcI kalpanA yeNyAsAThI jara dilasaphAI asAvI lAgate tara mahApuruSAcyA moThepaNAcI kalpanA yeNyAsAThI kevhAhI manAcI svacchatA asaNe jarurIceca rAhANAra. 2. mahApuruSAce thora antaHkaraNa mahApuruSAcyA moThepaNAce mApaka tyAce moThe mana asate. lokakalyANAcyA jAgRta bhAvanAMnI te sadaiva otaprota asate. sammedazikharAcyA mahAvihArAsa prAraMbha jhAlyAvara saMgha akkalakoTa te guMjoTIparyaMta vihAra karIta asatA dara mukkAmAvara taLa paDalyAnaMtara AcAryazrI sarvaprathama saMghapati va sva. zrI. jInagauDA pATIla yAMnA sarva saMghAce kuzala vicArIta va soyI gairasoyIsaMbaMdhI AsthevAIkapaNe bArakAIne caukazI karUnaca saMdhyAkALace sAmAyikAsa basata asata. ApalyA nimittAne kuNAsahI trAsa hoU naye yAkaritA AtmakalyANAsAThI sadaiva jAgRta asalele zrIMce thora mana lokakalyANAsAThIhI titakeca sAvadha Ahe he pratyakSAta pahAvayAsa miLAle. 'sAdhusaMtAMcA zvAsa svataHsAThI tara niHzvAsa jagatAsAThI asato' mhaNatAta yAcI manomaya sAkSa paTalI. 3. dharmAsaMbaMdhI AsthA havI konnUra (gokAka roDa) yethe zrIMcA cAturmAsa hotA. bhAdrapada zuddha saptamIcA divasa asAvA. zikSaka eka zALecI 25 mule gheUna darzanAsAThI Ale hote. solApUrakara bra. jIvarAjabhAIMnI mulAMcI parIkSA ghetalI. mulAMnA sAdhA NamokAra maMtrahI na AlyAmuLe jamalelyAMnA atyaMta vAITa vATale. mahArAjazrIMnI caukazIsa premAne suravAta kelI. zikSaka ekhAdyA gunhegArApramANe ubhe hote. heDamAstara koNa Aheta ? kuThe Aheta yA praznAlA 'bAheraca ubhe Aheta, te musalamAna Aheta' ase samora AlelyA zikSakAne uttara dile. tyAMnA Ata bolaviNyAta Ale. tyAMnIhI moThyA adabIne zrIMnA sASTAMga daNDavata ghAtale. AcAryazrIMnI atyaMta premAne dona goSTI sAMgitalyA. dharmAcI tattve, dharmataMtra va nItitattve hI sarvAMnAca avagata pAhijeta, ApaNAsa jyApramANe ApalyA dharmAviSayI AsthA Ahe tyApramANeca ApaNa yA sarvAMcyA dharmajJAnAviSayI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA pUrNa dakSatA ghyAvayAsa nako kAya ? avazya dhetalI pAhije ase sucavile. tyAMnIhI moThyA adabIne namaskAra kelA va 'jarUra dakSatA gheIna' azI pratijJA ghetalI. evaDheca nAhI tara tyAcaveLI AjIvana madya-mAMsa va zikArIcA tyAga kelA. mahArAjazrIMnI atyaMta zAMtatene he sarva kele he pAhUna upasthita sarvAMnAca Azcarya vATale. 4. mahApuruSAMcI pariNataprajJA AcAryazrIMce zAleya zikSaNa jarI thoDe jhAle hote tathApi niraMtarAcA zrutAbhyAsa, zravaNa va mananAne buddhI va bhAvanAMnA eka prakAracI tIkSNatA AlelI hotI. lalitapUra yethe zrIMcA cAturmAsa hotA. paMDitajI devakInaMdanajI yogAyogAne tethe pohocale. zAstrAnaMtara carcA surU jhAlI. paMDitajIMnI prazna kelA, ' mahArAja ! kityeka divasAMpAsUna eka prazna manAta sArakhA ghoLato Ahe. vicArU kA ?' 'vicArA kI!' mhaTalyAnaMtara paMDitajIMnI vicArale, ' mahArAja ! muniyoM ke mUlaguNa 28 haiM ve to khyAla meM raha sakate haiM; paraMtu uttara guNa jinakI saMkhyA zAstroM meM 84 lAkha kahI hai unakA hisAba pratidina kaisA baiThatA hogA ? aura unakA smaraNa bhI kaisA hotA hogA ? aura jaba ki smaraNa azakya hai to niraticAra pAlanA kaisI saMbhava hogI ?' paMDitajI !' mahArAja uttarale, 'ApakA prazna atyaMta gaMbhIra aura mahattva kA hai| tyAgiyoMke lie parapadArtha aura paradravyoM ke prati jaisI niSpakSa aura niriccha vRtti kahI usI prakAra se unake lie yaha bhI eka vidhAna hai ki ve AtmadhyAna meM sadaiva lIna rahe / 'appA appammi rao iNameva paraM have jhaannN|' yahI paramadhyAna hai| yahI sAmAyika hai| isa zAstravacana ke anusAra jaba sAdhu kI AtmA AtmA meM hI ekAgra hotI hai, usa samaya ina 84 lAkha uttara guNoM kA hisAba ApahI Apa svayaM laga jAtA hai / svatantra rUpasa hisAba rakhane kI yA smaraNa karane kI AvazyakatA nahIM rhtii|' mArmika praznAce mArmika uttara aikUna paMDitajIMnA parama saMtoSa jhAlA. 5. aparigrahAta zAMtI vahADa-madhyapradezAtUna 'zrIM'cA vihAra surU hotA. paM. devakInaMdajIMcI dAravhyApAsUna nAgapUraparyaMta kitItarI ThikANI suMdara vyAkhyAne jhAlI. vyAkhyAnAmadhye aparigrahavratAce yathArtha svarUpa puDhe ThevatAnA paMDitajI eka suMdara vAkya bolUna gele. vyavahAra bhASemadhye 'ahiMsA he pApa mhaTale Ahe va adhyAtmabhASemadhye parigraha he mahApApa mhaTale Ahe.' vyAkhyAnavAcaspatIMcI prarUpaNA va bhASya zrIMnA moThe manohara vATale. tyAnaMtara svayaM zrIMcA upadezahI jhAlA. tyAmadhUna 'parigraha hA pAparUpa Ahe yAcI kalpanAca mANasAcyA manAlA sahasA zivata nAhI! yAlA kAraNa ajJAna va moha Ahe' he zrIMnI anubhavapUrvaka sAMgitale. aparigrahAne pAramArthika zAMtI kazI miLate va vyavahArAmadhyehI aparigraha vratAne kasA sukha-lAbha hoto yAce spaSTIkaraNa AlhAdajanakaca vATale. guNabhadrAcAryAMnI ApalyA AtmAnuzAsana graMthAta 'anyathA sukhinAmAnaH kathamAsaMstapasvinaH' ase mhaNUna tapasvI janAMnA saMskRta kozagraMthAta 'sukhI' he nAva Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kase bare dile asate ? asA rokaDA savAlaca vicAralA Ahe. tyAmadhalA uddeza gaMbhIra asalA tarI titakAca mahattvAcA Ahe. 6. jAgRta samayasUcakatA va prabuddha vinodazIlatA tyAgI manuSya kAhIsA rukSa asato azI svataHcI dhAraNA hotI. paraMtu AcAryazrI yAlA apavAda hote. AcAryazrIMcA mukkAma bArAmatIsa hotA. saMdhyAkALI 5 // cI veLa asela. zAstra saMpale hote. loka AvatIbhovatI jamUna sukhacarcA karIta hote. zrIMnI sahaja vicArale, 'kitI vAjale ?' veLebAbata zrI atyaMta dakSa asata. ghaDyALAcA va veLecA upayoga kasA karAvA he tyAMcyA itake itarAMnA kvacitaca jamela. lokAMnI ApApalyA managaTAMvaracI ghaDyALe pAhUna kuNI 5-10 tara kuNI 5-15 tara kuNI 5-25 yApramANe sAMgitale. zrIMnI Apale ghaDyALa pAhUna '5-35 jhAle kI!' ase mhaTale.. tyAcaveLI koNI tarI sabhya gRhastha sahajI bolalA, ' mahArAjAMce ghaDyALa puDhe Ahe.' lageca 'zrI' vinodAne mhaNAle, 'Amace ghaDyALa barobara Ahe. tumhA sagaLyAMcIca ghaDyALe mAge Aheta. zrIMcyA mhaNaNyAcA rokha arthAt AcAramArgAvara gRhasthAMcI asalelI svAbhAvika upekSAbuddhI va mAgAsalepaNA dAkhaviNyAkaDe hotA. te vAkya aikUna sarva maMDaLI ekamekAMkaDe pAhAta mahArAjAMcyA mArmika koTIvara dilakhulAsa hasalI. bArzIlA zrIMcA mukkAma zrI. jaMbUrAva AravADe yAMcyA bAgemadhye hotA. zrI. pradyumnasAhUjIbarobara darzanAcA yoga AlA. Agrahavaza zrIMnI upadezAcyA dona goSTI sAMgitalyA. gADIcI veLa jhAlelI. uThatAnA upacArAce dona zabda bolUna vyavahAra mhaNUna sahajI mhaTale, 'mahArAja (muni zrI samaMtabhadrajI) saMsthA gaLyAta bAMdhUna mokaLe jhAle !' vAkya pUrNa hote na hote toca AcArya zrI mhaNAle, 'tumhIhI kuNAcyA tarI gaLyAta bAMdhUna mokaLe vhA !' bolaNyAcI soyaca navhatI. hyA sahaja nighAlelyA udgArAta zrIMcA khola Azaya koNatA hotA he lakSAta yeNyAsa veLa lAgalA nAhI. ___ bAhubalI yethe pratiSThesAThI AcAryazrIMnI yAve mhaNUna prArthanA karaNyAsAThI gajapaMtha yethe jANe jhAle. zrIMce caraNa lAgAve azI sarvAMcIca icchA asaNe svAbhAvika hote. prArthanA karatAca zrI mhaNAle, 'bAbAre ! nAgavyA mANasAlA kazAlA netA ? neNe kA sukhAce Ahe ? 350 mailAMce tarI aMtara asela ! bare ! neNAra tarI kazAne ? vimAnAne neNAra kI moTArIne neNAra kI AgagADIne ? kI DolIta neNAra ?' 'mahArAjAMnI saMketa karAvA. AjJepramANe sarva vyavasthA hoIla.' mhaTalyAvara zrIMnI sarva sAdhaka vAdhaka goSTI sAMgUna hA vRthA Agraha va vyAmoha soDaNyAsa sAMgitale. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti- maMjUSA 9. vivekapUrNa sAvadhAnatA AcArya mahArAjAMce bhovatAlace vAtAvaraNa tyAgAne ekaprakAre bharaleleca asAvayAce. eka manuSya zrIMcyA kAhIsA paricayAtalA ubhA rAhilA va to, 'mahArAja ! malAhI parastrIcA tyAga mana, vacana, kAyene va kRta-kArita anumodanene dyA' ase Agraha karakarUna mAgU lAgalA. AcAryAMcyA lakSAta vratayAcane-madhIla dekhAdekhIcA bhAga lakSAta AlA. zrIMnI paroparIne tyAmadhIla kaThinatA spaSTa kelI. akherIsa 'tujhI phAraca icchA Ahe tara bAbAre ! vacana ANi kAyene tulA tyAga deto. manAne hoNe moThamoThyA tyAgIMnAhI sAdhata nAhI' asA khulAsA kelA. hI bAba paripakva vicAra-zIlatezivAya lakSAta kazI yeNAra ? 10. pariNata prajJAviveka paramapUjya gurudeva zrI 108 samaMtabhadrajIMnA pUrvAvasthemadhye ( saptama pratimAdhArI asatAnA ) kityeka veLA tyAMnI munI vhAve asA Agraha surUca hotA. adhUnamadhUna darzanAcA yoga AlA asatA hI preraNA vhAyacIca. byAvaralA 'zrIM'cA cAturmAsa hotA. bra. devacaMdajI tethe pohocale. tyAveLIhI nidAna tyAMnI kSullakapada ( 11 vI pratimA ) tarI ghyAve asA Agraha paDalA. devacaMjIMcI AtUna icchA hotIca. tathApi tyAMnI zrIMnA saraLaca vicArale, ' saMsthecI kAme karaNyAsa pratyavAya nasalA tara tayArI Ahe. ' 145 bra. jIMcI vRttipravRtti 'zrI' paripUrNa oLakhUna hote. tyAMnI hA prazna upasthita paMDitavargApuDhe ThevalA. thoDIzI paraMparA lakSAta gheUna zAstrAdhArAcyA bhAnagaDImadhye na paDatA paMDitajanAMnI ApalA ekatarphI nirNaya puDhe ThevalA. - ' mahArAja ! yAMnA eka tara dIkSA ghetA yeIla kiMvA saMsthA pAhatA yeIla. donhI nAhI. ' ' donhI karaNyAmadhye zAstravirodha asU naye ase mana sAMgate ' evaDheca devacaMdajI bolata hote. cAra pAca divasa prazna dhasAsa lAvUnahI anukUla nirNaya bAhera yeta nAhI he pAhUna bra. jI akherIsa parata nighAle. pravezadvArAjavaLa vAhana ubhe karUna akherIce zrIMce darzana ghyAve mhaNUna darzanAsa gelyAbarobara zrI mhaNAle - ' brahmacArIjI ApaNAsa kSullakapada svIkAratA yeIla va saMsthAhI pAhatA yeIla. zAstrAmadhye saMghAtalyA kAhI munIMkaDe saMghAtIla zikSaNAcI va itarahI vyavasthecI jabAbadArI asalyAcI aneka vidhAne Aheta. ApaNa tara kevaLa kSullaka padaca svIkAratA AhAta. tevhA ApaNAsa pUrNa paravAnagI Ahe' ase mhaNUna ApalA pUrNa pariNata prajJAviveka upayogAsa ANUna samAjAvara mahA upakAra kele aseca mhaNAve lAgela. arthAt hA prIvhI kaunsilacyA nirNayApramANe akheracA nirNaya TharalA. bra. devacaMdajIMnI tyAca ThikANI dusare divazI kSullakapadAcA sAnaMda svIkAra kelA va zrIMnI tyAMce nAva svayaM preraNene 'samaMtabhadra' Thevale. 11. patitA no ratnavRSTiH AcAryazrIce mukha zeDabALacyA mukkAmAnaMtara mhasavaDakaDe mhaNaje uttarekaDeca vaLale hote. nAndre yethe mukkAma hotA. yAveLI bAhubalI yethe hoNAr2yA rathayAtresaMbaMdhI zrIMnA kalpanA hotIca. bAhubalIkarAMnI Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha yeNyAsaMbaMdhI prArthanAhI kelI hotI, paraMtu nirNaya ghetalelA navhatA. utsavAce Adale divazIca aMtaHpreraNene nirNaya gheUna sakALacyA sAmAyikAnaMtara 16 / 17 mailAMcI majala taruNAlAhI lAjavIla azA utsAhAne ekA dauDImadhye mArUna saMdhyAkALIca zrI bAhubalIcyA parisarAta Ale. dusare divazI zrIMnI ApalA saMkalpa va yeNyAcA pradhAna hetu pragaTa kelA. sarvAMnAca Azcarya vATale. bAhubalIce bRhajjinabimba yethe kSetrAvara virAjamAna vhAvayAsa pAhije va tyAsAThI sarvAMnI kRtasaMkalpa asAve hI preraNA hotI. yAta ubhayapakSI anyAyAce kAhI navhateca. zrIMnI saMsthA sarva bhAgAmadhye phirUna pAhilI. vibhAgAMcI mAhitI ghetalI. utpannakharcAcI vicAraNA kelI. zikSaNa va itara kAmAMcI caukazI kelI va atyaMta AsthevAIkapaNe sarva bAbI vicArUna jhAlyAvara manaHpUta saMtoSa va samAdhAna pragaTa karUna anaMta AzIrvAda dile. saMsthece maMtrI zrI. vAlacaMda devacaMda va pramukha zrI. bhIsIkara yAMcezI sarva carcA jhAlyAvara zrIsamaMtabhadra mahArAjAMnA bolavA mhaNAle. sarvajaNa jamA jhAlyAvara zrIsamaMtabhadrAMnA uddezUna zrI mhaNAle, 'bAbAre ! tujhI prakRtI oLakhato. vRttipravRttI oLakhato. munI jhAlAta, AnaMda Ahe. sarvasAmAnya munijanAMsAThI eke ThikANI rAhU naye, tyAMnI vihAra karAvA ase vidhAna Ahe. tathApi he tIrthakSetra Ahe. dharmaprabhAvanece kAma surU Ahe. tumhI eke ThikANI rAhilA tarI cAlela ! zikavile tarI cAlela ! saMsthA pAhilI tarI cAlela ! paraMtu AtmyAlA visarU nakA. tumhAsa udaMDa AyuSya prApta hovo va dharmAcI khUpa prabhAvanA hovo asA tumhAlA va saMsthelA AmacA AzIrvAda Ahe.' saMsthecI pramukha kAryakartI maMDaLI upasthita hotIca. sarvAMnAca hI 'khAt patitA no ratnavRSTi' aseca vATale. 12. sArvajanika va khAjagI hitopadeza zrIMcI upadeza-paddhatI sahaja svAbhAvika azIca hotI. tyAmadhye bhASece avaDaMbara eka guMjabharahI nase. lokakalyANAcI bhAvanA mAtra pUrNapaNe bharalelI ase. 'zraddhA pUrNa samIcIna banAvI, jJAna paripakva vhAve, AcAra zuddha parizuddha vhAvA, yAsAThI prathamAnuyogAcyA kathA prasaMgopAtta sAMgUna dharmapreraNA karIta asata. zrI kSetra mAMgItuMgI yethIla pratiSThotsavaprasaMgI pravacana surU asatA satya, zAMtIce mahattva he jagAmadhIla koNatyAhI vidhvaMsaka zastrAstrApekSA phAra adhika Ahe he nirUpaNa surU hote. 'krodha kiMvA kaSAya agnipramANe Ahe. to jALapoLa karU zakato; paraMtu zAMtI hI himavRSTIpramANe Ahe. tI suddhA ekA rAtrItUna araNyecyA araNye naSTa karU zakate. eka pAna suddhA jivaMta sApaDaNAra nAhI' vagaire prAsaMgika varNana zrIMnI atyaMta bahArIne kele. 13. gurukRpA : apUrva prasaMga gajapaMthAcyA mukkAmAta dupArace zAstravAcana AjJepramANe surU hote. jJAnArNava graMtha hotA. brahmacaryAce prakaraNa hote. kAhI zloka vAcUna jhAlyAvara zAstra thAMbaviNyAsa va sarva lokAMnA jANyAsa sAMgitale. sarva gelyAvara kholIcI kaDI lAvUna basaNyAsa Adezile. hA prasaMga apUrvaca hotA. hI gurukRpAca mhaNAvI lAgela. vrata-vizeSataH brahmacaryavrata-vizuddhIsAThI anukUla nimitta miLaviNe kiMvA pratikUla nimitta vizeSataH Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA AyAbAyAMcA meLAvA TALaNe kitI agatyAce asate he tyAMnA anubhavapUrvaka sAMgAvayAce hote, te tyAMnI tAsa dIDa tAsa khulyA dilAne sAMgitale. ughaDyAvara na sAMgatA yeNyAjogI sAtyakI munIMcI kathAhI sAMgitalI. munIMnI jara dakSatA gheNyAcI jarurI Ahe tara gRhasthAsa kevhAhI khareca. to divasa va to mahattvapUrNa upadeza visaraNe zakya nAhI. AcArya zrIMcI pariNata prajJA DaoN. hemacaMdra jaina, kAraMjA 1. upavAsa prazna-AjakAla upavAsa phAra kele jAtAta he kitapata yogya Ahe ? AcAryazrI-dharmadhyAnAcI sAdhanA hA upavAsAcA mULa hetU Ahe. to nirdoSa, nirAkularItIne sAdhalA jAta Ahe hyAcI manomana khAtrI aseparyaMtaca upavAsa karAveta. vikalpa mhaNaje ArtadhyAna-raudradhyAna utpanna hota Aheta ase vATatAca te saMpavile pAhijeta. 2. dayApAtra koNa ? prazna-mahArAja, adhika dayApAtra koNa ? AcAryazrI-dIna ANi duHkhI jIva tara dayApAtra Ahetaca, paNa AmhAlA tyAMcepekSAhI dhanI, vaibhavasaMpanna va sukhI lokAMnA pAhUna he loka adhika dayApAtra vATatAta. prazna-yAce kAraNa kAya ? AcAryazrI-he loka pUrvapuNyAne Aja sukhI asalyAmuLe viSayabhogAta unmattapaNe magna Aheta. puDhacA tyAMnA vicAra nAhI. joparyaMta jIva saMyama ANi tyAga hyAsaMbaMdhI vicAra karIta nAhI toparyaMta tyAce bhaviSya ujjvala TharU zakata nAhI. kAhI loka AmacI arthAt tyAgI lokAMcI sevA, suzrUSA, bhaktI karaNyAta khUpa AnaMda mAnatAta, veLa detAta, mAtra saMyama dhAraNa karaNyAsa bhitAta. tyAMcIhI AmhAsa phAra dayA yete. 3. jyotiSa prazna-yogya kAla, maMgala muhUrta, puNya velA pahANe Avazyaka Ahe kAya ? AcAryazrI-agadI Avazyaka Ahe. koNAlAhI dIkSA detAnA sthira lagna ANi zubhamuhUrta pAhAvA azI zAstrAjJA Ahe. ayogya muhUrtAvara dilelI dIkSA khaMDita hote he AmhI anubhavale Ahe. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha hI vidyA bhagavaMtAcyA vANIcAca eka bhAga Ahe. dIkSA, yAtrA, pratiSThA hyAsAThI tajjJAMcI saMmatI ghetalI pAhije va tyAMcA sanmAna kelA pAhije. 4. dudhAce grAhyatva prazna-dUdha pavitra va grAhya kase ? (te pazUcyA zarirApAsUna banate tyAarthI ?) AcAryazrI-gAIne khAllele gavata zarIrAta saptadhAturUpa pariNamate. zarIrAta dUdha nirmANa karaNArI saMsthA-yaMtraNA hI svataMtra Ahe. tyAcA rakta, mAMsa, vagairezI pratyakSa saMparka yeta nAhI kiMvA tyAta te misaLatahI nAhI. prazna-adhika spaSTa va sodAharaNa sAMgAve mahArAja ! AcAryazrI-mAjhyA praznAMcI uttare dyA. tyAtUnaca tumacyA praznAce uttara bAhera yeIla. A. prazna-(paradharmiyAMsa ) gaMgAjala pavitra mAnatA kI nAhI tumhI ? 'mAnato.' gaMgeta magara, mAsaLI, beDUka, vagaire prANI vAstavya karatAta kA ?' 'karatAta kI.' tyAMce malamUtra gaMgecyA pANyAtaca visarjana hote nA--tarI gaMgAjala pavitraca mAnatA ? 'mAnato.' 'tara maga tyApekSA dudhAce vAstavya, nirmitI va pAvitrya adhika zreSTha Ahe. zivAya dudhAcI utpattI hI vatsAcyA AvazyakatepekSA adhika hota asalyAne tyAcI upAsamAra na karatA miLavatA yeU zakate. ataeva te grAhya samajAve. 5. bhedavijJAna prazna-bhedabuddhIne zArIrika kaSTa kA jANavata nAhIta ? AcAryazrI-jase culIta lAkUDa jaLate tevhA mANasAlA vedanA hota nAhIta, taseca zarIrAlA pIDA hota asatA zarIrAta ekatva buddhI nasalI tara AtmyAlA tyAbaddalacyA vedanA jANayU nayeta. jANavalyA tara bhedabuddhIta apakvatA Ahe ase samajAve ! thaMDI, uSNatA daMzamazaka vagaire parISaha sahana karatAnA jara kAhI kaSTa jANavaleca tara tyAmuLe bhedavijJAnI duHkhI jhAlelA ADhaLaNAra nAhI. kezalocAce veLI hyAcA prAmukhyAne pratyaya yeto. 6. saMsAra-tyAgAce mahattva prazna-zAMtI miLavaNyAsAThI saMsAra-tyAga aparihArya kA vATalA ApaNAlA ? AcAryazrI-parigrahAne manAta caMcalatA, rAga, dveSa hyAMce thaimAna cAlUca rAhAte. vAr2yAcA vegavAna jhota cAlU asatAnA dIpazAkhA sthira rahANe jase asaMbhava va sAgarahI lATArahita rAhANe asaMbhava tyAcapramANe Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti - maMjUSA 149 rUpa, dhana, vaibhava, kuTuMba i. rAgadveSAMcyA utpattI - sAdhana sAmugrIcyA sadbhAvAta manaHzAMtI asaMbhava asate. manAcI prasannatA hI AtmyAcyA zAMtIcI pArzvabhUmI hoya. dusare viSayabhogAsaktIne manovRttI malIna hote. tisare, maraNAce veLI sarva bAhyasAmugrI yetheca rAhAte. kevaLa Apale pApapuNyaca tevaDhe AtmyA- barobara yete. hyAvarUna hyA bAhya sAmagrIcI AsaktI anAvazyaka siddha hote. 7. zikSaNasaMsthepAsUna apekSA prazna- ApalyA samAjAta aneka dharmazikSaNasaMsthA nirmANa hota Aheta va kArya karIta Aheta hyAbaddala Apale abhimata kAya Ahe ? AcAryazrI-dusar2yAMcI mule saMvardhita karUna tyAMnA laukika zikSaNa deNyAta va aihika sukhasAdhanasaMpanna banaviNyAta dharma vA saMskRtI - saMrakSaNa ase kAya sAdhale ! he tara dAIce kAma jhAle. he kArya tara sarakArahI karIta Ahe. tumace vaiziSTya kAya rAhile ? prazna - kAya asAve ase ApaNAsa vATate ? AcAryazrI - saMsthetUna zikSaNa gheUna nighAlelyA vidyArthyAMmadhye saMyama - dhAraNebaddala Adara ANi AsthA nirmANa jhAlI asalyAce ADhaLale -pratyayAsa Ale pAhije. tyA sarvAMnI tvarita dhAraNa keleca pAhije ase nAhI - paNa ratnatrayadhArI tyAgI, vratI, saMyamI vyaktIbaddala anurAga, premAdara, bhakti, zraddhA tarI tyAMce ThAyI nirmANa jhAlI pAhije ase AmhAsa abhipreta Ahe - apekSita Ahe. ratnatrayadhArakAMcI paricaryA sevA, vaiyAvRtya hyAta tyAMnA AnaMda-kRtArthatA - kartavyadakSatA pratIta jhAlI pAhije. anyathA hyA zikSaNasaMsthAMce prayAsa vyartha Aheta ase dharma va saMskRti - saMrakSaNAcyA dRSTItUna mhaNaNe prApta hoIla. 8. vizvAce naMdanavana prazna- vizvAce naMdanavana kevhA va kase hoIla ? AcAryazrI - phAra moThyA yojanA va (bhautika) sukhasoyI vADhavUna tyAce naMdanavana hoNAra nAhI. tyAsAThI mAnavamAtrAne hiMsA, parastrIlaMpaTatA, asatya, corI ANi adhika tRSNA hyAMcA tyAga kelA pAhije. - yAnaMtara yeNArI sukha zAMtI heca naMdanavana samajAve. 9. aspRzyoddhArAcA mArga prazna - mahArAja aspRzyoddhArAcA kharA mArga koNatA ? AcAryazrI- tumhI loka baMgalA - mahAla - bhavanAdikAta rahAtA, paNa tyAMnA nITa jhopaDyA dekhIla upalabdha karUna deta nAhI. jIvanAcA uddhAra pApAMcyA tyAgAne hoto. tyAMnA madya, mAMsa va madhUcA tyAga karAyalA pravRtta karA, tyAMcI garibI dUra karA, gunhegAra pravRttIpAsUna tyAMnA dUra sArA zikArajIvahiMsA soDavA. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha he sarva karaNyAaivajI tyAMcebarobara kevaLa sahabhojana karaNyAne tyAMcA kasA kAya uddhAra hoNAra he AmhAlA samajata nAhI. AmacyA aMtaHkaraNAta tyAMcyA saMbaMdhI aparaMpAra dayAbhAva Ahe. 10. nizcaya va vyavahAra prazna-vyavahArApekSA nizcayAkaDe adhika pravRttI hota asalyAce AjakAla ADhaLate te kitapata yogya Ahe ? __AcAryazrI-vyavahAra puSpApramANe Ahe. vRkSAvara prathama puSpa yete. tyA puSpAtUnaca phaLa aMkurita hote. jevhA phaLa pUrNa vikasita hote tevhA puSya naSTa jhAlele asate. he jase, taseca prathama vyavahAradharma hoto. tyAtUna nizcayadharma aMkurita hota jAto. nizcayAcI pUrNatA jhAlI mhaNaje vyavahAra ApoApa gaLUna paDato. 11. zAsana-puraskRta jIvahiMsA prazna-mahArAja, AjakAla anna-upaja va pIka saMrakSaNAsAThI aneka prakAracyA pazupakSyAdikAMcI hiMsA karaNyAsa zAsana madata karate-uttejana dete te kitapata barobara Ahe ? AcAryazrI-AmacyA dRSTIne te sarvathA cUka tara Aheca, paNa AtmaghAtakIpaNAcehI Ahe. vAnara vagaire prANI kevaLa bhItI dAkhaviNyAne paLUna jAtAta. tyAsAThI tyAMnA ThAra mAraNyAce prayojana kAya ? nisarganirmita phaLAMphulAMvara jagaNAre he prANI alpabhojI asatAta. mAnavApramANe saMgraha karaNyAcI tyAMcI pravRttI nAhI. jyAarthI tyAMnA jIva Ahe tyAarthI mAnavApramANeca tyAMnA annAcI jarUra lAgaNAraca, tyAzivAya tyAMnI jagAve kase? __ Aja zAsana ANi loka tyA nisarga-nirmita pazupakSyAMcA jo nirdaya saMhAra karIta Aheta tyAmuLeca annadhAnyAcI nipaja kamI hoU lAgalI Ahe. pUrvI hariNAdika pazu zetAtIla kovaLe aMkura bhakSaNa karIta tyAMcyA tRptatetUna jI zubha bhAvanA AzIrvAda rUpAne pratIta hota ase tyAmuLe amApa dhAnya nirmANa hota ase. AtA tehI nAhIta va dhAnya-upajahI nAhI. nisarga je kAhI dhAnya, phaLe vagaire nirmANa karate tyAta pazupakSyAMcAca vATA adhika asato. __ AjahI hA pazupakSyAMcA saMhAra thAMbavilA tara annotpAdana itake vADhela kI lokAMnA te purUna puSkaLase urela dekhIla; paNa jIvAMcA saMhAra asAca cAlU rAhilA tara mAtra bhUkaMpa, nApikI, ToLadhADa, ativRSTI, anAvRSTI hI saMkaTe sArakhI yetaca rAhatIla va mAnava kadhIhI sukhazAMtipUrvaka jIvana vyatIta karU zakaNAra nAhI. 12. sukhaprAptIcA upAya prazna-sukhaprAptIcA kharAkhurA upAya kAya ? ___ AcAryazrI-zrIkRSNAce vaDIla baMdhU balarAma ( vAsudeva ) he gatajanmI atyaMta kurUpa ANi buddhihIna hote, zivAya nirdhana dekhIla. tyAmuLe te atyaMta tiraskArapAtra banale hote. tyAMnI sadgurucaraNAMcA Azraya Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 151 ghetalA, upAya vicAralA. sadgurUMnI 'ahiMsAmaya tapasyA' karaNyAsa sAMgitale. tyApramANe tyAMnI ugra tapazcaryA kelI. phalasvarUpa tyAMnA vidyA, kalA, vaibhava, saundarya yA sarvAMnI sampanna asA hA vasudevAcA janma prApta jhAlA. saMyama tathA vratapAlanAsAThI daivApekSA puruSArthAvaraca adhika bhara deNe prazasta Ahe. sukhaprAptIcA upAya indriyanigraha ANi saMyamapAlana hAca Ahe. 13. puruSArtha ANi daiva prazna- puruSArtha sarvasvI ApalyA svAdhIna Ahe kAya ? AcAryazrI - jevhA karmodayAcA vega ati tIvra asela tevhA to osareparyaMta zAnta rAhile pAhije. mAtra to osaratAca puruSArtha kelA pAhije. AmhI bhojagrAmacyA vedagaMgA-dUdhagaMgecyA saMgamAta lahAnapaNI pohata asU. purAcyA vegavAna dhArApravAhAta sApaDalo mhaNaje svasthapaNe thoDe aMtara vahAta jAta asU; paNa pravAhAcA vega kiMcit kamI jhAlelA disatAca jorAta hAtapAya cAlavUna kinArA gAThIta asU. hyApramANeca jevhA pApodayAcA vega joradAra asela tevhA na ghAbaratA svastha paNa sAvadha rAhAve va yogya saMdhI yetAca saMyamapAlanAcA puruSArtha karUna daivAvara mAta karAvI. zAstrAMcyA svAdhyAyAne buddhI caukasa va puruSArthavAdI banate. mhaNUna mAsaLI jyApramANe athAMga samudrAta svacchaMda vihAra karUna prasannatene Apale jIvana sukhasampanna karate. tyApramANe jIvAne zAstrasamudrAta svachaMda vihAra karUna ApalA mArga sukara kelA pAhije. akhaMDa svAdhyAya mANasAlA puruSArthavAdI karaNyAsa va ThevaNyAsa madata karato. 14. karmabhUmIcA artha prazna - karmabhUmIcA artha kAya ? AcAryazrI - sAmAnyataH karmabhUmIcA artha -- jethe asi, masi, kRSi, vANijya, zilpa va vidyA hyA SaTkarmAMcyA dvAre upajIvikA hote tI karmabhUmI asA kelA jAto; paNa yAhIpekSA adhika cAMgalA artha asA kI, 'jethe karmakSaya saMbhavato tI karmabhUmI ' asA ghetalA jANe adhika prazasta vATate. 15. digaMbara jaina dharma prazna -- digambara jaina dharmAlA ohoTI lAgalyAsArakhe vATate ase kA vhAve ? AcAryazrI - digambara jaina dharma kaThINa Ahe. AjakAla loka aihikatekaDe jhukata cAlale Aheta. mokSa ANi to miLavaNyAce mArga parizrama, saMyama, tapa vagaire prakriyemuLe khaDatara bhAsatAta. itara dharmAta hA prakAra nAhI. anyatra sAdhu loka strI vagaire parivArAsaha rAhAtAta, parigraha bALagatAta, khAnapAnAcI baMdhane ThevIta nAhIta. digaMbara munI zahANNava doSa TALUnaca bhojana karatIla. prANa gelA tarI ghetalele niyama va vrate soDaNAra nAhI. AraMbha va parigrahAMnI te rahita asatAta. svAmI samaMtabhadrAMnIhI hyAcI carcA pUrvI kelI Ahe. te mhaNatAta ' jinendra - zAsana ' dayA, dama, tyAga, samAdhi AdikAMcyA pratipAdanAmuLe advitIya TharalA Ahe, tathApi janasAmAnyAce tyAkaDe AkarSaNa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha betAceca hote. tyAcI kAraNe dona Aheta. sAdhAraNa kAraNa tara kAlaviparItatA he Ahe va dusare asAdhAraNa kAraNa ase kI bahubhAga zrote bhayAnaka mithyAtvAne AkrAnta Aheta. tyAMce ThAyI jijJAsecAhI abhAva Ahe. zivAya jaina dharmAce pravakte sAmarthyasaMpanna, saccAritra, samyak, zraddhAvAna ase bahusaMkhya asAvayAsa haveta, tyAMcA tuTavaDA Ahe. yuktyanuzAsanamadhye tyAMnI mhaTale Ahe kAlaH kalirvA kaluSAzayo vA, zrotuH pravakturvacanAzayo vA / tvacchAsanaikAdhipatitvalakSmI-prabhutvazakterapavAdahetuH // [paM. sumeracandra divAkara likhita 'cAritracakravartI 'cyA AdhAre. ] zrI. mANikacaMda tuLajArAma vAgholIkara, bArAmatI. 1. munIpaNAcA janmAnujanmAcA abhyAsa pU. mahArAjAMzI sahaja bolaNe surU asatAnA te mhaNAleta, 'svAdhyAyAmadhye je gahana prazna utpanna hotAta tyAbAbata mI rAtrI sAmAyika jhAlevara vicAra karato. vicArAMtI praznAce uttara va kAryakAraNa bhAva lakSAta yeto.' mahArAja rAtrau tIna kiMvA cAra tAsApekSA jAsta jhopa gheta nasata. yAbAbata tyAMnA vicArale asatA te mhaNAle, 'mI yA paryAyAta prathamataHca munI jhAlo nAhI. sarva sAmAnyAMnA kaThINa vATaNAr2yA bAbIMsaMbaMdhI vikalpaca yeta nAhIta. sahaja pravRttI asate mhaNUna vizvAsapUrvaka vATate. pUrvabhavAMta ekadona veLa tarI muniparyAya dhAraNa kelI asAvI. 2. zarIrAbAbata anAsaktI va apUrva sahanazIlatA dahigAva yethe sana 1952 cyA cAturmAsAta utaratAnA pAya ghasarUna pAva iMca khola jakhama jhAlI. khUpa rakta gele. paNa caryevara kiMcitahI duHkha navhate. bAhya upacAra hota. paraMtu jakhamevara tyAMnI kapaDA bAMdhU dilA nAhI. jakhama yogyakALI barI jhAlI. 'zarIrAce kAma zarIra karIla, rogAce kAma roga karIla, Amace kAma AmhI karAve' azA sahaja pravRttImadhye AcAryazrI asata. bhedavijJAnAcA AdhyAtmika pATha tyAMcA jIvanamaMtra hotA. sallekhanecyA 36 divasAta ekadAhI 'huzza !' kiMvA 'arere !' ase khedapradarzaka zabda mukhAvATe bAhera paDale nAhIta. bhedavijJAnAcA pATha pratyakSa AcaraNAne AcAryazrIMnI dilA. 3. rAva-raMkAbAbata samadRSTI zikharajIcyA yAtrehUna paratatAnA kaTanI yethe cAturmAsa hotA. zrI. sara seTha hukumacaMdajI tyAMce darzanAsa yeta asalyAce kaLAle. saMghAtIla maMDaLI TApaTIpIne basaNyAcA yatna karU lAgale. paNa AcArya mahArAjAMce ThAyI koNatIca cuLabuLa disalI nAhI. seTha namaskAra karUna samora basale. mahArAjAMce dRSTIta sarvatra samabhAva hotA. yAcAca seThajIce manAvara phAra pariNAma jhAlA ase tyAMnI svataH vAraMvAra bolUna dAkhavile. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 smRti-maMjUSA vAlacaMda devacaMda zahA, muMbaI. jAgRta vivekazIlatA san 1953 madhye kuMthalagirI kSetrAvara cAturmAsa asatAnA barIca vidvAna va paMDitamaMDaLI darzanAsa AlI. tyAMnI zrI. kAnajI svAmIMce upadezAbAbata takrAra zrIMcyA samora mAMDalI. tyAMce mhaNaNe zAMtapaNe aikUna mahArAja mhaNAle, 'eka zvetAMbara sAdhu ApalyA anuyAyAsaha digaMbara dharmAta yeta Ahe tara tyAcyAzI premAne vAgUna ApalI tatvadRSTI AcAramArga yAMcI pratyakSa AcaraNAne tyAMnA jANIva dyA. niMdA kiMvA tiraskArAne hI maMDaLI ApaNAzI ekarUpa hoNAra nAhIta. itarAMnA Apalese karaNyAcA mArga prema va ahiMsA Ahe he visarU nakA.' kitI sUkSma viveka ! / AtyaMtika nikopa nirbhayavRtti madhya pradezAtIla vihArAta damohajavaLIla ekA kSetrAvara asatAMnA 'DoMgarAvara krUra zvApade Aheta' ase aikUnahI DoMgarAvara rAtrau ekAkI rAhaNyAcA nirdhAra karUna DoMgarAvara araNyAta ekAkI rAtrIlA vasatI surU kelI. roja sakALI 7 // lA niyamAne khAlI utarata. eke divazI mahArAja 8 // paryaMta khAlI na utaralyAmuLe bhakta ghAbarUna DoMgarAvara jAU lAgale. vATeta mahArAja khAlI utaratAMnA bheTale. sAhajikaca 'Aja uzIra kA jhAlA ? ' mhaNUna vicAraNA kelI. mahArAjAMnI uttara deNyAce TALale. phAra Agraha jhAlyAvara tyAMnI jhAlelI ghaTanA sAMgitalI. 'sAmAyika ATopalyAnaMtara DoLe ughaDUna pAhatAta to samora 10-15 phuTAvara vanarAja vAgha ApaNAkaDe pAhata asalelA lAvUna to uThUna jAIparyaMta tyAcekaDe dRSTI lAvUna basalo. doghehI Apale ThikANI svastha ! paMdharA miniTAMnI nighUna gelyAnaMtara khAlI utaralo.' ekAne vicAraleca 'mahArAja ! tyAveLI Apale manAta kase vicAra yeta hote?' tyAlA uttara miLAle-" mUka upadeza deta hoto, bhavya jIvA ! hiMsA karU nako. yA hiMsaka paryAyAtUna suTUna AtmakalyANAcyA mArgAlA lAga." kevaDhI nirbhayavRtti va krUraprANyAcyA kalyANAcI bhAvanA ! prasiddhivinmukhatA sana 1952 madhye dahigAva yethe 108 zAMtisAgara jIrNoddhAraka saMsthecI sAdhAraNa vArSika sabhA surU hotI. tethe pU. mahArAjAMce caritra pa. zrI. sumeracaMdajIkaravI lihavUna te graMthamAletarphe prasiddha karAve ase Tharale. tase paMDitajIMnA paNa sAMgitale. paraMtu dusare divazI hI hakikata mahArAjAMnA samajalyAnaMtara tyAMnI spaSTa Adeza dilA kI, "mAjhe caritra lihU nakA va prasiddha karU nakA. te ucita nAhI. tase karaNAra nAhI azI pratijJA ghyA." yA AdezAmuLe paMDitajIMnA tase kaLavAve lAgale. tathApi tyAMnI svataH caritra lihUna prasiddha kele va mahArAjAMnA dAkhavile. paraMtu mahArAjAMnA tehI AvaDale nAhI. mahArAja tyAMcevara udAsInaca hote. tyAMnA svataHcI stutI muLIhI rucata nase. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha digaMbarAlA digaMbaramUrtIcA apAra bhaktibhAva zrIkuMthalagirI kSetrAvara eka vizAla jina mUrti sthApana vhAvI ase bhAva 1953 ce cAturmAsAta vyakta jhAle. paraMtu tyAMnA te yAca dehI pAhaNyAcA yoga AlA nAhI. sallekhanece veLI mhaisUrajavaLa ekA kheDegAvI nadIce kAThI 18 phUTa uMcIcI bAhubalIcI mUrti Ahe. AjUbAjUlA jaina vasatI nAhI. pANyAne vAhUna mUrti khaMDita na vhAvI mhaNUna ticI yogya vyavasthA vhAvI azI vartamAnapatrAta carcA hotI. tI vArtA kAnI paDatAca tyAMnI rAvajI devacaMda va hirAlAla kAlA yAMnA tAtaDIne pAThavUna kasehI karUna tI mUrti Trakamadhye ghAlUna ANA asA upadeza dilA. aMtarbAhya digaMbaratva hA tyAMnI vikalpAcA viSaya ThevalA nAhI. paraMtu tethIla paMcAMnI 'pAvasALyAta mUrti neU nakA. pAvasALyAnaMtara AmhI mahArAjAMcyA icchenusAra kuMthalagirIlA pocavU' sAMgitalyAmuLe te mUrtIcA phoTo gheUna sallekhanecyA 26 vyA divazI parata Ale. dona praharI phoTo va paMcAMce patra mahArAjAMnA dAkhavile. tevhA tyAMnI to phoTo hAtI ghetalA, tInadA mastakAlA lAvalA. DoLyAtUna sahaja AnaMdAzru ubhe jhAle. je bhAvanene udgArale. bhagavaMtAce darzana jhAle dhanyatA vATate ! pratyakSa parokSa ekarUpa digaMbaratvAcI manomana pratiSThA hotI. mUrti yethe kevhA tarI virAjamAna hoIla he sahajodgAra nighAle. bhaviSyavANI kharI TharalI. saMyamAbaddala sadA sAvadhAnatA sallekhanA dhAraNa kelyAnaMtara pAcasahA divasAMnI tyAMnI malA va sva. mANikacaMda vIracaMda yAMnA ekAntI bolavUna ghetale va mhaNAle 'mI sAMgato te karAla nA!' 'AmhI ApalyA AjJecyA viruddha kase vAgU' AmhI uttaralo. "AtA yama sallekhanA ghetalelI Ahe. kAhI divasAMnI svargavAsa hoIla. tevhA he zarIra na jALatA javaLacyA nadIkinArI ThevUna dyA" mahArAja mhaNAle, mI mhaNAlo-'sArA sagaLA munIsaMgha bhovatI asatAMnA ase kase ghaDU zakela ? AmhA zrAvakAMnA he kase ucita hoIla ? ' ase mhaNatAca te mhaNAle "ThIka Ahe. paraMtu jethe dahana hoIla. tI jAgA tarI jIvajantuvirahita asela yAcI mAtra kALajI ghyA" azI hotI prANirakSA saMyamAbAbata sAvadhAnatA! saMyamamUrtI AcAryAMcyA caraNI trivAra abhivAdana ! Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti - maMjUSA strIlA muktI kA nAhI ? (pUrNa samAdhAna ) zrI. zrImatIbAI kaLaMtre akkA, zrAvikAzrama, muMbaI pa. pU. mahArAjAMce nAva paramatapasvI mhaNUna gAjata hote. tyAMnI kudevatAdikAMcyA pUjece midhyAtva ghAlavUna lokAMnA dharmAkaDe vaLavile. 'devIcyA kRpAprasAdAne bhAgya ughaDate he nikhAlasa khoTe asUna pUrvIce puNya AtA kAmI yete. tilA bali vagaire deUna navasAce prayojana kAya ? pratyeka ApalyA karmAnusAra sukhaduHkha bhogato. mAnava kiMvA deva nimittamAtra asatAta.' azApramANe navasa, balI Adi mithyA rUDhIMpAsUna samAja parAGmukha kelA. azA upadezAne AkRSTa hoUna 1918 sAlI nasalApura yethe cAturmAsAcA yoga asatAnA darzanAsa jANyAce Tharavile. relve kiMvA moTAracyA soyI thoDyA hotyA. cikhalAmuLe bailagADI nirupayogI mhaNUna ghoDyAvara basUna jAve lAgale. dona vAjatA pohocalyAnaMtara tatrasthAMnI pU. mahArAjAMnA mAjhA paricaya karUna dilA. malA padmapurANa vAcAvayAsa sAMgitale. tevhA kAnaDIzivAya dusarI bhASA mahArAjAMnA yeta navhatI. mI tyAMnA kAnaDI bhASeta artha sAMgitalA. mahArAjAMnI AnaMdita hoUna, javaLa bolAvUna asAca bAyAMmadhye zAstravAcanAne dharmAcA pracAra karaNyAcA upadeza dilA. mI bAlavidhavA asalyAne svAmIMnI brahmacaryAcI preraNA karUna vrata dile. naMtara 4-5 divasa hiMdImadhye artha sAMgaNyAsAThI ThevUnahI ghetale. jAtAnA upadeza dilA kI, " dharmAcA dorA bAMdhUna jIvanAcA pataMga AkAzAta viharU dyA. dharma soDU nakA. hA dorA tuTalA tara pataMga vAr2yAbarobara jhokA gheta chinna hoIla mhaNUna dharmAcA dorA hAtI ThevUna manAcA pataMga uDU dyA." AjahI to bahumola upadeza kAnI guMjato Ahe. mahArAjAMbarobara carcecA yoga vAraMvAra lAbhe. ekadA mI mahArAjAMnA prazna kelA, ' digambara AmnAyAmadhye strIlA muktI kA nAhI ?' mahArAja mhaNAle, 'strIparyAyaca azI Ahe mhaNUnaca. ' mI mhaNAle, ' puruSApramANe strIlA paNa pAca iMdriye va mana asUnahI strIlA mAtra mokSa kA nAhI ?' mAjhejavaLaca zAMtata ammA basalyA hotyA. tyA mhaNAlyAta, 'mI digambara dIkSA ghete. malA dyAvI. mahArAja mhaNAleta, 'ApaNa ghyAla, paNa malA detA yeNAra nAhI. ' kA detA yeta nAhI ?' mI vicArale. ' strIparyAya asalyAne tumhAlA nagna dIkSA detA yeta nAhI. ' punaH kAraNamImAMsA spaSTa karatAnA sAMgitale, " striyAMvara puruSAkaravI jabarIne balAtkAra hoU zakato. paNa puruSAMvara strIkaDUna balAtkAra hoU zakata nAhI. mhaNUna tyAMnA digambara dIkSecA adhikAra nAhI. " kitI mArmika samAdhAna ! " 155 " tadanaMtara jarI mI choTImoThI vrate karItaca hotye tarIhI niyamAzivAya kAhI khare nAhI mhaNUna tyAMnI rAtribhojana tyAga, nitya devadarzana Adi vrate deUna pAvana kele. jIvanAmadhye je kAhI hoU zakale to tyAMcyA AzIrvAdAcA puNyaprabhAva samajate. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 zrI. pa. pU. 108 AcArya zAMtisAgara mahArAja yAMnI 3-4 zatakAMmadhye baMda paDalelI zramaNa-paraMparA punarujjIvita kelI. madhyaMtarI ajJAnAmuLe zramaNAcyA AcArAdikAMce ase jJAnahI nasalyAsArakheca jhAle hote. paraMtu AcArya mahArAjAMnI zAstrAMcyA manana va ciMtanAne ApalI vivekadRSTI samIcIna banavilI va tyAgIcyA kriyelA samIcIna rUpa kAyama kele. tyAMtIla kAhI prasaMga tyAMcI vivekadRSTI kitI sUkSma hotI yAcA pratyaya ajUna ANUna detAta. A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AcAryazrIMcyA jIvanAtIla vaiziSTyapUrNa ghaTanA mANikacaMda vIracaMda gAMdhI (phalaTaNa ) 1. prAraMbhApAsUnaca sAvadha vastutaH AcAryAMnI prathama : zravaNa beLagoLace bhaTTAraka devendrakIrtIjavaLUna kSullaka dIkSA ghetalI. dIkSecyA dusar2yA divazI tyAMnI naranALa tA. hukkerI yethe guruziSya doghAMcAhI AhAra jhAlA. AhArAnaMtara dAtArAne saMpUrNa mhaNUna doghAMcyAhI samora savvA savvA rupayA ThevalA. gurUMnI to svIkAraNyAcA iSArA kelA. paraMtu mahArAja gurUMnA mhaNAle - AmhI dhanadhAnyAdi parigrahAcA tyAga kelyAnaMtara tyAcA svIkAra kA karAvayAcA ? gharI asUnahI AmhI tyAcA tyAga kelA. tara maga punaH tyAsa hAta kazAsAThI lAvAvayAcA ? gurUMnI mAtra doghAMcyA samora ThevilelA savvA savvA rupayA ucalUna ghetalA. dupArI sAmAyikAnaMtara vihAra karaNyAsa nighAle asatAnA guru ziSya zAMtIsAgarAlA amuka gAvAlA calA mhaNAle, tevhA zAMtIsAgara mhaNAle. 66 'tumacyA sobata rAhANyAne mAjhA saMyama kasA nibhaNAra ? ApaNa tikaDe jAve. mI ikaDe jAto...." 2. asAhI dhaDA dilA jAU zakato mahArAjAMnI tyAsaMbaMdhI vivekAneca jevAyalA, laukara uThA. malA gAvAlA prathama uddiSTa AhArAcyA tyAgAcI kalpanAhI aspaSTa hotI. kAma ghetale, kAgalalA asatAnA upAdhyAya mahArAjAMnA mhaNAlA calA jAvayAce Ahe. mahArAja mhaNAleta -- ' tulA jANe asela tara jA. malA kA uThavitosa' upAdhyAya mhaNAlA ' mIca tumhAlA jevAvayAsa deNAra Ahe. mAjhyAzivAya koNa deNAra ? mhaNUna uThavito. ' 'Aja malA upavAsa Ahe ' mahArAja mhaNAle. naMtara upAdhyAya zrAvakAcyA gharI gelA. ANi mahArAjAMnA upavAsa Ahe. mhaNUna malA jevAvayAsa dyA mhaNAlA. upAdhyAya jevUna gAvAkaDe gelA, naMtara donapraharI zrAvaka maMDaLI gAvAta jamalI va mahArAjAMnA upavAsAce kAraNa vicArale. ' tumhI zuddhIkaritA pANIca dile nAhI tara mI AhArAlA kasA nighaNAra ? ' L ApaNa tara upAdhyAyAlA malA upavAsa Ahe mhaNUna sAMgitaleta. ' " AmhAlA upAdhyAyaca jevAvayAsa deto mhaNAlA; tumhI kA deta nAhI ? " Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 'AmhAsa mAhIta nAhI.' 'maga upAdhyAyAsa kase mAhIta ?' naMtara mahArAjAMnI zrAvakAMnA gRhasthAne munIMnA svahaste AhAra kasA dyAvA, parahaste na detA ApalyA 'gharI AhAra dyAvayAcA vidhI samajAvUna dilA. hAca viveka mahArAjAMcyA saMyamI jIvanAcA gAbhA hotA. 3. vivekapUrNa sajIva prakAza samAjAce dharmaviSayaka prazna upasthita jhAle asatAnA tyAtahI tyAMcyA vivekadRSTIcAca pratyaya yeto. mahArAjAMcA cAturmAsa phalaTaNa mukkAmI saM. 2010 sAlI hotA. mI paNa mahArAjAMcyA darzanAlA gelo hoto. eka gaNamAnya vidvAna....mahArAjAMkaDe darzanAsAThI devaLAtUna pUjana vagaire ATopUna yeta hote. hAtAmadhye aSTadravya sAmagrI hotI. mahArAja kuTIbAhera pATAvara basale hote. tyAMnI mahArAjAMnA savinaya vaMdana kele va tyAMcyA caraNAlA gaMdha, phule caDhaviNyAkaritA gaMdha gheUna hAta puDhe kelA. paraMtu mahArAjAMnI pAya Ata oDhUna ghetale. pU. mahArAja mhaNAle 'Apa to vidvAna ho. kahI sAdhu ko gaMdha aura phUla kA parigraha hotA hai kyA ?' tethehI upasthitAMcyA pratyayAlA vAgaNyAtIla sUkSma viveka AlA va sarvAMnAca prakAza lAbhalA. :4: mhasavaDa yethIla pratiSThecyA veLI mahArAjAMkaDe paMDita zrAvaka vagaire sarvaca basale hote. zrI. kAnajIsvAmIMcyA AdhyAtmika upadezAcA prabhAva vADhata hotA. sarvatra nizcaya vyavahAra nimitta upAdAnAcI carcA hota hotI. tyAce pratibiMba mahArAjAMbhovatIcyA carcetahI umaTata ase. paMDita loka mhaNAle " mahArAja samAja meM to kAnajI ke Atmadharma ne gahajaba macAyA hai| unakI samayasAra kI ekAntika prarUpaNA se baDI gaDabaDI hogii| vyavahAra dharma kA aura sacce dharma kA lopa hogaa| isa samaya ApakA Adarza hI samAja ko bacA sakatA hai| isalie Apa Adeza nikAle aura unakI prarUpaNA dharmabAhya hai aisA jAhira kare...." __ mahArAjAMcI mandakaSAya pravRttI tyAMnA navIna bhAnagaDI upasthita karU deta navhatI. taseca tyAta hastakSepahI karU deta navhatI. mahArAja aikUna gappa basale. paraMtu paMDitajIMcA ANi anya kAhIMcA phAraca lakaDA disalA. bar2yAca veLAnaMtara mahArAja mhaNAleta, "agara mere sAmane pravacana ke lie samayasAra rakkhA jAegA to maiM bhI kyA aura koI bhI kyA vahI to mujhe kahanA paDegA / puNyapApa ko heya hi batalAnA hogA / yahI samayasAra kI vizeSatA hai|" "aba rahI bAta vyavahAra kI / vyavahAradharma kI jIvana meM upayogitA kaisI hai yaha bAta kAnajI Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ___ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha svAmI ko paTAnA hogI, unakA niSedha karane se kyA hogA ?....kAnajI kA niSedha karane se kyA A.. kundakunda kA niSedha karanA hai ?" sarvajaNa mahArAjAMkaDe avAk pAhAtaca rAhile. kevaDhI vivekadRSTIcI gaMbhIratA ? Aja yAca praznAvarUna samAjAmadhye vartamAnapatrAmadhye jI asabhya TIkA ADhaLate, zAstrAcyA arthAcI jI kutaraoDha ADhaLate, tI pAhilI mhaNaje mahArAjAMcA abhAva jANavato va kevhA hI paristhitI kAbUta yeNAra yA ciMtene mana udvigna hote. azI hotI mahArAjAMcI viveka dRSTI. prastuta lekhaka va tyAMcyA kulakuTuMbiyAvara mahArAjAMcyA apAra anugrahAne anugRhIta Aheta. tyAMcA sahavAsa va AzIrvAdAne AmhI kharokharaca dhanya jhAlo Ahota. tyAMcyA pAvanasmRtIlA aneka veLA vinamra abhivAdana. AcArya mahArAja cikoDIce AsapAsa asatAMnA ThikaThikANace zrImaMta bhakta zrAvaka loka cAturmAsAkaritA AmaMtraNa deNyAsa Ale hote. tyAveLI koganoLIce bhImazA va tyAMce sAthIdArahI AmaMtraNa deNyAsa Ale hote va svataHzI vicAra karU lAgale kI, evaDhe rathI mahArathI loka Ale asatAnA ApalI DALa kazI zijaNAra ? mahArAjAMcI sAmAyikAcI veLa jhAlI va mahArAja sAmAyikAsa basale tevhA bhImazA vagaire maMDaLI guMphecyA bAhera thAMbalI. pahATe 4 vAjatA mahArAja laghuzaMkesa bAhera Ale asatA zuddhI karUna guMpheta sAmAyikAsa basale. mahArAjAMce barobara bhImazA vagairehI guMpheta jAUna basale. mahArAja sAmAyikAta asatAnAca bhImazA va tyAMce sAthIdAra yAMnI mahArAjAMnA pATAsaha ucalUna bAhera ANale va mahArAjAMnA pATAsaha DokyAvara gheUna nighAle. mahArAjAMce bAkIce sAmAna itara sAthIdArAMnI barobara gheUna pravAsa surU kelA. sUryodaya jhAlyAnaMtara mahArAja bolale, " are malA AtA khAlI ghyA." naMtara mahArAja cAlata koganoLIsa yeUna pohocale. naMtara itara pratiSThita AmaMtraNa deNyAkaritA Alele mahArAjAMcA zodha karIta koganoLIsa Ale va mahArAjAMnA mhaNAle, " mahArAja, ApaNAsa koganoLIsa cAturmAsa karAvayAcA hotA tara AmhAsa spaSTa sAMgAvayAce. evaDhe rAtrIcyA rAtrI yeNyAce kAya kAraNa hote ?" tyAvara bhImazA mhaNAle, "khabaradAra ? yA kAmI mahArAjAMcI muLIca cUka nAhI. AmhI doSI asUna AmhI mahArAjAMnA ucalUna ANale Ahe." naMtara mahArAjAMnI hAsya mudrene samajAvUna sAMgitale va cAturmAsa koganoLIsa karaNyAce nizcita jhAle. 6. jAgRta sAvadhAnatA mahArAjAMce barobara mI pravAsAta asatAnA mahArAja nehamI mhaNAyace kI, OM siddhAya namaH. jevhA mI mahArAjAMnA mhaNAlo kI, " mahArAja ? arihaMta agodara asatAnA ApaNa siddhAya namaH kA mhaNatA ? " tyAveLI mahArAja mhaNAle kI, 'are bAbA, AtmasvarUpa svayaMsiddha Ahe. yAcI jANIva rAhAvI AmhAlA siddha avasthekaDe jAvayAce Ahe, yAce vismaraNa hoU naye yAsAThI.' Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 7. AcAryazrIMcI ekAgratA pa. pUjya AcArya mahArAja sAmAyikAsa basale asatAnA jethe basale hote, tethe kAhI tarI cikaTa 'padArtha lAgUna tyA ThikANI bareca muMgaLe lAgale va tyAmuLe mahArAjAMnA 1 iMca khola azI jakhama jhAlI. sAmAyika jhAlyAnaMtara loka pAhU lAgale, tyAveLI jakhametUna sArakhe rakta gaLata hote. itakI jakhama hoUna rakta gaLU lAgale. tarI tyAMcyA manAcI ekAgratA DhaLalI nAhI. 8. AcAryazrIMcI prAyazcitta gheNyAcI paddhata AcArya mahArAjAMcA AhAra cAlalA asatAnA dusarIkaDe AhAra tayAra karUna ANUna AhAra dilA. he mahArAjAMnA samajalyAvara tyAce prAyazcitta mhaNUna ATha divasaparyaMta phakta dudhAcA AhAra gheUna te bhara unhALyAce divasAta ATha divasaparyaMta DoMgarAvara jAUna tapazcaryA karIta basale. phalaTaNa yethe asatAnA sa. 2002 cyA mArgazIrSa mAsI pUjya AcArya mahArAjAMcA bArAmatImArge vaDavAnIkaDe prayANa karaNyAcI vicAradhArA cAlU hotI. azA veLI AcArya mahArAja bANagaMgecyA vALavaMTAta basale asatA Amace pUjya pitAjI tI. vIracaMda kodarajI gAMdhIMnI vinaMtI kelI kI, mahArAja AmhI zrIkSetra dahigAMva yethe prAcIna 2000 varSAMpUrvIcyA zrI. 1008 pArzvanAtha jina pratimecI sthApanA kelI Ahe, tyA mUrtIce ApaNa darzana ghyAve. AmacyA pUjya pitAjIMce mhaNaNe aikUna gheUna AcArya mahArAja zrIkSetra dahigAMvakaDe koNAsahI mAhita nasatAnA ekadama nighAle va dahigAMva yethe dona mahine mukkAma karUna naMtara tyAMnI vaDavAnIkaDe prayANa kele. 10. sAdhakAcI sAdhanA azI asate ___ bAhubalI yethe cAturmAsAkaritA AcArya mahArAja saMghAsaha asatAnA tyAMce javaLa paM. dhannAlAlajI vagaire vidvAn hote va mahArAjAMcI zrIsammeda zikharajIkaDe vihAra karaNyAcI carcA surU hotI. tevhA paM. dhannAlAlajI mhaNAle kI, ApaNAsa nijhAma haddItUna jAtAnA phAra trAsa hoIla. tevhA agodara maMtrasiddhI karUna naMtara vihAra karAvA. tevhA mahArAja paM. dhannAlAlajIMnA mhaNAle kI, ApaNa vidvAn asUna AmhAlA asA mithyA upadeza kasA karatA ? yAtreta trAsa jhAlA va maraNa Ale tara tetheca AmacI samAdhI hoIla. AmhI je mahAvrata svIkArale Ahe te bhiNyAkaritA nAhI. zrIkSetra kuMthalagirI yethe AcAryajIMce samAdhikAla avadhIta agadI suruvAtIpAsUna aMtakALaparyaMta tyAMcI sevA vaiyyAvRtya karaNyAcA puNyalAbha AmhAlA miLAlA. tyAmuLe AmhI AmacA janma kRtArtha samajato. AcArya mahArAjAMkaDUna zaMkAnirasana pa. pU. zrI. 108 zAntisAgara mahArAja yAMnI sana 1927 madhye ApalyA saMghAsaha prathamataHca phalaTaNa yethe yevUna nivAsa kelA hotA. munIMcA vihAra prathamaca asalyAmuLe bhAvuka lokAMcI sArakhI gardI darzanAsa cAlU hotI. tyAta aneka lokAMcyA aneka zaMkA nighUna mahArAjAMnA tyAMce satata zAMtatene nirasana karAve Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha lAgata ase. mahArAjAMcA dRSTikona adhyAtmika asalyAmuLe tyAca dvArA lokAMce nirasana karUna lokAMcI bhUka zamavIta asata. ekadA phalaTaNa yethIla digaMbara paraMtu kabIra paMthI zrI. jivarAjabhAI kevalacaMda dozI pU. mahArAjAMce darzanAsa gele. tyAMcAhI aneka bAjUMnI sarva dharmAMcA abhyAsa jhAlA asalyAmuLe sahasA parIkSA ghetalyAzivAya koNAsa namaskAra karIta nasata. pU. mahArAja saMghAsahita basale hote va zrI. jivarAjabhAI mahArAjAMce javaLa namaskAra na karatA basale. mahArAjAMce manAta koNatAca vikalpa navhatA, paraMtu javaLaca caMdrasAgara mahArAja basale hote, tyAMnI zrI. jivarAjabhAIMnA ApalyAsa kAhI vinaya vyavahAra kaLato kA ? vagaire mhaNUna jAgRti dilI. tyAmuLe jivarAjabhAIMcI pratibhA sphuraNa pAvalI. tyAMnIhI tetheca lageca uttara dile, azI mAkaDe mI aneka pAhilI Aheta. tyAvara pU. AcArya mahArAjAMnI zrI. jivarAjabhAIMnA javaLa. bolAvUna zAMtatene tyAMcI vicArapUsa kelI, tyAveLI te mhaNAle kI mI baDodA yethe rizAleta hoto. tevhA mahArAja mhaNAle kI, tumhAsa jaMgalAta vagaire jANece prasaMga yeta asatIla. jaMgalAta tumhAsa ekhAdA kATA TocalA tara tumhI to kasA kADhatA ? tevhA jivarAjabhAIMnI uttara dile, kATyAne kATA kADhato. tevhA mahArAja mhaNAle kI tU mhaNatosa te agadI khare Ahe. bALA, kharA pArakhI tUca Ahesa. AtmasvarUpAcI oLakha karUna ghyAvayAcI asela tara mAkaDeca vhAve lAgate. tyAzivAya khare AtmakalyANa hota nAhI. azA prakAre tyAMce bolaNe hoUna mahArAjAMnI jivarAjabhAIMnA khar2yA svarUpAcI jANIva kATyAne kATA kADhAvA yA uktIne jANIva karUna dilI va tI jIvarAjabhAIMcyA aMtaHkaraNAsa barobara jAUna bhiDalI. tetheca tyAMnI mahArAjAMcI kSamA mAgUna sASTAMga namaskAra karUna ApalI jIvanAcI bhUmikA badalUna TAkalI; va aMtasamayI tyAMnI zraddhene NamokAra maMtrAce smaraNa karIta ApalI manuSyajanmAcI sArthakatA karUna svargastha jhAle; va aMtasamayI tyAMnI ApalyA puMjIcA upayoga zrI 1008 mahAvIra svAmI digaMbara jaina atizaya kSetra saM.. dahIgAva yethe yAtrecyA veLI je loka yetAta tyAMcyA annadAnAta kharca vhAvI mhaNUna Apale bhavya bhAva pragaTa. kele va tyA veLepAsUna dahigAva yethe annadAnAce satra AjatAgAyata avyAhatapaNe cAlU Ahe. cAritracakravartI pUjya AcArya zAMtisAgara mahArAjAMce puNyasmaraNa padmazrI . sumatAbhUna AcArya zAMtisAgara mahArAjAMcyA punIta sahavAsAtIla AThavaNI manAta sArakhyA ghoLata rAhatAta.. tyAMtIla kAhIMcA nirdeza karaNyAce yojile Ahe. sahaja sAMgitale te paTale te pAvasALyAce divasa hote. mAjhe vaya ATha varSAMce hote. mAjhe AIvaDIla va AtyA tyAMcyAbarobara mIhI AcArya zAMtisAgara mahArAjAMcyA darzanAsa sAMgalI jilhyAtIla samaDoLI gAvI gele hote. AcArya mahArAjAMcA nivAsa samaDoLI gAvAbAhera 3 | 4 pharlAMga aMtarAvara ekA guMpheta hotA. roja dupArI mI AtyAbarobara Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA tyAMcyA darzanAsa jAta ase. gAvAtIla mulIhI bar2yAca oLakhIcyA jhAlyA hotyA. tyAMcyAbarobara darzanAsa jAta asatAnA ekA zetAtIla bhuImugAcyA zeMgA AmhI mulI khAta asU. eke divazI zetakar2yAne te pAhilyAvara tyAne AcArya zAMtisAgara mahArAja yAMcekaDe AmacyAviruddha takrAra kelI. tevhA mahArAjAMnI AmhAlA bolAvUna ghetale va zeMgA khAyacyA hotyA tara vicArAyalA pAhije hote. tumhI corUna zeMgA khAllyA tyAce phaLa tumhAlA bhogAve lAgela ase sAMgitale. punhA kadhIhI corUna zeMgA khAU nakA mhaNUna tyAMnI upadeza kelA. AcArya mahArAjAMnI bar2yAca gAvI cAturmAsAnimitta mukkAma kelA. ekadA tyAMcA mukkAma nAMdaNI yethe hotA. daravarSI AmhI tyAMcyA darzanAsa jAta hoto. AmhI gujara jaina asalyAmuLe tethIla jaina samAja mahArAjAMcyA AhArAcA lAbha AmhAlA detAnA durUna padArtha TAkIta. te AmhAlA zivU deta nasata. AhAra durUna vADhIta asata. mahArAjAMnA hI goSTa mAnya navhatI. tyAMnI yAviSayI jaina samAjAsa yathocita upadeza karUna jAgRta kele. navasa karaNe mithyA Ahe mahArAjAMcyA zAMtimaya upadezAcA va punIta sahavAsAcA lAbha AmhAlA vAraMvAra miLata ase. manAvara tyAcA ThasA ajUnahI kAyama Ahe. AmhI jyA jyA ThikANI tyAMcyA darzanAlA jAta asU tyA tyA ThikANI mithyAtva, ajJAna, khoTyA rUDhI, devadevatAMnA bhoLyA bhAbaDyA janAMnI kelele navasa vagaire goSTI tyAkALI khUpaca pracArAta hotyA. mahArAja tyAMnA upadeza karIta kI kharA dharma kAya Ahe, kharA deva kasA Ahe, yAcA vicAra karIta calA. aDANIpaNA soDUna gurUpadeza ghyA mhaNata. pratyeka bAbIlA maryAdA asate kheDopADI mahArAja jAta tethe tethe sarva jJAtIMcA samAja mahArAjAMcI tapaHpunIta mudrA va zAMtavRttI pAhUna pUjya bhAvAne tyAMce darzana gheNyAsAThI yeta ase. mahArAja mAnavatAvAdI hote, manuSya maga to zreSTha varNAcA aso vA kSudra varNAcA, mahArAja sarvAMnA pAvana karIta. harijana, cAMbhAra yAMnAhI mahArAja premAne vAgavUna ApulakIne tyAMcI caukazI karIta. mAMsAhAra karU naye, dArU piU naye, corI vagaire duSkRtye karU nayeta mhaNUna mahArAja tyAMcyAkaDUna pratijJA ghevavIta va mAnavAmadhIla mAnavya jAgRta vhAve ase sAMgUna tyAMnA punIta karIta asata. yApramANe tyAMce nityAce pratipAdana ase. eke prasaMgI AcArya zAMtisAgara mahArAjAMcA solApurAsa mukkAma asatAnA te zrAtrikAzramAta Ale hote. tyAveLI AmhI eka saMvAda basavilA hotA. to arthAta sudhAraka matAcA hotA. mahArAjAMnI upadeza detAnA mhaTale kI pavitra, tyAgI, sattvazIla vAtAvaraNa nirmANa vhAve mhaNUna yethe dhArmika zikSaNa prAcIna AzramIya paddhatIne deNyAta yAve. AzramAtUna sAdhu-sAdhvI nirmANa vhAvyAta, zIlAce saMvardhana vhAve va Adarza zrAvaka zrAvikA yethUna nirmANa vhAvyAta azI mahArAjAMnI icchA prakaTa kelI. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha punhA ekadA mahArAja cAturmAsAnimitta solApurAsa Ale hote. tyA veLI tyAMnI gAvAbAhera jAgA ghetalI hotI. tyAMce puNyacaraNa jyA bhUmIlA lAgale tI jAgA AcArya zAntisAgara mahArAjAMcyA smArakAkaritA zrAvikAzramAne gheUna tethe svAdhyAya bhavana bAMdhale Ahe. AzramAMta jinamaMdira va svAdhyAyabhavana tevhApAsUna astitvAta Ahe. 162 ekadA AmhI giranAra yethe pAlIThANyAsa gelo hoto. AcArya zAntisAgara mahArAjAMnI AmacyA AtyAbAI kSu. rAjulamati yAMnA tethe kSullikecI dIkSA dilI. tyAca veLI zrAvikAzramAcI jabAbadArI mAjhevara TAkaNyAta AlI. taseca ANakhIhI kAhI vrate gheNyAbaddala sAMgitale. tevhA sAtavI pratimA AmhI ghetalI. tethUna javaLaca sonagaDa yethe kAnajI svAmIMcyA vinaMtIvarUna AcArya zAMtisAgara mahArAja gele.. tyAMcyAbarobara AmhIhI sonagaDalA gelo. 25000 zvetAMbara lokAMcA janasamudAya tethe hotA. tyAMnI AcArya zAMtisAgara mahArAjAMce bhavya svAgata kele. zvetAMbarAMnA digambara kelyAbaddala va te jainadharmAce khare upAsaka jhAle Aheta ase dhanyodgAra mahArAjAMcyA mukhAtUna nighAle. yApramANe mahArAjAMcyA saMsparzAne yA jIvanAce sone jhAle Ahe. tyAMcekaDUna brahmacaryAdi vrate gheUna jIvana saphala jhAle Ahe. tyAMcyA smRtI AjahI preraNAdAyaka Aheta. AzcaryakArI acUka nimittajJAna ( rAhurI vAhUna gelI ) dha. zeTha caMdulAlajI va hirAcaMdajI sarApha, bArAmatI saMghapatIsaha vihAra karatA karatA saMgha rAhurI (ahamadanagara) yethe pohocalA. tyA divazI sakALa, dupAra miLUna aTharAvIsa maila cAlUna jhAle hote. divasa unhALyAce hote. sarvajaNa agadIca thakUna gele hote. kadhI ekadA vizrAMtIsAThI mukkAma hoto ase sarvAMnA hoUna gele hote. saMgha rAhurIlA pohocalA, tevhA divasa mAvaLAvayAsa ardhA pAUNa tAsa avakAza hotA. tethe vihIra hotI. deULa hote. maidAna hote. nadIce zuSka pAtra hote. ekaMdara mukkAmAlA phAra cAMgalI vATAvI azI suMdarazI mokaLI jAgA hotI. sarvajaNa huza huz karIta kSaNabhara Tekale va mahArAjAMcyA AjJecI vATa pAhU lAgale. agadI akSarazaH cAtakAsArakhI. paNa mahArAja jhapATyAne Ale, kSaNabhara sabhovAra najara TAkalI ANi yethe mukkAma karAvayAcA nAhI ase nikSUna sAMgUna puDhe cAlUhI lAgale. sarvajaNa eka Taka tyAMcyAkaDe nirAzene pAhU lAgale. paNa tyAvara kAhI upAya navhatA. kAhI jaNa kurakurale, puTapuTale. 'mahArAja koNAce kAhI aikata nAhIta, kevaLa ApalyA manAlA yeIla taseca karatAta. ' Agraha dharalyAvara mhaNAle kI, 'tumhAlA rAhAvayAceca asela tara rAhAve vagaire vagaire.' dona mailAMvara sUrya mAvaLalA ANi mahArAja thAMbale. tetheca maidAnAta rAhuTyA paDalyA ANi sarvAMnI pathAr2yA pasaralyA. punhA ApalI carcA tIca. ' mahArAjAMnI tetheca rAhurIlA mukkAma karAyalA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 163 pAhije hotA. yethe yeUna ase kAya vizeSa sAdhale vagaire.' rAtrI nadIcyA uttarelA kATha tarI vAdaLa jhAle, vijA kaDADalyA ANi bhayaMkara pAUsa jhAlA. pariNAmavaza nadIlA abhUtapUrva mahApUra AlA va tethIla deULa, ghare, jhADe yAMcA mAgamUsahI zillaka rAhilA nAhI. hI goSTa ujADatAca dusare divazI sakALI hyA lokAMnA koNItarI yeUna sAMgitalI. paNa tyAvara vizvAsa na basUna kAhI maMDaLI svataH jAtIne tethe jAUna te sarva dRzya pAhUna AlI. 'cakSurvai satyaM.' tI hakigata aikUna saMghAtIla sarvAMnI eka dIrgha zvAsa soDatA soDatA Apa-ApalyA kapALAlA hAta lAvalA. kitI tarI veLa sunna hoUna te svataHlA doSa deU lAgale. niMdA nirbhatsanA pUrvaka tuccha lekhU lAgale. jara mahArAjAMnI hyA lokAMcyA AgrahAdAkhala rAhurIlAca tyA rAtrI mukkAma kelA asatA tara ? AcArya, tyAgIvarga, saMghapatI Adi sobatacI zrAvaka maMDaLI hyAce nAmanizANa zillaka rAhile nasate. hyA kalpaneneca sarvAMcyA aMgAvara bhItIne kATA ubhA rAhilA. pazcAttApAne te diGamUDha jhAle. hAM hAM mhaNatA hI ghaTanA sarvAMnA ThAUka jhAlI ANi mahArAjAMcyA dhoraNIpaNAbaddala, nimittajJAnAbaddala adhikaca pragADha zraddhA-bhakti nirmANa jhAlI. Azcarya he hote kI jevhA mahArAja rAhurIsa tyA nadIcyA pAtrAjavaLa ubhe rAhile tevhA tyA pAtrAta pANI navhate, kI AkAzAta Dhaga navhatA. ase asUnahI kevaLa donacAra tAsAne bhara unhALyAta asA vAdaLI pUra yeU zakela he koNatyAhI dRzya cinhAzivAya mahArAjAMnA samajale kase ? hyAce uttara kadhIhI koNAlA detA Ale nAhI. paNa zrAvakAMce autsukya tyAMnA svastha basU deInA. kAhI divasAMnaMtara tyAMcA mukkAma solApUralA asalyAveLI tethe hA prazna vicAraNyAta AlA. mahArAja sarva kAhI samajale. ekhAdI alaukika zaktI ApaNAsa cikaTaviNyAcyA prayatnAta hI maMDaLI Aheta he herUna te mhaNAle, 'sahaja vATale evaDheca'. mahArAjAMcA laukikapaNApAsUna alipta rAhaNyAcA hA prayatna pAhUna maMDaLI adhikaca prabhAvita jhAlI. paNa evaDhe mAtra khare kI, vizuddhatemuLe mhaNA kiMvA tapazcaryemuLe mhaNA nirNaya gheNyAcI tyAMcI zaktI alaukika hotI. hA nimittajJAnAcAca eka prakAra Ahe ase samajAvayAlA pratyavAya nasAvA. pratyakSa darzanAne je ghaDale te hajAro pravacanAMnI jhAle nasate zrI. savAIsaMgaI motIlAlasAvajI gulAbasAvajI, nAgapUra (mahArASTra) 1. prathama darzana malA AcAryazrIMce prathama darzana sana 1925 madhye zravaNa beLagoLa (mhaisUra pradeza ) yethe jhAle. tyAveLI zrI gomaTezvarAcyA mahAmastakAbhiSekAcA prasaMga hotA. vyavasthApana sara seTha zrI hukumacaMdajI iMdauravAle va zrI vardhamAnayyA tyAMcekaDe hote. pUjya mahArAja, 7 muni, 4 aillaka va 4 kSullaka azA saMghAsahita Ale hote. nityApramANe abhiSekAcA vidhi maisUracyA mahArAjAkaDUna saMpanna hota ase. mahArAja ajaina Aheta, tyAMnA nagna puruSAce darzana niSiddha Ahe. sababa mahArAjAMnI viMdhyagirIvara jAU naye azI vinaMtI pramukha zrAvakAMnI Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AcAryazrIMnA kelI. mahArAjAMnI kAhIhI uttara dile nAhI. sAyaMkALI sarva saMghAsahita AcAryazrI gomaTe - zvarAsamora sAmAyikAsAThI jAUna basale. dusare divazI maisUrace rAje viMdhyagirIvara pohocalyAvara tyAMnI mahArAjAMnA praNAma kelA va AzIrvAda grahaNa kelA. azA rItIne zrAvakAMcyA kAlpanika saMkaTAce mahArAjAMnI pratyakSa AcaraNAne nirAkaraNa kele. 2. 2. nAgapUra yethe zubhAgamana va pavitra darzana pUjya mahArAjAMce sammeda zikharAcyA yAtrenimitta 1928 madhye nAgapUralA saMghasahita Agamana jhAle. sarva korTakacer2yA tIna divasa baMda hotyA. mahArAjAMnI gAvAbAhera mukkAma ThevalA hotA. tyA sthAnAce zAMtinagara he nAva ajUna cAlU Ahe. nAgapUramadhIla te pahileca nAmAMkita nagara hoya. tyAveLI saMghAta 500 zrAvaka va zrAvikA hotyA. zrI. seThe pUnamacaMdajI ghAsIlAlajI javherI he saMghapatI hote. tyAMcI tInahI mule geMdamalajI, dADimacaMdajI va motIlAlajI (sadhyAce zrI pU. 108 subuddhisAgara, dharmasAgara AcAryAMcyA saMghAta Aheta ) saMghAta avirata zrama karIta. nAgapUracyA mukkAmAta saMghapatIMnA tIna lAkha rupaye naphA jhAlyAcI tAra AlI. tyAmuLe zikharajIlA paMcakalyANika pratiSThA mahotsava karaNyAcA nizcaya jhAlA. tyA kALI ru. 20,000 cI paTTI ( vargaNI ) karaNyAta AlI va saMghapatIMnA cAMdIcyA patryAvara mAnapatra arpaNa karaNyAta Ale. tyAveLI 1920 sAlI jhAlelyA kA~gresa evaDhA maMDapa ubhAralA hotA. evaDhA moThA saMgha lokAMnA prathamaca disata hotA. va tyAmuLe lokAta utsAhAce bharate umApa hote. darzanAne dhanyatA jaina munI he cAlate phirate siddha asatAta yA arthAce vAkya zAstrAMtarI vAcale, tyAce pratIka pUjya AcAryAMcyA darzanAne pAhAvayAsa miLAle. bhaktibhAvAne mastaka namaviNyAmadhye dhanyatA vATalI. pUjya AcArya zrI zAMtisAgara mahArAjAMce vicakSaNa draSTepaNa zrI zAha gulAbacaMda khemacaMda jaina, sAMgalI i. sa. 1926 sAlacI goSTa. pa. pU. AcArya zrI zAMtisAgara muni mahArAjAMcA mukkAma nAMdaNI ( kolhApUra ) yethe hotA. mALabhAgAvarIla guMpheta tyAMce vAstavya hote. sahaja tyAMcI najara samora gure rAkhata hiMDaNAr2yA mulAvara gelI. caukazI aMtI tI mule jaina samAjAcIca asalyAce ADhaLUna Ale. mahArAjAMce vicAracakra phirU lAgale. dRzya atyaMta hRdaya piLavaTUna TAkaNAre bhAsale. kAya ? hA prazna tyAMnA bheDasAvU lAgalA. ANi tyAMcyA manAne ghetale. dharmAce naMdAdIpa satata prajvalita ThevU pahANAr2yA tyAgIMnA te dharma rakSaNArI bhAvI piDhI vAyA gelI tara dharmAce va samAjAce yAtUna mArga kADhaNyAsAThI eka anAtha chAtrAzrama asAvA ase Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - smRti-maMjUSA 165 nirNayAnusAra zrIkSetra kuMthalagirIkaDe vihAra karIta asatA tyAMcyA sadupadezAne nAtepute yethe zrI. rAmacaMdra dhanajI dAvaDA yAMnI azA anAtha AzramAkaritA naU hajAra rupayAMce dAna jAhIra karUna saMkalpita kAryAlA hAtabhAra lAvalA va yAtUna aneka dharmapremI janAMnA preraNA lAbhalI. ___ tA. 14-2-27 rojI bArAmatI yethIla rathayAtrA mahotsava prasaMgI AcArya mahArAjAMcyA upasthitIta sarva pratiSThita jaina samAjAcyA vicAramaMthanAtUna azA svarUpAcA Azrama nAMdaNIsa kADhAvA ase disU lAgale. 'paNa mI sadara Azrama zeDavALa gAvI asAvA azI sUcanA mAMDalI. kAraNa zeDavALalA jaina samAja moThA va tethIla digaMbara jaina mahAsabhAhI gAjalelI. arthAta mahArAjAMce saha sarva lokAMnI hI sUcanA ucalUna dharalI ANi tyApramANe dinAMka 4-6-1927 rojI zeDavALa yethe AzramAcyA kAryAsa prAraMbha jhAlA. AcAryazrIMcyA va sarva jaina samAjAcyA icchenusAra prathama mahAmaMtrI mhaNUna saMsthecyA kAmAcI jabAbadArI majavara TAkaNyAta AlI. hI saMsthA tA. 4-9-1928 rojI rajiSTara jhAlI tI solApUra yethe. AtA saMsthecA phaMDa sattara hajAra rupaye sAMgalI ba~keta phiksDa DipaoNjhiTamadhye Ahe va paMcAhattara hajAra rupayAMcI sthAvara miLakata Ahe. sadhyA saMsthetIla prAthamika zALeta 225 vidyArthI zikSaNa gheta asUna anAtha AzramAta 25 vidyArthI dharmazikSaNa gheta Aheta. mahArAjAMcyA upadezAne prerita jhAlA nAhI asA mANUsa miLaNe azakyaca ! ____ mahArAja nehamI saMyamAcA Agraha dharIta. vratAcaraNAbaddala tyAMnA atyaMta jivhALA vATe. tyAMcyA upadezApramANe kavaLANA yethe sau. kasturabAI yAMnI dusarI pratimA dhAraNa kelI. puDhe bArAmatI yethe mI va zrI. caMdulAla zrApha, talakacaMda zahA, vakIla, phalaTaNa, zrI. tuLajArAma caturacaMda, bArAmatI yAMnA upadezAmRtAne dusarI pratimA ghevavilI. yApramANe mahArAjAMnI ApalyA vANIne va niSkalaMka cAritryAne samAjApuDhe Adarza TheUna samAja saMghaTita kelA. ajJAnAlA baLI na paDaNAre saviveka AtmabaLa rAvajI haricaMda zahA, moDaniMba pa. pU. AcAryazrIMce zubhAgamana Amace zAMtibAgeta moDaniMba yethe jhAlyAne AmhA satra zrAvakajanAMnA 'parama AnaMda jhAlA. kAhI divasAMnaMtara pUjyazrIMcyA ghazAmadhye dukhaNyAsa suravAta jhAlI va te dukhaNe ATokyAta na AlyAmuLe sarva bhaktagaNAsa ciMtA vATU lAgalI. solApUrahUna zrI. bra. jIvarAja gautamacaMda, zrI. zeTha sakhArAma devacaMda, zrI. zeTha vAlacaMda devacaMda AdI bareca jana solApUrahUna moDaniMbalA Ale. yetAnA solApUracyA khyAtanAma DaoNkTarAMnAhI sobata ANaleca hote. DaoN. mahAzayAMnI tapAsalyAnaMtara 'mAjhe mate hA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kaeNnsara Ahe va tyAvara zastrakriyA vagaire ilAja karAvA' asA sallA nidAna karUna dilA. bra. jIvarAja gautama-- caMdAMnI hI goSTa ekAMtAta mahArAjAMce kAnI ghAtalI va tyAMnI hA asAdhya durdhara roga asalyAmuLe sallekhanA ghyAvI ase sucavile. paraMtu pa. pU. mahArAjAMnI tyAMce mhaNaNe zAMtapaNe aikUna ghetale va mhaNAle, "mAjhA jIva mhaNaje kAhI jhADAvarace pAkharU navhe. mAjhI khAtrI Ahe, mAjhA AjAra kaeNnsara navhe. kevhA sallekhanA ghyAvI he mI cAMgale jANato." ANi Azcarya kI 15 divasAMcyA vanaspatI-upacArAne pUjya mahArAjAMce svAsthya uttama jhAle.. naMtara dona mahinyAMce vAstavya hoUna mahArAjAMcA vihAra bArAmatIkaDe jhAlA. vihAra karaNyApUrvI tyAMnA mahinyApAsUna kaMbareta dukhaNe asalyAmuLe doghe dharUna AhArAsa ubhe rAhAve lAge. evaDhI azaktatA hotI. paraMtu vihArAce divazI ekAkI koNAcehI AdhArAzivAya te tabbala dona maila cAlata gele ! kevaDhe Atmika bala ! kevaDhA AtmavizvAsa !! acUka nimittajJAna AnaMdIlAla jivarAja dozI, phalaTaNa AmhI mhasavaDahUna A. mahArAjAMcyA saMghAbarobara dahivaDImArge phalaTaNalA yeta hoto. dahivaDIcyA puDhe 4-5 mailAMvara pU. mahArAjAMcA AhAra jhAlA hotA. sAmAyika ATopalyAnaMtara mahArAjAMce pravacana hoNAra hote. paraMtu sAmAyika jhAlyAbarobara mahArAjAMnI AmhAsa rAhuTyA soDUna tAbaDatoba sarva sAmAna ATopUna puDhe jANyAsa sAMgitale, va mahArAjAMcA vihAra puDhe cAlU jhAlA. AmhI gaDabaDIne sarva sAmAna gheUna 2-3 phalA~ga gelo nAhI toca moThe vAdaLa jhAle. AmhI mahArAjAMcyA sAMgaNyApramANe vAgalo nasato tara vAdaLAcyA pher2yAta sApaDalo asato. yAvarUna mahArAjAMce nimittajJAna kitI acUka hote he pratyaMtarAsa yete. svaccha aMtaHkaraNAcyA darpaNAmadhye vastumAnAce pratibiMba paDAve hyA nisargAcyA niyamAce pratyaMtara Ahe. nirNaya to nirNaya kevalacaMda dhanajIbhAI zahA, mhasavaDa zrI. dha. zeTha talakacaMda kasturacaMda, bArAmatI yAMnI kuMthalagirI yethe mahArAjAMkaDe jAUna saMghapatI banUna bArAmatIlA pratiSThA mahotsavAsAThI va sammadezikharajI vagaire tIrthadhAmAMcI yAtrA karaviNyAcA ApalA saMkalpa pragaTa kelA. paraMtu bArAmatIcI pratiSThA ATopalyAnaMtara barAca uhApoha hoUna samajUta ghAtalyAnaMtarahI koNI saMghapatI hoNyAsa puDhe hoU zakale nAhI. mahArAjAMnI mAghArI bAhubalIsa phiraNyAcA nirNaya ghetalA. naMtara puSkaLAMnI tayArI dAkhavilI. paNa mahArAjAMcA nirNaya vajralepa hotA. vATeta kuMDalakSetrI jAtAMnA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 167 phaujadArAMnI nagna sAdhUcyA vihArAlA harakata ghetalI. tarIhI mahArAjAMcyA nirNaya ThAma hotA. paraMtu mahArAjAMcyA tapazcaryecyA prabhAvAne saMsthAnAdhipatI bALAsAheba auMdhakara yAcyA dakSatemuLe vihAra nirAbAdha jhAlA. ___ nahyamaMtraM vinizcayaM nizcita ca na maMtraNam / hI vyavahAranItI upAdeyaca Ahe. mahArAjAMcA prabhAvI caraNasparza va narma vinoda motIlAla zivarAja dozI, phalaTaNa pa. pU. AcArya zAMtisAgara mahArAjAMcyA AzIrvAda chAtrAkhAlI barAca kALa rAhaNyAcA yoga AlA. tyAMcyA smRtIne AjahI mana ullasita hote. pUjya mahArAjAMcA cAturmAsa kiMvA vAstavyAne caturtha kALAce zAstrAta je varNana Ahe tyAcIca pracItI yAvI. mahArAjAMce phalaTaNalA yeNe Tharale tevhA nadI, nAle va vihirI, sarva kAhI ATalele hote. sarvatra ciMtece vAtAvaraNa hote. paraMtu dusare divazI akasmAt vara ugamAkaDe koThe pAUsa paDalyAne nadIlA pUra AlA va ciMtA miTalI. koNAce pAya bhAgyAce mhaNatAta nA ! tazAMtalAca hA prakAra mhaNAvayAcA ! taseca mahArAja prasaMgavizeSI narma va prasanna vinodahI karIta. ekadA mI phalaTaNalA vihAra asatAMnA mahArAjAMnA davanA caDhavilA. mahArAja vinodAne mhaNAle " davanA caDhavilA hoya. AmhAsa mahAdevAcA bhagata Aja bheTalA mhaNAvayAcA." puDhe siddhakSetra kuMthalagirIlA sallekhanA ghetalI asatAnA AmacA tethe caukA va jANeyeNe hote. mahArAja mhaNAle, 'sallekhanece veLI davanA javaLa asAvA ' naMtara 1-2 divasAMnI davanA gheUna kuMthalagirIlA Alo to mahArAjAMnI cArahI prakAracyA AhArAcA tyAga ghetalA hotA. zrI. bharamAppAMnI sAMgitalyAvara " tumhI ANalelA davanA tumhIca mahArAjAMce javaLa ThevA." " mahArAja phalaTaNace gautamacaMda bhAIMnI davanA ANalA Ahe." mahArAjAMpuDhe davanA TheUna darzana kele. mahArAjAMnI davanAkaDe najara TAkalI. tevhA mahArAja hasUna mhaNAle, " bhagata AlA hoya !" va tyAMnI AzIrvAda dilA. asA hotA mahArAjAMcA prasanna nirAgasa vinodI svabhAva ! vrate detAnA prakaTa jhAlelA viveka __ zrI. talakacaMda nemacaMda gAMdhI, nAtepute _ vi. saM. 2000 madhye A. pU. zAMtisAgarAMcA cAturmAsa siddhakSetra kuMthalagirI yethe asatAnA tyAMcyA 'pAvana sAnnidhyAta ATha mahine rAhaNyAce bhAgya lAbhale. tyAMcyA upadezAne prabhAvita hoUna 1-2 pratimA gheNyAce bhAva jhAle. tyAta parigraha parimANa kitI asAve yAcA uhApoha surU hotA. mI mhaNAlo, 'A. pitAjI nemacaMda miyAcaMda gAMdhI yAMcI 50000 cI maryAdA hotI. tIca kAyama asAvI.' paNa mahArAja Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 6 mhaNAle, pramANa eka lAkhAce asU dyA. nara karaNI kare to nara kA nArAyaNa ho jAya / ' AmhI mhaNAlo, f mahArAja ! hAtUna dAna va dharma khUpa ghaDAvA ase vATate. jAsta parigraha kazAlA ?' mahArAja maMdasmita karUna mhaNAle ' bAbAre dAnAce bhAva phAra cAMgale Aheta. te kevhAhI phaladrUpa jhAlyAzivAya rAhaNAra nAhIta. paNa veLa yetAca gAphIla rAhUna mohAta paDU nakA.' puDhe mahArAjAMce bola khare Tharale. mahArAjAMcyA aMtima icchepramANe sadara kSetrAvara 18 phUTa uMcI bha. bAhubalIcI mUrti basaviNyAcA suyoga pU. gurudeva 108 samaMtabhadra mahArAjAMce upadezAnI prApta jhAlA va kSetrakameTIcyA sahakAryAne pUrNa jhAlA. zrI. sva. dha. zeTha rAmacaMdha dhanajI dAvaDA yAMce sobata zikharajIcI yAtrA pAyI karaNyAcA yoga AlA. mahArAjAMcA dharmopadeza lAbhalA. 2-6-52 cyA zubhadivazI pa. pU. mahArAjAMce saMghAsaha nAtepute yethe Amace bAgeta padArpaNa jhAle va tyAca divazI AcAryazrI va pU. nemIsAgara mahArAjAMcyA AhAradAnAce puNya lAbhale. mahArAjAMcA pAvana samAgama va upadezAne jIvanAta dharmAcA prakAzakiraNa miLAlA ase vATate. tyAMcyA pAvanasmRtIlA vinamra abhivAdana. samIcIna vyavahArajJatA zrI. motIcaMda hirAcaMda gAMdhI, 'ajJAta' usmAnAbAda sana 1928 kiMvA 1929 cA kALa asAvA. bramhacaryAzrama va siddhakSetra kAryAlaya donhI saMsthA dAnazUra parAMDekara gharANyAcyA kuzala kAryakartRtvAmuLe suyogya rItIne cAlU hotyA. tevhA nijhAmace aMtargata bhUma saMsthAnace haddIta he kSetra hote. paraMtu puDhe durdaivAne donhI saMsthAMcyA kArabhArAta zithilatA AlI. brahmacaryAzramAcyA dArAMnA kulupe ThokalI gelI. khudda kSetrAcyA vyavahArAtahI cokhapaNA va zista rAhU zakalI nAhI. paNa itakyAta pa. pU. AcArya zAMtisAgara mahArAjAMcA vihAra kSetrAvara hoNAra hI bAtamI sarvatra pasaralI.. darzanAcyA abhilASene apAra bhIDa jamalI. lokAMnI jAgA miLela tethe mokaLyA maidAnAta bastAna Thokale. kulupe mAtra baMdaca. mogalAI asalyAmuLe bhItIne kulupe toDaNyAsa koNIca dhajale nAhI. prastuta lekhakahI ApalyA taMbUsaha tyAveLI tethe hajara hotA. anyAyAcyA pratikArArtha pAUla ucalAve lAgale. kAryakAriNIzI jhagaDAve lAgale. hAtoDIcyA jhaTakyAne sarva imAratI mokaLyA jhAlyA. itarAMnIhI taseca kele. virodha jhAlA nAhI. paNa vArtA sarvatra pasaralI. pitAjIne prAmukhyAne hI vArtA pU. AcArya zrIMce kAnI ghAtalI. mahArAjAMnI tyAta lakSa ghAlUna taDajoDIcA prayatna kelA. navIna maeNnejiMga baoNDI nemaNyAce Tharale. junyA kAryakartyAMnI tyAta sahabhAgI hoUna svataH yAdI kelI. sarva TharAva lihilA gelA. tyAvara junyA sabhAsadAMnIhI sahyA deNyAce kabUla kele. tyAveLI mahArAjAMnI samayajJatA va vyavahArakuzalatA yA dvAre utkRSTa bhUmikA pAra pADUna kSetra vAcavile va samAjAta ekatA sthApita kelI. tyAMnA kRtajJatApUrvaka namra abhivAdana. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA kAryakartyAcI nivaDa karaNyAce cAturya vAlacaMda devacaMda pa. pU. AcAryazrIMnI sadarahu jIrNoddhAraka saMsthecI sthApanA kelI. saMsthecA kArabhAra cokha cAlAvA mhaNUna prAmANika va sevAbhAvI kAryakartyAMcI nivaDa karaNyAce apUrva cAturya mahArAjAMnA hote. 2 varSAMta 3 lAkhAMcA dhruvanidhi jamalA. hA sarva nidhi zrI. tuLajArAma caturacaMda zahA, rA. bArAmatI yAMnA koSAdhyakSa nemUna tyAMce svAdhIna kelA. mI saMsthecA maMtrI hoto tevhAcA hA prasaMga. zrI. tuLajArAma zeTha Arthika vyavahArAta atyaMta cokha asata. khAjagI devaghevIcyA vyAvahArAcyA prasaMgAmuLe kAhI moThyA mahAnubhAvAMnI vaiyaktika hevyAne tyAMcyA bAbata samAjAmadhye kujabuja phailAvalI. " yAMcyAjavaLa goLA kelelA sAmAjika nidhi asUna te vaiyaktika dhaMdyAsAThI tyAcA vApara karatAta" asA tyAMcevara Aropa hotA. vastutaH saMsthecI zillaka ApalyA vahikhAtyAMta pAca paizApekSA jAsta asU naye va sarva rakkama ba~ketaca jamA asAvI hA tyAMcA pakkA daMDaka. evaDheca navhe tara dAtArAMnA svIkRta dAna pAThavUna deNyAbAbata vAraMvAra smaraNapatre devUna tyAMcA lakaDA mAge asAvayAcA. paNa hA rokhaThoka vyavahAraca virodhakAMnA bocalA. hI kujabuja pa. pU. mahArAjAMce va taseca zrI. zeTha tuLajArAmace kAnAvara gelI. zeThajI mahArAjAMkaDe sarva vahIkhAte, ba~kabuka, rokha zillaka gheUna gele va upasthita samAjAsamora mhaNAle, " mahArAja, he vahIkhAte ! sarva jamA rakkama tAbaDatoba ba~keta jamA jhAlI kI nAhI he baghA ! he ba~ka buka ! mAjhekaDe kevhAhI pAca paizAMpekSA jAsta zillaka navhatI. AjahI nAhI. hA pAca paizAMcA ubAra ! ANi hA mAjhA rAjInAmA !" mahArAja he pAhUna sadgadita jhAle ! mahArAjAMnI sarva AkSepakAMnA samaja deUna tyAMce samAdhAna kele va tuLajArAma zeThalA mhaNAle, " are bAbA, tujhyA hAtUna ase kAhI hoNAra nAhI yAcA malA vizvAsa Ahe. mAjhA Adeza Ahe tU hA rAjInAmA parata ghe va hA sarva vyavahAra sAMbhALa ." ___ mahArAjAMcI AjJA avamAnaNyAce dhADasa tyAMnA jhAle nAhI. kAryakartyAMcI pArakha karaNyAce he cAturya ! yAnaMtara AjatAgAyata he kAma tyAMcekaDe va tyAMce suputra mANikacaMda bhAIkaDe Ahe ! prathama darzana zrI. zAMtikumArajI ThavaLI, deuLagAva rAjA zrI AcArya mahArAja sasaMgha va saMghapati yAMnA sarvaprathama pAhaNyAcA yoga bAlavayAta 27-1-1928 lA AlA. pa. pU. AcAryazrI va saMgha yAMce svAgatAprItyartha nAgapUralA zrI. savAIsaMgaI motIlAla gulAbasAva yAMce adhyakSatekhAlI svAgata samitI Ayojita kelI hotI. zrI. aMbAdAsajI gahANakarI yAMce AdhipatyAkhAlIla svayaMsevaka camUmadhye mI sAmIla hoto. saMghAcA svAgatAcA abhUtapUrva sohaLA AThavato. tyAMce AgamanAprItyartha smRtI mhaNUna tyA bhAgAlA tevhApAsUna zAMtinagara saMbodhaNyAta yete. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha virodha tattvaniSTha zAstraniSTha; vaiyaktika navhe tyAveLI vardhA he vidhavAvivAhAdi sudhAraNAvAdyAMce kendra hote. zrI bra. zItalaprasAdajI yAMcA mukkAma ciraMjIlAlajI baDajAtekaDe hotA. tyAMnI va jaina mahAmaMDaLa sadasyAMnI saitavALa samAjAlA cetAvaNI dilI. " 'jara zAMtisAgara mahArAja ApalyA hAtUna AhAra gheta nAhIta tara ApaNa tyAMcA pUjA satkAra kasA karAvA. mhaNUna tyAveLI azAMtIce vAtAvaraNa utpanna jhAle hote. saitavALa samAjadhurINAMnI ApaNa AmacyA hAtacA AhAra gheta nAhI he ucita Ahe kA ? " asA savAla TAkalA. "" (( 170 mahArAjAMnI sarva prasaMga samayocita cAturyAne va apUrva zAMtatene nibhAvUna nelA. mahArAja mhaNAle, " koNatyAca jaina samAja - ghaTakAviSayI Amace manAta kasalAhI kintu vA vikalpa nAhI. ApaNa kiMvA koNIhI zAstrAdhAra dAkhavAvA kI, sAdhU vidhavAvivAha karaNAr2yAkaDUna AhAra gheU zakatAta, tara mAjhI kAhIca ADakAThI nAhI. AmhI sAdhudIkSA ghetAnAMca zAstrAjJepramANe vAgaNyAcI pratijJA ghetalI Ahe. vALaca kAya anya koNatyAhI jaina samAjAta kiMvA ghaTakAMta vidhavA vivAha vagaire asela tara tethehI AmhAsa AhAra varjyaca Ahe." sarva saitavALa samAjAce parivartana hoUna tyAveLI kAhIMnI pratijJA ghetalI va saitavALa samAja ghaTakAkaDe AcAryazrIMcA AhAra jhAlA. yAveLI sarva ghaTanA phAra cAturyAne hAtALUna mahArAjAMnI sarva virodhI vAtAvaraNAvara vijaya prApta kelA. jyA gharAta vidhavAvivAhAdI nAhIta kiMvA jyAMnI pratijJA ghetalI tethe mahArAjAMcA AhAra hota ase. sAmAjika ekatecI taLamaLa yAnaMtara saMvata 1984-85 madhye zikharajI yethe pratiSThA jhAlI tyAveLacI hI ghaTanA Ahe. tyA pratiSThAmahotsavaprasaMgI bhAratavarSIya digaMbara jaina mahAsabhece adhivezana zrI. savAIsaMgaI motIlAlajI gulAbasAvajI, nAgapUra yAMce adhyakSatekhAlI bharale hote. tyAveLI paMDita pArTI viruddha bAbu pArTI hA vAda uttara bhAratAta phAra mAjalA hotA. hA vAda ekadA nikAlAta kADhalA jAvA hI sarvAMcI manISA hotI. pariSedece adhyakSa tanasukhalAlajI rAjendrakumArajI taseca dakSiNetUna zrI. kudaLe, magaduma vagaire ANi mahAsabhemadhye zrI. rAvajI sakhArAma dozI, dAvaDA, bhAgacaMdajI sonI vagaire mahAnubhAva sarvaca mahArAjAMce samora jamale. pa. pU. AcArya - zrIMnI mojakyA zabdAMta Apale manogata sarvAMsamakSa pragaTa kele. 66 ApaNa sarva jinadharma, jaina tattvajJAna va bha. mahAvIrAMce anuyAyitva mAnaNAre Ahota. tevhA vAda-virodha yA ekA bhUmikepuDhe gauNaca Aheta. he sarva manomAlinya ApaNa AgamAcyA bhakkama AdhArAne dUra karaNe he samAjahitAcyA dRSTIne jarUra Ahe. " yA bhAvanene yA ekatecyA upakramAlA mahArAjAMnI manobhAvAne AzIrvAda dilA. koNa hA samAjajAgRtIbAbata vAtsalyabhAva ! yA ANi azAca kaThINa prasaMgI pa. pU. AcAryazrIMnI je vivekapUrNa mArgadarzana kele tyAmuLe samAjAmadhye dharmabhAva va vAtsalyabhAva TikUna rAhilA. azA tyA rate adhyAtma saMta AcAryazrIMnA savinaya zraddhAMjalI. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 smRti-maMjUSA 17 varSAMpUrvI va AtA pa. pU. samaMtabhadra gurudevAMzI jhAlelyA carcetUna AcAryazrI saMbaMdhI paM. dhanyakumAra gaMgAsA bhore, kAraMjA prazna-pa. pU. AcAryazrI zAMtisAgara mahArAjAMcyA janmazatAbdIce he varSa cAlU Ahe. hI zatAbdI AmhI taruNAMnI kazI sAjarI karAvI ? yAsaMbaMdhI Apale kAya abhimata Ahe ? uttara- yA bAbatIta mahArAjAMnA na vicAraNeca cAMgale ! sAdhujanAMcI 'janmajayaMtI' vA 'janmazatAbdI' yA goSTI mahArAjAMcyA tattvAta kadhIca basata nAhIta. loka karatAta tyAsa ilAja nAhI. paNa mahArAjAMnA tyAta kadhIca rasa vATata nAhI. sAmAnya laukika janAsArakhe sAdhUMce jIvana nasate. tyAcI LI vegaLI. mhaNana anya loka ase janmotsava sAjare karatAta ataeva ApaNahI karaNe he kevaLa tyAMce aMdhAnukaraNa hoya. prazna--paNa yA nimittAne tyAMcyA zreSTha jIvanAcI smRtI ujaLalI jAte, navInAMnA utsAha va preraNA miLate hA azA janmotsavAMcA moThA phAyadA nAhI kAya ? uttara--Ahe ! paNa to tyA divasApuratA, kAhI kAlApuratA ! puDhe kAya ? punaH vismRtI ! parata AThavaNa varSAnaMtaraca ! ANi tIhI pUrvIpramANe tAtpuratIca ! azA gatAnugatiketUna sthAyI lAbha koNatA ? prazna-maga sthAyI lAbhAsAThI kAya kele pAhije. uttara-zreSTha puruSAMnI ApalyA jIvanAta je kArya kele te ApaNahI ApalyA jIvanAta vizeSa gAjAvAjA na karatA sadaiva karIta rAhile pAhije. AcArya mahArAjAMce jIvana yA dRSTIne abhyAsUna tyAMcyA AdarzAcA pATha roja alpAMzAne kA hoInA giravalA taraca tyA smRtIcA kAhI kharA upayoga hoIla. prazna-AcAryazrIMcyA jIvanAtUna yA zatAbdInimitta navIna piDhIlA ApaNa koNatA khAsa saMdeza dyAla ? prazna-vastutaH tyAMce samagra tyAgamaya jIvana hAca sarvAta moThA saMdeza Ahe. to sadaiva ApaNAsa preraNA deNArA TharalA pAhije. 'vItarAgatA va vijJAnatA' hIca koNAcyAhI jIvanAta maMgalatA, pavitratA va zreSThatA ANaNArI asate. maMgalamaya maMgalakaraNa vItarAga vijJAna / namoM tAhi jAte bhaye, arihaMtAdi mahAn / / jyAyoge sAkSAt arihaMta pada prApta hote tI hI vItarAgatA va vijJAnatAca hoya. AcArya mahArAjAMnI yAcIca AyuSyabhara ArAdhanA kelI va jAtAnAhI ApaNA sarvAMsAThI yAsaMbaMdhIcAca mahAna saMdeza deUna gele. tyAhUna dusarA koNatA saMdeza mahArAja ApaNAsa sAMgaNAra ? AcAryazrIMpramANe toca ApaNa ApalyA hRdayAta korUna ThevAvA. tyAceca vAraMvAra smaraNa va ciMtana karAve mhaNaje ApalehI jIvana maMgalamaya banalyAzivAya rAhaNAra nAhI. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha prazna-mahArAja ! ApalA AcAryazrIMbarobara agadI suruvAtIsa saMbaMdha kasA va kevhA AlA ? uttara-yA praznAMnA vAstavika kAya mahattva Ahe ? prazna-sahaja kutUhala mhaNUna AmhI jANU icchito. uttara-koNNUra yethIla guMpheta AcArya mahArAja rAhAta asatAMnA bra. jIvarAja gautamacaMda, tAtyA Adi barobara pahile darzana jhAle. tyAnaMtara bahuteka prativarSa koThe nA koThe darzana ghaDataca ase. tyAMcesaMbaMdhI manAta aloTa bhaktI hotI. te koThehI asale tarI, varSAtUna ekadA darzanAsa jANe hoI. maga te dillI, ajamera, lalitapUra koThehI asota. munidIkSeparyaMta hA krama akhaMDa surU hotA. prazna -yAveLI prAmukhyAne kAya bolaNe hoI ? uttara-te kAhI AThavaNe zakya nAhI. kAryavaza adhika rAhaNe hota nase va AcArya mahArAjahI te jANUna asata. kevaLa kuzala vArtAlApa va kAhI upadeza vhAyacA. tyAMcA mahArAjAvara phAra moThA anugraha hotA. to zabdAMnI kasA va kuThavara sAMgatA yeNAra ? vaiyaktika jIvana va saMsthecyA dRSTInehI tyAMce agaNita upakAra jhAlele Aheta. te visaratA yeNe zakya nAhI. paNa AtA he soDUna dusare mahattvAce kAhI vicArA. yA gauNa goSTIta kAlApavyaya nako. prazna-paramapUjya AcArya mahArAjAMcA sallekhanAsamAptInaMtara koThe janma jhAlA asela ? tyAMnA 'nirvANa' prApta jhAlA ase loka mhaNatAta te kitapata barobara Ahe ? uttara-'nirvANa' hA zabda jainadharmAnusAra 'mokSa' kiMvA 'muktI' yAcA paryAyavAcI samajalA jAto. tyA dRSTIne pa. pU. AcAryazrIMcA 'nirvANa' jhAlA he mhaNaNe barobara hota nAhI. kAraNa yA kALAta bharatakSetrAtUna mokSa agara muktI nAhI. aNuvrata kiMvA mahAvratasaMpanna vyaktI yA kALAta niyamAne svargAta devaparyAya prApta karate. 'aNuvaya-mahanvayAiM na lahai devAuMga mottuN|' devAyuzivAya tyAMnA dusarI gatiAyu prApta hota nAhI ase zAstravacanaca Ahe. yAvarUna pa. pU. AcAryazrIMcA janma koThe jhAlA asela hA prazna zillaka rahAta nAhI. sAmAnya loka ajJAnAne zabdAcA nITa artha lakSAta na ghetA bolatAta tyAsa ilAja nAhI. tattvadRSTayA te cUka Ahe. prazna-AcArya mahArAjAMnA jI lokottara mahanIyatA va lokapUjyatA prApta jhAlI tyAce pradhAna kAraNa kAya asAve ? uttara-'mahApuruSAMce moThepaNa ANi lokottaratA tyAMcyA AtmotthAnAmadhye asate va AtmotthAna he dharmazradvAna ANi dharmapAlana yAmadhye asate.' AcArya mahArAjAMcI dharmazraddhA atyaMta akATya hotI. dharmamArga va dharmAcArAvara asA pragADha vizvAsa ThevaNArI mANase haDakana sApaDAvayAcI nAhI yA agAdha zraddhemuLe tyAMce Atmabala uttarottara vADhata gele ANi yA AtmabalAvaraca saMpUrNa jIvanaparyaMta AcArya mahArAjAMnI zreSTha saMyamAcI ANi cAritrAcI ArAdhanA kelI. durlabha mAgavajanmAcI sArthakatA tyAmadhyeca Ahe. 'saMyama bina ghaDiya ma ikkahi jAu' 'saMyamAzivAya mAjhI ekahI ghaDI (ghaTikA) na jAvo' he Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti-maMjUSA 173 tattva mahArAjAMnI barobara oLakhale hote. saMsArAce viSaya mohaka asale tarI tyAkaDe na jhukatA vItarAgatA dRSTIpuDhe ThevUna pAyarI pAyarIne tyAMnI saMyamAcI akhaMDa sAdhanA kelI. svataH niraMtara bhAvazuddhipUrvaka niraticAra cAritrAcI pAlanA karIta karIta itara bhavyajIvAMnAhI tyAMnI lokakalyANAcyA bhAvanene samyaktvAcA va vratadhAraNAcA upadeza dilA. adhikArI puruSAne dilelA upadeza va sAMgitalelyA goSTI lokAMvara prabhAvI pariNAma karU zakatAta. svataH saMyamAcI pUrNa pAlanA karIta asalyAmuLe AdarzasvarUpa mArga lokAMcyA dRSTIpuDhe ase. tyAMcI preraNAhI prabhAvI ase. svataHbarobara itarAMnAhI tyA mArgAkaDe pravRtta karaNe he tyAMce jIvitakArya ( Mission) hote. zAleya zikSaNa avaghe tisarIparyaMta jhAle asatAnAhI dharmAvarIla dRDha zraddhA, vratAMce dhAraNa, sayamAce pAlana, kaSAyAMcA nigraha, viSayAMcA tyAga, indriyavijaya yA sarva maMgala goSTIMcA alaukika saMgama AcArya mahArAjAMcyA ThikANI ApalyAlA pahAvayAsa sApaDato. yAbarobaraca lokakalyANAcI jivaMta bhAvanAhI aharniza tyAMce ThikANI spaSTapaNe ADhaLUna yeta hotI. yA guNasamuccayAcyA abhivRddhIne Apale asAmAnya AtmotthAna tyAMnI svataH karUna ghetale, va tyAmuLeca te sarvAMnA abhivaMdya jhAle. samAdhikALI azA lokottara mahAtmyAcyA darzanAne ApaNahI pAvana vhAve yA bhAvanAMnI aphATa janasamudAya kuMthalagirIvara jamalA yAce tarI kAraNa heca. prazna--AcArya mahArAjAMnA azA vRddhapaNI zarIra jarA-jIrNa jhAle asatA samAdhAna va zAMtipUrvaka pratyakSa mRtyUsa AvhAna deNyA-itapata pracaMDa sAmarthya kuThUna Ale asAve ? . uttara-deha ANi AtmA he alaga alaga Aheta. hA jAgRta viveka va saMyamAce vAraMvAra saMskAra AcAryazrIMnI varSogaNatI ApaNA svataHvara karUna ghetale hote heca tara khare vairAgya Ahe. 'rasarI Avata jAvate silapara hota nizAna' yaHkazcit dorAcyA gharSaNAne dagaDAlA dekhIla khAcA paDatAta. 'nimmIkaroti vArbinduH kiM nAzmAnaM muhuH patan' pANyAcA theMba vAraMvAra jarI paData rAhilA tara dagaDAsahI khaLagA paData nAhI kAya ? A0 mahArAjAMnA saMskArAMce mahattva pUrNapaNe mAhIta hote. dhyAnAlA basalyAnaMtara dehabhAvanA kazI visarAvI va jAgRta avasthemadhyehI zarirAvarIla mamatva kase visarAve he tyAMnA cAMgale avagata hote. yAsAThI abhyAsa va phAra moThe Atmabala lAgate. ApaNAvara anAdikAlAce mithyA saMskAra jhAlele Aheta. ApaNa dhyAnI-manI zarIra va AtmA he ekaca samajata Alo Ahota. toMDAne he bhinna Aheta ase bolata asalo tarI mithyAtvAce saMskAra jabaradasta asatAta. he saMskAra dUra hoNyAkaritA ulaTa dizene adhika sAmarthya ekavaTUna khare jJAnAce va saMyamAce saMskAra karaNe jarUra asate. sAdhyA kAgadAlA ekadA paDalelI ghaDI badalAvayAcI asalI tara ApaNa jora lAvato. yethe tara anAdikAlace AtmasaMskAra badalAvayAce Aheta. AcAryAMnI he jIvanaparyaMta kele mhaNUnaca sAkSAt mRtyUlA zAMti va samAdhAnapUrvaka AnaMdAne kavaTALaNyAce pracaMDa sAmarthya tyAMnA prApta jhAle hote. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha prazna-AcAryAMce utkRSTa smAraka koNate asU zakela ? vividha ThikANI tyAMcI vegavegaLI smArake hota Aheta. yAbAbatIta Apale mata kAya Ahe ? uttara-svataH zAMtisAgara banaNe heca tyAMce utkRSTa smAraka asaNAra. mahArAjAMnI jIvanabhara je kele, bahumola mAnava jIvana jyAkaritA kharcI ghAtale va jyA mArgAne tyAMnI Apale jIvana saphala kele ase samajato, te cAritrya, to saMyama AcArya mahArAjAMpramANe svataH pALaNe va itarAMnAhI prasaMgopAtta dharmapreraNA karIta rAhaNe yA goSTIMnIca tyAMce jIvitakArya surU ThevalyAsArakhe hoNAra Ahe. AcAryazrI samaMtabhadrAMnI 'na dharmo dhArmikairvinA' hA dharma jivaMta rAhaNyAcA amogha upAya sAMgitalA Ahe. to agadI yathArtha Ahe. dharmamaMdirAcI bhavya imArata dhArmika puruSAMcyA jIvitAvaraca nirbhara Ahe. vivekapUrNa tyAgacAritrasaMpanna jIvana hAca dharmAcA kharA AdhAra Ahe. AcAryakalpa paM. AzAdharAMnI suddhA sAgaradharmAmRtAmadhye sAMgitalele tumhAsa mAhitaca Ahe 'jinadharma jagabaMdhumanubadhumapatyavat / yatI janayituM yasyet tathotkarSayituM guNaiH // ' kulaparaMparA TikaviNyAsAThI sadgRhastha jyApramANe putra nirmANa karato va tyAcyA ThikANI guNAMcI vADha vhAvI yAsAThI prayatna karato, tyAcapramANe dharmAcI paraMparA avicchinna rUpAne cAlata rAhAvI yAsAThI tyAgI-vratI-saMyamI-muni nirmANa karaNyAcA va asalelyAMcyA ThikANI guNAMcA utkarSa vhAvA asA kasozIne prayatna vhAvayAsa pAhije. he sarva 'jinadharma hA jagabaMdhu Ahe' azI dRDha zraddhA asalI. taraca hoU zakate. yA samAjadhAraNecyA sUtrAmadhIla pratyeka zabdan zabda atyaMta mahatvAcA va molAcA Ahe. paM.. AzAdharAMnI samAjadhAraNA vhAvI yAsAThI hA maulika dRSTikoNa ApaNApuDhe ThevalA Ahe. lokAMvara jo prabhAva paDato to takta, tijorI va talavAra yAMcA paDato azI sarvasAdhAraNa lokAMcI samajUta Ahe. tI agadIca kAhI khoTI nAhI; tathApi takta, tijorI va talavAra yApekSAhI tyAgAcA pariNAma janasAmAnyAvara phAra moThA paDato. evaDheca nAhI tara takta, tijorI va talavArIvara dekhIla paDalA tara tyAgAcAca pariNAma paDU zakato he itihAsa sUkSma rItIne pAhile tara ApalyA sahajI lakSAta yeIla. ekA khar2yA tyAgI mANasAcA jo prabhAva paDato titakA zekaDo vidvAnAMcA paDU zakata nAhI. jI goSTa vidvAna mANasAMcI tIca goSTa graMtha-nirmANAcI. vyAkhyAnAMcI, pravacanopadezAMcI va kathA-kIrtanAMcI ! yAcA artha asA nAhI kI hI dharma-prabhAvanecI sAdhane navheta ? paraMtu jaDa ANi caitanyAmadhye jasA pharaka Ahe, zabda ANi kRtI yAmadhye jase aMtara Ahe, tyAcapramANe itara sAdhane va tyAga yAmadhyehI phAra moThe aMtara Ahe. prAcInakALI- itihAsapUrvakAlAmadhye purANAvarUna jyApramANe tyAgAcA prabhAva asalelI vyAkhyAne pahAvayAsa miLatAta, tyAcapramANe aitihAsika kALAmadhye suddhA kitItarI udAharaNe ApalyAlA pAhAvayAsa miLatIla. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti- maMjUSA 175 bauddha dharmAcA prasAra kA jhAlA ? kAhI loka jarUra ase mhaNatIla, rAjAzraya hotA mhaNUna jhAlA; paraMtu he khare kAraNa nAhI. buddhAce hajAro ziSya va ziSyiNI dezAcyA niranirALyA bhAgAmadhye phirale, aneka prakArace kaSTa va nAnA yAtanA tyAMnI sahana kelyA, lokopakArAcI hajAro kAme kelI. ApaNa 'bhagavAn tyAMnI sahana kelelyA kaSTAMcI va kelelyA tyAgAcI kamAlaca mhaTalI jhAlA tyAlA khare kAraNa tyAgIjanAMcA tyAga Ahe he ApaNAlA buddhAsAThI ' he pustaka vAcale nA ? pAhije. buddha dharmAcA jo vyApaka prasAra 'dRSTiADa karatA yeNyAsArakhe nAhI. Adya zaMkarAcAryAMnI tarI vaidikadharmAcyA prasArAsAThI kAya kele ? tattvajJAnAcyA prasArAsAThI ThikaThikANI maThAMcI sthApanA va tyAgI nirmANa kele ANi tyAkaravI hiMdu dharmAcI - vaidika dharmAcI pratiSThA * vADhavilI. zivakAlAmadhye samartha zrI rAmadAsa svAmIMnI tarI kAya kele ? mahArASTra dharma jAgRta karaNyAsAThI zekaDoM ThikANI maThAMcI sthApanA va ' bArAbArAze brahmacArI tyAgI lokAMnA nirmANa kele.' he kitI moThe kArya kele ? to kALahI kitI pratikUla hotA ! ' sAmarthya Ahe caLavaLIce jo jo karIla tayAce ' he lakSAta gheUna tyAMnI je je kele tyAlA itihAsa sAkSI Aheca. tyAnaMtara iMgliza lokAMnI je kele te ApalyA DoLyApuDhe Aheca. mizanarI lokAMcA sevecA eka dRSTikoNa Ahe. te eka spiriTa ( Spirit ) Ahe. Chastity, Poverty and Brotherhood pAvitrya, akiMcanatA ANi baMdhutA' yA vratAcA tyAMnI agikAra kelelA asato. khristAcyA zikavaNukIcA prasAra karaNyAsAThI te jagAcyA pAThIvara kuThe gele nAhIta ? yethe Ale, AphrikecyA jaMgalAvanAta gele, silona, sayAma, cIna, japAna, tibeTa, malAyA sarva ThikANI gele. tyAThikANI janatecyA kalyANAcI kAme tyAMnI kelI. davAkhAne ughaDale, zALA ughaDalyA, mahArogyAMsAThI ispitaLe ughaDalI. je kAma karaNyAsa sahasA koNI puDhe yeta nAhI tI sarva paropakArAcI kAme tyAMnI kelI he khare nA ? tyAMce te mizanarI spiriTa jase lakSAta gheNyAsArakhe Ahe taseca tyAMcI tyAgabuddhIhI ApaNAMsa dRSTiADa karatA yeNyAsArakhI nAhI. 6 hI sarva udAharaNe ApaNApuDhe ThevaNyAmadhye kuNAlAhI zreSTha-kaniSTha lekhaNyAcA uddeza nAhI. dharmaprabhAvanecA muddA jasA mahattvAcA Ahe taseca tyAcA mUlagAmI vicAra ApaNAMsArakhyAMnI tarI karaNe jarurIce nAhI kAya ? he sarva koNI karAyace ? sAmAnya janatA pravAha - patita hoNArI asate. thora puruSAMcyA nAvAne gAva-nagara vasaviNe, ghara-maMdira bAMdhaNe, graMtha-pustaka chApaviNe, staMbha- mUrti- pratimAputaLe ubhe karaNe hI sArI smArakAMcI laukika paddhata pracalita Aheca. yAmadhye lokottaratA tI kasalI ? prazna -- mahArAja ! ApaNa mhaNatA te khare. paNa te kitItarI kaThINa Ahe. AmhI je pAhato, samajato va karato te sope Ahe, zakya Ahe. uttara - hoya, kaThINa tara khareca ! prazna muLAtalA smArakAcA hotA. alaukika puruSAce, tyAtalyA tyAta AcArya mahArAjAMsArakhyA thora RSiratnAce, maharSIce yogya smAraka koNate asAve he ApaNa vicArale hote. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 'tyAMce jIvitakArya mhaNaje sAdhu-saMsthece punarujjIvana va tyAdvAre kelelI dharmaprabhAvanA' he hote he ApaNAlA visarUna cAlaNAra nAhI. tyAMnI tyAgAcyA dvAreca nizceSTa jainasamAjAmadhye 'caitanya otale nA ? bhAratAmadhye tyAMnI gAvogAvI vihAra karUna jAgRtI kelI nA ? sAdhusaMsthA khar2yA arthAne punarujjIvita kelI nA ? zAstrazuddha AcAra kasA asAvayAsa pAhije he ApalyA AcaraNAne lokAMcyA puDhe Thevale nA ? he khare kArya puDhe cAlU rAhAvayAsa pAhije ase kharokharI kitI jaNAMnA vATate ? 'tehI eka kArya Ahe, kaThiNa asale tarI zakya Ahe.' hI kalpanA tarI ApalyA manAlA zivate kAya ? tyA dizene vicAra karaNArI maMDaLI tarI kitI sAMpaDatIla ? ApalA samAja vaizyavRttipradhAna Ahe. paizAne je je hoIla te te karUna ApaNa mokaLe hoto. paNa putaLe ubhe karUna kiMvA maMdire bAMdhUna jara vizvakalyANa kharokharIca jhAleca asate tara ApalyA dharmAcA prasAra kitItarI adhika pramANAvara vhAvayAsa pAhije hotA. paraMtu tase hota asalele disUna yeta nAhI. tevhA khar2yA arthAne kharA dharma khar2yA svarUpAta pasarAvA ase vATata asale tara tyAgI saMsthA punarujjIvita karaNe, tI vyavasthita karaNe va kharokharI AtmAbhimukha banalelyAMnI AtmakalyANAbarobara lokakalyANAsAThIhI niHsvArtha bhAvanAMnI bAhera paDaNe-vihAra karaNe jarUra Ahe. yA yoge jJAna va tyAgAcA uttarottara prasAra hoIla, dhArmika bhAvanAMcI bIje janatecyA aMtaraMgAmadhye kholavara rujatIla. jJAna va tyAgAcI jI Aja phArakata jhAlelI disate te aMtara kamI jhAle va te parasparAMnA pUraka jhAle mhaNaje khar2yA saMyamI va tyAgI samAja kAryakartyAMcI nirmitI hoIla. tyAyogeca kharI dharmaprabhAvanA hoIla. prazna-mahArAja ! ApaNa mhaNatA he khare va paTatehI. paNa he phAra kaThINa Ahe. uttara- bAba sopI kA kaThINa hA prazna alAhidA ! azakya nAhI hehI titakeca khare nA ? atyaMta pratikUla kALAmadhye jyAveLI jJAna va sevecI sAdhane atyaMta durlabha hotI azA kALAtadekhIla sAdhusaMghAne je kele te ApaNa Aja karU zakata nAhI ase mhaNaNe paryAyAne ApalA nAmardapaNAca vyakta karaNe hoya. he mhaNaje kitapata barobara Ahe yAcAhI kAhI vicAra vhAvayAsa nako kA ? AcAryazrIMce smAraka karAvayAce mhaNAvayAce va varapAMgI vicAra karUna mokaLe vhAvayAce, ase karUna kAya hoNAra ! Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digaMbara jaina sAhitya paricaya aura parizIlana pramukha di. jaina graMthoMpara adhikArI vidvAnoM ke lekhoM kA saMkalana Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra kA artha karane kI paddhati vyavahAranaya svadravya-paradravya ko tathA usake bhAvoM ko evaM kAraNa-kAryAdi ko kisI ko kisI meM milA kara nirUpaNa karatA hai, isaliye aise hI zraddhAnase mithyAtva hai, ataH isakA tyAga karanA caahiye| aura nizcayanaya usI ko yathAvat nirUpaNa karatA hai, tathA kisI ko kisI meM nahIM milAtA, isaliye aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai, ataH usakA zraddhAna karanA caahiye| prazna-yadi aisA hai to, jinamArga meM donoM nayoM kA grahaNa karanA kahA hai, usakA kyA kAraNa ? uttara-jinamArga meM kahIM to nizcayanayana kI mukhyatA sahita vyAkhyAna hai, use to " satyArtha isI prakAra hai " aisA samajhanA cAhiye, tathA kahIM vyavahAranaya kI mukhyatA lekara kathana kiyA gayA hai, use " aisA nahIM hai kintu nimittAdi kI apekSA se yaha upacAra kiyA hai " aisA jAnanA cAhiye aura isa prakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai| kintu donoM nayoM ke vyAkhyAna (kathana-vivecana) ko samAna satyArtha jAnakara " isa prakAra bhI hai aura isa prakAra bhI hai" isa prakAra bhramarUpa pravartane se to donoM nayoM kA grahaNa karanA kahA nahIM hai| prazna-yadi vyavahAranaya asatyArtha hai to jinamArga meM usakA upadeza kyoM diyA hai ? eka mAtra nizcayanaya kA hI nirUpaNa karanA cAhiye thA / uttara-aisA hI tarka zrI samayasArameM kiyA hai, vahA~ yaha uttara diyA hai ki-jaise kisI anArya-mleccha ko mleccha bhASA ke binA artha grahaNa karAne meM koI samartha nahIM hai, usI prakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza azakya hai isaliye vyavahAra kA upadeza hai| aura phira isI sUtra kI vyAkhyA meM aisA kahA hai ki isa prakAra nizcaya ko aMgIkAra karAne ke liye vyavahAra ke dvArA upadeza dete haiM, kintu vyavahAranaya hai vaha aMgIkAra karane yogya nahIM hai| -zrI mokSamArga prakAzaka meM, paM. ToDaramalajI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra anuyoga [AcAryakalpa paMDita ToDaramalajI kI asAdhAraNa vidvattA aura amogha pANDitya pUrNatayA sarvamAnya hai| 'mokSamArgaprakAza' paMDitajIkI alaukika maulika kRti rhii| mokSamArgaprakAza ke AThave adhyAya meM cAra anuyogoM kA mahattvapUrNa vivecana pUrNarUpeNa AyA hai| jaina sAhitya ke aura jainasiddhAMta ke marmakA mUlagrAhI jJAna hone ke lie cAroM anuyogoM kA vibhAjana, anuyogakA prayojana, viSayavivecana paddhati Adi viSayaka yathArtha kalpanA AnA ati Avazyaka hai| isa dRSTi se mokSamArgaprakAza ke AThave adhyAya kA mukhya mukhya aMza paMDitajI kehi zabdoM meM (pracalita hindI meM parivartita rUpa meM) bhAvArtha meM visaMgati na ho isakI sAvadhAnIpUrvaka dakSatA lekara prAraMbha meM uddhRta kiyA jAtA hai jo jinavANIke rasAsvAdameM dIpastaMbhake samAna mArgadarzaka hogaa|] aba mithyAdRSTi jIvoM ko mokSamArgakA upadeza dekara unakA upakAra karanA yahI uttama upakAra hai| tIrthaMkara, gaNadharAdika bhI aisA hI upakAra karate haiM; isalie isa zAstrameM bhI unhIMke upadezAnusAra upadeza dete haiM / vahA~ upadezakA svarUpa jAnanake artha kucha vyAkhyAna karate haiM; kyoMki upadezako yathAvat na pahicAne to anyathA mAnakara viparIta pravartana kare / isalie upadezakA svarUpa kahate haiM--- jinamatameM upadeza cAra anuyogake dvArA diyA hai-- prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga, dravyAMnuyoga, yaha cAra anuyoga haiM / vahA~ tIrthaMkara-cakravartI Adi mahAna puruSoMke caritrakA jisameM nirUpaNa kiyA ho vaha 'prathamAnuyoga hai| tathA guNasthAnamArgaNAdi rUpa jIvakA va karmoMkA va trilokAdikakA jisameM nirUpaNa ho vaha 'karaNAnuyoga hai / tathA gRhastha-munike dharma AcaraNa karanekA jisameM nirUpaNa ho vaha 'caraNAnuyoga hai / tathA Sadravya, saptatattvAdikakA va sva-parabheda-vijJAnAdikakA jisameM nirUpaNa ho vaha 'dravyAnuyoga hai / aba inakA prayojana kahate haiM : prathamAnuyogakA prayojana prathamAnuyogameM to saMsArakI vicitratA, puNya-pApakA phala, mahanta puruSoMkI pravRtti ityAdi nirUpaNase jIvoMko dharmameM lagAyA hai| jo jIva tucchabuddhi hoM ve bhI usase dharmasanmukha hote haiM, kyoMki ve jIva sUkSma nirUpaNako nahIM pahicAnate, laukika kathAoMko jAnate haiM, vahA~ unakA upayoga lagatA hai| tathA prathamAnuyogameM laukika pravRttirUpa hI nirUpaNa honese use ve bhalIbhA~ti samajha jAte haiN| tathA lokameM to rAjAdikakI 1. ratnakaraNDa 2-2, 2. ratnakaraNDa 2-3; 3. ratnakaraNDa 2-4 4. ratnakaraNDa 2-5 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kathAoMmeM pApakA poSaNa hotA hai / yahA~ mahanta puruSa-rAjAdikakI kathAe~ to haiM, parantu prayojana jahA~-tahA~ pApako chur3Akara dharmameM lagAnekA pragaTa karate haiM; isaliye ve jIva kathAoMke lAlacase to unheM par3hate-sunate hai aura phira pApako burA, dharmako bhalA jAnakara dharmameM racivaMta hote haiN| isaprakAra tuccha buddhiyoMko samajhAnake liye yaha anuyoga hai / 'prathama' arthAt 'avyutpanna mithyAdRSTi', unake artha jo anuyoga so prathamAnuyoga hai| aisA artha gommaTasArakI *TIkAmeM kiyA hai| tathA jina jIvoMke tattvajJAna huA ho, pazcAt isa prathamAnuyogako par3he-suneM to unheM yaha usake udAharaNarUpa bhAsita hotA ho| jaise-jIva anAdinidhana hai, zarIrAdika saMyogI padArtha haiM, aisA yaha jAnatA thaa| tathA purANoMmeM jIvoMke bhavAntara nirUpita kiye haiM, ve usa jAnanake udAharaNa hue| tathA zubha-azubha-zuddhopayogako jAnatA thA, va unake phalako jAnatA thA / purANoMmeM una upayogoMkI pravRttI aura unakA phala jIvake huA so nirUpaNa kiyA hai; vahI usa jAnanekA udAharaNa huaa| isI prakAra anya jAnanA / yahA~ udAharaNakA artha yaha hai ki jisa prakAra jAnatA thA, usIprakAra vahA~ kisI jIvake avasthA huI, isaliye yaha usa jAnanekI sAkSI huii| tathA jaise koI subhaTa hai, vaha subhaToMkI prazaMsA aura kAyaroMkI nindA jisameM ho aisI kinhIM purANa--puruSoMkI kathA sunanese subhaTapane meM ati utsAhavAna hotA hai; usI prakAra dharmAtmA hai vaha dharmAtmAoMkI prazaMsA aura pApiyoMkI nindA jisameM ho aise kinhIM purANapuruSoMkI kathA sunanese dharmameM ati utsAhavAna hotA hai| isaprakAra yaha prathamAnuyogakA prayojana jAnanA / karaNAnuyogakA prayojana tathA karaNAnuyogameM jIvoMke va karmoMke vizeSa tathA trilokAdikakI racanA nirUpita karake jIvoMko dharmameM lagAyA hai| jo jIva dharmameM upayoga lagAnA cAhate haiM ve jIvoMke guNasthAna-mArgaNA Adi vizeSa tathA karmoke kAraNa-avasthA-phala kisa-kisake kaise-kaise pAye jAte haiM ityAdi vizeSa tathA trilokameM narakasvargAdike ThikAne pahicAna kara pApase vimukha hokara dharmameM lagate haiN| tathA aise vicArameM upayoga rama jAye taba pApa-pravRti chUTakara svayameva tatkAla dharma utpanna hotA hai; usa abhyAsase tattvajJAnakI bhI prApti zIghra hotI hai| tathA aisA sUkSma yathArtha kathana jinamatameM hI hai anyatra nahIM hai; isaprakAra mahimA jAnakara jinamatakA zraddhAnI hotA hai / tathA jo jIva tattvajJAnI hokara isa karaNAnuyogakA abhyAsa karate haiM, unheM yaha usake vizeSaNarUpa bhAsita hotA hai| jo jIvAdika tattvoMko Apa jAnatA hai unhIMke vizeSa karaNAnuyogameM kiye haiM; vahA~ kitane hI vizeSaNa to yathAvat nizcayarUpa haiM, kitane hI upacAra sahita vyavahArarUpa haiM; kitane hI dravya-kSetra-kAla-bhAvAdikake svarUpa pramANAdirUpa haiM, kitane hI nimitta AzrayAdi apekSA sahita haiM / ityAdi aneka prakArake vizeSaNa nirUpita kiye haiM, unheM jyoM kA tyoM mAnatA huA usa karaNAnuyogakA abhyAsa karatA hai| isa abhyAsase tattvajJAna nirmala hotA hai| jaise koI yaha to jAnatA thA ki prathamaM mithyAdRSTimavratikamavyutpanna vA pratipAdyamAzRitya pravRtto'nuyogo'dhikAraH prathamAnuyogaH / (jI0 pra0 TI0 gA0 362-62) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra anuyoga yaha ratna hai| parantu usa ratnake bahutase vizeSaNa jAnane para nirmala ratnakA pArakhI hotA hai; usI prakAra tattvoMko jAnatA thA ki yaha jIvAdika haiM, parantu una tattvoMke bahuta vizeSa jAne to nirmala tattvajJAna hotA hai / tattvajJAna nirmala honepara Apa hI vizeSa dharmAtmA hotA hai, tathA anya ThikAne upayogako lagAye to rAgAdikakI vRddhi hotI hai aura chadmasthakA upayoga nirantara ekAgra nahIM rahatA; isaliye jJAnI isa karaNAnuyogake abhyAsameM upayogako lagAtA hai; usase kevalajJAna dvArA dekhe gaye padArthokA jAnapanA isake hotA hai; pratyakSa-apratyakSahIkA bheda hai, bhAsita honemeM viruddhatA nahIM hai| isaprakAra yaha karaNAnuyogakA prayojana jAnanA / "karaNa" arthAt gaNita kAryake kAraNarUpa sUtra, unakA jisameM "anuyoga'-adhikAra ho vaha karaNAnuyoga hai isameM gaNita varNanakI mukhyatA hai-aisA jAnanA / . caraNAnuyogakA prayojana aba, caraNAnuyogakA prayojana kahate haiM--caraNAnuyogameM nAnAprakAra dharmake sAdhana nirUpita karake jIvoMko dharmameM lagAte haiM / jo jIva hitaahita ko nahIM jAnate, hiMsAdika pApa kAryoMmeM tatpara ho rahate haiM; unheM jisaprakAra pApakAryoko choDakara dharmakAryoMmeM lage, usaprakAra upadeza diyA hai; use jAnakara jo dharma AcaraNa karaneko sanmukha hue, ve jIva gRhasthadharma va munidharmakA vidhAna sunakara Apase jaisA sadhe vaise dharmasAdhanameM lagate haiM / aise sAdhanase kaSAya manda hotI hai aura usake phalameM itanA to hotA hai ki kugatimeM duHkha nahIM pAte kintu sugatimeM sukha prApta karate hai, tathA aise sAdhanase jinamatakA nimitta banA rahatA hai, vahA~ tattvajJAnakI prApti honA ho to hojAtI hai| tathA jo jIva tattvajJAnI hokara caraNAnuyogakA abhyAsa karate haiM, unheM yaha sarva AcaraNa apane vItarAgabhAvake anusAra bhAsita hote haiN| ekadeza va sarvadeza vItarAgatA honepara aisI zrAvakadazA-munidazA hotI hai; kyoMki inake nimittanaimittikapanA pAyA jAtA hai / aisA jAnakara zrAvaka-munidharmake vizeSa pahicAnakara jaisA apanA vItarAgabhAva huA ho vaisA apane yogya dhamako sAdhate haiM / vahA~ jitane aMzameM vItarAgatA hotI hai use kAryakArI jAnate haiM, jitane aMzameM rAga rahatA hai use heMya jAnate haiM / sampUrNa bItarAgatAko paramadharma mAnate haiN| aisA caraNAnuyogakA prayojana hai| dravyAnuyogakA prayojana __ aba, dravyAnuyogakA prayojana kahate haiM--dravyAnuyogameM dravyoMkA va tattvoMkA nirUpaNa karake jIvoMko dharmameM lagAte haiN| jo jIva jIvAdika dravyoMko va tattvoMko nahIM pahicAnate, Apako-parako bhinna nahIM jAnata, unheM hetu-dRSTAnta-yukti dvArA va pramANa-nayAdi dvArA unakA svarUpa isa prakAra dikhAyA hai jisase unako pratIti ho jAye / usake abhyAsase anAdi ajJAnatA dUra hotI hai| anyamata kalpita tattvAdika jhUTha bhAsita hoM taba jinamatakI pratIti ho aura unake bhAvako pahacAnanekA abhyAsa rakheM to zIghra hI tattvajJAnakI prApti ho jaaye| tathA jinake tattvajJAna huA ho ve jIva dravyAnuyogakA abhyAsa kareM to unheM apane zraddhAnake anusAra vaha sarva kathana pratibhAsita hotA hai / jaise kisIne koI vidyA sIkha lI, parantu yadi usakA abhyAsa karatA rahe to vaha yAda rahatI hai, na kare to bhala jAtA hai| isa prakAra isako tattvajJAna huA, parantu yadi Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha usake pratipAdaka dravyAnuyogakA abhyAsa karatA rahe to vaha tattvajJAna rahatA hai, na kare to bhUla jAtA hai| athavA saMkSeparUpase tattvajJAna huA thA, vaha nAnA yukti-hetu-dRSTAntAdi dvArA spaSTa hojAye to usameM zithilatA nahIM ho sktii| tathA isa abhyAsase rAgAdi ghaTanese zIghra mokSa sadhatA hai| isa prakAra dravyAnuyogakA prayojana jaannaa| aba ina anuyogoMmeM kisa prakAra vyAkhyAna hai, so kahate haiM : prathamAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna prathamAnuyogameM jo mUla kathAe~ haiM, ve to jaisI haiM, vaisI hI nirUpita kahate haiN| tathA unameM prasaMgopAt vyAkhyAna hotA hai, vaha koI to jyoM kA tyoM hotA hai, koI granyakartAke vicArAnusAra hotA hai, parantu prayojana anyathA nahIM hotA / ___ udAharaNa-jaise tIrthaMkara devoMke kalyANakoMmeM indra Aye, yaha kathA to satya hai| tathA indrane stuti kI, usakA vyAkhyAna kiyA; so indrane to anya prakArase hI stuti kI thI aura yahA~ granthakartAne anya hI prakArase stuti karanA likhA hai; parantu stutirUpa prayojana anyathA nahIM huaa| tathA prasaMgarUpa kayA bhI granthakartA apane vicArAnusAra kahate haiN| jaise-dharmaparIkSAmeM mUlkI kathA likhI; so vahI kathA manovegane kahI thI aisA niyama nahIM hai; parantu mUrkhapanekA poSaNa karanevAlI koI kathA kahI thI aise abhiprAyakA poSaNa karate haiM / isI prakAra anyatra jaannaa| yahA~ koI kahe-ayathArtha kahanA to jaina zAstrameM sambhava nahIM hai ? uttara :--anyathA to usakA nAma hai jo prayojana anyakA anya pragaTa kre| jaise--kisIse kahA ki tU aisA kahanA; usane ve hI akSara to nahIM kahe, parantu usI prayojana sahita kahe to use mithyAvAdI nahIM kahate, aisA jaannaa| tathA prathamAnuyogameM jisakI mukhyatA ho usIkA poSaNa karate haiN| jaise--kisIne upavAsa kiyA, usakA to phala alpa thA, parantu use anya dharmapariNatikI vizeSatA huI isalie vizeSa uccapadakI prApti huI; vahA~ usako upavAsahIkA phala nirUpita karate haiM / isI prakAra anya jAnanA / yahA~ koI kahe--aisA jhUThA phala dikhalAnA to yogya nahIM hai; aise kayanako pramANa kaise kareM ? samAdhAna :---jo ajJAnI jIva bahuta phala dikhAye binA dharmameM na lageM va pApase na DareM, unakA bhalA karaneke artha aisA varNana karate haiN| jhUTha to taba ho, jaba dharmake phalako pApakA phala batalAyeM, pApake phalako dharmakA phala batalAyeM, parantu aisA to hai nhiiN| upadezameM kahIM vyavahAravarNana hai, kahIM nizcaya varNana hai / yahA~ upacArarUpa vyavahAravarNana kiyA hai, isa prakAra ise pramANa karate haiN| isako tAratamya nahIM mAna lenA; tAratamyakA to karaNAnuyogameM nirUpaNa kiyA hai, so jAnanA / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra anuyoga tathA prathamAnuyogameM upacArarUpa kisI dharmakA aMga honepara sampUrNa dharma huA kahate haiM / jaise--jina jIvoMke zaMkA-kAMkSAdika nahIM hue, unako samyaktva huA kahate haiM, parantu kisI eka kAryameM zaMkA-kAMkSA na karanese hI to sammaktva nahIM hotA, samyaktva to tattvazraddhAna honepara hotA hai; parantu nizcaya samyaktvakA to vyavahArasamyaktvameM upacAra kiyA aura vyavahArasamyaktvake kisI eka aMgameM sampUrNa vyavahArasamyaktvakA upacAra kiyaa| isa prakAra upacAra dvArA samyaktva huA kahate haiN| tathA prathamAnuyogameM koI dharmabuddhise anucita kArya kare usakI bhI prazaMsA karate haiN| jaise viSNukumArane muniyoMkA upasarga dUra kiyA to dharmAnurAgase kiyA, parantu munipada chor3akara yaha kArya karanA yogya nahIM thA; kyoMki aisA kArya to gRhasthadharmameM sambhava hai, aura guhastha dharmase munidharma U~cA hai; so U~cA dharma chor3akara nIcA dharma aMgIkAra kiyA vaha ayogya hai, parantu vAtsalya aMgakI pradhAnatAse viSNukumArajIkI prazaMsA kI hai / isa chalase auroMko U~cA dharma chor3akara nIcA dharma aMgIkAra karanA yogya nahIM hai| tathA kitane hI puruSoMne putrAdikakI prAptike artha athavA roga-kaSTAdi dUra karaneke artha caityAlaya pUjanAdi kArya kiye, stotrAdi kiye, namaskAramantra smaraNa kiyA, paraMtu aisA karanese to niHkAMkSitaguNakA abhAva hotA hai, nidAnabandha nAmaka ArtadhyAna hotA hai; pApahIkA prayojana aMntaraMgameM hai isaliye pApahIkA bandha hotA hai; parantu mohita hokara bhI bahuta pApabaMdhakA kAraNa kudevAdikA to pUjanAdi nahIM kiyA, itanA usakA guNa grahaNa karake usakI prazaMsA karate haiM; isa chalase auroMko laukika kAryoMke artha dharma sAdhana karanA yukta nahIM hai| isI prakAra anyatra jAnanA / isI prakAra prathamAnuyogameM anya kathana bhI hoM, unheM yathA sambhava jAnakara bhramarUpa nahIM honaa| aba, karaNAnuyogameM kisaprakAra vyAkhyAna hai so kahate haiM-- karaNAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna jaisA kevalajJAna dvArA jAnA vaisA karaNAnuyogameM vyAkhyAna hai| tathA kevalajJAna dvArA to bahuta jAnA parantu jIvako kAryakArI jIva-karmAdikakA va trilokAdikakA hI nirUpaNa isameM hotA hai| tathA unakA bhI svarUpa sarva nirUpita nahIM ho sakatA, isaliye jisa prakAra vacanagocara hokara chadmasthake jJAnameM unakA kucha bhAva bhAsita ho, usa prakAra saMkucita karake nirUpaNa karate haiN| yahA~ udAharaNaH-jIvake bhAvoMkI apekSA guNasthAna kahe hai, ve bhAva anantasvarUpasahita vacanagocara nahIM haiM / vahA~ bahuta bhAvoMkI eka jAti karake caudaha guNasthAna kahe haiN| tathA jIvako jAnanake aneka prakAra haiM, vahA~ mukhya caudaha mArgaNAkA nirUpaNa kiyA hai / tathA karma paramANu anaMtaprakAra zaktiyukta haiM; unameM bahutoM kI eka jAti karake ATha va eka sau ar3atAlIsa prakRtiyA~ kahI haiN| tathA trilokameM aneka racanAe~ haiM, vahA~ kucha mukhya racanAoMkA nirUpaNa kahate haiM / tathA pramANake ananta bheda haiM vahA~ saMkhyAtAdi tIna bheda va inake ikkIsa bheda nirUpita kiye haiN| isI prakAra anyatra jAnanA / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha tathA karaNAnuyogameM yadyapi vastuke kSetra, kAla bhAvAdika akhaMDita haiM, tathApi chadmasthako hInAdhika jJAna honeke artha pradeza, samaya, avibhAgapraticchedAdikakI kalpanA karake unakA pramANa nirUpita karate haiN| tathA eka vastumeM bhinna bhinna guNoMkA va paryAyoMkA nirUpaNa karate haiM; tathA jIva - pudgalAdika yadyapi bhinna-bhinna haiM, tathApi sambandhAdika dvArA aneka dravyase utpanna gati, jAti Adi bhedoMko eka jIvake nirUpita karate haiM; ityAdi vyAkhyAna vyavahAranayakI pradhAnatA sahita jAnanA; kyoMki vyavahArake binA vizeSa nahIM jAna sktaa| tathA kahIM nizcayavarNana bhI pAyA jAtA hai| jaise-jIvAdika dravyoMkA pramANa nirUpaNa kiyA, vahA~ bhinna-bhinna itane hI dravya haiM / vaha yathAsambhava jAna lenA / tathA karaNAnuyogameM jo kathana haiM ve kitane hI to chadmasthake pratyakSa anumAnAdigocara hote haiM; tathA jo na hoM unheM AjJApramANa dvArA mAnanA / jisa prakAra jIva-pudgalake sthUla bahuta kAlasthAyI manuSyAdi paryAyeM va ghaTAdi paryAyeM nirUpita kI, unake to pratyakSa anumAnAdi ho sakate haiM; parantu pratisamaya sUkSmapariNamanakI apekSA jJAnAdikake va snigdha-rUkSAdikake aMza nirUpita kiye haiM ve AjJAse hI pramANa hote haiN| isIprakAra anyatra jaannaa| __ tathA karaNAnuyogameM chadmasthoMkI pravRttike anusAra varNana nahIM kiyA hai, kevalajJAnagamya padArthokA nirUpaNa hai| jisa prakAra kitane hI jIva to dravyAdikakA vicAra karate haiM vA vratAdika pAlate haiM, parantu unake aMtaraMga samyaktvacAritra zakti nahIM hai isaliye unako mithyAdRSTi-avratI kahate haiN| tathA kitane hI jIva dravyAdikake va vratAdikake vicAra rahita haiM, anya kAryoMmeM pravartate haiM va nidrAdi dvArA nirvicAra ho rahe haiM, parantu unake samyaktvAdi zaktikA sadbhAva hai isaliye unako samyaktvI va vratI kahate haiM / ___ tathA kahIM jisakI vyaktatA kucha bhAsita nahIM hotI, tathApi sUkSmazaktise sadbhAvase usakA vahA~ astitva kahA hai / jaise-munike abrahma kArya kucha nahIM hai, tathApi navaveM guNasthAnaparyanta maithuna saMjJA kahI hai / / tathA karaNAnuyoga samyagdarzana-jJAna-cAritrAdika dharmakA nirUpaNa karma prakRtiyoMke upazamAdikakI apekSAsahita sUkSmazakti jaise pAyI jAtI hai vaise guNasthAnAdimeM nirUpaNa karatA hai va samyagdarzanAdike viSayabhUta jIvAdikoMkA bhI nirUpaNa sUkSma bhedAdi sahita karatA hai| yahA~ koI karaNAnuyogake anusAra Apa udyama kare to ho nahIM sakatA; karaNAnuyogameM to yathArtha padArtha batalAnekA mukhya prayojana hai, AcaraNa karAnekI mukhyatA nahIM hai| isaliye yaha to caraNAnuyogAdikake anusAra pravartana kare, usase jo kArya honA hai vaha svayameva hI hotA hai| jaise-Apa karmoke upazamAdi karanA cAhe to kaise hoMge ? Apa to tattvAdikakA nizcaya karanekA udyama kare, usase svayameva hI upazamAdi samyaktva hote haiN| isI prakAra anyatra jaannaa| eka antarmuhUrtameM gyArahaveM guNasthAnase girakara kramazaH mithyAdRSTi hotA hai aura car3hakara kevalajJAna utpanna karatA hai| so aise samyaktvAdike sUkSmabhAva buddhigocara nahIM hote, isaliye karaNAnuyogake anusAra jaise kA taisA jAna to le, parantu pravRtti buddhigocara jaise bhalA ho vaisI kare / aba, caraNAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna batalAte haiM Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - cAra anuyoga caraNAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna caraNAnuyogameM jisaprakAra jIvoMke apanI buddhigocara dharmakA AcaraNa ho vaisA upadeza diyA hai / vahA~ dharma to nizcayarUpa mokSamArga hai vahI hai; usake sAdhanAdika upacArase dharma haiM, isaliye vyavahAranayakI pradhAnatAse nAnAprakAra upacAra dharmake bhedAdikoMkA isameM nirUpaNa kiyA jAtA hai; kyoMki nizcayadharmameM to kucha grahaNa-tyAgakA vikalpa nahIM hai aura isake nicalI avasthAmeM vikalpa chUTatA nahIM hai; isaliye isa jIvako dharmavirodhI kAryoko chur3AnekA aura dharma sAdhanAdi kAryoko grahaNa karAnekA upadeza isameM hai / vaha upadeza do prakArase diyA jAtA hai--eka to vyavahArahIkA upadeza dete haiM, eka nizcaya sahita vyavahArakA upadeza dete haiN| vahA~ jinajIvoMke nizcayakA jJAna nahIM hai va upadeza dene para bhI nahIM hotA dikhAyI detA aise mithyAdRSTi jIva kucha dharmasanmukha honepara unheM vyavahArahIkA upadeza dete haiN| tathA jina jIvoMko nizcaya-vyavahArakA jJAna hai va upadeza denepara unakA jJAna hotA dikhAyI detA hai-aise samyagdRSTi jIva va samyaktva sanmukha mithyAdRSTi jIva unako nizcaya sahita vyavahArakA upadeza dete haiM; vahA~ vyavahAra upadezameM to bAhya kriyAoMkI hI pradhAnatA hai; unake upadezase jIva pApakriyA chor3akara puNyakriyAoMmeM pravartatA hai, vahA~ kriyAke anusAra pariNAma bhI tIvrakaSAya chor3akara kucha mandakaSAyI ho jAtI haiM, so mukhyarUpase to isa prakAra hai, parantu kisIke na hoM to mata hoo, zrI guru to pariNAma sudhAraneke artha bAhyakriyAoMkA upadeza dete haiN| tathA nizcaya sahita vyavahArake upadezameM pariNAmoMkI hI pradhAnatA hai; usake upadezase tattvajJAnake abhyAsa dvArA va vairAgya bhAvanA dvArA pariNAma sudhAre vahA~ pariNAmake anusAra bAhya kriyA bhI sudhara jAtI hai| pariNAma sudharane para bAhyakriyA sudharatI hI hai; isaliye zrI guru pariNAma sudhAranekA mukhya upadeza dete haiN| isa prakAra do prakArake upadezameM jahA~ vyavahArakA hI upadeza ho vahA~ samyagdarzanake artha arahantadeva, nimrantha guru, dayA-dharmako hI mAnanA, aurako nahIM mAnanA / tathA jIvAdika tattvoMkA vyavahAra svarUpa kahA hai usakA zraddhAna karanA, zaMkAdi paccIsa doSa na lagAnA; niHzaMkitAdi aMga va saMvegAdika guNoMkA pAlana karanA ityAdi upadeza dete haiM; tathA samyagjJAnake artha jinamatake zAstroMkA abhyAsa karanA, artha-vyaMjanAdi aMgoMkA sAdhana karanA ityAdi upadeza dete haiM; tathA samyakcAritrake artha ekadeza vA sarvadeza hiMsAdi pApoMkA tyAga karanA, vratAdi aMgoMkA pAlana karanA ityAdi upadeza dete haiM; tathA kisI jIvakI vizeSa dharmakA sAdhana na hotA jAnakara eka Akhar3I AdikakA hI upadeza dete haiM; jaise-bhIlako kauekA mA~sa chur3avAyA, gvAleko namaskAramantra japanekA upadeza diyA, gRhasthako caityAlaya, pUjA-prabhAvanAdi kAryakA upadeza dete haiM,--ityAdi jaisA jIva ho use vaisA upadeza dete haiN| tathA jahA~ nizcayasahita vyavahArakA upadeza ho, vahA~ samyagdarzanake artha yathArtha tattvoMkA zraddhAna karAte haiN| unakA jo nizcayasvarUpa hai so bhUtArtha hai, vyavahAra svarUpa hai so upacAra hai-aise zraddhAnasahita va sva-parake bhedajJAna dvArA paradravyameM rAgAdi chor3aneke prayojanasahita una tattvoMkA zraddhAna karanekA upadeza dete haiN| aise zraddhAnase arahantAdike sivA anya devAdika jhUTha bhAsita hoM taba svayameva unakA mAnanA chUTa jAtA hai, usakA bhI nirUpaNa karate haiN| tathA samyagjJAnake artha saMzayAdirahita unhIM tattvoMko usI prakAra jAnanekA upadeza dete haiM usa jAnaneko Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kAraNa jinazAstroMkA abhyAsa hai, isaliye use prayojanake artha jinazAstroMkA bhI abhyAsa svayameva hotA hai; usakA nirUpaNa karate haiM / tathA samyakcAritrake artha rAgAdi dUra karanekA upadeza dete haiM; vahA~ ekadeza va sarvadeza tIvrarAgAdikakA abhAva honepara unake nimittase jo ekadeza va sarvadeza pApakriyA hotI thI vaha chUTatI hai, tathA maMdarAgase zrAvaka - munike vratoMkI pravRtti hotI hai aura maMdarAgakA bhI abhAva honepara zuddhopayogakI pravRtti hotI hai, usakA nirUpaNa karate haiM / tathA yathArtha zraddhAna sahisa samyagdRSTiyoMke jaise koI yathArtha Akhar3I hotI hai yA bhakti hotI hai yA pUjA-prabhAvanAdi kArya hote haiM yA dhyAnAdika hote haiM unakA upadeza dete haiM / jinamatameM jaisA saccA paramparAmArga hai vaisA upadeza dete haiM / isa taraha do prakAra se caraNAnuyoga meM upadeza jAnanA / tathA caraNAnuyogameM tIvrakaSAyoMkA kArya chur3Akara maMdakaSAyarUpa kArya karanekA upadeza dete haiM / yadyapi kaSAya karanA burA hI hai, tathApi sarva kaSAya na chUTate jAnakara jitane kaSAya ghaDheM utanA hI bhalA hogA - aisA prayojana vahA~ jAnanA / jaise- jina jIvoMke ArambhAdi karanekI va mandirAdi banavAnekI, va viSaya sevanakI va krodhAdi karane kI icchA sarvathA dUra hotI na jAne, unheM pUjA - prabhAvanAdika karanekA va caityAlayAdi banavAnekA va jinadevAdikake Age zobhAdika, nRtya -gAnAdika karanekA va dharmAtmA puruSoMkI sahAya Adi karanekA upadeza dete haiM; kyoMki inameM paramparA kaSAyakA poSaNa nahIM hotA / tathA caraNAnuyogameM kaSAyoM jIvoMko kaSAya utpanna karake bhI pApako chur3Ate haiM aura dharmameM lagAte haiM / jaise-- pApakA phala narakAdikake duHkha dikhAkara unako bhaya kaSAya utpanna karake pApakArya chur3avAte haiM, tathA puNyake phala svargAdikake sukha dikhAkara unheM lobha kaSAya utpanna karake dharmakAryo meM lagAte haiM / tathA caraNAnuyogameM chadmasthakI buddhigocara sthUlapanekI apekSAse lokapravRttikI mukhyatA sahita upadeza dete haiM; parantu kevalajJAnagocara sUkSmapanekI apekSA nahIM dete; kyoMki usakA AcaraNa nahIM ho sakatA / yahA~ AcaraNa karAnekA prayojana hai / jaise--aNuvratIke trasahiMsAkA tyAga kahA hai aura usake strI-sevanAdi kriyAoM meM trasahiMsA hotI hai / yaha bhI jAnatA hai ki jinavANImeM yahA~ trasa kahe haiM, parantu isake sa mAranekA abhiprAya nahIM hai aura lokameM jisakA nAma trasaghAta hai use nahIM karatA hai; isaliye usa apekSA usake trasahiMsAkA tyAga hai / tathA vratI jIva tyAga va AcaraNa karatA hai so caraNAnuyogakI paddhati anusAra va lokapravRttike anusAra tyAga karatA hai / jaise--- kisIne trasahiMsAkA tyAga kiyA, vahA~ caraNAnuyogameM va lokameM jise trasahiMsA kahate haiM usakA tyAga kiyA hai, kevalajJAnAdi dvArA jo trasa dekhe jAte haiM unakI hiMsAkA tyAga banatA hI nahIM / tathA caraNAnuyogameM vyavahAra - loka pravRttikI apekSA hI nAmAdika kahate haiM / jisa prakAra samyaktvIko pAtra kahA tathA mithyAtvIko apAtra kahA; so yahA~ jisake jinadevAdikakA zraddhAna pAyA jAye vaha to samyaktvI, jisake unakA zraddhAna nahIM hai vaha mithyAtvI jAnanA / kyoMki dAna denA caraNAnuyogameM kahA hai, isaliye caraNAnuyogake hI samyaktva - mithyAtva grahaNa karanA / karaNAnuyogakI apekSA samyaktvamithyAtva grahaNa karanese vahI jIva gyArahaveM guNasthAnameM thA aura vahI antarmuhUrtameM pahile guNasthAna meM Aye, Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra anuyoga to vahA~ dAtAra pAtra-apAtrakA kaise nirNaya kara sake ? tathA dravyAnuyoga kI apekSA samyaktva-mithyAtva grahaNa karane para munisaMghameM dravyaliMgI bhI haiM aura bhAvaliMgI bhI haiM; so prathama to unakA ThIka (nirNaya ) honA kaThiNa hai, kyoMki bAhya pravRtti samAna hai, tathA yadi kadAcit samyaktvIko kisI cihna dvArA ThIka ( nirNaya ) ho jAye aura vaha usakI bhakti na kare to auroMko saMzaya hogA ki isakI bhakti kyoM nahIM kI?--isa prakAra usakA mithyAdRSTipanA pragaTa ho taba saMghameM virodha utpanna ho; isaliye yahA~ vyavahAra samyaktva-mithyAtvakI apekSA kathana jAnanA / yahA~ koI prazna kare-samyaktvI to dravyaliMgIko apanase hInaguNayukta mAnatA hai, usakI bhakti kaise kare? samAdhAna:-vyavahAradharmakA sAdhana dravyaliMgIke bahuta hai aura bhakti karanA bhI vyavahAra hI hai, isaliye jaise--koI dhanavAna ho, parantu jo kulameM bar3A ho use kula apekSA bar3A jAnakara usakA satkAra karatA hai; usI prakAra Apa samyaktva guNa sahita hai, parantu jo vyavahAradharmameM pradhAna ho use vyavahAradharmakI apekSA guNAdhika mAnakara usakI bhakti karatA hai, aisA jAnanA / isI prakAra jo jIva bahuta upavAsAdi kare use tapasvI kahate haiM; yadyapi koI dhyAna-adhyayanAdi vizeSa karatA hai vaha utkRSTa tapasvI hai tathApi yahA~ caraNAnuyogameM bAhyatapakI hI pradhAnatA hai; isaliye usIko tapasvI kahate haiN| isa prakAra anya nAmAdika jAnanA aise hI anya aneka prakAra sahita caraNAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna jAnanA / aba, dravyAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna kahate haiM: dravyAnuyogameM vyAkhyAnakA vidhAna ___ jIvoMke jIvAdi dravyoMkA yathArtha zraddhAna jisa prakAra ho, usa prakAra vizeSa, yukti, hetu, dRSTAntAdikakA yahA~ nirUpaNa karate haiM; kyoMki isameM yathArtha zraddhAna karAnakA prayojana hai| vahA~ yadyapi jIvAdi vastu abheda haiM tathApi unameM bhedakalpanA dvArA vyavahArase dravya-guNa-paryAyAdikake bhadoMkA nirUpaNa karate haiN| tathA pratIti karAnake artha aneka yuktiyoM dvArA upadeza dete haiM athavA pramANa-naya dvArA upadeza dete haiM vaha bhI yukti hai, tathA vastuke anumAna-pratyabhijJAnAdika karaneko hetu-dRSTAntAdika dete haiM; isa prakAra yahA~ vastukI pratIti karAneko upadeza dete haiN| tathA yahA~ mokSamArgakA zraddhAna karAnake artha jIvAdi tattvoMkA vizeSa, yukti, hetu, dRSTAntAdi dvArA nirUpaNa karate haiM; vahA~ sva-para bhedavijJAnAdika jisa prakAra hoM usa prakAra jIva-ajIvakA nirNaya karate haiN| tathA vItarAgabhAva jisa prakAra ho usa prakAra AsravAdikakA svarUpa badalAte haiM aura vahA~ mukhyarUpase jJAna-vairAgyake kAraNa jo AtmAnubhavanAdika unakI mahimA gAte haiN| tathA dravyAnuyogameM nizcaya adhyAtma upadezakI pradhAnatA ho, vahA~ vyavahAradharmakA bhI niSedha karate haiM / jo jIva AtmAnubhavakA upAya nahIM karate aura bAhya kriyAkANDameM magna haiM, unako vahA~se udAsa karake AtmAnubhavanAdimeM lagAneko vrata-zIla-saMyamAdikakA hInapanA pragaTa karate haiN| vahA~ aisA nahIM jAna Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha lenA ki inako chor3akara pApameM laganA; kyoMki usa upadezakA prayojana azubhameM lagAnekA nahIM hai / zuddhopayogameM lagAnako zubhopayogakA niSedha karate haiM / yahA~ koI kahe ki-adhyAtmazAstrameM puNya-pApa samAna kahe haiM, isaliye zuddhopayoga ho to bhalA hI hai, na ho to puNyameM lago yA pApameM lago ? uttara:-jaise zUdra jAtikI apekSA jATa, cAMDAla samAna kahe haiM, parantu cAMDAla se jATa kucha uttama hai; vaha aspRzya hai yaha spRzya hai; usI prakAra bandha kAraNakI apekSA puNya-pApa samAna haiM parantu pApase puNya kucha bhalA hai; vaha tIvakaSAyarUpa hai yaha mandakaSAyarUpa hai; isaliye puNya chor3akara pApameM laganA yukta nahIM hai-aisA jAnanA / tathA jo jIva jinabimba bhakti Adi kAryoMmeM hI magna haiM unako AtmazraddhAnAdi karAneko " dehameM deva hai, mandirameM nahIM"- ityAdi upadeza dete haiN| vahA~ aisA nahIM jAna lenA ki-bhakti chor3akara bhojanAdikase apaneko sukhI karanA; kyoMki usa upadezakA prayojana aisA nahIM hai| isI prakAra anya vyavahArakA niSedha vahA~ kiyA ho use jAnakara pramAdI nahIM honA; aisA jAnanA ki--jo kevala vyavahAra sAdhanameM hI magna haiM unako nizcayaruci karAneke artha vyavahArako hIna batalAyA hai| tathA unhIM zAstroMmeM samyagdRSTike viSaya-bhogAdikako baMdhakA kAraNa nahIM kahA, nirjarAkA kAraNa kahA, parantu yahA~ bhogoMkA upAdeyapanA nahIM jAna lenA / vahA~ samyagdRSTikI mahimA batalAneko jo tIvrabaMdhake kAraNa bhogAdika prasiddha the una bhogAdikake honepara bhI zraddhAnazaktike balase manda bandha hone lagA use ginA nahIM aura usI balase nirjarA vizeSa hone lagI, isaliye upacArase bhogoMko bhI bandhakA kAraNa nahIM kahA, nirjarAkA kAraNa kahA / vicAra karanepara bhoga nirjarAke kAraNa hoM to unheM chor3akara samyagdRSTi munipadakA grahaNa kisaliye kare ? yahA~ isa kathanakA itanA hI prayojana hai ki dekho, samyaktvakI mahimA ! jisake balase bhoga bhI apane guNako nahIM kara sakate haiN| isI prakAra anya bhI kathana hoM to unakA yathArthapanA jAna lenaa| ____ tathA dravyAnuyogameM bhI caraNAnuyogavat grahaNa-tyAga karAnekA prayojana hai; isaliye chadmasthake buddhigocara pariNamoMkI apekSA hI vahA~ kathana karate haiN| itanA vizeSa hai ki-caraNAnuyogameM to bAhyakriyAkI mukhyatAse varNana karate haiM, dravyAnuyogameM AtmapariNAmoMkI mukhyatAse nirUpaNa karate haiM, parantu karaNAnuyogavat sUkSmavarNana nahIM karate / usake udAharaNa dete haiM: upayogake zubha, azubha, zuddha-aise tIna bheda kahe haiM, vahA~ dharmAnurAgarUpa pariNAma vaha zubhopayoga, pApAnurAgarUpa va dveSarUpa pariNAma vaha azubhopayoga aura rAga-dveSarahita pariNAma vaha zuddhopayoga-aisA kahA hai; so isa chadmasthake buddhigocara pariNAmoMkI apekSA yaha kathana hai; karaNAnuyogameM kaSAyazaktikI apekSA guNasthAnAdimeM saMklezavizuddha pariNAmoMkI apekSA nirUpaNa kiyA hai vaha vivakSA yahA~ nahIM hai| karaNAnuyogameM to rAgAdi rahita zuddhopayoga yathAkhyAtacAritra honepara hotA hai, vaha mohake nAzase svayameva hogA; nicalI avasthAvAlA zuddhopayogakA sAdhana kaise kare ? tathA dravyAnuyogameM zuddhopayoga karanekA hI mukhya upadeza hai; isaliye vahA~ chamastha jisa kAlameM buddhigocara bhakti Adi va hiMsA Adi kAryarUpa pariNAmoMko chor3akara Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 cAra anuyoga AtmAnubhavanAdi kAryoM meM pravarte usakAla use zuddhopayogI kahate haiM / yadyapi yahA~ kevalajJAnagocara sUkSmarAgAdika haiM, tathApi usakI vivakSA yahA~ nahIM kI, apanI buddhigocara rAgAdika chor3atA hai isa apekSA use zuddhopayogI kahA hai / isI prakAra sva-para zraddhAnAdika honepara samyaktvAdika kahe, vaha buddhigocara apekSAse nirUpaNa hai; sUkSma bhAvoMkI apekSA guNasthAnAdimeM samyaktvAdikA nirUpaNa karaNAnuyogameM pAyA jAtA hai| isI prakAra anyatra jAnanA / isaliye dravyAnuyogake kathanakI vidhi karaNAnuyogase milAnA cAhe to kahIM to milatI hai, kahIM nahIM milatI / jisa prakAra yathAkhyAtacAritra honepara to donoM apekSA zuddhopayoga hai, parantu nicalI dazAmeM dravyAnuyoga apekSAse to kadAcit zuddhopayoga hotA hai, parantu karaNAnuyoga apekSAse sadAkAla kaSAya aMzake sadbhAvase zuddhopayoga nahIM hai / isI prakAra anya kathana jAna lenA / tathA dravyAnuyogameM paramatameM kahe hue tattvAdikako asatya batalAneke artha unakA niSedha karate haiM; vahA~ dveSabuddhi nahIM jAnanA / unako asatya batalAkara satya zraddhAna karAnekA prayojana jAnanA / aba, ina anuyogoMmeM kaisI paddhatikI mukhyatA pAyI jAtI hai so kahate haiM: ___ anuyogoMmeM paddhati vizeSa prathamAnuyogameM to alaMkAra zAstrakI vA kAvyAdi zAstroMkI paddhati mukhya hai, kyoMki alaMkArAdise mana raMjAyamAna hotA hai; sIdhI bAta kahanese aisA upayoga nahIM lagatA jaisA alaMkArAdi yuktisahita kathanase upayoga lagatA hai| tathA parokSa bAtako kucha adhikatApUrvaka nirUpaNa kiyA jAye to usakA svarUpa bhalIbhA~ti bhAsita hotA hai / tathA karaNAnuyogameM gaNita Adi zAstroMkI paddhati mukhya hai, kyoMki vahA~ dravya-kSetra-kAla-bhAvake pramANAdikakA nirUpaNa karate haiM; so gaNita granthoMkI AmnAyase usakA sugama jAnapanA hotA hai| tathA caraNAnuyogameM subhASita nItizAstroMkI paddhati mukhya hai, kyoMki vahA~ AcaraNa karAnA hai, isaliye lokapravRttike anusAra nItimArga batalAne para vaha AcaraNa karatA hai| tathA dravyAnuyogameM nyAyazAstroMkI paddhati mukhya hai, kyoMki vahA~ nirNaya karanekA prayojana hai aura nyAyazAstroMmeM nirNaya karanekA mArga dikhAyA hai / isa prakAra ina anuyogoMmeM mukhya paddhati hai / aura bhI aneka paddhatisahita vyAkhyAna inameM pAye jAte haiN| tathA jainamatameM bahuta zAstra to ina cAroM anuyogoMmeM garbhita haiN| tathA vyAkaraNa, nyAya, chanda, koSAdika zAstra va vaidyaka, jyotiSa, mantrAdi zAstra bhI jinamatameM pAye jAte haiN| unakA kyA prayojana hai so suno vyAkaraNa, nyAyAdikakA abhyAsa honepara anuyogarUpa zAstroMkA abhyAsa ho sakatA hai; isaliye vyAkaraNAdi zAstra kahe haiN| yahA~ itanA hai ki-ye bhI jainazAstra haiM aisA jAnakara inake abhyAsameM bahuta nahIM laganA / yadi bahuta buddhise inakA sahaja jAnanA ho aura inako jAnanese apane rAgAdika vikAra bar3hate na jAne, to inakA bhI jAnanA hoo; anuyogazAstravat ye zAstra bahuta kAryakArI nahIM haiM; isaliye inake abhyAsakA vizeSa udyama karanA yogya nahIM hai / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAya samayasAra jaganmohanalAlajI zAstrI, kaTanI (ma. pra.) isa paMcama kAlameM zrI. kunda kunda AcArya kA nAma sabhI digambara jainAcAryoM ne bar3e Adara ke sAtha smaraNa kiyA hai| inheM bhagavAn kunda kunda aisA Adara vAcaka zabda lagAkara apanI Antarika pragAr3ha zraddhA graMthakAroM ne prakaTa kI hai| yaha vidita vRtta hai ki zrI kundakundAcArya videha kSetra sthita zrI 1008 bhagavAn sImaMdhara prathama tIrthaMkara ke samavazaraNa meM gaye the aura unakA pratyakSa upadeza zravaNa kiyA thaa| isa vRtta ke AdhAra para bhagavAn kundakundAcArya kI prAmANikatA meM abhivRddhi hI hotI hai / bhagavAn mahAvIra ke muktigamana ke pazcAt gautamagadhara aura gautama kI muktike bAda sudharmAcArya tathA tadanaMtara zrI jabUsvAmI saMghake adhinAyaka hue| ye tInoM kevalI hue, inake pazcAt jo zruta ke pAragAmI saMgha kI paraMparA meM adhinAyaka hue unameM kevalI na hokara zruta kevalI hue ve zruta kevalIyoM ke bAda jo saMgha bhArake dhAraka huye ve katicita aMgake dhAraka hue| ___isa paramparAse prathama zrutaskaMdha kI utpatti zrIdharasenAcArya se jo SaTkhaNDAgama rUpameM (zrI AcArya bhUtabalI puSpadaMtadvArA racita) sAmane aaii| ___ dvitIya zrutaskaMdha kI utpatti zrI guNadhara AcArya se hai / inheM paMcama pUrva jJAnapravAda ke dazamavastu ke tRtIya prAbhUtakI sAtha thI / usa viSaya kA jJAna zruta paramparAse zrI kundakunda devako prApta huaa| ____ AcArya zrI kundakundane samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paJcAstikAya Adi graMtha race jinameM yaha paJcAstikAya hai| isa graMthameM zuddha dravyArthika naya kI apekSA vastusvarUpa kathana kI mukhyatA hai| sArAMza yaha ki. graMthameM jo jina dravyoMkA varNana hai vaha zuddha-dravyArthika-nayase hai / paryAya kI vidyamAnatA hote hue dRSTi meM aura kathana meM vaha gauNa hai| yaha vizva anAdyananta hai / isakI mUlabhUta vastu na utpanna hai aura na usakA kabhI vinAza hotA hai| use hI dravya kahate haiM / aisA honepara bhI pratyeka dravya (mUlabhUta vastu) sadA rahate hue bhI sadA eka avasthA meM nahIM rhtii| usakI avasthA sadA badalatI rahatI hai / avasthAoM ko dekheM, mUlabhUta vastu ko na dekheM yadi hama apane jJAnopayoga kI yaha avasthA kucha samaya ko banAleM, to usa samaya hamArI dRSTi 'paryAyadRSTi ' kahalAyegI, prakArAntara se use 'paryAyArthika naya' kI dRSTi kahA jAyagA / 14 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAya samayasAra isI prakAra pratyeka padArtha meM mUlabhUta padArtha para dRSTi ( upayoga ) ho aura usa parivartana zIla avasthA oMko usa samaya svIkAra karate hue bhI dRSTi meM gauNa kara de to vaha 'dravya dRSTi ' yA 'dravyArthika naya' kI dRSTi khlaayegii| __isI prakAra jaba hama apane upayogameM dravya aura paryAya donoM se samagra pUrNa vastuko leM to vaha 'pramANadRSTi ' kahalAyegI / pramANadRSTi (ekAgra dRSTi ) se padArtha nityAnitya hai| padArtha meM avasthA bheda svayaM svabhAva se hotA hai tathA parivartana meM bAhya padArtha kI nimittatA bhI pAI jAti hai| kartAvAdI sampradAya padArtha kA tathA usake pariNamana kA kartA dhartA tathA vinAzaka Izvarako mAnate hai para jaina tIrthaMkaroM kI divyadhvani kA yaha saMdeza hai ki Izvara kisI vastu kA kartA hartA nahIM hai| vaha zuddha niraMjana nirvikAra mAtra jJAtAdRSTA hai| padArtha pariNamana svayaM karate haiM aura aisA unakA svabhAva hai jo anAdyananta hai| __ yadi padArtha vyavasthA anAdyananta nahIM mAnI jAya usakA kartA hartA Izvara ko mAnA jAya to Izvara ko bhI anAdyananta na mAnA jAkara usakA kartA dhartA kisI anya ko mAnA jaaegaa| aura usakA bhI anya ko isa prakAra anavasthA doSa hogaa| Izvara ko anAdyananta mAneM to padArtha ko hI anAdyananta kyoM na mAnA jAya yaha tarka susaMgata hai| loka svarUpa yaha dikhAI denevAlA loka chaH dravyake samudAya svarUpa hai / una dravyoM ke nAma haiM(1) jIvadravya (2) pudgala dravya (3) dharma dravya (4) adharma dravya (5) kAla dravya (6) AkAzadravya / (1) jIvadravya jIva dravya amUrta (indriyagocara ) dravya hai vaha caitanyavAna hai, jAnanA dekhanA usakA svabhAva hai| rAga-dveSa, kAma-krodha Adi usake vikArabhAva haiN| jo karma saMyogI dazA meM karma ke nimitta ko pAkara jIvameM pAe jAte haiM para ve jIvameM svabhAva bhAva nahIM hai| "guNaparyayavadravyam" dravyake isa lakSaNa ke anusAra jIvadravya anantaguNoMkI sthiti hai, tathA paryAya parivartana (avasthAoMkA badalanA ) anya dravyoM kI taraha jIvadravyameM bhI hotA hai / karmasaMyukta dazA meM ve guNa doSa yA vikAra rUpameM pAe jAte haiM; aura asaMyogI dazA (siddhAvasthA ), meM guNa guNarUpa meM yA svabhAvaparyAyarUpa meM pAe jAte haiM / isa jIvake sAtha paudgalika karmoM kA sambandha anAdi se hai| isalie usakI saMsArI dazA, vikArI dazA yA duHkhamaya dazA calI ArahI hai| isa avasthA meM sAmAnyatayA ekapanA honepara bhI aneka bheda hai| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 __ A. zAMtisAgara janmazatAdvi smRtigraMtha nara-nArakAdi paryAyeM prasiddha hI hai| jIvadravya meM karma ke udaya Adi kI apekSAbinA lie sahaja hI caitanyAnuvidhAyI pariNAma pAyA jAtA hai jise pAraNAmika bhAva kahate haiM / yaha caitanya zakti jIvameM anAdi nidhana hai / isake vizeSa pariNamana karma ke udayAdi kI apekSA hote haiM ataH unheM audayika bhAva kahate haiM, upazama dazAmeM aupazamika, tathA kSayopazama dazAmeM kSAyopazamika bhAva, tathA karmakSaya honepara prakaTa honevAle caitanya kI kevalajJAnAdi rUpa paryAya ko kSAyika paryAya kahate haiN| gAthA 56-57 meM isakA spaSTa vivecana granthakAra ne svayaM kiyA hai / sArAMza yaha hai ki, jIvadravya anAdi se karma saMyukta avasthA ke kAraNa saMsArI hai aura karmasaMyoga ko dUra karane para vahI mukta yA paramAtmA bana jAtA hai / ___ jo saMsArI prANI apanI mukta (svatantra-nirbadha ) dazA ko prApta karanA cAhate haiM unheM sarvaprathama jinendra kI dezanA ke anusAra AtmA kA asaMyogI rUpa svabhAva kyA hai use vicAra kara usakI zraddhA karanI Avazyaka hai / jo apane sahaja svabhAvako pahicAnakara-jAnakara usake anukUla AcaraNa karegA vaha avazya asaMyogI dazA (mukta dazA) ko prApta karegA / jIvake pradezabheda hai aura ve asaMkhyAta hai / ataH jIvako 'jIvAstikAya' ke nAmase grantha meM likhA gayA hai / jabataka saMsArI jIva nigodAvasthA, yA ekendriyAvasthA meM rahatA hai taba taka avyakta rUpa meM karmAdaya ke kAraNa sukhaduHkharUpa ko bhogatA rahatA hai| ise granthakAsne 'karmacetanA' kahA hai kintu trasarAzisthita jIvoM ke karma cetanA ke sAtha sAtha 'karma cetanA' bhI hotI hai| ye karma ke phalasvarUpa rAgAdi rUpa pariNAma ke AdhArapara karma ke kArya kA saMcetana karate hue phala bhogate hai ataH inake 'karma phala' cetanA kahI gii| jJAna saMcetanA samyagdRSTi jIvoM ke hotI hai aisA granyAntaroM meM vivecana hai tathApi sampUrNa jJAnacetanA bhanavAn siddhaparameSTI ke hai aisA paMcAstikAya gAthA 39 meM nirUpaNa kiyA / jJAnacetanA kA artha vahA~ kiyA gayA hai jo mAtra jJAna kA saMcetana karate hai / granthakArake zabda hai pANittamadikkaMtA, NANaM vidantite jIvA / arthAt prANipa ne yAne daza prANoM ko jo atikrAnta kara hue hai arthAt pA~ca indriya, mana-vacanakAya-Ayu-zvAsocchvAsa ko jo pAra kara cuke hai aise siddha praramAtmA hI jJAnacetanAvAle haiN| jahA~ yaha vivecana hai ki samyagdRSTi mAtra ke jJAnacetanA hotI hai vahA~ yaha bhI spaSTa kiyA hai ki samyagdRSTi svasaMvedana dvArA AtmA kA bodha karatA hai| pudgalistikAya dUsarA dravya-pudgala dravya hai| yaha mUrtika dravya hai, indriyagocara hai| yadyapi sUkSma pudgala indriya gocara nahIM hote tathApi ve pariNamana dvArA jaba sthUlatA prApta karate haiM taba indriyoM ke viSayabhUta ho jAte haiN| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAya samayasAra aNu-skaMdha ke bhedase isake 2 bheda hai / yadyapi aNu eka pradeza mAtra hai tathApi zaktyapekSayA bahu pradezI hai / skaMdha bahupradezI hai / jo do se ananta pradeza taka ke pAe jAte haiN| pudgala bhI anekapradezitva ke kAraNa 'astikAya' saMjJA ko prApta hai| indriyagocaratA ke kAraNa rUpa-rasa-gandha-sparza guNa pudgala meM prasiddha hai| ukta prasiddha 2 bhadoM ke sivAya paMcAstikAya kartAne isake 4 bheda kie hai 1 skaMdha, 2 skaMdhadeza, 3 skaMdhapradeza, 4 paramANu / ina bhedoM meM 3 bheda to skaMdhase hI sambandhita hai cauthA bheda paramANu hai| anaMtAnaMta paramANuoM kI eka skaMdha paryAya hai| usake Adheko deza, Adhese Adheko pradeza, kahate hai kintu mAtra eka pradezI avibhAgI pudgala dravya paramANu zabda se vyavahRta hai / paramANu aura skaMdha pradeza se bIcake samasta bheda skaMdha pradeza meM hI gine jAte haiN| tIsare prakArase pudgalake 6 prakAra batalAe gae hai 1 bAdara bAdara, 2 bAdara, 3 bAdara sUkSma, 4 sUkSma bAdara, 5 sUkSma, 6 sUkSma-sUkSma / inakI vyAkhyA isa prakAra hai| 1 bAdara bAdara-pudgala ke ve skaMdha jo TUTane para svayaM jur3ane meM asamartha hai ve bAdara bAdara hai, jaise kASTa-patthara-yA isI prakAra ke kaThIna padArtha / 2 bAdara-ve padArtha hai jo alaga 2 karane ke bAda svayaM milakara eka bana sakate hai jaise dUdhatela-ghI Adi / 3 bAdara sUkSma-ve padArtha hai jo upalabdha karane meM sthUla dikhAI dete hai para jinakA chedana bhedana karanA zakya nahIM hai jaise chAyA, dhUpa, cAMdanI, aMdherA Adi / 4 sUkSma bAdara-ve hai jo dekhane meM sUkSma honepara bhI jinakI spaSTa upalabdhi kI jA sakatI hai jaise mizrI Adike rasa, puppoM kI gandha Adi / vAyu, zabda Adi bhI sUkSma bAdara hai / 5 sUkSma-ve pudgala hai jo sUkSma bhI hai, aura indriya grAhya nahIM hai jaise karma paramANu / 6 sUkSma sUkSma-karma paramANu se bhI sUkSma skandha jo do cAra Adi paramANuoM se bane hai aise skandha sUkSma sUkSma kahalAte hai / dvi aNuka skandha bheda se nIce ekapradezI kI paramANu saMjJA hai ekapradezI honepara bhI paramANu meM rUpa, rasa, gandha-varNAdi pAe jAte hai| ve rUpa-rasa-gandha sparza guNa hai / ina guNoM kI anekatA pAe jAnepara bhI paramANu meM pradezabheda nahIM hai| jaise jainetara darzana gandha-rasa-rUpa-sparza Adi guNoM ke dhAraNa karane vAle 'dhAtu-catuSka ' mAnate haiM vaisI mAnyatA jainAcAryokI nahIM hai| unakI judI judI sattA nahIM hai ve saba ekasattAtmaka hai| jo gandha hai / yAne gandha kA pradeza hai vahI rUpakA hai anya nahIM / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sparza-rasa-gandha-varNa kramazaH sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu cAra indriyoM ke viSayabhUta cAra guNa hai jo pudgala dravya ke hai / karNendriyakA viSaya zabda hai / zabda guNa nahIM hai kintu pudgala dravya kI svayaM eka paryAya hai| jainetara darzanoM meM kinhI 2 ne use AkAza dravya kA guNa mAnA hai parantu vaha mAnyatA Aja vijJAna dvArA galata prasiddha huI hai / 18 zabda kA AghAta hotA hai / vaha AghAta sahatA hai, bhejA jAtA hai, pakar3A jAtA hai ataH guNa na hokara vaha svayaM pudgala dravya kI eka avasthA vizeSa hai / gaeNsa-aMdhaHkAra-prakAza-jyoti - cAMdanI - dhUpa ye saba pudgala dravya ke hI nAnA rUpa hai / ina saba meM apane 2 svataMtra sparza- -rasa- gandha-varNa guNa hai tathA anya aneka guNa hai / zuddha pudgala 'paramANu rUpa ' hai / skandha paryAya pudgala kI azuddha paryAya hai / zuddha paramANu skandha banane kI dukAI hai binA dukAI ke jaise saMkhyA nahIM bana sakatI isI prakAra binA paramANu ko svIkAra kie sAre dRzyamAna jagat kA abhAva hone kA prasaMga AegA / paramANu ke aneka upayoga hai / jisase usakI sattA sUkSma honepara bhI usase svIkAra karanA anivArya hai / (1) paramANu skaMdhotpatti kA hetu hai / skaMdha ke bheda kA aMtimarUpa 1 (2) paramANu dvArA avagAhita AkAza pradeza ' pradeza' kA mApadaNDa hai jisase jIvAdi chaho dravyoM ke pradezoM kA parimANa jAnA jAtA hai / (3) eka paramANu AkAza ke eka pradeza para sthita ho aura maMda gati se AkAza ke dvitIya pradeza para jAya to vaha 'samaya' kA mApadaNDa bana jAtA hai / (4) eka pradeza rUpa paramANu meM sparzAdi guNa ke jaghanya bhAva Adi kA bhI avabodha kiyA jAtA hai ataH vaha bhAva saMkhyAkA bhI bodhaka hai / phalataH sarva dravya-sarva kSetra - sarva kAla aura sarva bhAvoM ke azoM kA mApaka hone se paramANu apanI utkRSTa upayogitA ko siddha karatA hai / paramANu meM varNa rasAdi guNa kramazaH pariNamana rUpa hote rahate hai jisase paramANu eka pradezI hokara ke bhI guNa paryAya sahita hone se dravya saMjJA ko prApta hai / pudgala dravya hI indriyoM dvArA upabhoga yogya hotA hai ataH prAyaH unake mAdhyama se hI jIva ke rAgAdi vikAra - pariNAma hote haiM / isa pudgala kI avasthA vizeSa rUpa kArmANa vargaNAeM hI jIva ke sAtha saMbaMdha ko prApta hotI haiM aura jIva kA vikAra rUpa pariNamana hotA hai vahI jIva kA saMsAra hai / aura usase viyukta hone para jIva kA svabhAvarUpa pariNamana hI mokSa hai / aneka pradezAtmaka hone se skaMdha tathA skaMdharUpa pariNamana kI yogyatA se paramANu bhI astikAya saMjJA ko prApta hai / isa taraha pudgalAstikAya kA vivecana hai / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAya samayasAra dharmadravya aura adharma dravya ye donoM dravya varNarahita hone se dikhAI nahIM dete, rasa rahita hone se rasanA indriya bhI nahIM jAne sakate, gaMdha aura sparza rahita hone se nAsikA aura sparzana ina indriyoM dvArA bhI inakA bodha nahIM ho sakatA, pudgala kI dravyAtmaka paryAya na hone se ye karNendriya ke bhI viSaya nahIM haiM / isa prakAra hamAre jJAna ke lie sAdhanabhUta pAMcoM indriyoM ise jAnane meM samartha nahIM haiM / bahuta se loga una vastuoM ke astitva ko hI svIkAra nahIM karate jo unake aindriya jJAna meM nahIM Ate / para aisI mAnyatA galata hai jo hamAre jJAna meM na Ane para anya kisI ke jJAna meM Ave vaha bhI mAnya karanA anivArya ho jAtA hai / 19 ye donoM dravya samasta lokAkAza meM bhare haiM / ye saMkhyAyeM 1-1 hai : pradezoM kI saMkhyA ina kI asaMkhya hai AkAra lokAkAza ke barAbara hai / samasta jIva pudgala inake antargata hai / inase bAhira koI jIva pudgala nahIM hai / isakA kAraNa hai ki ye loka vyApti dravya hai / yadyapi inameM bhI dravya kA ' guNaparyayavadddravyam' yaha lakSaNa hai ataH anantAnanta agurulaghu guNoM kI hAni vRddhirUpa paryAya pariNamana anya dravyoM kI taraha ina donoM meM bhI pAyA jAtA hai tathApi inakA dRSTi meM AnevAlA kArya nimna prakAra hai / jIva pudgala kriyAvAn dravya hai / ye kriyA ( deza se dezAntaragamana) karate haiM isa gamana kriyA kA mAdhyama machalI ke gamana meM jala kI taraha dharmadravya hai / tathA gamana karake punaH rukane kI kriyA kA mAdhyama adharma dravya hai / isa taraha ina donoM dravyoM kI upayogitA calane aura rukane meM sahAyatA denA hai / yahAM sahAyatA kA artha preraNA nahIM hai / kintu ye donoM udAsIna kAraNa haiM / calanA aura rukanA padArtha apanI yogyatA para svataMtratA se karate haiM, parantu unakI ukta kriyAeM ina dravyoM kI mAdhyama banAe binA nahIM hotI / jaise vRddha puruSoM ko lakaDI calAtI nahIM hai para usake binA vaha cala nahIM pAtA / lAThI kA avalaMba karake bhI calanA use svayaM paDatA hai jo usakI yogyatA para nirbhara hai / dharma dravya adharma dravya ke itane hI kArya dekhane meM Ate hai aisI bAta nahIM hai kintu samasta pudgala dravyoMke vividha AkAra tathA jIvake saMsthAna banane meM dharma adharma dravya kI upayogitA dekhI jAtI hai / yadi Apa kisI bindu ( 0 ) se Age baDheMge to dharma dravya kI sahAyatAse aura vaha bindu banAnevAlI kalama kI kriyA jo dharma dravya ke AdhAra para hogI rekhA bana jAyagI / isa kriyA meM Apa prAraMbha meM bindu aura aMta meM bindu madhya meM rekhA dekhate hai / prathama bindu se kalama ne kriyA kI aura rekhA bananA prAraMbha huA aura adharma dravya ko avalaMbana lekara kalama meM rukane kI kriyA kI ki vahA~ 2 bindupara rekhA ruka gaI / isa taraha dharma dravya ke AdhAra para kalama kI gati aura adharma dravya ke AdhAra para usa gatikA rukanA huA phalataH AdyantavAna rekhA bana gaI / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha yaha rekhA Age trikoNa catuSkoNa Adi vividha AkAra rUpa rekhAoM ke mAdhyama se bana jA sakatI hai| phalataH sabhI AkAroM kA mAdhyama gatisthiti hai aura gatisthiti kA mAdhyama dharma aura adharma dravya hai| niSkarSa yaha sAmane AgayA ki kisI prakAra kA AkAra kRtrima ho, yA akRtrima ho| pudgala paramANuoM skandhoM, yA AtmapradezoM se kriyA rUpa hone tathA yathA sthAna kriyA rukane rUpa pariNamanase banate hai ataH siddha hai ki saMsArake samasta prakAra ke AkAra prakAra yA nara-nArakAdi paryAya rUpa jIva pradezoM kA pariNamana binA dharma adharma dravya ke nahIM bnaa| jinakA itanA vizAla kArya jagata ke sAmane ho aura koI ajJAnI isake bAda bhI una dravyoM kI sattA ko na mAne to yaha usakA ajJAna bhAva hI kahA jAyagA / loka aloka kA vinAza siddha jIvoM kI lokAgra meM sthiti ina dravyoM ke AdhAra para hai / ye donoM dravya svayaM kriyAvAn nahIM hai phira bhI gamana karane va rukane meM inakI sahAyatA hai| phalataH ye udAsIna kAraNa hai| AkAza dravya yadyapi yaha bhI rUpa-rasa-gandha-sparza rahita hai, amUrta hai, eka hai para ananta pradezI dravya hai / yaha bhI anaMtAnaMta agurulaghu guNoM kI hAni-vRddhi se pariNamanazIla dravya hai / samasta dravyoM kA avagAhana isI dravya meM hai jahA~taka jitane AkAza meM jIvAdi pA~ca dravya pAe jAte haiM vaha lokAkAza aura jahA~ mAtra AkAza hai vaha alokAkAza kahalAtA hai| ye pA~ca dravya apanA jaise astitva rakhate hai usI prakAra ye bahu pradezI hai isIlie unheM 'astikAya' zabda dvArA bodhita karate haiM / jahA~ asti zabda astitva kA bodhaka hai vahA~ sabhI zabda kAya (zarIra) kI taraha 'bahu-pradezitva' kA prarUpaka hai| jIva dravya eka cetana dravya hai| zeSa cAra acetana haiN| pudgala dravya mAtra mUrtika hai zeSa cAra amUrtika haiM / pudgala rUpI hai / jIva arUpI bhI hai apane svabhAva se para sakarma dazA meM kathaMcit rUpI bhI kahA jAtA hai| kAla dravya ina pAMca astikAyoM ke sivA eka kAla dravya hai| yaha bhI amUrtika, arUpI, acetana hai tathApi yaha eka pradezI dravya hai / aise eka eka pradeza meM sthita kAlANU lokAkAzapradeza pramANa asaMkhya hai| kAladravyoMkA pariNamaname sabhI dravyoM ke pariNamana meM vyavahAra nimitta hai| pratyeka padArtha kA pariNamana cAhe gatyAgatyAtmaka ho yA anya prakAra ho samaya kI sahAyatA ke binA ho nahIM sakatA yahI kAla dravya ke astitva kA pramANa hai| kAladravya astitva rUpa hokara bhI kAya rUpa (bahu pradezI) nahIM hai kiMtu eka pradezI asaMkhya dravya hai isIse isakI gaNanA astikAya meM nahIM kI gii| | Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAstikAya samayasAra 21 isa taraha SaD dravya aura paMcAstikAya kI prarUpaNA bhagavAn kundakunda ne paMcAstikAya meM kI hai| uddeza yaha hai kI saMsAra kI yathArtha sthiti ko samajha kara sacetana jIva dravya inase rAga dveSa chor3akara nijasvarUpa kI maryAdA meM rahe to saMsAra ke samasta duHkhoM se chuTa sakatA hai / ise duHkhase chur3Ane aura rAga dveSase chur3Ane ko AcArya ne jIva aura pudgala se-parasAra nimittase utpanna avasthA vizeSa se saptatatva yA nava padArthoMkA rUpa varNana kiyA hai, ina sapta tatvoM va nava-padArthoM kI svIkAratA yA zraddhAna ko samyagdarzana kahA hai| inake jJAnako samyagjJAna tathA Atma ramaNa ko cAritra kahA hai| aura yahI samyagdarzana sAta cAritra mokSa ke mArga ke hai arthAta saMsAra ke samasta duHkhoM se chuTane ke upAya hai| graMthakAra ne ukta uddeza ko sAmane rakhakara hI samasta graMtha 172 gAthAoM meM racA hai / jo tattvajJAna kI prApti ke lie tathA mokSamArga kI prApti ke lie atyanta upayogI hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samayasAra paM. dhanyakumAra gaMgAsA bhore, bI. e., elael. bI. jaina sAhitya aura jaina saMskRti ke Upara AcArya kundakunda kI mudrA TaMkotkIrNa aMkita hai| 'samayasAra' yaha kundakunda sAhitya meM ziroratna kI taraha kAMtisaMpanna graMtharatna hai| vaha adhyAtma sAhitya kA Adisrota hai aura sampUrNa jaina sAhitya ke lie mAnadaNDa bhI hai| 'AtmA kA zuddhasvarUpa' yaha paMcAstikAya, samayasAra, pravacanasAra aura samayasAra sAra-trayIkA to lakSyabindu hai hI kintu samayasAra kA vaha kendra bindu hai| vahI samayasAra kA ekamAtra pratipAdya viSaya hai| graMtha kI gAthAe~ 435 haiM jinapara AcArya amRtacaMdra kI vikhyAta AtmakhyAti tathA AcArya jayasena kI tAtparyavRtti nAma kI TIkAe~ hai / 'samaya' kA vyutpatyartha jo ekasAtha (yugapat ) apane guNaparyAyoMko prApta hotA hai aura jAnatA hai aisA 'AtmA' hotA hai| Atmatattva apane kAlika caitanya svabhAva kI apekSA se ekarUpa ataeva sarvAGgasundara honepara bhI AtmA apane hI prajJA ke aparAdha ke kAraNa isa dhruva caitanyasvabhAva ko bhUlA huA hai aura parasApekSa naimittika bhAvoM meM-ahaMkAra, mamakAra meM tathA rAgadvaSa mohAdi vibhAvoM meM tanmayatA ko prApta hai| yaha bandha kathA AtmA kI ekarUpatA ke lie susaMvAdI nahIM hai, pUrNarUpeNa visaMvAdI hai| phira bhI yaha bandhakathA sampUrNa jIvoM ko paricayaprApta hai aura anubhavagamya hai| kevala alpajJa aura ajJAnI hI isa se prabhAvita rahe haiM aisA nahIM kintu apane ko RSImaharSI mAnanevAle bhI burI taraha se prabhAvita rahe hai| dharma tattva ke nAmapara isI vRttikA paripoSaNa bhI huA hai| svayaM AtmajJAnI na hone ke kAraNa aura AtmajJa-tattvajJa santoM kI upAsanA na karane ke kAraNa AtmA kI ekatA kA yaha ananyasAdhAraNa vaibhava isa jIva ke lie jaise azrutapUrva rahA vaise hI aparicita evaM ananubhata hI rahA / antaraMgameM vidyamAna kisI na kisI sUkSma moha bhAva se andha hone ke kAraNa yaha jIvAtmA isa sundaratA kA darzana nahIM kara paayaa| AtmA ke svataMtratA dharma kI pratIti vaha kara nahIM paayaa| kevala sthUla pAparUpa azubha pravRtti se nivRtta hone mAtra se kRtakRtyatA kI bhAvanAoM meM burI taraha pha~sa jAne se dharmabhAvoM ke sahacArI zubhabhAvasvarUpa bAhya pravRttiyoM ke cakra se svayaM ko vimukta nahIM kara pAye / isIlie vaha AtmA kI vaibhavazAlI ekatA kI anubhUti se kosoM dUra hI rahA / vizva meM vidyamAna padArthoM meM vyApta hokara bhI apanI pRthak sattA se bhinna AtmA ke ekatva kI anubhUti karAnA yahI isa granthaprarUpaNA kA ekamAtra uddeza hai| zabda zakti kI apanI maryAdA hai| varNya 22 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samayasAra 23 viSaya kA hArda samajhanA asaMbhava hai / isIlie svayaM AcArya ne grantha meM varNita prameya ke svIkAra karane ke - pUrva svAnubhava pramANa ke dvArA parIkSA karane ke lie vizvAsapUrvaka kahA hai ki svAnubhavapratyakSena parIkSya pramANIkartavyam / isa ekarUpa zuddha AtmA kA svarUpa granthakArane gAthA 6 meM kahA hai / vi hodi appamatto Na pamatto jANago du jo bhAvo / evaM bhaNatI suddhaM jo NAo so u so ceva // 6 // yaha isa grantha kI prANabhUta gAthA hai / yaha jIvAtmA anAdi bandha paryAya kI apekSA se saMsAra kI nAnA avasthAoM meM vividha puNya pApamaya zubhAzubha bhAvoM se pariNata hotA hai phira bhI vaha dhruva-jJAyaka bhAva svabhAva kI apekSA se una puNyapAparUpa bhAvoM se pariNata na hokara ekarUpa hI hai / isa prakAra yaha dhruvajJAyaka svabhAva sampUrNa paradravya, parabhAva aura parasApekSa vikArI bhAvoM se bhinnasvarUpeNa anubhava meM AtA huA jisa samaya yaha jIva apanI zraddhA, jJAna aura cAritra ke lie Azraya banatA hai usa samaya vaha upAsyamAna AtmA 'zuddha' kahA jAtA hai / kicaDa se kardama se saMyukta honepara bhI jala apane svabhAva se nirmala hI hai isI taraha apanI paryAya meM azuddhatA hote hue bhI jIva kA apanA trikAlIjJAyaka dhruvasvabhAva vidyamAna hotA hI hai / jahA~ sthUladRSTi ajJAnI ko usakI malInatA kA aura saMyoga mAtra kA pratibhAsa hotA hai, vahA~para svabhAva kA lakSya karane vAle vivekI jJAnI ko asaMyogI zuddha svabhAva kA anubhava hotA hai, sAkSAta anubhUtI hotI hai, yahI kAraNa hai ki ajJAnI kI jIvanI paryAyoM meM sImita hotI hai, usakA zraddhA - jJAna - cAritrarUpa jIvana- pravAha kSaNika vikAroM kI sImA meM hI pravAhita hotA rahatA hai / vikAroM se vaha sadAhI tanmayatA ko prApta hotA hai / aura jJAnI kI dRSTi vyApaka hotI hai paryAyoM meM sImita nahIM hotI / vikAroM ko barAbara jAnatA huA, apane traikAlika dhruvasvabhAva kA avalaMbana karatA huA usI ko apanI zraddhA - jJAna - cAritra kA AdhAra banAtA huA tanmayatA ko prApta hotA hai / yahI zuddha AtmA kI upAsanA hai / yaha AtmA usa samaya jJeyAkAra ke nimitta se jJAyaka kahA jAtA hai phira bhI vaha jJeyoM ke kAraNa na jJAyaka hai aura na jJeyoM ke kAraNa malina hI hai / usa samaya jJAyaka rUpa meM anubhava meM AyA huA vaha bhAva to vaha hI hai / aisA jo kahA gayA hai vahAM vaha apane nijI sampUrNa guNoM ke pratinidhitva rUpa meM svIkRta hai / mokSasAdhanabhUta jJAyakasvabhAva sampUrNa vikAra aura vikAroM ke lie hetubhUta karmoM se rahita atyaMta svAbhAvika zuddha ekarUpa apanI nijI avasthA kI prAptI yahI jIva mAtra kA aMtima dhyeya hai, vahI sukha nidhAna hai, vahI paramAtma pada hai, use hI mokSa kahate hai / usake prApti kA upAya ( avalaMbanabhUta - padArtha - vastu) kaunasA hai ? isa mUlabhUta samasyA ko AcArya kundakunda ne isa graMtha ke yadyapi anya siddhajIva yaha dRSTAMta ke rUpa meM pratibimba ke rUpa meM hai bhinna vastusvarUpa siddha mAdhyama se ThIka ThIka sulajhAyA hai / phira bhI unakI sattA svataMtra hone se Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha bhagavAn siddhi ke sAdhana kaise ho sakeMge ? svayaM apanA AtmA hI sAdhanarUpa ho sakatA hai| yaha Atmavastu guNaparyAyarUpa hai aura vartamAna meM karma saMyoga meM azuddhatA hai, paryAya meM zuddhatA avidyamAna hai, isalie mokSake sAdhana ke rUpase vahAM zuddhaparyAya kA Azraya asaMbhava hai| paryAya me jo azuddhatA vidyamAna hai usakA avalamba bhI azuddhatA kA hI janaka hogaa| zuddha sAdhya kA janaka nahIM ho sktaa| sAdhana aisA ho jo svayaM AtmasvarUpa ho-apane meM vidyamAna ho aura svayaM zuddha ho / jJAnI aMtarmukha dRSTIse AtmasvabhAva kI ora jaba dRSTi sthira karatA hai usa samaya use vartamAna saMyogI azuddha paryAya meM bhI sahaja, svabhAvasiddha, zuddha dhruva jJAyaka svabhAva dRSTigocara hotA hai / usIkA sAdhanasvarUpa se svIkAra karanA, avalaMba karanA usI kA zraddhAjJAna aura cAritrarUpa jIvana ke lie Azraya lenA yahI ekamAtra mukti kA yathArtha mArga hai| isa sUkSma viSaya kA kramabaddha rUpase sAMgopAMga varNana AcArya kuMdakuMda ne isa graMtha meM kiyA hai| jo viSayakA samartha AviSkAraka siddha huA hai| zuddhabhAvagrAhI nizcayadRSTI (nizcayanaya) isa lokottara graMtha meM laukika vyavahAradRSTi sAdhyasiddhi ke lie gauNa evaM aprayojanabhUta hone se usakA adhikAra nahIM aura ekamAtra dhruvajJAyaka svabhAva ko grahaNa karane meM samartha tathA prayojanabhUta hone se nizcayanaya hI mukhya hai / yatratatra isI zuddhanaya dRSTi kA, paramabhAvagrAhI nizcayanaya kA adhikAra hai, kyoMki 'bhUyatthamassido khalu sammA iThThI havaI jiivo|' bhUtArthakA Azraya karanevAlA jIva samyagdRSTi hotA hai / isa zuddhanaya kA svarUpa AcArya kuMdakuMda ne svayaM 14 ve gAthA meM kahA hai jo passadi appANaM abaddhapuTuM aNaNNayaM niydN| avisesa masaMjutaM taM suddhaNayaM viyANIhi // 14 // jo AtmA ko abaddhaspRSTa, ananya (ekarUpa), niyata, avizeSa, asaMyukta rUpase dekhatA hai use zuddhanaya jaano| anAdi bandhaparyAya kI apekSA se anAdi kAla se karmoM se baddhaspRSTa, naranArakAdi nAnAkSaNika paryAyoM meM anekarUpa guNoM kI taratamatA ke kAraNa aniyata, apane anaMta guNoM ke kAraNa vizeSarUpa, aura karmanimittaka rAgAdi vikAra bhAvoM se saMyukta dRSTigocara hotA hai| ina pAMcahI prakAroM meM AtmA kI ekatA aura zuddhatA kA apalApa hotA hai / do atyaMta bhinna vastuoM meM sambandha kA parijJAna karAnevAlA vyavahAra -- yA vyavahAranaya vastu tattva ko sparza karane meM atyaMta asamartha hone se mokSamArga meM zreyomArga meM use aprayojanabhUta hI kahA aura vaha ThIka hI hai| Agama graMthoM meM saMyogamAtra kA yA nimittamAtra kA yathAsthAna parijJAna karAne mAtrake uddeza se usakA yatratatra nirdeza kiyA gayA hai| usakI pradhAnatA se graMthoMkI nirmitI huI hai kintu uparyukta vividhatA yaha vyavahAranaya paryAyArthika naya yA bhedapradhAna dravyArthika naya kA (dravyArthikarUpa vyavahAra naya) viSaya rahA hai, guNabheda aura paryAyabhedapUrvaka vastu tattvakA vizleSaNa karake usakA jJAna mAtra karAne ke liye ina nayoM kI pravRti hotI hai isalie zuddhanaya kI dRSTi meM ve saba vyavahAra hI hai aura ye zuddha AtmA kI Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samayasAra 25 anubhUti meM sAdhaka na hone se heya hai| vastutattvakA jAnanA (Atmatattva) alaga bAta hai aura usakA anubhava karanA yaha aura bAta hai| Atmatattva ke jJAna aura nirNaya ke lie prAthamika bhUmikA meM avalaMbanabhUta prastuta bhedadRSTi yA vyavahAradRSTi ekasvarUpa suMdara AtmA kI samAdhi meM - AtmAnubhUti meM bAdhakahI hotI hai / jAnane ke lie mAtra vaha prayojanabhUta hai| AtmAnubhUti meM to abheda pradhAna zuddhanaya sAdhakatama hotA hai| aura AtmAnubhUti zuddhanayarUpa pariNAma hai| yaha graMtha anubhava pradhAna hone se usI nizcayadRSTi kA sarvatra dhArApravAhI rUpa se avalaMba honA yaha svAbhAvika hai aura pratijJAnusAra viSayAviSkAra ke lie anurUpa hI hai| graMtha anubhavapradhAna hone se zuddhanayakA hI adhikAra hai aura use AcAryazrI ne acchI taraha se AkharI taka nibhAyA hai| samayasAra kI prathama bAraha gAthAeM piThikA baMdha svarUpa haiN| unameM graMtha kA prayojana, pratipAdya viSaya (zuddha AtmA kA svarUpa) pratipAdana dRSTikoNa inakA digdarzana hai, prasaMgase Avazyaka vyavahAra naya aura nizcayanaya kA svarUpa unake viSaya, unakA paraspara sAmaJjasya, unakI heyopAdeyatA, apanI-apanI maryAdA Adi mUla viSayoM kA kathana hai / siddhAMta graMthoM meM guNasthAna, mArgaNAsthAna, jIvasamAsa Adi karmasaMyukta jIvakI dazAoM kA varNana AyA hai tathA muni va zrAvakoM ke AcAroM kA caraNAnuyoga saMbaMdhI graMthoM meM suvyavasthita varNana AyA hai| isakA prayojana padArthoM kA unake bhedarUpa guNaparyAyoM kA tathA unake parikaroM kA jJAna karavAnA tathA aMtaraMga vizuddhatA ke sAtha honevAlI yathAsthAna bAhya pravRttiyAM kisa prakAra hotI hai isakA parijJAna karavAnA mAtra hai| isa nirUpaNa meM vyavahAra kathana kI mukhyatA hai / aura usakA prastuta samayasAra graMtha meM nirUpita zuddha Atma tattva ke nirupaNA ke sAtha koI visaMvAda nahIM hai| kiMtu usakI mukhyatA nahIM / / samayasAra meM prANabhUta yathArtha mokSamArga kI hI vizada pratipAdanA hai yaha dRSTi meM AnA Avazyaka hai / yadA kadA ziSya ko paraspara virodha kI saMbhAvanA kA vikalpa AtA hai vahAM vyavahAra pakSa ko pUrvapakSa ke rUpa meM rakkhA hai, aura vaha nizcaya mokSamArga meM upAdeya nahIM yaha spaSTa kiyA hai / tathA usakI apanI maryAdA bhI batalAI hai / paraMtu AtmA ke ekatva kI anubhUti kI paramasamAdhi kI dazA yaha ina sAre vikalpoM ke atIta hai yaha suspaSTa ho gayA hai| isa ekatva-vibhakta AtmA ko lakSya banAe~ binA mokSa kI kathA to dUra paraMtu mokSamArga kI prathama zreNirUpa samyagdarzana bhI azakya hai| isIlie gAthA 13 meM zuddha' naya ke dvArA jAne gaye jIva-ajIva Asrava-baMdha-puNya-pApa-saMvara-nirjarA aura mokSa ye tattva hI samyagdarzana hai aisA kahA hai| usI meM zuddha naya dvArA prativarNita zuddha Atma tattva kI pratipatti-pratIti jJAnI ko hotI hai vahI samyagdarzana hai / isa prakAra spaSTa spaSTa rUpa se pratijJA ko rUpa meM AcAryoM kA kathana prastuta hai| 1. bhayattheNAbhigadA jIvA jIvA ya puNNapAvAya / AsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya samattaM / / 13 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 A. zAMtisAgara janmazatAdvi smRtigraMtha zuddha naya se jIvAdi nava tattvoMkA vizleSaNa karane se zuddha AtmA kI pratIti hotI hai aura vahI samyagdarzana hai yaha kathana kA sAra hai| graMthakA viSayavinyAsa aura vistAra AtmA aura karmokI anAdi baMdha paryAya ke lakSya se nava padArthoM kI bhedarUpa pratIti hotI hai| tattvoMkA vizleSaNa aura jAnane kI sImAtaka prayojana bhUta hote hue bhI abheda svabhAva kA lakSya honepara ina bhedarUpa navatattvoM kI pratIti nahIM hotI, unameM eka zuddha Atma tattva kI pratIti dhArA pravAhI rUpa se hotI hai| yahI navatattvoM kI 'jAnane' kI prakriyA mokSamArga meM kAryakArI hai| isa zuddhanaya ko navatattvoM kA varNana aura AviSkAra isa graMthakA hArda aura vistAra hai / isI Azaya ko lekara mUla graMtha meM samaya prAbhRta meM 1 jIvAjIvAdhikAra, 2 kartA karma adhikAra, 3 puNya pApAdhikAra, 4 AsravAdhikAra, 5 saMvarAdhikAra, 6 nirjarAdhikAra, 7 baMdhAdhikAra, 8 mokSAdhikAra aura 9 sarva vizuddha jJAnAdhikAra isa prakAra nava adhikAra prakaraNoMkA vibhAjana huA hai| saMsAra aura mokSa ke kAraNoM kA vicAra karane ke lie prastuta AcArya ne jIva ajIva svarUpanirUpaNA ke anaMtara paraspara donoM ke bandha ke kAraNoM kA, kAryakAraNoM kA kartAkarma sambandha kA jJAna atyAvazyaka hone se jIvAjIvAdhikAra ke anaMtara kartAkarmAdhikAra kI racanA alaukika rUpa meM kii| aura aMta meM navatattvoM meM aMtarvyApta ekatArUpa sarva vizuddha jJAna kA Azaya vizuddhi ke hetu vizeSa varNana kiyA gayA jo kramaprApta hI hai| adhyAtma jJAna ke talasparzI vettA aura bhASAprabhu vidvAna AcArya amRtacandra ne apane marmasparzI sarvAGgasundara svanAmadhanyA 'AtmakhyAti ' TIkA meM isI grantha ko bAraha adhyAyoM meM rakhA / unheM isa viSaya ko nATya ke rUpa meM prastuta karanA abhipreta hai / vizva ke raMgamaMcapara navatattvoM kA svAGga nRtya batalAnA thA isalie prathama bhAga ko pUrva raMga ke rUpa meM prastuta kiyaa| aura aMtima pariziSTa ke rUpa meM zuddhanaya kA nirUpaNa jo grantha meM AyA hai usameM anekAnta kA digdarzana karAyA aura upAya-upeya bhAva kA bhI digdarzana karAyA isa prakAra bAraha adhyAya hote hai| parama zAMtarasa ke pArzvabhUmIpara navatattvoM ke nATya meM alaukika svarUpa meM navarasoM kA jo apUrva AviSkAra dikhAI detA hai vaha kahIMpara anyatra dekhane meM na Ane se apUrva aura alaukika hai| isa TIkA meM tattvajJAna aura kAvya kI hada mAnoM eka hogaI isa taraha samasamA saMyoga aura pUrNa sumela hai| AcArya kundakunda ko abhipreta zuddha Atmatattva kA sUkSma svarUpadarzana AcArya-amRtacandra ne apanI arthavAhI aura sAlaMkAra tathA arthagarimA se jharatI huI prauDha bhASA prayogoM se sAkSAt karAne meM koI kasara nahIM rkkhii| bhASAne artha kA anudhAvana pUrNa prAmANikatA se kiyA hai| yadi yaha kahA jAya ki, yahA~para amUrta zuddhAtmarUpa parabrahma sAkAra ho gayA aura zabdabrahma saceta hogayA to koI atyukti nahIM hogii| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samayasAra 27 AcArya kundakunda deva ke bhAvamaya ratna ke lie amRtacandra kI bhASA mAnoM yathArtha meM sundara suvarNa kA anupama jaDAva banA hai| adbhuta bhAvanAtmaka ekatA ke sajIva sauMdarya ke lie kyA kahA jAya vahA~ to AtmapUjaka bhASAdevI svayaM pUjya aura zreSTha bana gaI hai| AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA racanA kI apekSA sarala hai, subodha hai aura marma ko yathAsthAna spaSTa karane meM vaha bhI samartha huI hai / ina adhikAroM kA viSaya paricaya jIvAdhikAra AmA kA anAdi-anaMta, nityodyotarUpa sahaja jJAyakabhAva yaha usakA svabhAva hai| svabhAva kA sAkSAt lAbha samyagdarzanajJAna-cAritrarUpa ratnatrayadvArA yA abheda rUpa se vicArA jAya to AtmA ke samAdhi dvArA hI saMbhAvya hai| dravya aura paryAya rUpa se sarva prakAra zuddha AtmA sAdhya hai| aura dravyarUpa se zuddha AtmA hI (trikAlI jJAyakabhAva ) avalaMba, Azraya kAraNa hai, usake Azraya se ratnatraya kA vikAsa yaha sAdhyAsiddhi kA ekameva mArga hotA hai| sArAMza, cAhe vyavahAra se kaho yA nizcaya se kaho apanA AtmAhI upAsya siddha hotA hai| yadyapi AtmA svayaM svabhAva se jJAnavAna hai usakA kabhI nAza nahIM hotA / ajJAnI jIva ne rAga kI cakkara meM par3akara Aja taka jJAna kI upAsanA nahIM kii| deha aura AtmA meM ekatA kI kalpanA karate hue rAgadveSoM kI aura anyAnya vikalpoM kI hI pUjA kii| padArthoM ko jAnate samaya jJayoM ke viSaya meM to AdarabhAva pragaTa kiyA kintu dekhanahAra aura jAnanahAra AtmA ko bhUla hI gayA-usakA yathArya rUpeNa samAdara nahIM kiyA / jJAnasvabhAvI AtmA AtmA ke svabhAva ko nahIM jAna pAyA, deha aura vikAroM kI pUjA karatA rhaa| deha ke sannikaTa hokara use 'para' ke rUpa meM jAnanA isameM vAstava meM AtmA ke Atmatva kI pUrI surakSA hai / isI Azayako, arihaMta bhagavAna kI stuti dehaguNa stavana se nahIM kintu bhagavAna ke guNastavana karane se hI saMbhava hai yaha spaSTa kiyA hai / ajIvAdhikAra ajJAnI kI mAnyatA jIva kI taraha ajIva ke viSaya bhI viparIta hotI hai| vaha karma, nokarma, karmaphala, karmodaya nimittaka sukha-duHkha rAgAdi vikAra tathA saMyoga aura saMyogasApekSa vikAroM ko AtmA ke svarUpa ke rUpa meM svIkAra karanA hai| nitya paryAya dRSTi bane rahane ke kAraNa naimittika avasthAoM se pare zuddha Atmatattva saMbhava hai aisA vikalpa hI use AtA nhiiN| paraMtu inameM se deha-karmAdikoM kI pudgalamayatA suspaSTa hI hai| rahA rAgAdi bhAvarUpa adhyavasAnAdi vikalpa ve kSaNika hone ke kAraNa unakI vyApti AtmA ke sAtha ghaTita nahIM hotI apitu pudgalamaya karmodaya ke sAthahI hotI hai aura nirmala AtmAnubhUti meM ve upalabdha nahIM hote isalie ye varNAdi aura rAgAdi bhAva jIva se bhinna aura paugalika hai| ve cetanA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vikArarUpa se yadyapi anya AgamagraMthoM meM jIva ke kahe gaye hai phira bhI vaha saMpUrNa kathana vyavahAra kathana hai / prayojana vaza usakA yathAsthAna kathana krama prApta hotA hai / kyoM ki vikAroM meM race hue jIvoM ko vikAroM ke sAthahI sAtha dhArApravAhI rUpa se vidyamAna pAriNAmika bhAvarUpa jJAyaka bhAva kA paricaya vyavahAraka avalaMba se unake dvArA hI hotA hai, tattva dRSTI se AtmA to jJAyaka mAtra hI hai / samayasAra meM 'jJAna' yaha ananta guNoM kA pratinidhI rUpa se kahA jAtA hai / vyavahAra graMtha meM guNasthAna, mArgaNA sthAna AdikoM ko jIvoM ke kahA hai; unheM hI adhyAtma zAstroM meM pudgalamaya kahA hai aura usake lie kAraNa zuddhAtmAnubhUti se ve bhinna hai aisA kahA hai / 2. jisa prakAra jJAnAdi guNoM ke sAtha jIva kA nitya tAdAtmya saMbaMdha hai usa prakAra vikAra bhAvoM ke sAtha nahIM hai / 3. nAma karmAdikoM ke kSaNika udayAdi ke sAtha unakA avinAbhAva hotA hai na ki anAdi anaMta jIvasvabhAva ke sAtha / inhIM hetuoM se unheM ve jIva ke kSaNika pariNAma hote hue bhI ' para ' evaM heya rUpa se svIkAra kiyA gyaa| zuddha naya kI dRSTi meM eka zuddha caitanya bhAva mAtra jIva rUpa se svIkRta hone se ve sarvabhAva anubhUtI se pare hai / isa taraha jIva ajIva tattva kI pratIti hone se zuddha AtmalAbha hotA hai / kartA karma-adhikAra ajJAnI aura jJAnI ke kartAkarma buddhi meM bhI vizeSa antara hotA hI hai / ajJAnI svayaM ko karma kA, karmasApekSa pariNAmoM kA krodhAdikoM kA, sukha-duHkhAdi bhAvoM kA aura zarirAdi nokarma kA bhI kartA mAnatA hai yaha mAnyatA hI saMsAra paribhramaNa kA mUla hai| jJAna se hI ajJAnamUlaka kartRkarma buddhi kA vinAza saMbhava hai / jise AtmA aura rAgadveSamohAdi bhAva ina meM bhedavijJAna huA hai ve hI vAstava meM jJAnI haiM / samayasAra gAthA 75 meM kahA hI hai kammassa hi pariNAmaM Nokammasya taheya pariNAmaM / Na kareI etha nAdA jo jANAdi so havadi NANI // 75 // rAgAdi pariNAma aura zarirAdi nokarma pariNAmo ko jIva karatA nahIM, isa prakAra jo jAnanA hai vaha jJAnI hai / vAstava meM AtmA jJAnasvabhAvI hotA huA apane caitanya pariNAmoM kA jJAna pariNAmoM kA hI kartA hai, kyoMki vastu kA svabhAva aisA hI hai / pratyeka vastu dravya-guNa paryAyAtmaka hai / aura dravya apane guNaparyAyoM meM vyApta hokara hI rahatA hai / dravyahi pratisamaya svayaM apane apane paryAyarUpa se pariNata hotA hai, isaliye dravyArthika naya se pratyeka dravya apane apane paryAya kA kartA hai, paryAyArthika nayase pUrvaparyAyaviziSTa dravya upAdAna kAraNa hotA hai jabaki vartamAna paryAyaviziSTa yogyatA ko prApta dravya 'kartA' kahA jAtA hai aura vahI pariNAma usakA 'karma' hotA hai / jIva svayaM caitanyamaya vastu hai usake saMpUrNa pariNAma caitanyamaya hote hai / nizcaya se jIva apane caitanya pariNAmoM kA kartA hotA hai aura ve pariNAma jIva ke karma hote hai / 1 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samayasAra nizcaya se upayoga meM krodhAdi nahIM pAye jAte yadi svabhAva kA lakSya chUTa jAtA hai aura baMdha paryAya kA bhAna hotA hai to krodhAdi vikAra utpanna hote hai| isalie ajJAna avasthA meM kadAcit vaha apane cetanAbhAsAtmaka krodhAdikoM kA kartA kahA jAtA hai| jisa samaya jIva krodha pariNAma rUpa meM pariNAmatA hai usa samaya bAhya meM sthita kArmaNavargaNA svayaM karmarUpa bana jAtI hai| pudgala hI unakA kartA hai| AtmA una karmanokarmarUpa bhAvoM kA kartA nahIM hai| jaba kI jIva dravya pudgala dravyarUpa se kabhI pariNata nahIM hotA hai to vaha jIva dravya una dravyoM kA kartA kaisA hogA ? yadi apane ko karmanokarmarUpa pudgala dravyoM kA kartA mAne to una do dravyoM ko eka mAnane kI Apatti AyegI jo iSTa nahIM hai isalie AtmA ajJAna avasthA meM yadyapi krodhAdi bhAvoM kA kartA hai phira bhI karmanokarmoM kA kartA hohI nahIM sktaa| ekahI dravya kartA banakara do dravyoM ke pariNAmoM ko (karmoM ko) kare to eka dravya do dravyoMkI kriyA karatA hai aisA mAnanA par3egA yaha kathana vastusvabhAva ke viruddha hai aura vastu svAtaMtrya kI ghoSaNA karanevAle jinamata se bhI viruddha hai| kisI do dravyoMmeM se ekadravya anya dravya ke pariNAmoM kA svataMtra rUpa se to kartA hai hI nahIM paraMtu nimitta rUpase bhI vaha kartA nahIM bana pAtA, kyoM ki dravya trikAlI evaM nitya hotA hai isalie use nityakartatA prApta hogI jo pratyakSa viruddha hai| jaise AtmA paudgalika karmanokarmarUpa pariNAmoM kA nimittarUpase bhI kartA siddha nahIM hotA / kyoMki AtmA nitya hai isalie karmanokarmoM kA baMdha nitya hotA hI rhegaa| saMsAra samApti kabhI saMbhavahI nahIM hogI / isalie tattva yaha hogA ki, ajJAna avasthA meM saMbhavanIya krodhAdi jIva pariNAma aura pudgaloM ke karmanokarmarUpa pariNAma ina donoM meM samakAla hai, donoM meM bAhyataH vyApti bhI hai ataH paraspara anukUlatA ke kAraNa nimittanaimittika saMbaMdha kA vyavahAra hotA hai| paraMtu do dravyoM meM vaha vyavahAra kadApi saMbhava nhiiN| saMkSepa meM yaha siddha hotA hai ki nizcaya se jJAnI jJAnabhAvoM kA aura ajJAnI apane bhAvoM kA hI kartA hai aura usa samaya paudgalika karmanokarma svayaM saMcaya ko prApta hone para ajJAnI una karmoM kA kevala upacAra se kartA kahA jAtA hai| .. vastu kI apanI apanI maryAdA hai| pratyeka vastu svabhAva se pariNamanazIla hai apane pariNAmoM se tanmaya hai isalie vaha apane pariNAmoM kA kartA hai; AtmA bhI apanI pariNamanazIlatA ke kAraNa apane pariNAmoM kA kartA hai isahI prakAra pudgala dravya bhI sahajarUpa se apane pariNAmoM kA kartA hai / do dravyoMkI anukUla pariNati honepara AtmA para ke lakSya se svayaM saMsArI hotA hai| paraspara kartRtva mAnane se vastu kI svataMtratA kA apalApa hotA hai| ajJAna avasthA meM jIva rAgAdi vibhAvoM ko AtmasvabhAvarUpa se svIkAra karatA hai isalie rAgAdikoM kA kartA hotA hai / usI samaya pudgala dravya bhI svayaM karmanokarma rUpase pariNamatA hai| una pudgalapariNAmoM kA kartA pudgala hI hai, na kI jIva / donoM meM samakAla hone se aura paraspara anukUla pariNamana hone se nimittanaimittikatA kA vyavahAra hotA hai| paraMtu jisa samaya nizcayanaya kA avalaMba kara yaha jIva rAgAdi vibhAvoM ko parasApekSa evaM 'para' rUpa se hI svIkRta karatA hai, svabhAva-sanmukha hotA hai usa samaya Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vaha apane caitanyamaya jJAnabhAva mAtra kA kartA hotA hai| unahI se tanmaya kA anubhavana hotA hai / jisako vaha 'para' jAne una bhAvoM ke sAtha tanmaya kaise hogA aura yahi tanmaya nahIM hotA hai to unakA kartA bhI kisa prakAra siddha hogA ? isa prakAra AsravabhAva aura AtmabhAvoM meM jaba bhedajJAna hotA hai usI kSaNa AtmA kI rAgAdi saMsArabhAvoM ke sAtha kartatvabuddhi naSTa hotI hai aura tannimittaka honevAlA karmabaMdha bhI nahIM hotA hai| bhAva yaha hai ki nizcaya se AtmA rAgAdiko kA kartA nahIM hai paryAyArthika nayase ajJAnI ajJAnabhAvoM kA aura jJAnI apane jJAnabhAvoM kA kartA hai| AtmA svabhAvataH jJAnI hone ke kAraNa zuddha naya se vaha apane caitanya pariNAmoM kA kartA hai| ___AgamagraMthoM meM yatratatra AtmA ko paudgalika krodhAdikarmoM kA aura udayApanna pudgalakarmoM ko jIvake krodhAdibhAvoM kA kartA kahA hai vaha kevala upacAra kathana hai| paraspara nimittanaimittikatA kA logoM ko bodha karAne mAtra ke lie vaha anAdirUDha vyavahAra darasAyA hai| jaise kuMbhakAra ko ghaTa kA kartA kahanA / vAstava meM miTTI hI kuMbharUpa se pariNata hotI hai isalie miTTI kuMbha kI kartA kahanA yaha nizcaya hai, usahI prakAra se jIva apane Atma pariNAmoM kA kartA svayaM siddha hotA hai / AtmA meM karmabaddha-spaSTa hai yaha vyavahAra pakSa hai aura karma AtmA meM baddha-spaSTa nahIM hai yaha nizcayanaya pakSa hai, donoM naya vikalpa rUpa hI hai| nizcayanaya kA vikalpa arthAt savikalpa nizcayanaya yaha svAbhAvika nirvikalpa anubhati kI apekSA se vyavahAra svarUpahI hai / isa lie donoM naya pakSoM ko (vyavahAra pakSa aura nizcayanaya ke vikalpa kA pakSa ) AcAryoM ne vinAvikalpa heya hI kahA hai| sarvajJa bhagavAna kI taraha jAnane yogya jJeya mAtra hai / anubhati meM AzrayaNIya nhiiN| vikalpAtmaka naya pakSa kA svIkAra yaha nirvikalpa anubhUtisvarUpa iSTa kI siddhi karane vAlA nahIM hai / vaha bhI rAgarUpa hone se anubhUti meM bAdhaka hai / nizcayanaya ke viSayabhUta zuddha AtmA ke sAtha upayoga se tanmaya hokara nirvikalpa honA yahI 'AtmakhyAti' hai| vahI nizcaya naya ke viSaya kA svIkAra hai| nizcayanaya kA grahaNa kahA jAtA hai| vahI zuddha naya kA grahaNa hai / prayojanabhUta bhI vahI hai / donoM naya pakSoM kA jJAtA mAtra banakara nizcayanaya viSayarUpa se sAkSAt pariNamana karanA yahI mokSamArga hai, yahI samyagdarzana hai| saMkSepa yaha hai kI rAgadveSasaMbaMdhI kartAkarmabuddhi yaha korA ajJAna hai, karmabaMdha kA nimitta hai, saMsAra kA nimitta hai aura kartA-karma-buddhi kA tyAga jJAnabhAva hai, karmakSaya kA nimitta hai ataeva upAdeya hai / puNyapApAdhikAra Agama graMthoM meM gRhastha dharma aura munidharma rUpa se jo nirUpaNa hai vahAM samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa vizuddhi ke sAtha sahacara rUpa se vidyamAna manda-kaSAya rUpa jo zubhopayoga hotA hai use vyavahAra se dharma kahA hai, kaSAya ke abhAvoM ke sAtha hone mAtra ke kAraNa dharma kA una meM upacAra caraNAnuyoga graMthoM meM kiyA gayA hai| (vItarAgatA-yathAsaMbhava kaSAya kA abhAva aura zubhopayoga ekatra pAye jAne meM virodha nahIM) isalie puNya dharma kA eka aMga kahA jAtA hai usa meM vyavahAra dRSTi kI balavattA hai / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samayasAra 31 hetu, svabhAva, anubhava, aura Azraya ye cAra kI apekSA se pApapuNya meM bheda hai aisA vyavahAravAdI kA pUrva pakSa hai / puNyapApa meM tIvra kaSAya aura manda kaSAya rUpa zubhAzubha bhAvoM meM sUkSma dRSTi se dekhA jAya to karmahetuka hone se pudgalasvabhAvI hone se, donoM kA vipAka pudgalamaya hone se aura donoM mAtra bandhamArgAzrita hone se ukta cAroM prakAra se abheda hI hai / ve donoM bhAva mokSa ke lie nizcaya se kAraNarUpa evaM dharmarUpa nahIM hai / puNyapApa se pare vItarAgabhAva hI dharma hai aura vaha mokSa ke lie kAraNa rUpa hai / manda kaSAya rUpa zubhapariNAmoM ko zuddhanaya dvArA niSedha karake heya batalAyA jAtA hai / isalie AtmA azaraNa nahIM bana jAtA, svayaM zuddha AtmA hI zuddha nayAvalambI ke lie pUrNa zaraNa hai / AtmA Azraya binA vrata -tapa ko bAlavrata aura bAlatapa kahA hai isameM bhI koI AcAryoM kA uddeza hai / savikalpa avasthA meM rAga kI bhUmikA meM unakA honA aura avazatA se rahanA yaha bAta dUsarI aura unheM upAdeya mAnakara zraddhA - jJAna - cAritra kA AdhAra - Azraya banAnA yaha bAta dUsarI hai / gAthAoM meM svayaM AcArya kundakunda lohazRMkhalA aura suvarNazRMkhalA kA dRSTAMta dekara ise suspaSTa karate hai yaha kathana upakSaNIya nahIM hai| samyagdRSTi, rAga vaha cAhe zubha yA azubha ho unheM bandhake kAraNa rUpa meM hi svIkAra karatA hai / dharma - dRSTi se haragija nahIM / karma naya kA ekAMta se avalamba karake mAtra zubhopayoga meM magna jIva mokSamArga se dUra hai vaise jJAnanaya kA ekAMta avalamba kara Atmammukha - AtmAvibhora na banakara jJAna vikalpoM meM hi magna pramAdazIla puruSArthahIna jIva bhI kaSAyamUrti hai, mokSamArga se dUra hI hai / paramArthataH vicArA jAya to eka jJAyakasvarUpa zuddha AtmA kA avalambapUrvaka zraddhA - jJAna - cAritra ko upAdeya mAnakara saMyogavaza savikalpa rAga kI bhUmikA meM buddhi se pravRtta jJAnI hI anubhUti meM puNyapApAtIta svarUpa magna dazA anubhava karate hue mukti prApta karate hai / AvAdhikAra 13 vI adhikAra gAthA meM sAta tattvoM kA yathArtha lakSaNa nizcita kiyA gayA hai / AsrAvya aura AsrAvaka athavA jIvavikAra aura vikAra - hetu ( karma ) donoM ko ' Asrava' saMjJA dI gayI hai, jIva anAdi- baddha hone se mithyAtva - avirati - kaSAya- yogarUpa dravya pratyaya use anAdi se vidyamAna hai / unhIM ke sadbhAvoM meM abhinava karmoM kA Asrava hotA hai / yahA~ para bhI pUrvabaddha karmoM ke udaya kSaNa meM honevAle rAgadveSa * moharUpa vibhAva-bhAva - AsravabhAva una kAraNoM kI kAraNatA meM nimitta hai / bhAva yaha hai rAgAdi AsravabhAva -yadi hote hai to pUrvabaddha dravya pratyaya avazyahi nUtana Asrava ke lie kAraNa bana jAte hai, anyathA nahIM / isalie rAgadveSamoharUpa vikArI bhAvahI vAstava meM Asrava tattva hai / yadi jIva svayaM I vikAra na kare to ve svarUpa pratyaya kyA kareMge? pRthvIskaMdha kI taraha pUrvabaddha karmaskaMdhoM ke sAtha kevala hoMge / jJAnI jIva rAgadveSamoha bhAvoM ko aupAdhika evaM ' para ' rUpa se jAnatA hai / prApta nahIM hotA isIlie Asrava tattva kI heyarUpa se pratIti karatA hai / yaha pratIti upayoga zuddha AtmA saMbaMdha mAtra ko prApta una meM tanmayatA ko Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ke sanmukha hone para hI hotI hai / bhAvArtha yaha hai ki, zuddha naya se Asrava tattva kI heyarUpa se pratIti hI vAstava meM AtmAnubhUtI hai / aura vahI samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa mokSamArga hai| saMvarAdhikAra upayogasvarUpa AtmA aura krodhAdi ye svabhAvataH bhinna hai kyoM ki zuddha AtmAnubhati meM krodhAdikoM kA anubhavana nahIM hotA aura krodhAdikoM kI anubhUti meM zuddha AtmA kI anubhUti nahIM hotI / isa prakAra eka bhedajJAnahI se jIva tatkSaNa AsravoM se nivRta hotA hai use svarUpa prApti hotI hai aura nUtana karmoM ko rokatA hai isI samaya yathA saMbhava gupti-samiti Adi savikalpa bhUmikA meM hote haiN| prANabhUta bhedavijJAna ke ye parIkara hai sahacara hai / jisane rAgAdikoM se AtmA ko pRthaka anubhava kiyA usane karma nokau se bhI AtmA ko bhinna hI kiyA / kyoM ki karma-nokarmoM ko Asrava kA kAraNa rAgAdika vahA~ para nahIM hote haiN| saMvara kA kAraNa AtmAnubhUti vidyamAna hone se apUrva saMvara svayameva hotA hai isalie bheda vijJAnapUrvaka AtmAnubhUti yaha hI eka mAtra 'saMvara tattva' hai / tAtparya zuddha naya se saMvara tattra kA jAnanA hI AtmAnubhUti hI hai| nirjarAdhikAra bhedavijJAnI zuddha Atmatattva kA svIkAra karatA hai to pUrvabaddha karma niyamAnusAra yathAkrama udaya ko to prApta hote hI hai| kintu udayarUpa phala meM rAgadveSamoha ke abhAva se ve karma udIrNa hokara vaisA nayA karma bigara bAMdhe khira jAte hai / isIko dravya nirjarA kahate hai / udaya se sukhaduHkha bhI avazya hI hote hai, yahI bhAva ajJAnI ko rAga ke kAraNa bandha kA hetu hone se vAstava meM nirjarA na hone ke samAna hai| kintu samyagdRSTi ko una sukhaduHkhoM meM rAga na hone se bandha na hokara mAtra nirjarita hotA hai / yahAM rAga kA abhAva yA AtmAnubhUti hI bhAvanirjarA hai / samyagdRSTi ko bhoga pUrva karmodaya ke kAraNa avazatA se prApta hotA hai / isalie vaha usa meM rijhatA nahIM / rAga ke abhAva meM jJAnI ko vaha upabhoga bandha ke lie nahIM pratyuta nirjarA kA hetu banatA hai / bandha to una meM rAgadveSa hone para hI hogA / isa lie jJAnI ke bAhya meM viSaya bhoga dikhAI dene para bhI vaha abhiprAya meM unake prati nirmama hai tathA use unake bhogoM ke sukhaduHkharUpa phaloM kI AkAMkSA bhI nahIM hotI / jo phalakI abhilASA hI nahIM karatA vaha karma ko karatA hai yaha to pratItivirodhI bAta hai| samyagdRSTi duniyAkI dukAnadArI kA munima hokara vyavahAra karatA hai, mAlika banakara nhiiN| use unameM harSaviSAda nhiiN| vaha aisA karmodaya kA bhoga hai jise TAlA nahIM jA sakatA kintu jJAnavairAgya se usameM karmabaMdha kA jo viSa hai usakI zakti naSTa kI jA sakatI hai| jJAnI svecchA se rucipUrvaka viSayabhogoM meM parigrahoM meM rijhatA nahIM yadi vaha unameM ramatA hai to vaha jJAna se cyuta hokara, rAgI banakara karmabaMdha hI kregaa| vAstava meM jJAnI ko rAgadveSamoha meM mamatva kA abhAva Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samayasAra 33 hI hai| isI kAraNa jJAnI kI pratyeka kriyA (bhogakriyA bhI) bhedavijJAna ke bala se Asakti binA hotI hai, use rAgAdinimittaka anaMta saMsArasaMbaMdhI AsravabaMdha bhI nahIM hotA / pUrvabaddha karma Asrava hue binA khira jAte hai / samyagdarzana aura samyagdarzana ke AThoM aMga vAstava meM nirjarA kA hetu hai / isalie jJAnI sarva prakAra niHzaMka - nirbhaya hotA hai / bhaya to para meM mamatva honepara saMbhavanIya hai / vaha saMsAra bhogoM ke prati niHspRha hotA hai / samyagdRSTi kI kaunasI bhI kriyA samyaktva se ota prota hone ke kAraNa vAstava meM nirjarA hetu hai / zuddhatya se bhedavijJAna aura vairAgya yahI nirjarAtatva hai aura usakI pratIti meM AtmA kI hI pratIti hai / dhAdhikAra pUrvabaddha karmoM ke udaya yA udaya phaloM meM sukhaduHkhoM meM mamatvapUrvaka rata honA yaha parasaMga hai yahI baMdha hai| karmoM kA udaya honepara moharAga-dveSarUpa adhyavasAna bhAva hote hai ajJAna avasthA meM jIva apane ko para ke sukhaduHkhoM kA, jIvana-maraNa kA kartA mAnatA hai / para ke kartRtva ke kAraNa ahaMkAra bhAvoM se vaha unmatta hI hai| pAMca pApoM meM yadi kartRtvabuddhi banI rahatI to baMdha hai hI parantu pAMca vratarUpa trikalpoM meM bhI yadi adhyavasAna rUpa meM kartRtvabuddhi hai to vahAM para bhI rAgAMza kI vidyamAnatA ke kAraNa karma-baMdha hai / bhagavAna ne rAgamAtra ko jo heya batalAyA hai usase para saMbaMdhI kartRtvabuddhi saMpUrNa adhyavasAyoM ko chur3AyA hai / adhyavasAna se raMgA huA upayoga nimittabhUta karmodayarUpa upAdhi se tanmayatA ko prApta honepara hI ho hotA hai / svAdhInatA pUrvaka karmodaya ke AdhIna honepara hI rAgAdi utpanna hote hai / isalie yadi baMdhana na ho aisI apekSA hai to svabhAva - sanmukha hokara adhyavasAnoM kA abhAva karanA hI hogA / para padArtha baMdha ke kAraNa nahIM hote, adhyavasAna baMdha ke kAraNa hai / parapadArtha to kevala adhyavasAnoM ke nimittabhUta yA AzrayabhUta ho sakate hai / ina parapadArthoM kA jahA~ buddhipUrvaka svIkAra hai vahA~ vikAra bhAva yA adhyavasAnoM kI sattA avazyaMbhAvI hai / para meM rAga karanA hI 'parasaMga' kahalAtA hai / mAtra bAharI saMyoga parasaMga nahIM hai yaha parasaMga hI baMdha kA kAraNa prasiddha hai na ki bAhya vastu / bAhya vastuko baMdha kA kAraNa mAnanA yaha apanA pApa dUsare ke mAthe rakhanA hogA / vAstava meM rAgAdi adhyavasAna ye baMdhatattva siddha hote hai / rAgAdi adhyavasAnoM ko heya rUpase strIkRta karanA hI zuddha AtmA kI pratIti hai / mokSAdhikAra AtmA aura baMdha ko sAkSAt pRthaka karanA yaha mokSa hai / kevala baMdhake svarUpa kA jJAna yA baMdha saMbaMdhI vicAra paraMparA bhI mokSakA hetu nahIM / zubhasvarUpa dharmadhyAna meM inakA aMtarbhAva hotA hai / karmekA pratikSaNa udaya hokara unakI yathAkrama nirjarA hotI hai yaha bhI koI mokSa kA hetu nahIM, kAraNa ajJAnI karmodaya meM rAgadveSa karatA hai / apane prajJA ke dvArA unheM pRthaka nahIM karatA / isalie unakI baMdha paraMparA meM khaNDa nahIM 5 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha hotaa| jisa prakAra paryAya dRSTi kicar3a meM jala aura mala ko pRthaka anubhavana nahIM kara pAtA / yadi svabhAvadRSTi kA avalaMbana karatA hai to tatkAla zuddha jalakA anubhavana hotA hai usahI prakAra azuddha saMsAraparyAya meM svabhAvadRSTi kA avalaMba kara karmodayarUpa vikAra aura AtmAkA trikAlI dhruva jJAyaka svabhAva ina donoMko prajJAke dvArA bhinna jAnakara prajJA ke dvArA vikAroM kA tyAga aura svabhAva kA svIkAra honA caahie| jJAnI vikAroM para evaM heya jAnatA hai unase tanmaya nahIM hotA, AtmA se unheM bhinna svIkAratA hai| yahI vikAroM kA tyAga hai| ina prakAra zuddha AtmA ke Azraya se jJAna-darzana cAritra kI pravRtti honA hI svabhAva kA svIkAra hai| isameM bhI apanI prajJA hI ekamAtra sAdhana hotA hai| zuddha caitanya AtmA meM hI kAraka saMbaMdha ko svIkAra karake (para meM kAraka saMbaMdha na mAnakara ) usa kAraka vikalpa se bhI svayaM atIta honA, zuddha AtmA meM upayogakI samAdhi tanmayatA yahI mokSamArga hai| tAtparya, sUkSma nayake dvArA sarva prathama rAgAdi vikalpa pazcAt kArakoM ke vikalpakoM ko bhI dUra karake eka zuddha AtmAkI avicala anubhati karanA yahI mokSatatva hai| sarvavizuddha jJAnAdhikAra isa prakAra navatattvoM meM eka jJAyaka bhAvasvarUpa zuddha Atmatattva anusyUta hai| vaha kartRtva aura bhoktatva ke vikalpa se atIta hai / AtmA svabhAva se rAgadveSoM kA kartA yA bhoktA nahIM hai / ajJAna avasthA meM rAgAdi vikArabhAva hote hai isalie ajJAnI-jIva hI rAgAdikoMkA bhoktA hai jJAnI avasthA meM vaha akartA aura abhoktA hai / yaha amRtopama adhyAtma maMtra hai| ise bhUlanA aura vikAroM kA kartA jar3a karma ko mAnanA unameM apanAhi aparAdha nahIM mAnanA yaha adhyAtma kA viparyAsa hai| karmodaya kA nimitta honepara unameM lIna hone se apane hI aparAdha ke kAraNa vikAra hote hai| 'yadiha bhavati rAgadveSa-doSa prasUtiH kataradapi pareSAM dUSaNaM nAsti tatra / svayamayamaparAdhI tatra sarpatyabodho, bhavati viditamasAM yAtvabAdho'smibodhaH // Azaya yaha hai ki "AtmA meM jo rAgadveSAdi doSoM kI utpatti hotI hai usameM para dravyoMkA koI aparAdha nahIM hai / yahA~ to ajJAna hI svayaM aparAdhI ke rUpa meM sAmane AtA hai| yaha ThIka taraha se jAnane meM Ave aura ajJAnakA pUrA abhAva ho jAve / maiM to jJAnamAtra huuN|" paradravyoM kA saMyoga hone mAtra se jo rAgadvaSoM ke utpatti kA uttaradAyitva padArthopara thopate hai svayaM isa jIva ne parakA saMga kiyA isa apanI bhUlako svIkAra nahIM karate ve ajJAnI moha mahAnadI se pAra nahIM pA sakate / yaha spaSTa hai ki koI bAhya vastu yA pAMca indriyoM ke viSaya svayaM rAgadveSa ke janaka nahIM hote hai| ve 'mujhe cakho?' 'mujhe dekho ?' ityAdi rUpa se kisI jIva ko prerita bhI nahIM karate aura AtmA bhI apane sthAna ko choDakara viSayoM ko grahaNa karane dauDakara nahIM jAtA / AtmA to jJAyakadarzaka mAtra hai vaha bhI apane svabhAva se na ki jJeyabhUta-dRzyabhUta para padArthoM ke kAraNa / jisa prakAra cAMdanI svayaM svabhAva se hI vastu mAtra ko prakAzita karatI hai usI prakAra jJAna sahaja svabhAva se hI jJAyakarUpa hai aura padArtha apane Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samayasAra svabhAva se jJeyasvarUpa hai| jJAna meM unake AkAra jhalakate hai, jJAna una jJeyAkAroM ko jAnatA hai jJAna ko paradravyoM kA jJAyaka yA darzaka kahanA yaha kevala vyavahAra hI hai| ApAtataH yaha jJeya kI ciMtA evaM rAgAdi vikalpa svayaM aparAdharUpa siddha hote hai| rAgAdi vikalpoM se rahita apane jJAna svabhAva meM sthita honA cAritra hai| isa sudRDha Azaya ke Azraya se hI jJAnI ke bhUtakAla saMbaMdhI karmodaya meM yA kriyA pravRttiyoM meM rAga nahIM hotA nirvikalpa svabhAva sthiratA hotI hai yaha usakA vAstava-yathArtha pratikramaNa hai| isI prakAra vartamAna kAla saMbaMdhI manavacanakAya ke kriyA vikalpAdikoM ke parityAgarUpa AlocanA aura bhaviSyakAlIna kriyAkANDarUpa vikalpoM ke parityAga pratyAkhyAna kA aMtaraMga yA zuddha AtmA kA anubhava hI hotA hai isIlie jJAnI jIva ko trikAla saMbaMdhI kriyAkANDa meM rAga nahIM hotA isa prakAra jJAnI kRtakArita anumodanA se sarva kartRtvabuddhi tyAga karatA hai| atIta-vartamAna aura bhAvI karma phala meM rAga ko choDatA huA svayaM ko bhinna jAnatA hai isa prakAra use karmaphala kA bhoktRtva bhI nahIM hotaa| karma cetanA tathA karma phala cetanA se rahita hokara jJAna bhAva meM tanmaya hone se jJAna cetanArUpa se avicala sthita hotA hai| jJAnasvabhAva se hI sparza-rasagaMdha varNAdika para padArthoM se bhinna hai ve para padArtha jJeyamAtra hai| ve bhinna hone ke kAraNa vAstava meM ve na heya hai na upAdeya hai| AtmA aura jJAna abhinna hai isalie jaise AtmA hI jJAna hai usI prakAra AtmA hI saMyama hai, tapa hai, dIkSA hai yaha sutarAM siddha hone se jJAnI ke zarIrAdi paradravyAzrita bAhya liMgoM meM mamakAra buddhi nahIM hotii| nizcaya naya se mokSa mArga kA na muniliMga liMga hai yA gRhI kA pariveSa liMga hai| ekamAtra sarvato vizuddha AtmA meM sthira huA jJAna yahI mukti kA liMga hai, vahI zrAmaNya hai, vahI sAmya hai, vahI mokSa mArga meM paramopAdeya prayojanIbhUta hai| ataH eka zuddha jJAnatattva meM lInatA ekamAtra mokSa kA sAkSAta kAraNa hone se prayojanabhUta hai| syAdvAdAdhikAra aura upAyopeyAdhikAra Atmavastu jJAnamAtra kahane para bhI TIkAkAra AcArya amRtacaMdrAcArya ne AtmA meM anekAnta kaise siddha hotA hai yaha yuktipUrvaka pragaTa kiyA hai aura sAdhya sAdhana bhAva bhI sughaTita kiyA hai| jahAM Atmavastu svadravya-svakSetra-svakAla-svabhAva se sadrUpa hai usahI samaya paradravyAdi catuSTayoM se asadrUpa hai| isI prakAra ekAnekatva, nityAnityatva, tadatadrUpatva vivakSIvaza Atmavastu meM svayaM siddha hai| anekAnta ko mAne binA ekAntI vastutattva kA kaise lopa karanevAlA hotA hai yaha caudaha prakAroM se saMkSepataH pragaTa kiyA hai / AtmA kI zuddha paryAya sAdhya aura zuddha jJAyakabhAva kA avalaMbana sAdhana ise saMkSepa meM punaH pragaTa kiyA hai / ___ isa prakAra samayasAra meM jo bhI nirUpaNa hai usameM zuddha Atmatattva ke grAhaka zuddhanaya kI pradhAnatA hai / isI dRSTi se pratipAdya viSaya kA vistAra apane svarUpa kA nirAlA sAtizaya hI huA hai / vastu svAtaMtrya yaha jaina tattvajJAna kA prANa hai / Atmavastu tattvajJAna kA kendrasthAna hai| isIlie graMtha bhara meM AtmasvataMtratA kA aura sAdhanasvarUpa svAvalaMbana kA yatratatra sarvAMgasuMdara samacaturasrasaMsthAnarUpa manohArI mUrtimAna AviSkAra hI huA hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kAlapravAha meM ajJAnabhAvoM kI balavattA aura nimittakartRtva ke saMskAroM kI adhikatA se isa sUkSma Arhata tattvajJAna meM bhI anyathApana adhikatara panapa gayA hai, prabhAvita huA hai / phalataH dharmatattvajJAna ke svarUpa - suMdara svarUpa ko sAMpradAyikatA kA azobhanIya rUpa prApta huA / zvetAMbara saMpradAya kyA aura digaMbaroM meM bhI parataMtratA ke bhUlabhare viSAt vikalpoM kA kyA isake udAharaNa ho sakate hai ? paramArtha svarUpa yathArtha mokSamArga kI surakSA karane kA mahatvapUrNa aitihAsika kArya yaha AcArya ziromaNi yugapuruSa kuMdakuMda bhagavAna kI jainatva ke lie sAtizaya sacetana dena hai / parama sUkSma Atmatattva viSayaka tattvajJAnakI sAgara jaisI gaharAI, AkAza jaisI vyApakatA sUryaprakAza jaisI suspaSTatA ye graMtha kI apanI vizeSatA hai / AtmA ke vibhakta ekatva kA yahAM sAdhakoM ko sAkSAtkAra hotA hai isIlie yaha ciMtAmaNi ratna hai / yahAM visaMvAda kA aMza nahIM nyAya siddhAMtoM se yA siddhAMta graMthAMtargata nyAyoM se isa graMtha meM praNIta tattvanirUpaNa meM bAdhA nahIM A pAyI / Atmavastu kA zuddha svarUpa jainI vastuvyavasthA ke mUlAdhAra para hI AdhArita hai / 36 saMpUrNa zAstra jisakI ora aMgulI nirdeza kara pAte hai, cAroM anuyoga paddhati kA jo lakSya banA rahA, zAstra vivecana kA jo aMtima uddeza rahA usI zuddha Atmatattva kA yahAM para marmasparzI hRdayaMgama sarvatobhadra kalyANaprada lokottama sAkSAt AviSkAra huA hai / dravyadRSTi kA, zuddha nayana kA avalaMbana liyA gayA vaha svataMtra hai ataH adhyAtma graMthoM kA yaha graMtha Adi maMgalasvarUpa zuddha mUlasrota hai / anaMtaravartI graMthakAroM ne apane graMthoM meM isakI cinmudrAMkita amiTa mudrA barAbara aMkita karane meM apane ko dhanya mAnA hai aura isa graMtha kI prANabhUta zuddha nayAtmaka dravyadRSTi mokSa ke lie aura yathArtha samAhita vRtti prApta karane ke lie kAmadhenU hai / aise paramopakArI AcArya kuMdakuMda deva ko trikAla namo'stu ho / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthasUtra aura usakI TIkAeM paM. phUlacaMdrajI siddhAnta zAstrI, banArasa isa avasarpiNI kAla meM antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ke mokSalAbha karane ke bAda anubaddha kevalI tIna aura zrutakevalI pAMca hue haiM / antima zrutakevalI bhadrabAhu the / inake kAlataka aMga-anaMga zruta apane mUla rUpa meM AyA hai| isake bAda uttarottara buddhibala aura dhAraNAzakti ke kSINa hote jAne se tathA mUla zruta ke prAyaH pustakArUDha kie jAne kI paripATI na hone se kramaza: vaha vicchinna hotA gayA hai| isa prakAra eka ora jahA~ mUla zruta kA abhAva hotA jA rahA thA vahA~ dUsarI ora zruta paramparA ko akSuNNa banAye rakhane ke lie aura usakA sIdhA sambandha bhagavAn mahAvIra kI divyadhvani se banAye rakhane ke lie jo aneka prayatna hue haiM unameM se anyatama prayatna tatvArthasUtra kI racanA hai| yaha eka aisI prathama ucca koTi kI racanA hai jaba jaina paramparA meM jaina sAhitya kI mUla bhASA prAkRta kA sthAna dhIre dhIre saMskRta bhASA lene lagI thI, isake saMskRta bhASA meM lipibaddha hone kA yahI kAraNa hai| 1. nAma isameM samyadgadarzana ke viSayarUpa se jIvAdi sAta tattvoM kA vivecana mukhya rUpa se kiyA gayA hai, isalie isakI mUla saMjJA 'tattvArtha' hai| pUrva kAla meM isapara jitane bhI vRtti, bhASya aura TIkA grantha likhe gaye haiM una sabameM prAyaH isI nAma ko svIkAra kiyA gayA hai| isakI racanA sUtra zailI meM huI hai, isalie aneka AcAryoM ne 'tattvArthasUtra' isa nAma se bhI isakA ullekha kiyA hai| zvetAmbara paramparA meM isake mUla sUtroM meM kucha parivartana karake isapara vAcaka umAsvAti ne lagabhaga sAtavIM zatAbdi ke uttarArdha meM yA 8 vIM zatAbdi ke pUrvArdha meM tattvArthAdhigama nAma ke eka laghu grantha kI racanA kI', jo uttara kAla meM tattvArthAdhigama bhASya isa nAma se prasiddha huaa| zvetAmbara paramparA meM ise tattvArthAdhigama sUtra isa nAma se prasiddhi milane kA yahI kAraNa hai| kintu vaha paramparA bhI isake 'tattvArtha' 1. sarvArthasiddhi, tattvArthavArtika, tattvArtha zlokavArtika Adi ke pratyeka adhyAya kI samApti sUcaka puSpikA aadi| jIvasthAna kAlAnuyoga dvAra, pR. 316 3. prastAvanA, sarvArthasiddhi, pR. 72 se| 4. tattvArthAdhigama bhASya, utthAnikA, zloka 2 / 3. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha aura 'tattvArthasUtra' ina purAne nAmoM kA sarvazaH vismRta na kara sakI' / uttara kAla meM to prAyaH aneka zvetAmbara TIkA-TipaNIkAeM dvArA ekamAtra 'tattvArthasUtra' isa nAma ko hI eka svara se svIkAra kara liyA gayA hai| zraddhAlu janatA meM isakA eka nAma mokSazAstra bhI pracalita hai| isa nAma kA ullekha isake prAcIna TIkAkAroM ne to nahIM kiyA hai| kintu isakA prArambha mokSamArga kI prarUpaNA se hokara isakA anta mokSa kI prarUpaNA ke sAtha hotA hai| jAna paDatA hai ki ekamAtra isI kAraNa se yaha nAma prasiddhi meM AyA hai| 2. grantha kA parimANa vartamAna meM tattvArthasUtra ke do pATha (digambara aura zvetAmbara paramparA mAnya ) upalabdha hone se isake parimANa ke viSaya meM uhApoha hotA rahatA hai| kintu jaisA ki Age calakara batalAnevAle haiM, sarvArthasiddhimAnya pATha hI mUla tattvArthasUtra hai| tadanusAra isake dasoM adhyAyoM ke sUtroM kI saMkhyA 357 hai| yathA-a. 1 meM sUtra 33, a. 2 meM sUtra 53. a. 3 meM sUtra 39, a. 4 meM sUtra 42, a. 5 meM sUtra 42, a. 6 meM sUtra 27, a. 7 meM sUtra 39, a. 8 meM sUtra 28, a. 9 meM sUtra 47 aura a. 10 meM sUtra 9, kula 357 sUtra / zvetAmbara paramparA meM tattvArthAdhigama bhASya kI racanA hone para mUlasUtra pATha meM saMzodhana kara dasoM adhyAyoM meM jo sUtra saMkhyA nizcita huI usakA vivaraNa isa prakAra hai-a. 1 meM sUtra 35, a. 2 meM sUtra 52, a. 3 meM sUtra 18, a. 4 meM sUtra 53, a. 5 meM sUtra 44, a. 6 meM sUtra 26, a. 7 meM sUtra 34, a. 8 meM sUtra 26, a. 9 meM sUtra 49, a. 10 meM sUtra 7, kula 344 sUtra / 3. maMgalAcaraNa tattvArthasUtra kI prAcIna aneka sUtra pothiyoM meM tathA sarvArthasiddhi vRtti meM isake prArambha meM yaha prasiddha maMgala zloka upalabdha hotA hai-- mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // kintu tattvArthasUtra kI prathama vRtti sarvArthasiddhi hai, usameM tathA uttara kAlIna anya bhASya aura TIkA granthoM meM ukta maMgala zloka kI vyAkhyA upalabdha na hone se katipaya vidvAnoM kA mata hai ki ukta maMgala zloka mUla grantha kA aMga nahIM hai| sarvArthasiddhi kI prastAvanA meM hamane bhI isI mata kA anusaraNa kiyA hai / kintu do kAraNoM se hameM svayaM vaha mata sadoSa pratIta hai / spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- 1. siddhasenagaNi TIkA, adhyAya 1 aura 6 kI antima puSpikA / 2. prajJAcakSu paM. sukhalAlajI dvArA anudita tattvArtha sUtra / 3. vizeSa ke lie dekho, sarvArthasiddhi pra., pR. 17 se / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra aura usakI TIkAeM 39 1 AcArya vidyAnaMda ukta maMgala zloka ko sUtrakAra kA svIkAra karate hue AptaparIkSA ke prArambha meM likhate haiM 'kiM punastatparameSTino guNastotraM zAstrAdau sUtrakArAH prAhuriti nigadyate / ' AptaparIkSA kA upasaMhAra karate hue ve punaH usI tathya ko duharAte haiMzrImattattvArthazAstrAdbhutasalilanidheriddharatnodbhavasya, protthAnArambhakAle sakalamalabhide zAstrakAraiH kRtaM yat / stotraM tIrthopamAnaM prathitapRthupathaM svAmimImAMsitaM tat / vidyAnandaiH svazaktyA kathamapi kathitaM satyavAkyArthasiddhayai // 123 / / prakRSTa samyadgarzanAdirUpI zlokoM kI utpatti ke sthAna bhUta zrImattatvArthazAstrarUpI adbhuta samudra kI racanA ke Arambha kAla meM mahAna mokSa patha ko prasiddha karanevAle aura tIrthopamasvarUpa jisa stotra ko zAstrakAroM ne samasta karmamala kA bhedana karane ke abhiprAya se racA hai aura jisakI svAmI (samantabhadra AcArya) ne mImAMsA kI hai usa stotra ke satya vAkyArtha kI siddhi ke lie vidyAnanda ne apanI zakti ke anusAra kisI prakAra nirUpaNa kiyA hai // 123 // isI tathya ko unhoMne punaH ina zabdoM meM svIkAra kiyA hai-- iti tattvArthazAstrAdau muniindrstotrgocraa| praNItAptaparIkSayaM vivAdavinivRttaye // 124 // isa prakAra tattvArthazAstra ke prArambha meM munIndra ke stotra ko viSaya karanevAlI yaha AptaparIkSA vivAda ko dUra karane ke lie racI gaI hai // 124 // Apta parIkSA ke ye ullekha asaMdigdha haiM / inase vidita hotA hai ki AcArya vidyAnanda ke samaya taka ukta maMgala zloka sUtrakAra kI kRti ke rUpa meM hI svIkAra kiyA jAtA thA / ___2. eka aura AcArya vidyAnanda ne tattvArthasUtra para tattvArtha zlokavArtika nAmaka vistRta bhASya likhakara bhI usake prArambha meM isa maMgala zloka kI vyAkhyA nahIM kI aura dUsarI ora ve AptaparIkSA meM use sUtrakAra kA svIkAra karate haiN| isase isa tarka kA svayaM nirasana ho jAtA hai ki tattvArtha sUtra ke vRtti, bhASya aura TIkAkAroM ne ukta maMgala zloka kI vyAkhyA nahIM kI, isalie vaha sUtrakAra kA nahI hai / sthiti yaha hai ki svAmI samantabhadra dvArA tattvArthasUtra ke ukta maMgala zloka kI svatantra vyAkhyA ke rUpa meM Apta mImAMsA likhe jAne para uttarakAlIna pUjyapAda AcArya ne tattvArthasUtra para vRtti likhate hue usake prArambha meM ukta maMgala zloka kI punaH vyAkhyA likhane kA upakrama nahIM kiyA / bhaTTa akalaMka deva ne AptamImAMsA para aSTazatI likhI hI hai, isalie tattvArthasUtra para apanA tattvArtha bhASya likhate samaya unhoMne bhI ukta maMgala zloka kI svatantra vyAkhyA nahIM likhii| yadyapi AcArya vidyAnanda ne ukta maMgala zloka kI Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vyAkhyA ke rUpa meM svatantra rUpa se Apta parIkSA likhI hai / parantu usakA kAraNa anya hai| bAta yaha hai ki AptamImAMsA para bhaTTa akalaMkadeva dvArA nirmita aSTazatI ke samAna svayaM dvArA nirmita aSTasahasrI ko ati kaSTasAdhya jAnakara hI unhoMne ukta maMgala zloka kI svatantra vyAkhyA kI rUpa meM AptaparIkSA kI racanA kii| spaSTa hai ki ukta maMgala zloka ko sUtrakAra kI hI anupama kRti ke rUpa meM svIkAra karanA caahie| 4. sUtrakAra aura racanAkAlanirdeza AcArazAstra kA niyama hai ki arhata dharma kA anuyAyI sAdhu antaH aura bAhara parama digambara aura saba prakAra kI laukikatAoM se atIta hotA hai| yahI kAraNa hai prAcIna kAla meM sabhI zAstrakAra zAstra ke prArambha meM yA anta meM apane nAma, kula, jAti aura vAstavya sthAna Adi kA ullekha nahIM karate the| ve paramArtha se svayaM ko usa zAstra kA racayitA nahIM mAnate the| unakA mukhya prayojana paramparA se prApta vItarAgatA kI pratipAdaka dvAdazAMga vANI ko saMkSipta, vistRta yA bhASAntara kara saMkalana kara denA mAtra hotA thaa| usameM bhI usa kAla meM usa viSaya kA jo adhikArI vidvAna hotA thA use hI saMgha Adi ke ora se yaha kArya soMpA jAtA thaa| anyathA prarUpaNA na ho jAya isa bAta kA pUrA dhyAna rakhA jAtA thaa| ve yaha acchI taraha se jAnate the ki kisI zAstra ke sAtha apanA nAma Adi dene se usakI sarva grAhyatA aura prAmANikatA nahIM bddhtii| adhikatara zAstroM meM sthala-sthala para 'jinendradeva ne aisA kahA hai'', 'yaha jina deva kA upadeza hai', 'sarvajJa deva ne jisa prakAra kahA hai usa prakAra hama kahate hai '3, ityAdi vacanoM ke ullekhoM ke sAtha hI pratipAdya viSayoM ke lipibaddha karane kI paripATI thii| prAcIna kAla meM yaha paripATI jitanI adhika vyApaka thI, zrutadhara AcAryoM kA usake prati utanA hI adhika Adara thaa| tattvArthasUtra kI racanA usI paripATI kA eka aMga hai, isalie usameM usakA saMkalayitA kauna hai isakA ullekha na honA svAbhAvika hai| ataH anya pramANoM ke prakAza meM hI hameM isa tathya kA nirNaya karanA hogA ki Agamika. dRSTi se sarvAMgasundara isa mahatvapUrNa grantha kA saMkalayitA kauna hai ? isa dRSTi se sarva prathama hamArA dhyAna AcArya vIrasena aura AcArya vidyAnanda kI ora jAtA hai| AcArya vIrasena jIvasthAna kAlAnuyoga dvArA pR. 316 meM likhate haiM-- 'taha giddhapicchAiriyappayAsidataccatthasutte vi' vartanA-pariNAmakriyAparatvAparatveca kAlasya' idi davvakAlo pruuvido'| isa ullekha meM tattvArtha sUtra ko gRddhapicchAcArya dvArA prakAzita kahA gayA hai / AcArya vidyAnanda ne bhI apane tattvArtha zlokavArtika meM ina zabdoM dvArA tattvArthasUtra ko AcArya gRddhapiccha kI racanA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai--'gaNAdhipa-pratyekabuddha-zrutikevalyabhinna dazapUrvadhara sUtraNa svayaMsammatena vyabhicAra iti cet ? na, tasyApyarthataH sarvajJavItarAga praNetakatvasiddherahadbhASitArthaM gaNadharadevaitithamiti vacanAt etena gRddhapicchAcAryaparyantamunisUtreNa vyabhicAratA nirastA / ' 1. samayasAra, gAthA 70 / 2. samayasAra, gAthA 150 / 3. bodhapAhuDa, gAthA 61 / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra aura usakI TIkAeM / ye donoM samartha AcArya vikrama 9 vIM zatAbdI ke pUrvArdha meM hue haiN| isase vidita hotA hai ki inake kAlataka AcArya kunda kunda ke paTTadhara ekamAtra AcArya gRddhapiccha hI tattvArthasUtra ke racayitA svIkAra kie jAte the / uttara kAla meM bhI isa tathya ko svIkAra karane meM hameM kahIM koI matabheda nahIM dikhalAI detA, jisakI puSTi vAdirAjasUri ke pArzvanAthacarita se bhI hotI hai| vahAM ve zAstrakAra ke rUpa meM AcArya gRddhapiccha ke prati bahumAna prakaTa karate hue likhate haiM-- 'atucchaguNasampAtaM gRddhapicchaM nato'smitam / pakSI kurvanti yaM bhavyA nirvANAyotpatiSNavaH // ' vAdirAjasUri zAstrakAroM kA nAmasmaraNa kara rahe haiN| usI prasaMga meM yaha zloka AyA hai / isase vidita hotA hai ki ve bhI tattvArthasUtra ke raciyatA ke rUpa meM AcArya gRddhapiccha ko svIkAra karate rhe| ___yadyapi zravaNabelgolA ke candragirI parvata para kucha aise zilAlekha pAye jAte haiM jinameM AcArya gRddhapiccha aura umAsvAti ko abhinna vyakti mAnakara' zilAlekha 105 meM umAsvAti ko tattvArthasUtra kA kartA svIkAra kiyA gayA hai / kintu inameM se zilAlekha 43 avazya hI vikrama kI 12 vI zatAbdi ke antima caraNa kA hai| zeSa saba zilAlekha 13 vIM zatAbdi aura usake bAda ke haiN| jisa zilAlekha meM umAsvAti ko tattvArthasUtra kA racayitA kahA gayA hai vaha to 15 vIM zatAbdi kA hai| kintu mAlUma paDatA hai ki 8 vI 9 vIM zatAbdi yA usake bAda zvetAmbara paramparA meM tattvArthasUtra ke raciyatA ke rUpa meM umAsvAti kI prasiddhi hone para kAlAntara meM digambara paramparA meM ukta prakAra ke bhrama kI sRSTi huI hai| ataH ukta zilAlekhoM se bhI yahI siddha hotA hai ki tattvArthasUtra anya kisI kI racanA na hokara mUla meM ekamAtra gRddhapicchAcArya kI hI amara kRti hai| zilAlekha 105 meM jina umAsvAti ko tattvArthasUtra kA racayitA kahA gayA hai ve anya koI na hokara AcArya kunda kunda ke paTTadhara AcArya gRddhapiccha hI haiM / zvetAmbara paramparA ke vAcaka umAsvAti inase sarvathA bhinna vyakti haiM / AcArya gRddhapiccha aura vAcaka umAsvAti ke vAstavya kAla meM bhI bar3A antara hai| AcArya gRddhapiccha kA vAstavya kAla jaba ki pahalI zatAbdi kA uttarArdha aura dUsarI zatAbdi kA pUrvArdha nizcita huA hai| isalie zvetAmbara paramparA meM jo tattvArthAdhigama bhASyamAnya sUtrapATha pAyA jAtA hai vaha mUla sUtrapATha na hokara sarvArthasiddhimAnya sUtroM ko hI mUla sUtrapATha samajhanA caahie| jo ki AcArya kunda kunda vikrama kI prathama zatAbdi ke madhya meM hue anvaya meM hue unhIMke anyatama ziSya AcArya gRddhapiccha kI anupama racanA hai| 1. zilAlekha 40,42, 43, 47 va 50 / 2. dharmaghoSa sUrIkRta duHSamakAla zramaNa saMghastava, dharmasAgara gaNikRta tapAgaccha paTTAvali aura jina vijaya sUrIkRta loka prakAza grantha / 3. isa viSaya ke vizeSa uhApoha ke lie sarvArthasiddhi kI prastAvanA para dRSTipAta kiijie| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 5. viSaya paricaya mUla tattvArthasUtra meM 10 adhyAya aura 357 sUtra haiM yaha pahale batalA Aye haiN| usakA prathama sUtra hai-'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH' isakA samuccaya artha hai-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa se pariNata AtmA mokSamArga hai / mokSamArga kA hI dUsarA nAma Atmadharma hai| isakA Azaya yaha hai ki ratnatraya pariNata AtmA hI mokSa kA adhikArI hotA hai, anya nhiiN| vahAM ina tInoM meM samyagdarzana mukhya hai, isIlie bhagavAn kundakunda ne darzana prAbhRta meM ise dharma kA mUla kahA hai / ataH sarvaprathama isake svarUpa kA nirdeza karate hue vahAM batalAyA hai-'tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / ' jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattvArtha haiN| puNya aura pApa Asrava aura bandha ke vizeSa hone se yahAM unakI pRthak se parigaNanA nahIM kI gaI hai| inakA yathAvasthita svarUpa jAnakara AtmAnubhUti svarUpa Atma rucikA honA samyagdarzana hai yaha ukta sUtra kA tAtparya hai / paramAgama meM samyagdarzana kI utpatti ke jina bAhya sAdhanoM kA nirdeza kiyA gayA hai unameM dezanAlabdhi mukhya hai / chaha dravya aura nau padArthoM ke upadeza kA nAma dezanA hai| usa dezanArUpa se pariNata AcAryAdi kA lAbha honA aura upadiSTa artha ke grahaNa, dhAraNa tathA vicAra karanerUpa zakti kA samAgama honA dezanAlabdhi hai| prathamAdi tIna narakoM meM prathamopazama samyagdarzana kI utpatti ke jina tIna bAhya kAraNoM kA nirdeza kiyA gayA hai unameM eka dharmazravaNa bhI hai| isa para kisI ziSya kA prazna hai ki prathamAdi tIna narakoM meM RSiyoM kA gamana na hone se dharmazravaNarUpa bAhya sAdhana kaise bana sakatA hai ? isa kA samAdhAna karate hue batalAyA hai kI vahA~ pUrva bhava ke sambandhI samyagdRSTi devoM ke nimitta se dharmopadeza kA lAbha ho jAtA hai| isa ullekha meM 'samyagdRSTi' pada dhyAna dene yogya hai| isa se vidita hotA hai ki mokSamArga ke prathama sopAnasvarUpa samyagdarzana kI utpatti meM samyagjJAnI kA upadeza hI prayojanIya hotA hai / itanA avazya hai ki jinheM pUrva bhava meM yA kAlAntara meM dharmopadeza kI upalabdhi huI hai una ke jIvana meM usa kA saMskAra banA rahane se vartamAna meM sAkSAta dharmopadeza kA lAbha na milane para bhI Atma jAgRti hone se samyagdarzana ko prApti ho jAtI hai / inhIM donoM tathyoM ko dhyAna meM rakha kara tattvArtha sUtra meM--'tanisargAdadhigamAdvA' isa tIsare sUtra kI racanA huI hai / ve tattvArtha kauna kauna hai jinake zraddhAna se samyagdarzana kI utpatti hotI hai isa bAta kA jJAna karAne ke liye 'jIvAjIvAsrava '--ityAdi sUtra kI racanA huI hai / mokSamArga meM nirAkulatA lakSaNa sukha kI prApti jIva kA mukhya prayojana hai, isa liye sAta tattvArthoM meM prathama sthAna caitanya lakSaNa jIva kA hai| ajIva (sva se bhinna anya ) ke prati apanatva hone se jIva kI saMsAra paripATI calI A rahI hai, isaliye 1. jIvasthAna cUlikA pR. 204 / 4, jIvasthAna cUlikA, nauvIM cUlikA sUtra 7 va 8 / 2. jIvanasthAna cUlikA, pR. 422 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra aura usakI TIkAeM sAta tattvArthoM meM dUsarA sthAna ajIva kA hai / ye do mUlatattvArtha haiN| inake nimitta se utpanna honevAle zeSa pA~ca tattvArtha hai' / jina meM saMsAra aura unake kAraNoM tathA mokSa aura unake kAraNoM kA nirdeza kiyA gayA hai| eka-eka zabda meM aneka arthoM ko dhotita karane kI zakti hotI hai| usameM vizeSaNa kI sAmarthya se pratiniyata artha ke pratipAdana kI zakti ko nyasta karanA prayojana hai| pahale samyagdarzanAdi aura jIvAdi padArthoM kA ullekha kara Aye haiM / unameM se prakRta meM kisa pada kA kauna artha iSTa hai isa tathya kA viveka karane ke liye 'nAma-sthApanA' ityAdi pA~cave sUtra kI racanA huI hai| kintu isa nirNaya meM samyagjJAna kA sthAna sarvopari hai / isa tathya ko dhyAna meM rakha kara nikSepa yojanA ke prarUpaka sUtra ke bAda 'pramANa-nayairadhigamaH' racA gayA hai / pramANa-nayasvarUpa samyagjJAna dvArA sunirNIta nikSipta kisa padArtha kI vyAkhyA kitane adhikAroM meM karane se vaha sarvAMgapUrNa kahI jAyagI isa tathya ko spaSTa karane liye 'nirdeza-svAmitva' ityAdi aura 'satsaMkhyA' ityAdi do sUtroM kI racanA huI hai| isa prakAra tattvArthasUtra meM ye ATha sUtra mukhya hai| anya saba sUtroM dvArA zeSa saba kathana ina sUtroM meM pratipAdita artha kA vistAra mAtra hai| usameM prathama adhyAya meM anya jitane sUtra hai unadvArA samyagjJAna tattva kI vistAra se mImAMsA kI gaI hai| usame jo jJAna vidhi niSadha ubhayasvarUpa vastu ko yugavat viSaya karatA hai use pramANa kahate hai aura jo jJAna gauNa manuSyasvabhAva se avayava ko viSaya karatA hai use naya kahate haiN| nayajJAna meM itanI vizeSatA hai ki vaha eka aMza dvArA vastu ko viSaya karatA hai, anya kA niSedha nahIM krtaa| isIliye use samyagjJAna kI koTi meM parigRhIta kiyA gayA hai| dUsare, tIsare aura cauthe adhyAya meM pramukhatA se jIvapadArtha kA vivecana kiyA gayA hai / prasaMga se ina tInoM adhyAyoM meM pAMca bhAva, jIva kA lakSaNa, mana kA viSaya, pA~ca indriyAM, unake uttarabheda aura viSaya, pA~ca zarIra, tIna veda, nauyoni, narakaloka, madhyaloka aura urdhvaloka, cAroM gatiyoM ke jIvoM kI Ayu Adi kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| dUsare adhyAya ke antameM eka sUtra hai jisameM jina jIvo kI anapavartya Ayu hotI hai unakA nirdeza kiyA gayA hai / viSabhakSaNa, zastraprahAra, zvAsocchvAsa, nirodha Adi bAhya nimittoM ke sannidhAna meM bhujyamAna Ayu meM hAsa hone ko apavarta kahate haiN| kintu isa prakAra jinakI Ayu kA hAsa nahIM hotA unheM anapavartya AyuvAlA kahA gayA hai| pratyeka tIrthaMkara ke kAla meM aise dasa upasarga kevalI aura dasa antaHkRta kevalI hote haiM jinheM bAhya meM bhayaMkara upasargAdi ke saMyoga banate hai, parantu unake Ayu kA hAsa nahIM hotaa| isase yaha siddhAnta nizcita hotA hai ki antaraMga jisa Ayu meM apane kAla meM hAsa hone kI pAtratA hotI hai, bAhya meM usa kAla meM kAla pratyAsattivaza vyavahAra se -hAsa ke anukUla anya viSabhakSaNa Adi bAhya sAmagrI kA sannidhAna hone para usa Ayu kA vhAsa hotA hai| antaraMga me Ayu meM vhAsa hone kI pAtratA na ho aura usake hAsa ke anukUla bAhya sAmagrI milane para usakA hAsa ho jAya aisA nahIM hai| 1. paMcAstikAya, gAthA 108, samaya vyAkhyA TIkA / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha cauthe adhyAya meM devoM ke avAntara bhedoM ke nirUpa ke sAtha unake nirdeza kiyA gayA hai / usase yaha siddhAnta phalita hotA hai ki bhogopabhogakI bahutatA aura parigrahakI bahutatA, sAtA Adi puNyAtizaya kA phala na hokara sAta pariNAma kI bahutatA usakA phala hai, isaliye karmazAstra meM bAhya sAmagrI ko sukha-duHkha Adi pariNAmoM ke nimittarUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| devoM kI lezyA aura Ayu Adi kA vivecana bhI isI adhyAya meM kiyA gayA hai| pAMcave adhyAya meM chaha dravyoM aura unake guNa-paryAyoM kA sAMgopAMga vivecana karate hue unaka paraspara upakAra kA aura guNaparyAya ke sAtha dravya ke sAmAnya lakSaNa kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| yahA~ upakAra zabda kA artha bAhya sAdhana se hai| pratyeka dravya jaba apane pariNAma svabhAva ke kAraNa vivakSita eka paryAya se apane tatkAlIna upAdAna ke anusAra anya paryAya rUpa se pariNamatA hai taba usa meM anya dravya kI nimittatA kahA~ kisa rUpa meM svIkAra kI gaI hai yaha isa adhyAya ke upakAra prakaraNa dvArA sUcita kiyA gayA hai / yahA~ dravyake sAmAnya lakSaNa meM utpAda vyaya aura dhrauvya ina tInoMko dravya ke aMzarUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| isakA artha yaha ki jaise dhrauvyAMza anvayarUpa se svayaM sat hai usI prakAra apane-apane kAla meM pratyeka utpAda aura vyaya ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| ina tInoM meM lakSaNa bheda hone para bhI vastupane se bheda nahIM hai / isaliye anya ke kArya kI para meM vyavahAra se nimittatA svIkAra karake bhI usameM anya ke kArya kI yathArtha kartRtA Adi nahIM svIkAra kI gaI hai aura na kI jA sakatI hai| chaThe aura sAtaveM adhyAya meM Asrava tattva ke vivecana ke prasaMga se puNya aura pApa tattva kA bhI vivecana kiyA gayA hai| saMsArI jIvoM ke parAzrita bhAva do prakAra ke haiM zubha aura azubha / deva-guruzAstra kI bhakti tathA vratoM kA pAlana karanA Adi zubha bhAva haiM aura paMcendriyoM ke viSayoM meM pravRtti tathA hiMsAdi rUpa kArya azubha bhAva haiM / ina pariNAmoM ke nimitta se yoga pravRtti bhI do bhAgoM meM vibhakta ho jAtI hai, zubha yoga aura azubha yoga / yoga ko svayaM Asrava kahane kA yahI kAraNa hai| isase yaha spaSTa ho jAtI hai ki jisa samaya jIva ke zubha yA azubha jaise bhAva hote haiM, yoga dvArA tadanurUpa karmoM kA hI Asrava hotA hai| chaThe adhyAya meM Asrava ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa karane ke bAda jIva ke kina bhAvoM se mukhya rUpa se kisa karma kA Asrava hotA hai isa kA nirdeza kiyA gayA hai / Ayukarma ke Asrava ke hetu ke nirdeza ke prasaMga se samyaktvane saMyamAsaMyama aura sarAga saMyama ko Asrava kA hetu batalAyA gayA hai| so isa para se yaha artha phalita nahIM karanA cAhie ki isase devAyu kA Asrava hotA hai / kintu isa kathana kA itanA hI prayojana samajhanA cAhie ki yadi ukta vizeSatAoM se yukta yathA sambhava manuSya aura tiryaJca Ayubandha karate haiM to saudharmAdi sambandhI Ayu kA hI bandha karate haiN| samyagdarzana Adi kucha Ayubandha ke hetu nahIM haiN| unake sAtha jo prazasta rAga hai vahI bandha kA hetu hai| sAtaveM adhyAya meM zubha bhAvoM kA vizeSa rUpa se spaSTIkaraNa kiyA gayA hai unameM vratoM kI parigaNanA karate hue hiMsAdi pAMca pApa bhAvoM kI AdhyAtmika vyAkhyA prastuta kI gaI hai| Azaya yaha hai ki pramAda bahuta yA icchApUrvaka asadvicAra se jo bhI kriyA kI jAtI hai usakA to yathA yogya hiMsAdi pA~ca pApoM meM Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra aura usakI TIkAeM antarbhAva hotA hI hai| sAtha hI bAhya kriyA ke na karane para bhI jo antaraMga meM malina pariNAma hotA hai use bhI apane-apane prayojana ke anusAra hiMsAdi pA~ca pApa rUpa svIkAra kiyA gayA hai| isa kathana se aisA Azaya bhI phalita hotA hai ki antaraMga meM malina pariNAma na ho, kintu bAhya meM kadAcit viparIta kriyA ho jAya to mAtra vaha kriyA hiMsAdi rUpa se parigaNita nahIM kI jaatii| ___ AThaveM adhyAya meM prakRti bandha Adi cAroM prakAra ke karmabandha aura unake hetuoM kA nirdeza kiyA gayA hai| bandha ke hetu pA~ca haiM, mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / inameM kaSAya aura yoga ye do mukhya haiM, kyoM ki yoga ko nimitta kara prakRtibandha aura pradeza bandha hotA hai tathA kaSAya ko nimittakara sthitibandha aura anubhAga bandha hotA hai| phira bhI yahA~ para mithyAdarzana, avirati aura pramAda ko jo bandha kA hetu kahA hai usakA kAraNa yaha hai ki mithyAdarzana ke sadbhAva meM jo bandha hotA hai vaha sarvAdhika sthiti ko liye hue hotA hai| avirati ke sadbhAva meM jo bandha hotA hai vaha mithyAdarzana ke kAla meM hone vAle bandha se yadyapi alpa sthitivAlA hotA hai, para vaha vratI jIva ke pramAda ke sadbhAva meM hone vAle bandha se adhika sthiti ko liye hue hotA hai| kAraNa yaha hai pUrva-pUrva ke guNasthAnoM se Age-Age ke guNasthAnoM meM saMkleza pariNAmoM kI hAni hotI jAtI hai aura vizuddhi bar3hatI jAtI hai| azubha prakRtiyoM ke anubhAga bandha kI sthiti isa se bhinna prakAra kI hai, kyoM ki uttarottara azubha bhAvoM meM hAni hone ke sAtha jIvoM ke pariNAmoM meM vizuddhi baDhatI jAtI hai, tadanusAra zubha prakRtiyoM ke anubhAga meM vRddhi hotI jAtI hai| prayojana kI bAta itanI hai ki yahA~ sarvatra sthitibandha aura anubhAga bandha kA mukhya kAraNa kaSAya hai| jIva rUpa-rasa-gandha aura sparza se rahita hai, kintu pudgala rUpa-rasa-gandha aura sparzavAlA hai / isa lie pudgala pudgala meM jo sparza nimittaka saMkleSa bandha hotA hai vaha jIva aura pudgala meM nahIM bana sakatA, kyoMki jIva meM sparza guNa kA sarvathA abhAva hai| yahI kAraNa hai ki jIva aura dravya karma kA anyAnya pradezAnupradezarUpa bandha batalAyA gayA hai / jIva kA karmoM ke sAtha saMkleSa bandha nahIM hotA kyoMki saMkleSa bandha pudgaloM pudgaloM meM hotA hai ityAdi aneka vizeSatAoM kI isa adhikAra dvArA sUcanA milatI hai / nauveM adhyAya meM saMvara aura nirjarA tattva kA tathA unake kAraNoM kA sAMgopAMga vivecana kiyA gayA hai| zubhAzubha bhAva kA nAma Asrava hai, ataH una bhAvoM kA nirodha honA saMbara hai| yoM to guNasthAna paripATI ke anusAra vicAra karane para vidita hotA hai ki mithyAtva ke nimitta se bandha ko prApta honevAle karmoM kA sAsAdana guNasthAna meM dravya saMvara hai, kintu saMvara meM bhAva saMvara kI mukhyatA hone se usakA prArambha caturtha guNasthAna se ho samajhanA cAhie, kyoMki eka to samyagdRSTi ke anubhUti ke kAla meM zubhAzubha bhAvoM kA vedana na hokara ratnatraya pariNata sAyaka svabhAva AtmA kA anubhava hotA hai, dUsare zubhAzubha bhAvoM meM heya buddhi ho jAtI hai, aura tIsare usake darzana mohanIya tathA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa kaSAya pariNAma kA sarvathA abhAva ho jAtA hai / yadyapi isake vedakasamyaktva ke kAla meM samyaktva prakRti kA udaya banA rahatA hai, para usa avasthA meM bhI samyagdarzanasvarUpa svabhAva paryAya kA abhAva nahIM hotaa| phira Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha bhI yahA~ para nauveM adhyAya meM saMvara ko jo gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSahajaya aura cAritra svarUpa kahA hai so vaha saMvara vizeSa ko dhyAna meM rakhakara hI kahA hai / yahA~ saMvara ke prakAroM meM gupti mukhya hai| isase yaha tathya sutarAM phalita ho jAtA hai ki samiti Adi meM jitanA nivRtyaMza hai va saMvara svarUpa hai, AtmAtirikta anya ke vyApArasvarUpa pravRtyaMza nahIM / yadyapi tapa kA dharma meM hI antarbhAva ho jAtA hai, parantu vaha jaise saMvara kA hetu hai vaise hI nirjarA kA bhI hetu hai yaha dikhalAne ke liye usakA pRthaka se nirdeza kiyA hai| AcArya gaddhapicchane kahA~ kitane parISaha hote hai isa viSaya kA nirdeza karate hue unakA kAraNa parISaha aura kArya parISaha ye do vibhAga svIkAra kara vicAra kiyA hai| isa adhyAya meM parISaha sambaMdhI prarUpaNA 8 ve sUtra se prArambha hokara vaha 17 ve sUtra para samApta hotI hai| 8 sUtra meM parISaha kA lakSaNa kahA gayA hai| 93 sUtra meM parISahoM kA nAma nirdeza karate hue 6 vI parISaha ke liye spaSTataH nAgnya zabdakA hI ullekha kiyA gayA hai| isase sUtrakAra eka mAtra digambara sampradAya ke paTTadhara AcArya the isakA spaSTa bodha ho jAtA hai| isake bAda 10, 11 aura 12, saMkhyAka sUtroM meM kAraNoM kI apekSA kisake kisane parISaha sambhava haiM isa bAtakA nirdeza kiyA gayA hai| 13, 14, 15 aura 16 saMkhyAka sUtroM meM unake kAraNoM kA nirdeza kiyA gayA hai / isa prakAra 10, 11 aura 12 saMkhyAka sUtroM meM kAraNa kI apekSA kAraNa parISaha hokara tathA 13, 14, 15 aura 16 saMkhyAka sUtroM meM unake kAraNoM kA nirdeza kara Age mAtra 17 veM sUtra meM kArya parISahoM kA ullekha karate hue batalAyA gayA hai ki ekajIva ke kamase kama eka aura adhika se adhika 19 parISaha hote haiN| udAharaNa svarUpa hama bAdarasAmparAya jIva ko lete haiN| eka kAla meM kAraNoM kI apekSA isake saba parISaha batalA kara bhI kArya kI apekSA kama se kama eka aura adhika se adhika 19 parISaha batalAye haiM / spaSTa hai ki 'ekAdaza jine' isa sUtra meM jina ke jo gyAraha parISaha batalAye haiM ve terahaveM caudahaveM guNasthAna meM asAtA vedanIyake pAye jAnevAle udaya ko dekha kara hI batalAyA gayA hai / vahA~ kSudhAdi 11 parISaha hote hai yaha ukta kathana kA tAtparya nahIM hai / 'ekAdaza jine' yaha kAraNa kI apekSA parISahoM kA nirdeza karanevAlA sUtra hai, kArya kI apekSA parISahoM kA nirdeza karanevAlA sUtra nhiiN| isa adhyAya meM prasaMga se saMyatoM ke bhedoMkA nirdeza karate hue batalAyA hai ki ye pulAkAdi naigamAdi nayoM kI apekSA saMyata kahe gaye haiN| isakA Azaya yaha hai ki pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka ina pA~ca bhedoMmeM se nirgrantha aura snAtaka ye donoM bhAva nirghanya hone se ekamAtra evaM bhUtanaya kI apekSA se hI nirgrantha haiM / zeSa tIna nirgrantha kAla bhedase naigamAdi aneka nayasAdhya haiN| nairgranya sAmAnya kI apekSA vivakSA bhedase pA~coM hI nirgrantha haiM yaha isa kathana kA abhiprAya hai| eka bAta yahA~ nirjarA ke viSaya meM bhI spaSTa karanI hai| uttarottara asaMkhyAta guNI nirjarA ke ina dasa sthAnoM meM se zrAvaka aura virata ke prakRta meM pUrva kI apekSA jisa asaMkhyAta guNI dravya karma nirjarA kA nirdeza kiyA gayA hai vaha ina donoM ke vizuddhi kI apekSA ekAntAnuvRddhi ke kAla kI jAnanI Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 tatvArthasUtra aura usakI TIkAeM cAhie kyoMki isake sivAya anya kAla meM saMkleza aura vizuddhi ke anusAra ukta nirjarA meM tAratamya dekhA jAtA hai / vizuddhi ke kAla meM vizuddhi ke tAratamya ke anusAra kabhI asaMkhyAta guNI, kabhI saMkhyAta guNI, kabhI asaMkhyAtavA bhAga adhika aura kabhI saMkhyAtavA bhAga adhika nirjarA hotI hai yahA~ pUrva samaya kI apekSA agale samaya meM kitanI nirjarA hotI hai isa dRSTi se nirjarA kA yatkrama batalAyA gayA hai| isa adhyAya meM dhyAna kA vistAra se vicAra karate hue dhyAtA, dhyAna, dhyeya, dhyAna kA phala aura dhyAna ke kAla ina pA~coM viSayoM para samyak prakAza DAlA gayA hai| dhyAna ke do bheda haiM-prazasta aura aprazasta / yahA aprazasta dhyAna kA vicAra na kara prazasta dhyAna kA vicAra karanA hai| prazasta dhyAna ke bhI do bheda haiM-dharmadhyAna aura zukladhyAna / zreNi ArohaNa ke pUrva jo dhyAna hotA hai use dharmadhyAna kahate haiM zreNi aura ArohaNa ke bAda jo dhyAna hotA hai usako zukladhyAna saMjJA hai| isakA yaha tAtparya hai ki dharmadhyAna cauthe guNasthAna se prArambha hokara sAtave guNasthAna taka hotA hai| sAdhAraNataH tattvArthasUtra meM dharmadhyAna ke Alambana ke prakAra cAra batalAye haiM-AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna / ina sabhI para dRSTipAta kara sAmAnya rUpa se yadi Alambana ko vibhakta kiyA jAya to vaha do bhAgoM meM vibhAjita ho jAtA hai.--eka svAtmA aura dUsare svAtmA se bhinna anya padArtha / dhyAna kA lakSaNa karate hue yaha to batalAyA hI gayA hai ki anya dhyAna meM azeSa viSayoM se cittako parAvRtta kara kisI eka viSaya para citta arthAt upayoga ko sthira kiyA jAtA hai| ataH Atma jJAnasvarUpa hai, isaliye yadi upayoga ko AtmasvarUpa meM yukta kiyA jAtA hai to upayoga svarUpa kA vedana karanevAlA hone se nizcaya dhyAna kahalAtA hai aura yadi upayoga ko vikalpadazA para padArtha meM yukta kiyA jAtA hai to vaha svarUpa se bhinna anya padArtharUpa vizeSaNasahita hone ke kAraNa vyavahAra dhyAna kahalatA hai| isameM se nizcaya dhyAna karma nirjarA svarUpa hai, ataH karma nirjarA kA hetu bhI hai aura vyavahAra dhyAna isase viparIta svabhAvavAlA hone se na to svayaM nirjarA svarUpa hai aura na sAkSAt karma nirjarA kA hetu hI hai| anyatra dharma dhyAna ke jo savikalpa aura nirvikalpa ye do bheda dRSTigocara hote haiM ve isI abhiprAya se kiye gaye jAnane caahiye| sAmAnya niyama yaha hai ki jaba AtmA mokSamArga ke sanmukha hotA hai taba usake apane upayoga meM mukhya rUpa se ekamAtra AtmA kA hI avalambana rahatA hai, anya azeSa avalambana gauNa hote jAte haiM, kyoMki mokSa kA artha hI AtmA kA akelA hotA hai, ataH mokSamArga vaha kahalAyA jisa mArga se AtmA akelA banatA hai| deva-zAstra-guru kI bhakti yA vratAdirUpa pariNAma ko Agama meM vyavahAra dharmarUpa se isIlie svIkAra kiyA gayA hai ki vaha jIva kA paralakSI saMyogI pariNAma hai, svarUpAnubhUtirUpa AtmAzrayI akelA pariNAma nhiiN| zaMkA-sva-para kA prakAzana karanA yaha jJAna kA svarUpa hai| aisI avasthA meM pratyeka upayoga pariNAma meM paralakSIpanA banA rahegA, usakA vAraNa kaise kiyA jA sakatA hai ? samAdhAna--jJAna ke sva-para prakAzaka hone se pratyeka upayoga paralakSI yA parAzrita hI hotA hai aisI bAta nahIM hai ? Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BE A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ekatvapana se yA iSTAniSTapana se buddhipUrvaka paralakSI yA parAzrita jJAna pariNAma hai aura svarUpa ka. vedana kAla meM apane upayoga pariNAmarUpa se para bhI jAnane meM AnA jJAna kA sva-para prakAzakapanA hai| zaMkAH-jJAna ke upayoga pariNAma kI aisI sthiti kahA~ banatI hai ? samAdhAnaH-kevala jJAna meN| zaMkAH--chamastha ke svarUpa kA vedana karate samaya jo upayoga pariNAma hotA hai usameM aisI sthiti banatI hai ki nahIM? samAdhAnaH--chadmastha ke svasanmukha hokara svarUpa kA vedana karate samaya pramANa jJAna kI pravRtti na hokara nayajJAna kI pravRtti hotI hai, isaliye usa kAla meM upayoga meM para gauNa hone se lakSita nahIM hotaa| paNDitapravara AzAdharajI (anagAradharmAmRta, adhyAya, zloka 108-109 svopasa TIkA meM) likhate haiM tadanantaramapramattAdikSINakaSAyaparyantaM jaghanya-madhyamotkRSTabhedena vivakSitaikadezena zuddhanayarUpaH zuddhopayogo vrtte| artha--tadanantara apramatta guNasthAna se lekara kSINa kaSAya guNasthAna paryanta jaghanya, madhyama aura utkRSTa bhedarUpa vivakSita eka dezarUpa se zuddhanayarUpa zuddhopayoga pravartatA hai / isI tathya ko suspaSTa karate hue ve isI sthala para Age likhate haiM atra ca zuddhanaye zuddhabuddhaikasvabhAvo nijAtmA dhyeyattiSThatIti / zuddhadhyeyatvAcchadbhAvalambanatvAcchuddhAtmasvarUpasAdhakatvAcca zuddhopayogo ghaTate / sa ca bhAva saMvara ityucyate / eSa ca saMsArakAraNa-bhUtamithyAtvarAgAdyazuddhaparyAvadazuddho na syAt, nApi phalabhUtakevalajJAnalakSaNazuddhaparyAyavacchuddhaH syAt / kintu tAbhyAmazuddha-zuddhaparyAyAbhyAM vilakSaNaM zuddhAtmAnubhUtirUpanizcayaratnannayAtmakaM mokSakAraNamekadezavyaktirUpamekadezanivAraNaM ca tRtIyamavasthAntaraM bhaNyate / __ aura yahA~ para zuddhanaya meM zuddha, buddha, ekasvabhAva nija AtmA dhyeya hai isalie zuddha dhyeya hone se, zuddha kA avalambana hone se tathA zuddha AtmasvarUpa kA sAdhaka hone se zuddhopayoga bana jAtA hai| isI kA nAma bhAva-saMvara hai / yaha saMsAra ke kAraNabhUta mithyAtva aura rAgAdi azuddha paryAyoM ke samAna azuddha nahIM hai aura phalabhUta kevalajJAna lakSaNa zuddha paryAya ke samAna zuddha bhI nahIM hai | kintu una donoM azuddha aura zuddha paryAyoM se vilakSaNa zuddha AtmAnubhUtirUpa nizcaya ratnatrayAtmaka mokSakAraNa eka deza vyaktirUpa aura ekadeza nivAraNa tIsarI avasthArUpa kahA~ jAtA hai| yahA~ apramatta saMyama nAmaka sAtaveM guNasthAna se zuddhopayoga kI pravRtti kA jJApana kiyA gayA hai aura sAtaveM guNasthAna meM dharma dhyAna hotA hai, kyoMki ArohaNa ke pUrva dharmadhyAna hotA hai aura donoM zreNiyoM zukladhyAna hotA hai aisA Agamavacana hai ? ataH isa kathana se yaha spaSTa jJAta hotA hai ki dharmadhyAna savikalpa aura nirvikalpa ke bhadoM se do prakAra kA hotA hai / jahA~ zuddhAtmA dhyeya, zuddhAtmA Alambana aura tatsvarUpa Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra aura usakI TIkAeM upayoga ekarasa hokara pravRtta hote haiM use nirvikalpa dhyAna kahate haiM aura jahA~ dhyeya aura Alambana Azraya se vicArarUpa upayoga kI pravRtti hotI hai use savikalpa dhyAna kahate haiM / svAnubhUti aura nirvikalpa dharmadhyAna inameM zabdabheda hai, arthabheda nahIM / itanA avazya hai ki jo mithyAdRSTi jIva svabhAva sanmukha hokara samyagdarzana ko utpanna karatA hai usake samyagdarzana kI prApti ke samaya honevAle nirvikalpa dhyAna ko svAnubhUti kahate hai / Age sAtaveM Adi guNasthAnoM se usI kA nAma zuddhopayoga hai / yadyapi pratyeka saMsArI jIva ke kaSAya kA sadbhAva dasaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai, parantu nirvikalpa dharmadhyAna aura pRthaktva vitarka cAra zukla dhyAna meM use abuddhipUrvaka svIkAra kiyA gayA hai / zaMkA - zukla dhyAna kA prathama bheda savIcAra hai / usa meM artha, vyaJjana aura yoga kI saMkrAnti niyama se hotI hai / aisI avasthA meM ukta zukladhyAna meM tathA usase pUrvavartI nirvikalpa dharma dhyAna meM zuddhAtma dhyeya aura zuddhAtmA Alambana kaise bana sakatA hai aura vaha na banane se nirantara zuddhanaya kI pravRtti kaise bana sakatI hai ? samAdhAna - yadyapi zukla dhyAna prathama bheda meM artha, vyaJjana aura yoga kI saMkrAnti hotI hai, parantu nirantara svabhAva sanmukha rahane ke kAraNa anya jJeya padArtha se iSTAniSTa buddhi nahIM hotI, isaliye usake isa apekSA se zukla dhyAna ke prathama bheda meM bhI zuddhAtmA dhyeya aura zuddhAtmA Alambana banakara zuddhAtmA ke sAdhaka zuddhAtmAnubhava svarUpa zuddhanaya kI pravRtti bana jAtI hai / 49 zrI samayasAra Asrava adhikAra meM chadmastha jJAnIke jaghanya jJAna hone se usakA punaH punaH pariNAma hotA hai aura isaliye use jahA~ jJAnAvaraNAdi rUpa karmabandha kA bhI hetu kahA gayA hai, vahA~ isa ke mukhya kAraNa kA nirdeza karate hue AcArya amRtacandra devane batalAyA hai ki jo jJAnI hai vaha buddhipUrvaka rAga, dveSa moharUpa Asrava bhAva kA abhAva hone se nirAsrava hI hai / kintu vaha bhI jabataka jJAna ko sarvotkRSTa rUpa se dekhane jAnane aura AcaraNa karane meM azakta vartatA huA jaghanyarUpa se hI jJAnako dekhatA jAnatA aura AcaraNa karatA hai taba taka usake bhI, jaghanya bhAva kI anyathA utpatti nahIM ho sktii| isa anyabhAvotpatti dvArA anumIyamAna, abuddhi pUrvaka kalaGkavipAkakA sadbhAva hone se pudgala karmabandha hotA hai / ( samayasAra gAthA 172 AtmakhyAti TIkA ) yaha to spaSTa hai ki jJAnI sadAkAla Asrava bhAva kI bhAvanA ke abhiprAya se rahita hotA hai, isa liye usake savikalpa avasthA meM bhI rAga-dveSarUpa pravRtti abuddhipUrvaka hI svIkAra kI gaI hai, nirvikalpa avasthA meM to vaha abuddhipUrvaka hotI hI hai| phira bhI rAgabhAva cAhe buddhipUrvaka ho aura cAhe abuddhipUrvaka, usake sadbhAva meM bandha hotA hI hai / isakA yahA~ vizeSa vicAra nahIM karanA hai / yahA~ to kevala itanA hI nirdeza karanA hai ki jJAnI ke jJeya meM abhiprAyapUrvaka kabhI bhI iSTAniSTabuddhi na hone se vaha dhyAna kAla meM nirvikalpa svAnubhUti se cyuta nahIM hotA / isalie usa ke zuddhanayasvarUpa zuddhopayoga kI pravRtti banI rahatI hai / 7 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha dasaveM adhyAya meM mokSatattva ke nirUpaNa ke prasaMga se prathama sUtra meM kevala jJAna kI utpati kA nirUpaNa kara dUsare sUtra dvArA sakAraNa mokSa tatva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| yahAM prathama sUtra meM ghAtikarmoM ke nAzake krama ko bhI dhyAna meM rakhA gayA hai aura dUsare sUtra meM saMvara aura nirjarA-dvArA samasta karmokA viyukta honA mokSa hai aisA na kahakara saMvara ke sthAna meM jo 'bandhahetvabhAva' pada kA prayoga kiyA hai so usa dvArA AcArya gaddhapiccha ne yaha tathya udghATita kiyA hai ki 'saMvara' ko hI yahA~ para vyatireka mukha se 'bandhahetvabhAva' kahA gayA hai, kyoMki jitane aMza meM bandha ke hetuoMkA abhAva hotA hai utane hI aMza meM saMvara kI prApti hotI hai| use hI dUsare zabdoM meM hama yoM bhI kaha sakate haiM ki jitane aMza meM saMvara arthAt svarUpasthiti hotI hai utane hI aMza meM bandha ke hetuoM kA abhAva hotA hai| pahale dUsare adhyAya meM jIva ke pA~ca bhAvoMkA nirdeza kara Aye haiN| kyA ve pA~coM prakAra ke bhAva mukta jIvoM ke bhI pAye jAte haiM yA unameM kucha vizeSatA hai aisI AzaMkA ko dhyAna meM rakhakara sUtrakAra ne usakA nirasana karane ke abhiprAya se 3 re aura 4 the sUtroM kI racanA kI hai| tIsare sUtra meM to yaha batalAyA gayA hai ki mukta jIvoM ke karmo ke upazama, kSayopazama aura udaya ke nimitta se jitane bhAva hote haiM unakA abhAva to hohI jAtA hai / sAtha hI bhavyatva bhAvakA bhI abhAva ho jAtA hai| jaise kisI uDada meM kAraNarUpase pAkazakti hotI hai aura kisI vizeSa uDada meM aisI pAka zakti nahIM hotI usI prakAra adhikatara jIvoM meM ratnatraya ko prakaTa karane kI sahaja yogyatA hotI hai aura kucha jIvoM meM aisI yogyatA nahIM hotii| jina meM ratnatraya ko prakaTa karane kI sahaja kAraNa yogyatA hotI hai unheM bhavya kahate haiM aura jina meM aisI kAraNa yogyatA nahIM hotI unheM abhavya kahate haiM / spaSTa hai ki jina jIvoM ne mukti lAbha kara liyA hai unake ratnatrayarUpa kArya pariNAma ke prakaTa ho jAne se bhavyatva bhAvarUpa sahaja kAraNa yogyatA ke kAryarUpa pariNAma jAnase vahA~ isakA abhAva svIkAra kiyA gayA hai| udAharaNArtha jo miTTI ghaTa pariNAmakA kAraNa hai usakA ghaTa pariNAmarUpa kArya ho jAne para usameM jaise vartamAna meM vaha kAraNatA nahIM rahatI usI prakAra prakRta meM samajhanA caahiye| __ cauthe sUtra meM mukta jIva ke jo bhAva zeSa rahate haiM unheM svIkAra kiyA hai yadyapi ukta sUtra meM aise kucha hI bhAvoM kA nAmanirdeza kiyA gayA hai jo mukta jIvoM meM pAye jAte haiM / para vahA~ unakA upalakSaNa rUpase hI nAmanirdeza kiyA gayA jAnanA caahie| ataH isase una bhAvoM kA bhI grahaNa ho jAtA hai jinakA ullekha ukta sUtra meM nahIM kiyA gayA hai, para mukta jIvoM meM pAye avazya jAte haiN| vizeSarUpa se dhyAna dene yogya hai ki yadyapi ye bhAva karmakSaya ko nimittakara hote haiM, isalie inheM kSAyika bhAva bhI kahate haiN| parantu sUtra meM inakA kSAyika bhAvarUpa se ullekha nahIM kiyA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki ye saba bhAvasvabhAva ke Azraya se utpanna hote haiM, isalie isa apekSA se ye vAstava meM svabhAva bhAva hI haiN| unheM kSAyika bhAva kahanA yaha upacAra hai| sUtrakArane apane isa nirdeza dvArA yaha spaSTa kara diyA hai ki mumukSu jIva ko mokSa prApti ke liye bAhya sAmagrI kA vikalpa choDakara apane upayogadvArA svabhAvasanmukha honA hI kAryakArI hai / yaha bAta Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra aura usakI TIkAeM muktilAbha honepara yaha jIva kSetra meM muktilAbha karatA hai vahIM avasthita rahatA hai yA kSetrAntara meM gamana kara jAtA hai ? yadi kSetrAntara meM gamana karake jAtA hai to vaha kSetra kaunasA hai jahA~ jAkara yaha avasthita rahatA hai ? sAtha hI vahIM isakA gamana kyoM hotA hai ? mukta hone ke bAda bhI yadi gamana hotA hai to niyata kSetra taka hI gamana hone kA kAraNa kyA hai ? ityAdi aneka prazna haiM jinakA samAdhAna 5 se lekara 8 3 taka ke sUtroM meM kiyA gayA hai| prayojanIya bAta yahA~ yaha kahanI hai ki sAtaveM sUtra meM 'tathAgatipariNAmAt ' pada dvArA to mukta jIva kI svabhAva Urdhva gati kA nirdeza kiyA gayA hai aura 8 veM sUtra dvArA usake bAhya sAdhana kA ullekha kiyA gayA hai| ___ yahA~ para kucha vidvAn yaha zaMkA kiyA karate haiM ki mukta jIva kA upAdAna to lokAntara ke Upara jAne kA bhI hai, para Age dharmAstikAya kA abhAva hone se lokAnta se upara usakA gamana nahIM hotA / kintu unakA isa viSaya meM yaha vaktavya tathya kI anabhijJatA ko hI sUcita karatA hai / ukta zaMkA kA samAdhAna yaha hai (1) bAhya aura Abhyantara upAdhi kI samagratA meM kArya hotA hai yaha niyama hai| isake anusAra jisa samaya jo kArya hotA hai usake anurUpa hI paryAya yogyatA-upAdana kAraNatA hotI hai / na nyUna aura na adhika / tathA bAhya nimitta bhI usake anukUla hI hote haiN| unakA usa samaya honA avazyaMbhAvI hai| vaha na ho to upAdAna ke rahate hue bhI kArya nahIM hotA aisA nahIM hai, kyoM ki jisa prakAra vivakSita kArya kI apane upAdAna ke sAtha usa samaya Abhyantara vyApti niyama se hotI hai usI prakAra usa samaya usakI bAhya sAdhanoM ke sAtha bAhya vyApti kA honA bhI avazyaMbhAvI hai / tabhI inakI vivakSita kArya ke sAtha kAla pratyAsatti bana sakatI hai| isase siddha hai ki mukta jIva kA lokAnta ke Upara gamanAbhAva vAstava meM to vaisA upAdAna na hone se nahIM hotaa| dharmAstikAya kA abhAva hone se nahIM hotA yaha mAtra vyavahAra vacana hai jo mukta jIva apane upAdAna ke anusAra kahA~ taka jAtA hai isa tathya ko sUcita karatA hai| sarvatra vyavahAra aura nizcaya kA aisA hI yoga hotA hai / (2) mukta jIva urdhvagati svabhAva hai isa kathana kA yaha Azaya nahIM ki vaha nirantara Upara hI Upara gamana karatA rahe / kintu isa kathana kA yaha Azaya hai ki vaha tiryak rUpa se anya dizAoM kI ora gamana na kara lokAnta taka Urdhva hI gamana karatA hai / tattvArthavArtika meM 'dharmAstikAyAbhAvAt ' isa sUtra kI utthAnikA meM batalAyA hai ki-'muktasyordhvameva gamanaM na digantaragamanamityayaM svabhAvaH nordhvgmnmeveti'| 'mukta jIva kA Upara kI ora hI gamana hotA hai, anya dizAoM ko lakSya kara gamana nahIM hotA yaha svabhAva hai, uttarottara Upara-Upara gamana hotA rahe yaha svabhAva nahIM hai' / so isa vacana se bhI ukta tathya kI hI puSTi hotI hai / (3) mukta jIva kI eka Urdhvagati hotI hai jo svAbhAvikI hone se svapratyaya hotI hai| sAtha hI lokAnta meM usakI avasthiti bhI svAbhAvikI hone se svapratyaya hotI hai isalie usapara yaha vyavahAra kathamapi Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha lAgU nahIM paDatA ki lokAnta se aura Age dharmAstikAya kA abhAva honese use vahAM balAt rukanA paDatA hai / kintu apane upAdAna ke anusAra muktajIva lokAnta taka Upara kI ora Rjugati se svayaM gamana karatA hai| aura lokAnta svayaM avasthita ho jAtA hai / vyavahAranaya se lokAloka ke vibhAga kA kAraNa dharmAstikAya aura adharmAstikAya ko batalAyA gayA hai usIko dhyAna meM rakhakara sUtrakAra ne yaha vacana kahA hai ki Age dharmAstikAya na hone se muktajIva lokAnta se aura upara nahIM jAtA / paramArtha se dekhA jAya to SaT dravyamayI yaha loka svabhAva se racita hai, ataeva anAdi-nidhana hai, isalie jisa prakAra mAnuSottara parvata ke parabhAga meM manuSya kA svabhAva se gamana nahIM hotA usI prakAra eka mukta jIva hI kyA kisI bhI dravya kA loka kI maryAdA ke bAhara svabhAva se gamana nahIM hotA / 1 ( 4 ) jaise koI paramANu eka pradezataka gamana kara svayaM ruka jAtA hai / koI paramANu do yA do se adhika pradezoM taka gamana kara svayaM ruka jAtA hai / Age dharmAstikAya hone para bhI eka yA eka se adhika pradezoMtaka gamana karanevAle paramANu ko vaha balAt gamana nahIM karAtA / vaise hI mukta jIva apane Urdhvagati svabhAva kA utkRSTa vipAka lokAnta taka jAne kA hone ke kAraNa vahA~ taka jAkara vaha svayaM ruka jAtA hai| aisA yahA~ paramArtha se samajhanA cAhie / dharmAstikAyAbhAvAt ' yaha vyavahAra vacana hai jo isa tathya ko sUcita karatA hai ki isase aura Upara gamana karane kI jIva meM upAdAna zakti hI nahIM hai / yahAM sUtrakAra ne 7 veM aura 8 veM sUtra meM jitane hetu aura udAharaNa die haiM una dvArA mukta jIva kA ekamAtra Urdhvagati svabhAva hI siddha kiyA gayA hai aisA yahA~ samajhanA cAhie / 9 veM sUtra meM aise 12 anuyogoM kA nirdeza kiyA gayA hai jinake mAdhyama se mukta honevAle jIvoM ke viSaya meM aneka upayogI sUcanAoM kA parijJAna ho jAtA hai / unameM eka cAritra viSayaka anuyoga hai / prazna hai ki kisa cAritra se siddhi hotI hai ? usakA samAdhAna karate hue eka uttara yaha diyA gayA hai ki nAma rahita cAritra se siddhi hotI hai / isa para kitane hI manISI aisA vicAra rakhate haiM ki siddhoM meM koI cAritra nahIM hotA / kintu isI tattvArthasUtra meM jIva ke jo nau kSAyika bhAva parigaNita kie gaye haiM unameM eka kSAyika cAritra bhI hai / aura aisA niyama hai ki jitane bhI kSAyika bhAva utpanna hote haiM ve saba paranirapekSa bhAva hone se pratipakSI dravyabhAva karmoM kA kSaya hone para ekamAtra svabhAva ke Alambana se hI utpanna hote haiM, ataH ve siddha paryAya ke samAna avinAzI hote haiM / ataH siddhoM meM kevala jJAna Adi ke samAna svarUpa sthiti arthAt svasamaya pravRttirUpa anidhana sahaja cAritra jAnanA caahie| usakI koI saMjJA nahIM hai, isalie unameM usakA abhAva sthApita karanA ucita nahIM hai / loka meM eka yaha bAta bhI pracArita kI jAtI hai ki isa kAla meM isa kSetra se koI mukta nahIM hotA so yaha bAta bhI ThIka nahIM hai kyoMki mukti prApti ke lie na to koI kAla hI bAdhaka hai aura na manuSya loka sambandhI koI kSetra hI bAdhaka hai / itanA avazya hai ki cauthe kAla aura utsarpiNI ke tIsare kAla sambandhI isa bharata kSetra meM aise manuSya bhI janma lete haiM jo carama zarIrI hote haiM yaha ha niyama hai / isa kSetra sambandhI prAyaH apasarpiNI ke cauthe kAla meM aura utsarpiNI ke tIsare kAla meM hI aise manuSya janma lete haiM jo carama zarIrI hote haiM yaha prAkRtika niyama hai / ataH isa kSetra aura isa kAla ko doSI batalAkara mokSamArga ke anurUpa udyama na karanA yogya nahIM hai aisA yahA~ samajhanA cAhie / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra aura usakI TIkAeM 53 isa prakAra tattvArthasUtra meM kina viSayoM kA nirdeza kiyA gayA hai isakA saMkSepa meM vicAra kiyA / vRtti, bhASya aura TIkA grantha 1. sarvArthasiddhi digambara paramparA meM sUtra zailI lipibaddha huI tattvArthasUtra aura parIkSAmukha ye do aisI maulika racanAeM haiM jinapara aneka vRtti, bhASya aura TIkA grantha likhe gaye haiM / vartamAna kAla meM upalabdha -- sarvArthasiddhi ' yaha tattvArthasUtra para likhA gayA sabase pahalA vRtti grantha hai / yaha svanAmadhanya AcArya pUjyapAda kI amara kRti hai / yaha pANini vyAkaraNa para likhe gaye pAtaJjala bhASya kI zailI meM likhA gayA hai / yadi kisI ko zAnta rasa garbhita sAhitya ke paDhane kA AnaMda lenA ho to use isa grantha kA avazya hI svAdhyAya karanA cAhie / AcArya pUjyapAda ke sAmane isa vRtti grantha kI racanA karate samaya SaTkhaNDAgama prabhRti bahuvidha prAcIna sAhitya upasthita thA / unhoMne isa samagra sAhitya kA yathAsthAna bahuvidha upayoga kiyA hai' / sAtha hI unake isa vRtti grantha ke avalokana se yaha bhI mAlUma paDatA hai ki isakI racanA ke pUrva tattvArthasUtra para (TIkATIppaNIrUpa) aura bhI aneka racanAeM lipibaddha ho cukIM thiiN| vaise vartamAna meM upalabdha yaha sarvaprathama racanA hai / zvetAmbara paramparAmAnya tattvArthAdhigamabhASya isake bAda kI racanA hai / sarvArthasiddhi ke avalokana se isa bAta kA to patA lagatA hai ki isake pUrva zvetAmbara Agama sAhitya racA jA cukA thA, parantu tattvArthAdhigamabhASya likhA jA cukA thA isakA yatkiMcit bhI patA nahIM lagatA / itanA avazya hai ki bhaTTAkalaMkadeva ke tattvArthavArtika meM aise ullekha avazya hI upalabdha hote haiM jo isa tathya ke sAkSI haiM ki tattvArthAdhigamabhASya unake pUrva kI racanA hai / isa lie sunizcita rUpa se yaha mAnA jA sakatA hai ki vAcaka umAsvAti kA tattvArthAdhigama bhASya ina donoM AcAryoM ke madhya kAla meM kisI samaya lipibaddha huA hai| * sarvArthasiddhi vRtti kI yaha vizeSatA hai ki usameM pratyeka sUtra ke saba padoM kI vyAkhyA nape-tule zabdoM meM sAMgopAMga kI gaI hai / yadi kisI sUtra ke vividha padoM meM liMgabheda aura vacanabheda hai to usakA bhI spaSTIkaraNa kiyA gayA hai" / yadi kisI sUtra meM AgamakA vaimatya hone kA sandeha pratIta huA to usakI sa biThalAI gaI hai' aura yadi kisI sUtra meM ekase adhikavAra 'ca' zabdakI tathA kahIM 'tu' Adi zabdakA prayoga kiyA gayA hai to unakI upayogitA para bhI prakAza DAlA gayA hai / tAtparya yaha hai ki yaha racanA itanI sundara aura sarvAMgapUrNa bana paDI hai ki samagra jaina vAGmaya meM usa zailImeM likhe gaye dUsare vRtti, bhASya yA TIkA granthakA upalabdha honA durlabha hai / yaha vi. saM. kI pA~cavI zatAbdi ke uttarArdha se lekara chaThI 1. dekho, prastAvanA, sarvArthasiddhi, pR. 46 Adi / 3. dekho, a. 7 su. 13 / 5. a. dekho, 1, sU. 1 Adi / 7. a. 2, sU. 1 / 2. dekho, prastAvanA, sarvArthasiddhi, pR. 42 / 4. dekho tattvArtha bhASya a. 3 sU. 1 Adi / 6. dakho, a. 4, sU. 22 / 8. dekho, a. 4, sU. 31 / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zatAbdi ke pUrvArdha meM isa bIca kisI samaya lipibaddha huI hai / aneka nirvivAda pramANoM se AcArya pUjyapAda kA yahI vAstavyakAla sunizcita hotA hai / itanA avazya hai yaha unake dvArA racita jainendra vyAkaraNa ke bAda kI racanA honI cAhie' / 2. tattvArthavArtikabhASya tattvArthasUtra ke vistRta vivecana ke rUpa meM likhA gayA tattvAryavArtikabhASya yaha dUsarI amara kRti hai / sarvArthasiddhi ke prAyaH sabhI maulika vacanoM ko bhASyarUpa meM svIkAra kara isakI racanA kI gaI hai / isa AdhAra se ise tattvArthasUtra ke sAtha sarvArthasiddhi kA bhI vistRta vivecana svIkAra karane meM atyukti pratIta nahIM hotI / samagra jaina paramparA meM bhaTTa akalaMka deva kI jaisI khyAti hai usI ke anurUpa isakA nirmANa huA hai isameM sandeha nahIM / isameM kaI aise navIna viSayoMpara prakAza DAlA gayA hai jinakA vizeSa vivecana sarvArthasiddhi meM upalabdha nahIM hotA / udAharaNa svarUpa prathama adhyAya ke 8 veM sUtra ko lIjie / isameM anekAnta viSaya ko jisa sundara arthagarbha aura sarala zailI meM spaSTa kiyA gayA hai vaha anupama hai / isI prakAra dUsare adhyAya meM 5 bhAvoM ke prasaMga se sAnnipAtika bhAvoM kA vivecana tathA cauthe adhyAya ke anta meM punaH anekAnta kA gambhIra isa racanA kI apanI vizeSatA hai / aneka pramANoM se bhaTTa akalaMka deva kA vAstavya kAla vi. saM. 8 vIM zatAbdi kA pUrvArdha svIkAra kiyA gayA hai, isaliye yaha racanA usI samaya kI mAnanI cAhie | 3. tattvArthazlokavArtikabhASya tattvArtha-zlokavArtikabhASya yaha tattvArthasUtra kI vistRta vyAkhyA ke rUpa meM likhI gaI tIsarI amara kRti hai / isake raciyatA AcArya vidyAnanda hai / inakI apanI eka zailI hai jo unheM AcArya samantabhadra aura bhaTTa akalaMka deva kI virAsata ke rUpa meM prApta huI hai / yahI kAraNa hai ki tattvArthazlokavArtikabhASya kI samagra racanA dArzanika zailI meM huI hai| isa racanA kA Adhe se adhika bhAga prathama adhyAya ko diyA gayA hai aura zeSa bhAga meM nau adhyAya samApta kiye gaye haiM / usameM bhI prathama adhyAya ke prathama sUtra kI racanA kI apanI khAsa vizeSatA hai / samyagdarzanajJAnacAritra tInoM milakara mokSamArga hai yaha sAmAnya vacana hai / isake vistRta aura yathAvat svarUpa kA parijJAna isameM bahutahI vizada rUpase karAyA gayA hai| vartamAna samaya meM nizcaya-vyavahAra kI yathAvata maryAdA ke viSaya meM baDI khIMcAtAnI hotI rahatI hai / use dUra karane ke lie isase baDI sahAyatA milatI hai / vivakSita kArya ke prati anya ko nimitta kisa rUpa meM svIkAra karanA cAhie isakA spaSTa khulAsA karane meM bhI yaha racanA bejoDa hai / aise aneka saiddhAntika aura dArzanika prazna haiM jinakA samyak samAdhAna bhI isase kiyA jA sakatA hai / aitihAsika tathyoM ke AdhArapara AcArya vidyAnanda kA vAstavya kAla vi. saM 8 vIM zatAbdi kA uttarArdha aura 9 vIM zatAbdi kA pUrvArdha nizcita hone se yaha racanA usI samaya kI samajhanI cAhie / 1. dekho, sarvArthasiddhi prastAvanA, pR. 88 / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra aura usakI TIkAeM 4. anya TIkAsAhitya digambara paramparA meM tattvArthasUtra kA vistRta aura sAMgopAMga vivecana karanevAlI ye tIna racanAeM mukhya haiM / inake atirikta tattvArthavRtti Adi aura bhI aneka prakAzita aura aprakAzita racanAeM haiM / hindI, marAThI aura gujarAtI Adi anya aneka bhASAoM meM bhI tattvArthasUtra para choTebaDe aneka vivecana likhe jA cuke haiM / yadi tattvArthasUtra para vividha bhASAoM meM likhe gaye saba vivecanoM kI sUcI taiyAra kI jAya to usakI saMkhyA sau se adhika ho jAyagI / isalie una saba para yahA~ na to pRthaka rUpa se prakAza hI DAlA gayA hai aura na vaisI sUcI hI dI gaI hai / I zvetAmbara paramparA digambara paramparA meM tattvArthasUtra kA kyA sthAna hai yahA~ taka isakA vicAra kiyaa| Age saMkSepa meM zvetAmbara paramparA ne tattvArthasUtra ko kisa rUpa meM svIkAra kiyA hai isakA uhApoha kara lenA iSTa pratIta hotA hai / AcArya piccha AcArya kundakunda ke paTTadhara ziSya the / unhoMne kisI bhavya jIva ke anurodha paratattvArthasUtra kI racanA kI hai| vartamAna meM upalabdha sarvArthasiddhi yaha usakI prathama vRtti hai / sarvArthasiddhi ke raciyatA AcArya pUjyapAda kA lagabhaga vahI samaya hai jaba zvetAmbara paramparA meM devArdhagaNi kI adhyakSatA meM zvetAmbara AgamoM kA saMkalana huA thA / kintu usase sAhityika kSudhA kI nivRtti hotI huI na dekhakara zvetAmbara paramparA kA dhyAna digambara paramparA ke sAhitya kI ora gayA / usI ke phala svarUpa 7 va 8 vIM zatAbdi ke madhya kisI samaya umAsvAti vAcaka ne tattvArthasUtra meM parivartana kara bhASyasahita tattvArthAdhigama kI racanA kii| unakA yaha saMgraha grantha hai isakA ullekha unhoMne svayaM svaracita eka kArikA meM kiyA hai / ve likhate haiM 55 tattvArthAdhigamAkhyaM bahvarthaM saMgrahaM laghugrantham / vakSyAmi ziSyahitamimamarhadvacanaikadezasya // 22 // isase yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki vAcaka umAsvAti kI yaha svatantra racanA nahIM hai / kintu anya dvArA racita racanAoM ke AdhAra se isakA saMkalana kiyA gayA hai / inake svanirmita bhASya meM kucha aise bhASya ko lipibaddha karate uttara kAlIna stuti tathya bhI upalabdha hote haiM jinase vidita hotA hai ki tattvArthAdhigama aura usake samaya inake sAmane tattvArthasUtra aura usakI sarvArthasiddhivRtti unake sAmane rahI hai / ' stotroM meM stutikAroM dvArA guNAnuvAda Adi meM apanI asamarthatA vyakta karane ke liye jaisI kavitA lipibaddha kI gaI usakA padAnusaraNa inhoMne svaracita kArikAoM meM bahulatA se kiyA hai / isase bhI aisA pratIta hotA hai ki inakI yaha racanA 7 vIM 8 vIM zatAbdi se bahuta pahale kI nahIM honI cAhie / udAharaNa dekhie / 1. dekho, sarvArthasiddhi prastAvanA 44-45 Adi / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vyomnInduM cikramiSenmerugiriM pANinA cikampayet / gatyAnilaM jigISeccaramasamudraM pipAsecca / / inhoMne apanI racanA meM yaha bhI batalAyA hai ki jisa jinavacana mahodadhi para aneka bhASya likhe gaye usako pAra karane meM kauna samartha hai / yaha to sunizcita hai ki zvetAmbara Agama sAhitya para jo bhASya likhe gaye ve saba sAtavIM zatAbdi ke pUrva ke nahIM hai / ataH yaha svayaM unhIMke zabdoM se spaSTa ho jAtA hai ki tattvArthAdhigama mAnya sUtrapATha aura bhASya ye donoM zvetAmbara AgamoM para likhe gaye bhASyoMke pUrva kI racanAeM nahIM hai / yaha zvetAmbara paramparAmAnya tattvArthAdhigamasUtra aura usake bhASyakI sthiti hai / inake Upara haribhadra aura siddhasenagaNi kI vistRta TIkAeM upalabdha hotI haiN| ye donoM TIkAkAra bhaTTa akalaMka devake kucha kAla bAda hue pratIta hote haiM, kyoMki inakI TIkAoM meM aise aneka ullekha pAye jAte haiM jo tattvArthavArtikabhASya ke AbhArI haiM / inake bAda aisI choTI baDI aura bhI aneka TIkAeM samaya samaya para likhI gaI haiM jina para vizeSa UhApoha prajJAcakSu paM. sukhalAlajI ne tattvArthasUtra ke vivecana meM kiyA hai / isa prakAra tattvArthasUtra kA saMkSepa meM yaha sarvAMgINa AloDana hai / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra paM. dhanyakumAra gaMgAsA bhore bha. mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt gautama, sudharmAcArya, aura jaMbUsvAmI tIna anubaddha kevalI hue| unake anantara A. prathama bhadrabAhu taka pA~ca zrutakevalI hue| yahA~ taka bhAvazruta aura dravyazruta kI maukhika paramparA avicchinna calatI rhii| pazcAta kAladoSa se aMgapUrva jJAna kA krama se hAsa hotA gayA / pA~ca chahaso varSa ke nantara aMgazruta kA lopa huA aura pUrvajJAna kA kucha aMzamAtra jJAna zeSa rahA / bhaviSya meM Agama kI paramparA avicchinna calatI rahe isalie jinazruta akSaranibaddha karane kI AvazyakatA pratIta huI / ___ AcArya dharasena ko agrAyaNI pUrva ke kucha prAbhUtoM kA hI jJAna thA aura AcArya guNadhara ko jJAnapravAha pUrva ke kucha prAbhUtoM kA jJAna guruparamparA se prApta thaa| yaha svalpa jJAna bhI naSTa na ho isa uddeza se AcArya dharasena ne ziSyottama puSpadaMta aura bhUtabalI ko yogya parIkSA karake apanI vidyA dii| unhoMne hI dhavala, jayadhavala aura mahAdhavala inake mUlasUtra SaTakhaNDAgama kI racanA kii| _AcArya guNadhara ke dvitIya zrutaskadha kA jJAna guruparamparA se AcArya kundakundAcArya ko prApta thA / inheM jJAnapravAda pUrva ke dazama vastu ke tRtIya prAbhUta kA jJAna thA / usakI bhAvabhaMgI paJcAstikAya, pravacanasAra, samayasAra, niyamasAra, aSTapAhuDa Adi granthoM meM akSaranibaddha huI / Aja taka upalabdha sAmagrInusAra niSpakSa saMzodhana dvArA AcArya kundakunda kA kAla IsavI zatAbdi prathama zati siddha hotA hai / isa prakAra mokSamArga va adhyAtmavidyA isakA nirUpaNa sarala aura subodha zailI meM sarvaprathama AcArya kundakunda ke sAhitya meM hI dekhane meM AtA hai / yaha AcArya kundakunda kA mumukSu jIvoM para mahAn upakAra hai / Aja una yugapravartaka AcArya kundakunda kA jo sAhitya upalabdha hai usameM katipaya prAbhRta, dvAdazAnuprekSA, prAkRta bhaktipATha, paJcAstikAya, pravacanasAra, samayasAra, niyamasAra Adi zAstra haiN| paJcAstikAya, pravacanasAra aura samayasAra ye tIna grantha anamola aura mahattvapUrNa haiM / ve ' granthatrayI' yA 'prAbhUtatrayI' nAma se vikhyAta haiM / ina granthoM meM tathA unake anya sAhitya meM jJAna kI mukhyatA se Atmatattva kA aura mokSamArga kA nirUpaNa hai / granthoM ke nAmoM se hI sAdhAraNataH pratipAdita viSayoM kA bodha ho jAtA hai| zrIsamayasAra meM yukti, Agama, svAnubhava aura guruparamparA ina cAroM prakAra se AtmA kA zuddha svarUpa samajhAyA hai| paJcAstikAya meM kAladravya ke sAtha pA~ca astikAyoM kA aura navatattvoM kA svarUpa saMkSepa meM AyA hai| pravacanasAra meM yathAnAma jinapravacana kA sAra saMkSepa meM prathita kiyA gayA hai / yaha granthatrayI yA prAbhRtatrayI yA unakA kucha aMza ko apanA AdhAra banAkara uttarakAlavarti aneka AcAryoM ne aura granthakAroM ne granthanirmiti kI hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chate hae A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ___ graMthakAra AcArya pravarane prastuta graMthameM prAraMbhameM hI vItarAga cAritrake lie apanI tIvra AkAMkSA prakaTa kI hai / digaMbara paraMparA meM sarvamAnya aise bhAvaliMgI digaMbara sAdhu the| AkAMkSA zuddhopayoga kI hone para bhI madhya meM zubhopayoga kI bhUmikA AtI hai aura prANimAtra kA kalyANa cAhanevAlI paropakAriNI buddhi se bhavya prANiyoM ke hita ke lie maMgalamaya sAhitya kA nirmANa huA hai| isa graMtha meM bAra bAra kramApatita sarAga cAritra ko pAra karake vItarAga cAritrarUpa parama samAdhi kI bhAvanA pragaTa huI hai| sAmAnya rIti se SaTadravya svarUpa bhUmikA ke AdhAra se mokSamArga kA aura mokSamArga ke viSayabhUta sapta tattvoM kA varNana unake sAhitya kI apanI vizeSatA hai| AcArya deva sarala bhASA meM viSaya ke hArda ko viSaya spaSTIkaraNa ke lie hI yatratatra upamA dRSTAntAdika Aye haiN| jIvana sAdhanA aura asAdhAraNa buddhimattA se ina pratipAdya viSayasaMbaMdhI unakA adhikAra unake sAhitya meM spaSTarUpeNa pragaTa hotA hai / zrI samayasAra meM zuddha naya se, parama bhAvagrAhI dravyArthika naya se AtmA ke zuddha svarUpa kA vistAra se varNana AyA hai| isalie vaha graMtha svAnubhava pradhAna hokara adhyAtma zAstra kA mUlAdhAra rahA hai| yaha graMtha mumukSu kI jIvanasAdhanA kI ora sAkSAta nirdeza karatA hai| parantu isa pravacanasAra graMtha kA mUla prayojana vahI eka honepara bhI bhUmikA aura dRSTikoNa kucha mAtrA meM svataMtra rahA hai| isameM jo bhI nirUpaNa hai vaha vastupUraka hai| nizcaya se SaTadravya aura tattvoM kA svarUpa samajhAkara aMta meM ve samAdhi kI ora hI le jAte haiN| isa prakAra bhUmikA meM bhinnatA hone ke kAraNa hI samayasAra meM AcArya bhI rAgAdi vikAra ko paugalika batAte haiM, sAtha meM AtmA unakA kartA nahIM yaha bhI batAte haiN| aura pravacanasAra meM rAgadveSa' moha se uparaMjita hone ke kAraNa karmarajase saMbaddha AtmA ko hI baMdha kahA hai aura rAga pariNAmoM ko AtmAkA hI karma hai aisA spaSTa kahA hai| ina donoM bhUmikAoM meM virodha yA visaMvAda nahIM, apitu pUrNa sAmaMjasyahI hai| vAstava meM pravacanasAra meM pradarzita tattvadRSTi ke AdhArapara hI samayasAra meM dikhalAI huI jIvana dRSTi AdhArita hai, aisA kahane meM koI atyukti nahIM hai| pravacanasAra ke dUsare adhyAya meM jJeyatattva ke sAtha bandhatattva kA nirUpaNa tathA paMcAstikAya kA sapta tattvoM kA nirUpaNa aura samayasAra kA sapta tattvoM kA nirUpaNa tathA kartAkarma kA nirUpaNa isake una do granthoM meM dRSTikona kA antara spaSTatayA pratIti meM AtA hai / prathama zrutaskaMdha-jJAnasukhaprajJApana AcArya pravara ne jinapravacana kA hArda isa graMtha ke tIna zrutaskaMdhoM meM vibhakta karake pragaTa kiyA hai / prathama zrutaskaMdha meM AtmA ke jJAna svabhAva va sukhasvabhAva kA vastupUraka kathana hai| AcArya svayaM vItarAga cAritra kI prApti cAhate haiM kyoM ki vItarAga cAritra se hI mokSa hotA hai / cArittaM khalu dhammo dhammo jo so samo tti nnidicho| mohakohavihoNo pariNAmo appaNo hu smo|| 1. sa idANiM kattA saM sagapariNAmassa davvajAdassa / AdIyade kadAI vimuccade kammadhalIhiM // 186 // 2. pravacanasAra, gAthA 184 3. dekho A. amRtacaMdra ke pratyeka adhyAya ke samApti ko ' zrutaskaMdha ' aisA kahA hai| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra svarUpa meM tanmaya pravRtti kA nAma cAritra aura vahI AtmA kA svabhAva hone se dharma hai, samavasthita AtmaguNa hone se sAmya hai, rAgadveSa-moharahita AtmA kA nirvikAra pariNAma hI sAmya hai, apane nirvikAra svabhAva meM sthita honA hI dharma hai / dharma koI dharma pariNata AtmA se alaga vastu nahIM hai| pratyeka vastu pariNAma svarUpa hai| AtmA bhI pariNamana svabhAvI hone se svayaM azubha, zubha yA zuddha pariNamatA hai / zuddhopayoga se pariNata dharmI AtmA mokSa sukha ko zubhopayoga se pariNata dharmI jIva svargasukha ko aura dharmaparAGmukha azubhopayoga se pariNata AtmA tiryaMcanarakAdi gatisaMbaMdhI duHkha ko prApta karatA hai| zuddhopayogI dharmAtmA dharmazAstra aura vastutattva kA jJAtA, saMyamatapa se yukta virAgI aura samatAvRtti kA dhAraka hokara karma rajako dUra karake vizva ke samasta jJeyavyApI jJAnasvabhAvI AtmA ko svayaM anya kisI bhI kAraka kI apekSA kiye binA hI prApta karatA hai| nizcaya se AtmA kA parake sAtha kAraka saMbaMdha na hone se bAhya sAdhana kI ciMtA se Akulita hone kI use AvazyakatA nahIM hai| jJAna aura sukha AtmA kA svabhAva hai aura svabhAva meM para kI apekSA hotI nahIM, isalie svayaMbhU AtmA ko indriyoM kI apekSAvinA hI jJAna aura sukhasvabhAva pragaTa hotA hai| svabhAvasthita kevalI bhagavAn ke zArIrika sukhaduHkha bhI nahIM hotA hai| unakA pariNamana jJeyAnusAra na hokara, mAtra jJAnarUpa hone se sarva padArtha samUha apane-apane samasta paryAya sahita unake jJAna meM sAkSAt jhalakate hai / unheM kucha bhI parokSa nahIM hotaa| unakA jJAna sarvagrAhI hone se AtmA bhI upacAra se 'sarvagata' kahalAtA hai| cakSu viSaya meM praveza na karake bhI dekhatA hai usI taraha jAnate samaya jJAna jJeya meM na jAtA hai na jJeya jJAna meM jAte hai| AtmA svabhAva se jAnanevAlA hai| padArtha svabhAva se jJeya hai| unameM jJeya jJAyaka rUpa se vyavahAra hotA hai vaha paraspara kI apekSA se hotA hai| AtmA aura anya padArtha inameM jJeyajJAyaka vyavahAra honepara bhI na AtmA padArthoM ke kAraNa jJAyaka yA jJAtA hai tathA na padArtha bhI jJAna ke kAraNa jJeya hai| AtmA svabhAva se jJAnapariNAmI haiM aura padArtha svabhAva se jJeya hai| AtmA ke jJAna meM jJAna kI svacchatA ke kAraNa padArtha svayaM jJeyAkAra rUpa se jhalakate haiM, pratibiMbita hote haiM / svayaMbhU AtmA kA jJAna svAbhAvika rUpa se pariNamatA huA atIndriya hone se usa jJAna kI svacchatA meM sarva padArtha samUha apane paryAyasamUha sahita pratibiMbita hote haiM, aura AtmA aise sahaja jJAnarUpa se pariNamita hokara apane svabhAva ke anubhava meM tanmaya hotA hai / jJAna meM saMpUrNa vastumAtra aMtarvyApta hone se jJAna upacAra se 'sarvagata' kahalAtA hai| vaise hI AtmA jJAnapramANa hone se jJAna jJeyapramANa aura jJeya vastumAtra hone se AtmA bhI 'sarvagata' kahalAtA hai / tathA jJAnagata jJeyakAroM kA kAraNa bAhya meM upasthita padArthoM ke AkAra hone se upacAra se jJeyabhUta padArtha bhI ' jJAnagata' kahalAte haiN| aisA kayana vyavahAra hI hai| vAstava meM jAnatesamaya AtmA netra kI taraha kahIM jJeyoM meM praviSTa nahIM hotA tathA jJeya vastu bhI apanA sthAna choDakara jJAna meM praviSTa nahIM hotii| donoM meM jJAyaka tathA jJeya svabhAva ke kAraNa aisA vyavahAra hotA hai| mAno svAbhAvika jJAna ne samasta jJeyAkAroM ko pIliyA ho aisA kAraNa jJeyajJAyaka vyavahAra ke kAraNa hI jJAna sarvagata aura jIva sarvajJa kahA jAtA hai| vAstava meM antaraMga Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha dRSTi se jJAna AtmasaMvedana meM hI rata hai| isa kathana se kahIM sarvajJatA kI mAnyatA aura siddhi meM bAdhA nahIM samajhanA caahie| kAraNa yaha hai kI usa svAbhAvika jJAna meM azeSa padArthasamUha jJeyAkArarUpa se jhalakatA hai yaha vastusthiti hai| 'bhagavAn sarvajJa hai / aisA kahane meM AcAryoM kA Azaya kevala yahI samajhanA caahie| isa prakAra vyavahAra se AtmA kI arthoM meM arthoM kI jJAna meM paraspara vRtti hone para bhI kevalI bhagavAn una arthoM ko na grahaNa karate haiM, na choDate haiM, na una padArthoM ke rUpa meM pariNamita hote haiM, ve mAtra unheM jAnate hI haiN| aisA jJAna kevalI-bhagavAn ko hI hotA ho aura alpajJoM kA nahIM hotA ho aisI AkAMkSA se Akulita hone kI AvazyakatA nahIM hai svabhAva kA saMvedana to zruta jJAna meM bhI sarvatra hotA hai| kisI bhI samyagjJAna meM yA zrutajJAna meM jo kSayopazamikatA yA sUtra kI upAdhi rahatI hai, usase usakI samIcInatA meM yA jJAna svabhAva meM koI bAdhA nahIM AtI, vastu dRSTi se jJAna kI upAdhi gauNa hotI hai / aisI sthiti meM jJapti ke sivA aura zeSa rahatA hI kyA ? AtmA ke jJAnasvabhAva kI zraddhApUrvaka jJAna cAritra kI sAdhanA se, zuddhopayoga se zuddha AtmA kI sAkSAt prApti hotI hai / isa jJapti svabhAva ke kAraNa hI jJAna svaparicchedaka kahA jAtA hai| jJeya saMpUrNa vizvavartI azeSaparyAya sahita padArthasamUha hai| indriya jJAna kI viSaya-maryAdA vartamAna paryAyoM taka hI sImita hotI hai / paraMtu atIndriya jJAna meM atIta aura anAgata paryAyeM bhI vartamAna kI taraha hI pratibiMbita hotI haiM, jaise bhittI para bhUta yA bhAvI tIrthakAroM ke citra utkIrNa hote haiM usI taraha jJAna svabhAva kI apanI viziSTa divyatA hai / samasta padArtha jJAna meM jhalakate hue bhI usa svAbhAvika jJAna meM jJeya padArthoM ke anusAra rAgapariNati nahIM hotii| yadi jJAna kA jJeyAnusAra pariNamana hai to vaha jJAna na kSAyika hai na atIMdriya hai / jJAna ke kAraNa jJeya pariNati nahIM hotI, jJeya pariNati to udaya prApta karmoM meM rAga dveSa ke kAraNa hI hotI hai / bhagavAn ko ukta prakAra kI jJeyArtha pariNamana rUpa kriyA hotI hI nahIM, mAtra jJapti-kriyA hotI hai| yahA~ yaha AzaMkA ho sakatI hai ki bhagavAn ke sthAna vihAra Adi kriyAe~ kaisI pAI jAtI hai ?' uttara yaha hai bhagavAna ke ukta kriyA aghAti karmodaya ke phala rUpa se pAyI jAtI hai, kintu ve moha ke binA icchA binA hI ghAti karma ke kSaya se avinAbhAvI hone ke kAraNa upacAra se kSAyika kahI jAtI hai| kriyA kA bandha rUpa kArya bhI vaha nahIM pAyA jAtA hai| isase anya chadmastha aura mohodayApAdita prANIyoM kI kriyAe~ bhI unake svabhAva meM vighAta nahIM karatI ho aisA nahIM samajhanA caahie| kyoM ki yadi aisA mAnA jAyagA to saMsAra bhI nahIM rahegA, AtmA zubhAzubharUpeNa pariNamita hotA haA karma saMyoga ko prApta hotA hai| kevalI bhagavAn kI kriyAe~ rAga binA sahaja rUpa se pAyI jAtI hai| 1. pravacanasAra, gAthA 44-45. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra 61 jisake jJAna meM azeSa padArthoM ke AkAra nahIM jhalakate usake samasta jJeyAkArarUpa jJAna meM 'nyUnatA hone ke kAraNa saMpUrNa nirAvaraNa svabhAva kI bhI sAkSAta prApti na hone se eka AtmA ko bhI vaha pUrNatayA nahIM jAnatA aura samasta jJeyAkAroM koM samA lenevAle AtmA ke jJAna svabhAvoM ko nahIM jAnatA, vaha sarvako bhI nahIM jAnatA' isa kathana meM AcArya kA abhiprAya atIndriya jJAna ke svabhAva kA digdarzana karanA mAtra hai / isase bhagavAn yathArtha meM paramArtha se AtmajJa hone se sarvajJa kahe jAte haiM vAstava meM sarvajJatA nahIM hai aisA phalitArtha AcAryoM ko abhipreta nahIM hai / kyoMki atIndriya svAbhAvika jJAna meM samasta jJeyAkAra jhalakate haiM yaha AtmA kI svacchatA zakti hai aura yaha vastusthiti hai / isa prakAra svAbhAvika jJAna indriyAdikoM kI apekSA binA hI traikAlika, vividha, viSama, vicitra padArtha samUha ko yugapAra jAnatA hai aisA jJAna kA svabhAva AtmA kA sahaja bhAva hai / jaisA jJAna AtmA kA svabhAva hai usI prakAra sukha bhI AtmA kA svabhAva hI hai / jisa prakAra iMdriyajJAna parAdhIna hai, jJeyoM meM krama se pravRtta hai, aniyata aura kadAcita hone se vaha heya hai aura atIndriya jJAna svAdhIna hai; yugapat pravRtta hai, sarvadA ekarUpa hai aura nirAbAdha hone se upAdeya hai usI taraha iMdriya sukha aura atandriya sukha ke viSaya meM kramazaH heyopAdeyatA samajhanI cAhie / yathArtha meM sukha jJAna ke sAtha avinAbhAvI hai yahI kAraNa hai ki kevala jJAnI ko pAramArthika sukha hotA hai aura parokSa jJAnIyoM kA sukha ayathArtha sukha evaM sukhAbhAsa hI hotA hai / kAraNa spaSTa hai / pratyakSa kevala jJAna ke abhAva meM parokSa jJAna meM nimittabhUta indriyoM meM jIvoM kI svabhAva se hI prIti hotI hai, ve tRSNA roga se pIDita hote haiM aura usa tRSNA roga ke pratIkAra svarUpa ramya viSayoM meM rati bhI hotI hai, isalie asahAya prANI kSudra indriyoM meM phase haiM unheM svabhAva se hI AkulatArUpa duHkha hotA hai / nahIM to ve viSayoM ke pIche kyoM dauDadhUpa karate ? vicAra karane para vAstava meM zarIradhArI avasthA meM bhI zarIra aura indriyAM sukhakA kAraNa ho aisA pratIta nahIM hotaa| unameM moha roga dveSamUlaka honevAlI iSTAniSTa buddhi mAtra sAMsArika sukhaduHkhakA yathArtha kAraNa hai / vahA~ para bhI svayaM AtmA hI indriya sukhaduHkha rUpa se pariNata dekhA jAtA hai| divya vaikriyika zarIra bhI devoM ko sukha kA vAstava meM kAraNa nahIM hai, AtmA hI svayaM iSTAniSTa viSayoM ke Adhina hokara sukhaduHkha kI bhAvanA karatA hai / tAtparya yaha hai AtmA svayaM sukha svabhAvI hone se usa sAMsArika sukhaduHkha meM bhI zarIra, indriya aura viSaya akiMcitkara hI hai / sUrya jaisA svayaM prakAzI hai vaise pratyeka AtmA svayaM siddha bhagavAn kI taraha sukha svabhAvI hai| zubhopayogarUpa puNya ke nimitta se uttama manuSya aura devAdikoM ke saMbhavanIya bhoga prApta hote haiM aura azubhayoga rUpa pApa se tiryaMcagati, narakagati, aura kumanuSyAdika saMbaMdhI duHkha prApta hote haiM, paraMtu ukta saba bhoga saMpanna aura duHkhI jIvoM ko samAna rUpa se tRSNAroga tathA deha saMbhava pIDA dikhAI dene se ve vAstava meM duHkhI hI haiM / isalie tattva dRSTi meM zubhAzubha bheda ghaTita nahIM hote kAraNa yaha hai ki puNya bhI vastutaH sukhAbhAsa aura duHkha kA kAraNa hai / puNya nimittaka sAMsArika sukha viSayAdhIna hai, bAdhA 1. pravacanasAra, gAthA 48-49. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sahita hai, asatodaya se khaNDita hai, baMdha kA kAraNa hai aura viSama hone se vAstava meM duHkha hI hai| isalie tattva dRSTi puNya pApa meM bheda nahI krtii| Na hi maNNadi jo evaM Natthi viseso tti puNya pAvANaM / hiMDadi ghoramapAraM saMsAraM mohasaMcchaNNo // 77 // jo puNya-pApa meM saMsAra kAraNarUpa se samAnatA svIkRta nahIM karatA vaha abhiprAya meM kaSAya ko upAdeya mAnanevAlA mithyAdRSTi hone se ananta saMsAra kA hI pAtra hai| tattva ko yathArtha jAnakara paradravya meM rAgadveSa na karatA huA jo zuddhopayoga kI bhUmikA prApta karatA hai vahI dehajanya duHkha naSTa karatA hai| yadi pApa se parAvRtta hokara bhI zubha meM magna hotA hai aura mohAdikoM ko choDatA nahIM hai to vaha bhI duHkha naSTa karake apane zuddhAtmA ko nahIM pA sktaa| ataH moha kA nAza karane ke lie pratyeka mumukSu jIva ko baddhaparikara honA caahie| usa moha rAjA ke senA ko jItane kA upAya kaunasA ho sakatA hai yaha eka gaMbhIra prazna hai| usake lie arihanta paramAtmA udAharaNasvarUpa hai / unakA AtmA zuddha suvarNa kI taraha atyanta zuddha hai / unake dravyaguNaparyAya dvArA yathAyogya jJAna se AtmA ke yathArtha svarUpa kA bodha hotA hai / pratyeka jIva kA AtmA aura guNa dravya dRSTi se (zakti apekSA se) arahanta ke samAna hI hai, paryAya meM antara hai| zuddhadazA prApta AtmA azuddha bhUmikApanna jIvoM ke lie sAdhya hai| zuddha jJAyaka svabhAva ke Azraya se paryAya bheda aura guNabheda kI vAsanA ko dravya meM atarmagna karake zuddhopayoga dvArA hI mohakaSAya kI senA jItI jA sakatI hai| vahI hamAre lie mokSamArga hai| mokSamArga meM vyavahAra kI jo pratiSThA hai vaha isahI prakAra hai| AtmasvarUpa kA jJAna karAne ke lie arihantAdi ke svarUpa kA jJAna kAraNa hai. itanA hI devazAstraguru kA prayojana hai / mokSa kI prApti to svayaM puruSArtha dvArA zuddhopayoga kA rAjamArga sahI-sahI svIkArane se hI hogii| zuddhAtmarUpa ciMtAmaNI ratna kI rakSA ke lie rAgadveSarUpI DAkuoM se nitya sAvadhAna rahanA jarurI hai / zuddhAtma svabhAva se cyuta karane vAle moha kA svabhAva aura usakI rAgadveSa mohamayI tritayI bhUmikA ko jAnakara unase bacanA kAryakArI hai / rAgadveSa moha se pariNata jIva hI karmabandha ke cakkara meM Ate hai / padArtha ke svarUpa kA ayathArtha grahaNa, vizeSataH tiryaMca manuSyoM meM jAyamAna karuNAbuddhi (eka jIva dusare ko bacA sakatA hai aisI bhAvanA bAhyataH dayArUpa dikhatI hai parantu usameM para ke kartRtva kA vyAmoharUpa aMdhakAra se vyApta hai / ) iSTa viSayoM kI prIti jo rAgarUpa hai tathA aniSTa viSayoM kI aprIti jo dveSarUpa hai ye moha ke cinha hai jAnakara tIna bhUmikA svarUpa moha kA nAza karanA caahie| arahanta ke svarUpa samajhane ke sAtha jinazAstra kA adhyayana yaha bhI mohakSaya kA kAraNa hai| jinazAstra meM nirdiSTa vastu vyavasthA ko jAnakara pratyeka vastu kI svataMtratA kA bodha karane se hI para-saMbaMdhI rAga dveSa dUra hote haiM aura moha kSINa hotA hai / AgamAbhyAsa se svapara kA bheda vijJAna aura svapara bheda vijJAna se vItarAga bhAvoM kI vRddhi hotI hai| yathArthataH vItarAga cAritra meM sthita AtmA hI sAkSAta dharma hai / dUsarA zrutaskaMdha jJeyatattva prajJApana hai| usameM prathama 22 gAthAoM meM padArtha ke dravya guNa paryAya svarUpa kA apUrva varNana hai, jo pratIti karAne vAlA, talasparzI aura atyaMta mArmika hai| yaha AcArya Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra 63 ke anubhava kA sAkSAta darzana ho pAtA hai| pratyeka vastu dravyamaya hai; dravya ananta vizeSoM kA-guNoM kA AdhAra hai, tathA guNa paryAya aura dravya paryAyoM kA piNDa hai| jo apane astitva svabhAva ko choDe binA utpAda vyaya dhrauvya se aura guNa paryAyoM se yukta hotA hai vahI dravya hai| utpAda vyaya dhrauvya tathA dravya guNa, aura paryAya inakA astitva eka hI hai, unameM lakSaNa bheda hone para bhI unameM pradeza bheda yA vastu bheda nahIM hai| eka sattA guNa se saMpUrNa vastu mAtra kA grahaNa hotA hai vahI mahAsattA kahalAtI hai| vastu astitva yukta hone para apane-apane guNaparyAyoM meM hI vaha astitva vyApta hotA hai vahI avAntara sattA yA svarUpa sattA kahalAtI hai| eka hI astitva kA yaha do taraha kA kathana hai| vaha astitva svayaM utpAda vyaya dhrauvya svarUpa hai / dravya prati samaya pariNamana zIla hai vaha navIna paryAya se utpanna hotA hai| usI samaya pUrva paryAya se naSTa hotA hai, phira bhI dravya jyoM kA tyoM banA rahatA hai| isI taraha pratyeka paryAya bhI utpAdavyaya dhrauvya svarUpa siddha hotI hai| dravya anaMta paryAyoM kA piNDa hai| eka dravya paryAya anaMta guNa paryAyoM kA AdhAra aura dravya anaMta dravya paryAyoM kA piNDa hotA hai| jisa prakAra motiyoM kI mAlA meM pratyeka motI apane-apane sthAna meM prakAza mAna hai usI taraha pratyeka paryAya apane-apane kAla meM krama se hotI hai| isalie vastu kA astitva atadbhAva se yukta dikhAI detA hai ( use asadutpAda kahate hai) aura vastupane se tadrUpa se bhI dikhAI detA hai (use sadutpAda kahate hai)| dravya, guNa, paryAyoM meM anyatva (lakSaNa bheda ) hokara bhI pRthaktva (pradeza bheda ) nahIM hai| dravya meM nityAnityatA, tadrUpa aura atadrUpa sadutpAda aura asadutpAda gauNa-mukhya vyavasthA ke AdhIna dravyArthika aura paryAyArthika naya se siddha hote hai| isa prakAra anekAnta se jaina praNIta vastu vyavasthA bhalI bhAMtI siddha hokara kArya kAraNa bhAva ko bhI siddha karatI hai| yaha vastu vyavasthA kAryakAraNa bhAvapUrvaka suvarNakaMkaNa-pItatA, bIjAMkura vRkSa Adi dRSTAntoM se spaSTa samajhAyI gayI hai| jIva kA nirNaya karanA prayojana hone se ukta sAmAnya dravya svarUpa kA vicAra udAharaNasvarUpa jIva ke utpAdavyayadhrauvya yA guNaparyAya rUpa se kiyA gayA hai| saMsAra meM AtmA kI naranArakAdi avasthAeM dikhAI detI haiM unameM zAzvata koI nahIM hai| saMsAra meM jIva ke rAgAdirUpa vibhAva pariNati svarUpa kriyAe~ avazya hotI haiM usakA hI phala ye azAzvata naranArakAdi paryAe~ hai| AtmA kI savikAra pariNati AtmA kA karma hI hai, unakA nimitta pAkara banA huA pudgala pariNAma bhI karma kahA jAtA hai aura manuSyAdi avasthAe~ una karmoM kA phala hai| ve karma hI jIva svabhAva kA parAbhava karake una paryAyoM ko utpanna karate hai| paramArtha rUpa se vicArA jAya to karma jIva ke svabhAva kA ghAta yA AcchAdana nahIM karatA, kintu AtmA svayaM apane aparAdha ke kAraNa amUrtatva svabhAva ko prApta na karake vikArI hotA hai| isa taraha AtmA dravyarUpa se nitya honepara bhI paryAya se anavasthita anitya hai| usameM saMsAra hI hetu hai kyoM ki saMsAra svarUpa se anavasthita hI hai| saMsArarUpa kriyA pariNAma yA saMsaraNa rUpa kriyA kSaNika hai, vahI dravya karma ke baMdha kA hetu hai| aura usa pariNAma kA hetu bhI anAdi paraMparA se baddha AtmA kA pUrvabaddha karma kA udaya hai| vAstava meM to AtmA apane vikArI bhAva karmoM kA kartA hai, dravya karma kA nahIM aura pudgala svayaM apane paryAyoM kA kartA hai karmarUpa pudgalabhAvoM kA jIvarUpa bhAvakarma kA nhiiN| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ___ caitanya yaha AtmA kA vyApaka dharma hone se jJAna svabhAvI AtmA kA pariNamana caitanya rUpase hI hotA hai / vaha cetanA pariNati jJAna, karma aura karmaphala rUpase tIna prakAra hotI hai| jJAna svabhAva se honevAlA pariNamana ' jJAnacetanA' hai, kartRtva rUpase vedana 'karmacetanA' hai aura bhoktRtva rUpase vedana 'karmaphalacetanA' hai / yathArtha meM anya dravya kI vivakSA na hone se ve tInoM cetanAe~ AtmarUpa hI hai| isa prakAra jJeyarUpa AtmAke zuddha svarUpa ke nizcaya se AtmA ke jJAna svabhAva kI siddhi hotI hai aura zuddhAtma lAbha bhI hotA hai / AtmA saMsArarUpa yA svabhAva pariNamanarUpa svayaM apane Apa pariNata hotA hai isalie vaha svayaM kartA hai| svayaM hI tInoM prakArakI pariNatiyoM meM sAdhakatama karaNa hai, vaha svayaM kA hI pariNAma hone se svayaM hI karma hai aura AkulatArUpa sukhaduHkharUpa yA atIndriya anAkula sukharUpa svayaM hI hone se vaha svayaM karmaphala hai| isa prakAra ekatva bhAvanA se pariNata AtmA ko parapariNati nahIM hotI, paradravya se asaMpRkta hone se vizuddha hokara paryAyamUDha na hotA huA vaha svayaM suvizuddha hotA hai / yahA~ taka 53 gAthAoM meM jJeyatvakA sAmAnya aura vizeSa varNana hotA hai / eka Atmadravya jJAnarUpa hai aura AtmAsahita dravyamAtra jJeya hai| saMsAra meM bhI prANoMke dvArA Atma ' dravya' acetana dravyoM se pRthaka pahicAnA jAtA hai / indriya, bala, Ayu aura ANaprANa ina cAra prANoMse pUrva meM jiyA hai, jitA hai aura jiyegA isalie yadyapi vaha jIva kahalAtA para ve prANa pudgalakarma ke phalasvarUpa prApta hone ke kAraNa tathA paudgalika karma kA hetu hone se ve cAroM hI prANa paugalika hai / ina prANoMdvArA jIva karmaphala bhogatA huA rAgIdveSI hokara svapara ke dravyabhAvarUpa prANoM kA vyAghAta karake karmabaMdha karatA hai / isa pudgalamaya prANoM kI saMtati kA aMtaraMgahetu pudgalakarmodaya nimittaka rAgAdika tathA zarIrAdikoM meM mamatva hai| jo indriyoM para vijaya prApta karake apane upayoga svarUpI AtmA meM lIna hotA hai usake prANa saMtati kA uccheda honA hai| ___ naranArakAdi gativizeSoM se bhI vyavahAra se jIva jAnane meM AtA hai| gatiyoM meM anya dravya kA saMyoga hone para bhI AtmA apane cetanasvarUpa dravyaguNa paryAya ke dvArA jaDarUpa dravyaguNa paryAyoM se alaga hI hai / aisA svapara bheda vijJAna Avazyaka hai / para dravyasaMyoga kA kAraNa zubhAzubha soparAga (vikAraraMjita) upayoga-vizeSa hai / upayoga zubha hai to puNyaprApti hotI hai aura azubha hai to pApasaMcaya hotA hai| upayoga soparAga na hone para AtmA zuddha kahalAtA hai; vaha paradravya saMyoga kA ahetu hai / arahanta siddhasAdhuoM kI bhakti, jIvoM kI anukampA yaha zubhopayoga hai tathA viSaya kaSAyoM meM magnatA, kuvicAra, duzruti tathA kusaMgati ugra kaSAya ke kAraNa Adi azubhopayoga hai| aura jJAnasvarUpa AtmA meM lInatA yA tanmayatA zuddhopayoga hai / zarIra vacana mana ye saba paudgalika hone se paradravya hai / AtmA una paradravyoM kA na kartA hai na kArayitA hai| una manavacanakAyarUpa pudgala piNDoM kI racanA yA bandha pudgala ke hI snigdhatva aura rukSatva ke kAraNa honevAlI bandha paddhati se hotI hai| usa pudgala-pudgala ke bandha kA vistAra se varNana AyA hai| saba pRthvI jalAdi dvayaNyukAdi skaMdha apane apane pariNAmoM se hote hai| AtmA una pudgala piNDoM kA na kartA hai na netA hai / karmarUpa pudgala piNDoM kA bhI AtmA kartA nahIM hai, zarIra kA bhI nahIM hai| AtmA audArikAdi zarIrarUpa bhI nahIM hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra arasamaruvamagaMdhaM avattaM cedaNAguNamasaddaM / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNiThThi saMThANaM // 172 // AtmasvarUpa vidhimukha se aura pratiSedharUpa se isa gAthA meM kahA hai / isa gAthA kI TIkA meM to AtmA kI paranirapekSa svAyattatA kA pukAra pukAra kara udghoSa hI kiyA hai| isakI TIkA meM TIkAkAra AcArya kI prajJA gaharAI ke sAtha vastu ke svarUpa ko sparzatI hai / 65 aise amUrta AtmA ko snigdharUkSatva kA abhAva hone para bandha kaise hotA hai aisA maulika prazna upasthita karake usakA suvistRta uttara 174 se 190 taka 17 gAthAoM meM vivecanapUrvaka AyA hai / prazna apane meM maulika hai| AcAryoM kA uttara bhI maulika hai / AtmA rUpI padArtha ko jaise dekhatA hai jAnatA hai, vaise usake sAtha baddha bhI hotA hai / anyathA arUpI AtmA rUpI padArtha ko kaise jAnatA dekhatA ? yaha prazna bhI upasthita honA anivArya hai / jJAna kI svacchatA meM padArtha kA pratibiMba sahaja hotA hai / AtmA kA saMbaMdha una jJeyAkAroM se hai na ki padArthoM se, paraMtu una jJeyAkAroM meM padArtha kAraNa hone se AtmA una rUpI padArthoM ko jAnatA hai aisA kahA jAtA hai| ThIka usI taraha AtmA kA saMbaMdha to AtmA meM paradravya ke ekatvabuddhi se jAyamAna rAgadveSamoharUpa soparAga upayoga hai usase hai / hAM ! usa soparAga upayoga meM karma yA anya padArtha nimitta mAtra hone se AtmA ko una padArthoM kA baMdhana hai aisA vyavahAra se kahA jAtA hai / tattvataH paradravya ke sAtha AtmA kA koI saMbaMdha nahI / yathArtha meM kAryakAraNa bhAva bhI eka dravyAzrita hotA hai, isalie AtmA ke lie vAstavika baMdha to usake ekarUpa cetana - pariNAma meM jo soparAga upayoga hai vaha hai / usase AtmA kA saMbaMdha hai / tanmayatA hai, ekatva pariNAma hai, vahI baMdha hai / isalie usa soparakta upayoga ko hI bhAva baMdha kahate haiM / AtmA meM parispanda ke kAraNa karmoM kA AnA cAlU rahatA hai, aura yadi AtmA vikAroM se uparakta hai arthAta bhAvabaMdharUpa hai to ve samAgata karma AtmA meM Thaharate hai, cipakate hai isalie bhAvabaMdha hI dravyabaMdha kA kAraNa hone se pradhAna kahA gayA hai / yaha soparakta upayoga hI snigdharUkSatva kI jagaha jIva baMdha hai, karma kA apane snigdharUkSatva ke sAtha jo ekatva pariNAma hai vahI ajIva baMdha hai aura Atma pradeza tathA karma pradezoM kA viziSTa rUpa se avagAha eka dUsare ke lie nimitta ho isa prakAra kA eka kSetra avagAha so ubhaya baMdha hai / isa prakAra baMdha mokSa kA yaha sAra hai ki rAgI karma bAMdhatA hai aura vItarAgI karmoM se mukta hotA hai / vaha soparAga pariNAma moharAgadveSa se tIna prakAra kA hai| unameM moha aura dveSa to azubha hai aura pariNAma zubha azubha bheda se do prakAra kA hai| zubhapariNAma puNya bandha kA kAraNa hone se puNya tathA azubha pariNAma pApakarmoM kA kAraNa hone se pApa kahA jAtA hai / yaha tribhUmi kA rUpa soparAga pariNAma paradravya pravRtta evaM para lakSya se hI hote hai / AtmA kA nirUparAga zuddha upayoga mAtra svadravya sApekSa evaM svalakSya ke kAraNa hone se, svadravya pravRtta hai / tathA yathAkAla karmakSaya kA aura svarUpa prApti kA kAraNa hai / 9 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha pRthvIkAyAdi SaT jIvanikAya karmanimittaka, karmasaMyukta aura karma kA hetu hone se paradravya hai aura AtmA caitanya svabhAva se unase bhinna hai, aisA bheda vijJAna hI svadravya meM pravRtti kA kAraNa hai aura soparakta upayoga paradravya meM pravatti kA kAraNa hai / AtmA apane pariNAmoM ko prApta hotA huA AtmapariNAmoM kA hI kartA hai kintu pudgalamaya karmapariNAmoM kA nahIM, kyoM ki svabhAvataH vaha pudgalapariNAma ke grahaNa tyAga se rahita hai / AtmA apane hI azuddha pariNAmoM kA kartA hone se ina azuddha pariNAmoM kA nimitta pAkara pudgala svayaM karmarUpa pariNamate hue Atma pradezoM meM vizeSa avagAharUpa rahate hai / aura yathAsamaya apanI-apanI (sthiti samApta hone para ) jIva ke zuddha pariNAmoM kA nimitta pAkara karma-kSaya ko pAte haiM isalie karmanimittaka moharAgadveSa se uparakta AtmA karmaraja se lipta hotA huA svayaM bandha hai| ___ rAga pariNAma AtmA kA karma hai tathA AtmA usakA kartA hai yaha nizcaya naya hai aura karmarUpa pudgala pariNAma AtmA kA karma aura AtmA unakA kartA yaha vyavahAranaya hai / donoM naya hai kyoM ki donoM prakAra se dravya kI pratIti hotI hai parantu svadravya ke pariNAma ko batalAnevAlA nizcayanaya mokSamArga meM sAdhakatama hone se upAdeya hai / kyoM ki jo jIva vikArI AtmA svayaM bandha hai aisI svabhAva kI apekSAsahita svIkAra karanA hai vaha paradravya aura parabhAboM se svayaM ko asaMpRkta rakhatA hai / vyavahAra se nimitta kA jJAna karake usase lakSa haTAnA hI kAryakArI hone se vyavahAranaya heya hai sAtha hI sAtha nizcayanaya ke AlaMbana se para se lakSya haTAkara, jJAna svabhAva ke Azraya se zuddha AtmA ke sammukha hokara zuddha AtmA kI honevAlI prApti sarvataH zreyaskara hai / isIse moha tathA karma kA nAza hotA hai| atIndriya jJAna aura sukha kI prApti hotI hai, jIva usakA sAnubhava karatA huA avicala rUpa se ananta kAla rahatA hai| isa taraha isa dvitIya zrutaskaMdha meM dravya kA sAmAnya varNanapUrvaka vizeSa varNana tathA AtmA kA dravya guNa paryAya kA svarUpa batalAkara zuddhAtma dravya kI prApti kI preraNA kI hai / caraNAnuyoga cUlikA-tRtIya zrutaskaMdha sAmAnya dravya prarUpaNA ke udAharaNa svarUpa jIva ke dravya guNa paryAya kA varNana tathA prathama adhyAya meM varNita AtmA aura jJAna svabhAva ke siddhi ke lie vizeSa dravya prajJApanA dvitIya zrutaskaMdha meM kahI gayI naranArakAdi paryAyoM meM mUDhatva chUTa kara svabhAva ke lakSya se zraddhA, jJAna aura cAritra kI sAdhanA eka mAtra upAya hai| Atma dravya svabhAva ke anusAra caraNa hotA hai, aura caraNa ke anusAra hI Atma svabhAva banatA hai| donoM sApekSa hone se bhUmikAnusAra dravya kA Azraya lekara yA cAritra kA Azraya lekara mokSa mArga meM ArohaNa karanA cAhie / dravyasvabhAva kI siddhi meM cAritra kI siddhi hai aura cAritra kI siddhi meM dravya kI siddhi hai| isalie Atmadravya svabhAva ke avirodhI cAritra svIkArya hai, AtmasvabhAva kI sAdhanA caraNa (cAritra ) ke vinA azakya hai, zramaNa kA cAritra hI niyama se svabhAva sAdhaka hone se zramaNa kI caryA kA varNana mokSamArga ke varNana meM kramaprApta hotA hai| jisa taraha svayaM AcArya ne pratijJA ke anusAra sAmya nAmaka zrAmaNya kA svIkAra kiyA usI taraha duHkha se chuTakArA cAhane Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra vAle anya jIva ko bhI zrAmaNya kA svIkAra karanA caahie| usakA yathA anubhUta upadeza AtmA kI mukhyatA se isa adhyAya meM AcArya dvArA huA hai| zrAmaNyArthI prathama to putra, patni Adi parivAra ko samajhAkara unase vidAI lekara unase mukta hotA huA jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra kA aMgIkAra karatA hai / (2) kularUpa vaya se viziSTa guNasamRddha AcArya ko praNata hokara unake dvArA anugRhIta hotA huA jitendriya aura yathAjAta digaMbara mudrA dhAraNa karatA hai| (3) hiMsA tathA zarIra saMskAra se rahita, kezaloMcapradhAna digaMbara bheSarUpa zrAmaNya kA jo bAhya cinha hai use aura mUrchA tathA AraMbha se rahita, paranirapekSa yoga upayoga kI zuddhiyukta jo aMtaraMga cinha hai unakA (dIkSA gurudvArA diye gaye una liMgoM ko) grahaNa kriyA se samAdara karatA hai| (4) arahanta deva tathA dIkSA guru kA namaskAra dvArA sammAna karatA hai| kyoMki unhIM ke dvArA mUlottara guNa kA sarvasva diyA gayA thA / sAmya hI svarUpa hone se zramaNa ko sAmAyika kA svIkAra anivArya hai| apane zuddha svabhAva meM lIna honA hI sAmAyika hai| sAmAyika kA svIkAra karane para bhI nirvikalpa bhUmikA se cyuta hokara paMcamahAvrata, paMcasamiti, pAMca indriyoM kA jaya, chaha Avazyaka, acelakatva, asnAna, bhUmizayana, adaMtadhAvana, khaDe khaDe bhojana aura ekabhukti ina aTThAIsa mUlaguNarUpa bheda bhUmikA meM AtA hai / nirvikalpa zuddhopayoga bhUmikA se chUTakara savikalpa bhUmikA meM AnA cheda hai| dIkSAguru hI (bheda meM sthApita karanevAlA) niryApaka hotA hai, tathA ve hI yA anya koI bhI sAdhu saMyama kA cheda honepara usa hI se sthApana karanevAlA hone se niryApaka hotA hai| saMyama kA cheda bahiraMga aura aMtaraMgabheda se do taraha kA hai, mAtra zarIra saMbaMdhI bahiraMga cheda kA AlocanA se tathA aMtaraMga cheda kA AlocanA aura prAyazcitapUrvaka saMdhAna hotA hai| sUkSma paradravyoM kA bhI rAgAdipUrvaka saMbaMdha cheda kA Azraya hone se tyAjya hai tathA svadravya meM saMbaMdha hI zrAmaNya kI pUrNatA kA kAraNa hone se kartavya hai| AhAra, anazana, vasatikA, vihAra, deha kI upAdhi, anya zramaNa tathA AtmakathA kI visaMvAdinI vikathAe~ inase pratibaMdha (saMbaMdha) azuddhopayoga hai aura vaha aMtaraMga cheda kA kAraNa hone se tyAjya hai| prANa-vyaparoparUpa bahiraMgacheda aMtaraMgacheda kA Azraya hone se cheda mAnA gayA hai; kintu ayatnAcAra yA azuddhopayoga ke sadbhAva meM hI vaha baMdha karanevAlA hai, usake abhAva meM nhiiN| vAstava meM ayatnAcAra aura azuddhopayoga hI hiMsA hai / cAhe prANa vyaparopa ho yA nhiiN| isa taraha kevala prANa vyaparopa meM niyama se munIpaNA kA cheda nahIM hai| kintu upadhi-parigraha baMdha kA kAraNa hone se tathA azuddhopayoga kA aura ayatnAcAra kA sahacArI hone se niyama se zrAmaNya kA cheda hI hai| __kAraNa muni ko parigraha kA niSedha kahA usameM aMtaraMga cchedakA hI pratiSedha hai / chilake ke sadbhAva meM cAvaloM meM raktimArUpa azuddhatA hotI hI hai vaise bAhya parigraha ke sadbhAva meM azuddhopayoga hotA hI hai; ataH zuddhopayogajanya mokSalAbha bhI sutarAM azakya hai| kintu utsarga mArga meM azakta sAdhuoM ko zrAmaNya aura saMyama kI rakSAke lie anindanIya, asaMyamI logoM dvArA aprArthanIya tathaiva mUrkhAkA anutpAdaka aisA digaMbara jinaliMga, picchI, kamaMDalu, zAstra, gurUpadeza Adi upAdhi apavAda mArga meM niSiddha nahIM hai| municaryA kI Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sahakArI hone se apratisiddha aise zarIramAtra upAdhi kI saMyama dhyAnAdi sAdhanA ke lie hI yuktAhAra-vihAra ke dvArA rakSA karatA hai / yuktAhAra kA Azaya yogya AhAra yA yogI kA AhAra hai| AtmA svayaM anazana svabhAvI (yA avihAra svabhAvI hone se ) tathA eSaNAdi doSarahita AhAra grahaNa karane se (samitipUrvaka vihAra karane se) yuktAhArI zramaNa aMnAhArI hI kahA jaaygaa| 1 ekahI samaya liyA gayA, 2 apUrNodara, 3 yathAprApta, 4 bhikSAvRtti se prApta, 5 dinako liyA huA 6, nIrasa aura madhumAMsarahita AhAra hI yuktAhAra hai, isase viparIta liyA huA AhAra hiMsA Adi doSoM kA kAraNa hone se ayuktAhAra hI kahA gayA hai / bAla, vRddha, zrAnta aura rugNa sAdhu ko bhI jisa taraha saMyama kA mUlabhUta cheda na ho isa taraha kaThora AcaraNa utsarga mArga hai tathA mUlataH cheda na ho isa prakAra apanI uparokta cAroM bhUmikA yogya mRdu AcaraNa karanA apavAda mArga hai / sAdhuko utsarga aura apavAda kI maitrIpUrvaka-saMyama bhI pale aura zuddhAtmasiddhi ke lie zarIra pratibaMdhaka na ho isa prakAra apavAda-sApekSa utsargamArga yA utsarga-sApekSa apavAdamArga kA svIkAra karanA cAhie / tAtparya sAdhuoM kI caryA jisa taraha zuddha AtmA kI sAdhanA ho aisI AgamAnukUla honI caahie| sAmya yA sAmAyika hI zrAmaNyakA lakSaNa hai, vahI darzanajJAna cAritrakI ekatArUpa mokSamArga hai / jisa jIva ko svapara kA nirNaya hai vahI apane AtmA meM ekAgratA kara pAtA hai / svapara padArtha kA nirNaya indriya viSayoM meM Asakta jIva ko Agama jJAna ke vinA asaMbhava hone se Agama ke jJAnAdhyayana kI pravRtti prayatnapUrvaka kuzalatA se karanI mumukSu ko jIvanasAdhanA ke hetu aparihArya hai| isalie cAhe sAdhu ho yA gRhastha ho donoM ke jIvanI meM AgamAbhyAsa kI mahattA vizeSa hai / Agama cakkhU sAhU iMdiyacakkhUNi savva bhUdANi / devAya ohi cakkhU siddhA puNa savvado cakkhU // pravaca0 // Azaya yaha hai ki sarvasAdhAraNa prANiyoM ke lie indriya hI netra hotA hai, deva avadhijJAna-natravAle hote haiM, sAdhu ke lie Agama hI netra hotA hai, siddha paramAtmA sarvadarzI hone se ve sarvataHcakSu hote haiM / AgamajJAna pUrvaka samyagdarzana hotA hai, AgamajJAna tathA tattvArtha zraddhAnapUrvaka saMyama kI yugapat pravRtti mokSamArga hai, jahAM tInoM kI ekatA vidyamAna nahIM vahA mokSamArga saMbhava nahIM hai / AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura caraNa kI ekAgratA yadi AtmajJAnapUrvaka hai to kAryakArI hai| jaM aNNANI kammaM khavedi bhavasaya-sahassa-koDI hiM / taM NANI tihiM gutto khavehi ussAsa-metteNa // 238 // sAra saMkSepa yaha hai ki AtmA ko na jAnanevAlA ajJAnI zatasahasra koTI bhavoM meM jo karmoM kA kSaya karatA hai utanA karmakSaya AtmajJAnI sAdhu kSaNamAtra meM karatA hai| isalie AtmajJAna hI mokSamArga meM karNadhAra evaM tIna guptisahita hone se pradhAna hai| sacce sAdhuke lie AgamajJAnAdi tInoM kI ekAgratA ke sAtha AtmajJAna kA yaugapadya avazyaMbhAvI hai aura usa hI jIva kA cAritra vratatapAdi saphala hai / aisA zramaNa svabhAva se hI zatru-mitra, sukha-duHkha, niMdA-prazaMsA, lohakaMcana, janma-maraNa sarvatra samadRSTi hotA hai / jise yaha Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra ekAMgratA tathA yaugapadya nahIM hai vaha bAhyataH zramaNa hokara bhI padArthoM meM moharAgadveSa ke kAraNa vividha karma baMdha hI karatA hai, tathA jo paradravyoM meM rAgAdi nahIM karatA aura AtmA meM lIna hotA hai to karmakSaya ke sAtha atIndriya sukha ko pAtA hai| vAstava meM zramaNa zuddhopayogI hote haiM tathApi gauNa rUpa se zubhopayogI bhI hote haiN| zuddhopayogI zramaNa Asravarahita hote haiM aura zubhopayogI ke puNya kA Asrava hone se ve unakI kakSA meM nahIM A sakate, phira bhI sAmAyika se cyuta na hone ke kAraNa zramaNa to hote hI haiN| jise deva zAstroM meM bhakti, sAdharmI zramaNoM ke prati vAtsalya pAyA jAya vaha zubhopayogI zramaNa hai, unheM vaMdanA, namaskAra, abhyutthAna vinaya tathA vaiyAvRtya jaisA nindita nahIM vaise hI unheM dharmopadeza, ziSyoM kA poSaNa, bhagavAn ke pUjA kA upadeza Adi sarAgacaryA hotI hai, SaTkAya jIva-hiMsA rahita, catuHsaMdhoM kA upakAra unako hotA hai, zuddhopayogI ke nhiiN| unheM vaiyAvRtyAdi saMyama se avirodhI sarAga kriyA bhI niyama se SaTkAya jIva ke virAdhanA ke binA hI honI cAhie / jahA~ jIvahiMsA pAI jAtI vahAM para to zrAmaNya kA upacAra bhI saMbhava nhiiN| alpalepa hone para bhI zramaNa jinamArgI cataHsaMgha para zuddhAtma lAbhaka se nirapekSa tathA upakAra bhI karatA hai kintu anya kisI bhI laukika prayojana se tathA mithyA mArgI ke prati vaha samarthanIya nahIM hai| zramaNoM ke vaiyAvatya ke prayojana binA laukika janoM se bhASaNa tathA saMgati bhI Agama meM niSiddha hI hai| zramaNAbhAsoM ke sAtha sarva vyavahAra varjanIya hai| bAhyataH tapasaMyamadhArI hone para bhI AtmA tathA anya padArthoM kI jise AgamAnusAra bheda-pratIti nahIM hai vaha zramaNAbhAsa kahalAtA hai| zramaNoM meM bhI yathAyogya, yathAguNa AgamAnukUla vyavahAra honA cAhie, nirdoSa sAdhucaryA ke lie satsaMga vidheya hai tathA laukika sAdhu AdikoM kA asatsaMga parivarjanIya hai| isa taraha 70 gAthAoM meM municaryA kA svAnubhava se otaprota sAkSAt pratyayakArI nirUpaNa karane ke bAda antya pA~ca gAthAoM dvArA jinAgama kA rahasya alaukika rUpa se pragaTa kiyA gayA hai-ve pAMca [271 se 276 taka] gAthAe~ isa pravacanasAra mahAgraMtharAja kI paMcaratna kahI jAtI hai| (1) jo dravyaliMgadhArI hokara bhI AtmapradhAna padArthoM kI ayathArtha pratIti karate hue dIrghakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karanevAle una zramaNoM ko sAkSAt 'saMsAratattva' jAnanA cAhie / (2) yathArthataH zAstra aura artha ko samajhakara samatAdhArI hote hue jo anyathA pravRtti ko TAlate hai aise saMsAra meM atyalpa kAla rahanevAle pUrNarUpa zramaNa hI sAkSAt 'mokSa tattva' hai| (3) vastutattva ko yathArtha jAnanevAlA, antaraMga tathA bahiraMga parigraha ko choDatA huA, viSayalobha se atIta zuddhopayogI zramaNa hI 'mokSa kA kAraNa tattva' hai| (4) una zuddhopayogI ke hI zrAmaNya, darzana, jJAna tathA nirvANa hotA hai unake sarva manoratha sampanna hone se ve hI hRdaya se abhinandanIya haiM / (5) isalie jo jina pravacana ko yathArtha jAnate hai aise ziSya hI yathA sthAna savikalpa-nirvikalpa bhUmikA meM vartate hue pravacana ke sArabhUta bhagavAn AtmA ko pAte hai| ___isa prakAra pravacanasAra meM AcArya kundakunda deva ne AtmA kI pradhAnatApUrvaka vastusvarUpa kA hRdayagrAhI pratItikAraka vivecana kiyA hai / tattva kI bhUmikA sarala zailI meM subodha rIti se samajhanA yaha to Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kundakundAcArya kI zailI kI vizeSatA rahI hai| bhagavAn kevalI tathA zrutakevalI ke sAnnidhyapUrvaka anugraha prApta hone se bala-prApta vaha svAnubhava kI bhUmikA sajIva ho uThI hai| unake vizeSa adhikAra kI bAta kahanI hI kyA ? ve to digaMbara paramparA meM sarvamAnya haiM hI / anya jaina sampradAya tathA Atma jijJAsU anya tattvajJa bhI unake prati samAdara rakhate haiN| una kA sAhitya adhyAtma rasikoM ko AkarSaNa kA ekamAtra kAraNa rahA hai / samIcIna-mokSamArga digaMbaratva-zrAmaNya mAnoM unake rUpa meM sAkAra huA ho ! ___ AcArya amRtacaMdra ne unake pravacanasAra kA AtmA apanI tattvadIpikA TIkA meM to sAtizaya vizeSa rUpa se khola diyA hai| ve bhASAprabhu aura kAvyAtma tattvajJa the| tattvajJAna ke gaharAI meM jAkara unakI bhASA tattva aura bhAva ko ThIka sparza karatI hai| AtmA ke jJAna aura sukha svabhAva kA vastu ke dravya guNa paryAya kA utpAda vyaya ke svarUpa kA amUrta kAladravya ke svarUpa kA tathA usake kArya kA vivecana, AtmA kA svarUpa, baMdha kA svarUpa, AtmajJAna ke sAtha darzana jJAna cAritra kI ekAgratA-yogapadya Adi sarvatra viSayoM ke nirUpaNa meM sarvatra unake gaharAI pratIta hotI hai| sarva vivecana tarkaniSTha hokara bhI anubhava pratIti se susnAta hai| anta meM AtmA kyA cIja hai aura vaha kaisA prApta hotA isa ko saitAlisa nayoM ke dvArA jo samajhAyA hai vaha isa graMtha kI tattvapradIpikA TIkA kA khAsa vaiziSTya hai| sAratrayI meM se paMcAstikAya tathA pravacanasAra ina donoM meM AcAryazrI ne AtmA kI mukhyatA se vastutattva ke nirUpaNa ke dvArA bhagavAn kI tatvadRSTi hI khola kara jijJAsuoM ke sammukha prastuta kI hai| isase amRtacaMdra AcArya kI TIkA kA tattvapradIpikA nAma sArtha hai| yaha tattvadRSTi hI samayasAra meM pradarzita svapara bheda vijJAnaniSTha jIvanadRSTi kI jise TIkAkAra AtmakhyAti kahate haiM AdhAra zilA hai / isalie isa sAratrayI kA adhyayana, manana, ciMtana sAdhaka mumukSuoM ke lie anivArya hai| AcArya kuMdakuMda deva kA tathA TIkAkAra dvayoM kA mumukSu jIvoM para yaha mahAna upakAra hai / namaskAra ho AcArya kuMdakuMda ko! AcArya amRtacaMdra ko! aura AcArya jayasena ko ! Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcAra kA anuzIlana kailAzacandra zAstrI, saMpAdaka jainasaMdeza, banArasa 1. muni AcAra kA mahattva jaina dharma AcAra pradhAna hai| AcAra ko cAritra bhI kahate haiM / AcArya kundakunda ne pravacanasAra ke prArambha meM ' cArittaM khalu dhammo' likhakara cAritra ko hI dharma kahA hai| cAritra ke do prakAra haiM / eka zrAvakoM ko cAritra, dUsarA muniyoM kA yA zramaNoM kA yA anagAroM kA cAritra, kintu nivRttipradhAna jaina dharma kA maulika cAritra muniyoM kA cAritra hai| paJca parameSThI meM saba nIce kA darjA muniyoM kA hai| munidharma se hI sarvocca parameSThI pada prApta hotA hai / prAcIna paramparA ke anusAra yaha vidhAna thA ki muni ko apane zrotAoM ke sanmukha sarvaprathama munidharma kA hI upadeza denA cAhiye, zrAvaka dharma kA nahIM, kyoM ki saMbhava hai zrotA ucca bhAvanA lekara AyA ho aura zrAvaka dharma ko sunakara vaha usI meM ulajha jAye / puruSArthasiddhayupAya ke prArambha meM AcArya amRtacandrajI ne isa vidhAna kA nirdeza karate hue likhA hai yo yatidharmamakathayannupadizati gRhasthadharmamalpamatiH / tasyabhagavatpravacane pradarzitaM nigrahasthAnam // 18 // akramakathanena yataH protsahamAno'tidUramapi ziSyaH / apade'pi sampratRptaH pratArito bhavati tena durmatinA // 19 // jo alpabuddhi upadezaka munidharma kA kathana na karake gRhasthadharma kA upadeza karatA hai usa upadezaka ko jinAgama meM daNDa kA pAtra kahA hai| kyoMki usa durbuddhi ne krama kA ullaMghana karake dharma kA upadeza diyA aura isase ati utsAhazIla zrotA asthAna meM santuSTa hokara ThagAyA jAtA hai| isameM munidharma kA prathama vyAkhyAna na karake gRhastha dharma ke vyAkhyAtA ko alpamati aura durbuddhi kahA hai tathA gRhastha dharma ko apada kahA hai| vastutaH mumukSu kA vaha pada nahIM hai| pada to ekamAtra munidharma hai / AcArAGga meM usI kA kathana thA, zrAvaka dharma kA nahIM, tathA usase dvAdazAMga meM prathamasthAna isIse prApta hai / ataH jaina dharma meM muniyoM kA cAritra hI vastutaH cAritra hai, asamartha zrAvaka bhI isI uddeza se zrAvaka dharma kA pAlana karatA hai ki maiM Age calakara munidharma svIkAra kruuNgaa| zrAvaka kI gyAraha pratimAeM usIkI sopAna rUpa haiN| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 2. muni AcAra kA prathama grantha eka taraha se digambara paramparA ke Adya AcArya kundakunda the / sarvaprathama unhIM ke granthoM meM savastramukti aura strImukti kA spaSTa niSedha milatA hai aura ye hI ve kAraNa haiM jinase saMghabheda huA / AcArya kundakunda ke pAhur3oM meM vizeSa rUpa se muniyoM ko lakSa kara ke hI dharma kA nirUpaNa hai, cAritrapAhuDa, bhAvapAhuDa, mokSapAhuDa, liMgapAhuDa, niyamasAra aura pravacanasAra meM munidharma kA hI vyAkhyAna hai / kintu inameM se kisI bhI grantha meM munidharma ke AcAra kA sAMgopAMga varNana nahIM hai / yadyapi pravacanasAra ke cAritrAdhikAra meM munidIkSA, aThThAIsa mUlaguNa chedopasthApanA Adi kA kathana hai / kintu vaha to sArarUpa hai, vistAra rUpa nahIM, isIse inameM se kisI bhI grantha kA nAma AcAraparaka nahIM hai aura na koI grantha lupta AcArAGga kI samakakSatA hI karatA hai ataH digambara paramparA meM eka eaise grantha kI kamI banI rahatI hai jo muniAcAra kA pratinidhi grantha ho / usa kamI kI pUrti mUlAcAra ne kI hai| usake TIkAkAra AcArya vasunandI ne apanI utthAnikA meM jo bhAva mUlAcAra grantha ke prati prakaTa kiye hue hai unase bhI hamAre kathana kA samarthana hotA hai / unhoMne likhA hai--- 72 zrutaskandhAdhArabhUtamaSTAdazasahasraparimANaM mUlaguNa - pratyAkhyAnasaMstara - stavArAdhanA samayAcAra-pazcAcArapiNDazuddhi - SaDAvazyaka - dvAdazAnuprekSA - anagArabhAvanA - samayasAra - zIlaguNaprastAra - paryAptyAdyadhikAranibaddhamahArthagambhIraM lakSaNasiddhapadavAkya varNopacitaM ghAtikarmakSayotpanna kevalajJAnaprabuddhAzeSaguNaparyAyakhacita - SaDvyanavapadArthajinavaropadiSTaM dvAdazavidha'nuSThAnotpannAnekaprakArarddhisamanvitagaNadharadevaracitaM mUlaguNottaraguNasvarUpavikalpopAyasAdhanahAyaphalanirUpaNapravaNamAcArAGgamAcArya-pAramparya - pravartamAnamalpabalamadhAyuH ziSyanimittaM dvAdazAdhikArairUpasaMhartukAmaH svasya zrotRRNAM ca prArabdhakAryapratyUhanirAkaraNakSamaM zubhapariNAmaM vidadhacchrIvahakerAcAryaH prathamataraM tAvanmUlaguNAdhikArapratipAdanArthaM maGgalapUrvikA pratijJAM vidhatte / zrutaskandha ke AdhArabhUta, aThAraha hajAra pada parimANavAle, jo mUlaguNa, pratyAkhyAna, saMstarastava, samayAcAra, paJcAcAra, piNDazuddhi, SaDAvazyaka, dvAdazAnuprekSA, anagAra bhAvanA, samayasAra, zIlaguNaprastAra aura paryApti, adhikAra nAmaka adhikAroM meM nibaddha aura bar3A gaMmbhIra hai| lakSaNa - siddha pada - vAkya aura varNoM se samRddha hai, ghAtikarmoM ke kSaya se utpanna kevala jJAna ke dvArA samasta guNaparyAyoM se yukta chaH dravya aura nau padArtho jJAtA jinavara ke dvArA upadiSTa hai, bAraha prakAra ke tapoM ke anuSThAna se utpanna aneka prakAra kI RddhiyoM 'yukta gaNadhara deva ke dvArA racA gayA hai aura mUla guNa tathA uttara guNoM ke svarUpa, bheda, upAya, sAdhana, sahAya aura phala nirUpaNa karane meM samartha hai, usa AcArya paramparA se pravartamAna AcArAGga ko alpa bala buddhi AyuvAle ziSyoM ke liye bAraha adhikAroM meM upasaMhAra karane kI icchA se apane tathA zrotAoM ke prArabdha kArya meM Ane vAle vighnoM ko dUra karane meM samartha zubha pariNAma ko karake zrI vahakerAcArya saba se prathama mUlaguNa nAmaka adhikAra kA kathana karane ke liye maMgalapUrvaka pratijJA karate haiM, / yaha utthAnikA SaTkhaNDAgama aura kasAyapAhuDa kI TIkAoM ke Arambha meM vIrasena svAmI dvArA racI gaI utthAnikAoM ke hI anurUpa haiN| TIkAkAra vasunandi yaha mAnate haiM ki yaha mUlAcAra gaNadhara Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 mUlAcAra kA anuzIlana racita AcArAMga kA hI saMkSepIkaraNa hai aura isIkI taraha AcArAGga meM bhI ye hI bAraha adhikAra the jo mUlAcAra meM haiM / kintu isakI puSTi kA koI sAdhana nahIM hai| zvetAmbara sammata AcArAMga meM to isa nAma ke adhikAra nahIM hai, hAM, dvitIya zrutaskandha ke antargata piNDaiSaNA adhyayana hai| kintu itanA nirvivAda hai ki digambara paramparA meM AcArAMga kA sthAnApanna mUlAcAra hai| vIrasena svAmI ne apanI dhavalA TIkA ke prArambha meM dvAdazAMga kA viSaya paricaya karAte hue AcArAMga meM 18 hajAra padoM ke dvArA muniyoM ke isa prakAra ke cAritra kA kathana hai aisA kahate hue jo do gAthA dI hai (pu.1, pR.99) ve mUlAcAra ke dasaveM adhikAra meM vartamAna haiM isase AcArAGga ke rUpa meM isakI mAnyatA, prAmANikatA aura prAcInatA para prakAza par3atA hai| 3. mUlAcAra kI prAcInatA dhavalA TIkA ke prArambha meM AcArAMga meM varNita viSaya kA nirdeza karate hue jo do gAthAeM dI gaI haiM usase jJAta hotA hai ki vIrasena svAmI ke sanmukha mUlAcAra vartamAna thA / kintu vIrasena ke pUrvaja AcArya yativRSabha kI tiloyapaNNati meM to spaSTa rUpa se mUlAcAra kA ullekha hai| tiloyapaNNati ke AThaveM adhikAra meM deviyoM kI Ayu ke viSaya meM matabheda dikhAte hue likhA hai| palidovamANi paMca ya sattArasa paMcavIsa paNatIsaM / causu jugale su AU NAdannA iMdadevINaM // 531 / / AraNa duga pariyaMta vaDDhaMta paMcapallAI / mUlAAre iriyA evaM NiuNaM Ni rUveMti // 532 // arthAt cAra yugaloM meM indra deviyoM kI Ayu krama se pAMca, sataraha, paccIsa aura paiMtIsa palya pramANa jAnanA caahiye| isake Age AraNa yugala taka pAMca palya kI vRddhi hotI gaI hai aisA mUlAcAra meM AcArya spaSTatA se nirUpaNa karate haiN| mUlAcAra ke bArahaveM paryApti adhikAra meM ukta kathana usI rUpa meM pAyA jAtA hai| yathA paNayaM dasa sattadhiyaM paNavIsaM tIsameva paMcadhiyaM / cattAlaM paNadAlaM paNNAo paNNa paNNAo / / 8 / / arthAt deviyoM kI Ayu saudharma yugala meM pAMca palya, sAnatkumAra yugala meM sataraha palya, brahmayugala meM paccIsa palya, lAntava yugala meM paiMtIsa palya, zukra mahAzukra meM cAlIsa palya, zatAra sahasrAra meM paitAlIsa palya, Anata yugala meM pacAsa palya aura AraNa yugala meM pacapana palya hai| kintu mUlAcAra meM hI isase pUrva kI gAthA meM anya prakAra se deviyoM kI Ayu batAI hai / yathA-- paMcAdI vehi judA sattAvIsA ya palla devINaM / tatto sattuttariyA jAvadu araNappayaM kappaM // 79 / / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha deviyoM kI Ayu pAMca palya se zurU karake pratyeka yugala meM do baDhAte hue sattAIsa palya taka, punaH sAta baDhAte hue AraNa acyuta kalpa taka jAnanA TIkAkAra vasunandine 80 vI gAthA meM batAI gaI Ayu ko dvitIya upadeza kahA hai| aura tiloyapaNNatti meM mUlAcAra meM ukta prathama upadeza ke anusAra batAI gaI Ayu ko dete hue likhA hai jo AcArya solaha kalpa mAnate haiM ve isa prakAra Ayu kahate haiN| isa ke bAda mUlAcAra kA mata diyA hai| arthAta solaha svarga mAnane vAloM ke do mata haiM ve donoM mata vartamAna mUlAcAra meM haiM kintu tiloyapaNNattikAra mUlAcAra meM diye gaye dvitIya mata ko mUlAcAra kA kahate haiM aura prathama ko solaha svarga mAnane vAloM kA mata kahate haiN| arthAt vaha sAmAnya mata hai aura dUsarA mata mUlAcAra kA hai| isase itanA to spaSTa hai ki mUlAcAra nAmaka grantha yativRSamAcArya ke sAmane vartamAna thaa| kintu vaha yahI thA aura isI rUpa meM thA yaha cintya hai| yahA~ yaha bhI dRSTavya hai ki mUlAcAra nAma mUla aura AcAra do zabdoM ke mela se niSpanna hai / isameM se AcAra nAma to spaSTa hai kyoM ki grantha meM AcAra kA varNana hai / kintu usase pahale jo mUla zabda jor3A gayA hai yaha vaisA hI jaisA mUla guNa kA mUla zabda arthAt mUlabhUta AcAra / kintu isake sAtha hI digambara paramparA meM mUlasaMgha nAma kA bhI eka saMgha thaa| yaha saba jAnate haiM ki bhagavAn mahAvIra kA avibhakta saMgha nirgrantha saMgha ke nAma se vizruta thA / azoka ke zilAlekhoM meM nigaMThyA nirgrantha nAma se hI usakA nirdeza milatA hai| kintu dhAravAr3a jile se prApta kadambavaMzI nareza zivamRgeza varmA ke zilAlekha (98) meM zveta paTa mahA zramaNa saMgha aura nirgrantha mahA zramaNa saMgha kA pRthak pRthak nirdeza hai| ataH prakaTa hai ki IsA kI 4-5 vIM zatAbdI meM mUla nAma nirgrantha digambara sampradAya ko prApta ho gayA thA / isake sAtha hI gaMgavaMzI nareza mAdhavavarmA dvitIya (I. san 400 ke lagabhaga) aura usake putra avinIta ke zilAlekhoM meM (naM. 90 aura 94 ) mUlasaMgha kA ullekha hai| cUMki jaina paramparA kA prAcIna mUla nAma nirgrantha digambara paramparA ko prApta huA thA ataH vaha mUlasaMgha ke nAma se kahA gyaa| usI kA AcAra jisa grantha meM varNita ho usakA nAma mUlAcAra honA sarvathA ucita hai| mUlAcAra kA ullekha tiloyapaNNatti meM hai aura tiloyapaNNatti I. san kI pAMcavI zatAbdI ke antima caraNa ke lagabhaga racI gaI thii| ataH mUlAcAra usase pahale I. san kI caturtha zatAbdI ke lagabhaga racA gayA honA cAhiye / mUlAcAra kI maulikatA mUlAcAra eka saMgraha grantha hai aisA vicAra kucha varSa pUrva eka vidvAna na prakAzita karAyA thaa| pIche unhoMne use eka maulika grantha svIkAra kiyaa| kintu mUlAcAra meM aisI aneka gAthAe~ hai jo anya granthoM meM milatI haiM / udAharaNa ke lie mUlAcAra meM aisI aneka gAthAe~ haiM jo zvetAmbarIya Avazyaka niyukti meM bhI haiM / ye gAthAe~ bhI mUlAcAra ke SaDAvazyaka nAmaka adhikAra kI haiN| isItaraha mUlAcAra ke piNDazuddhi 1. dekhoM anekAnta varSa 2, ki. 3 tathA 5 meM paM. paramAnandajI ke lekha / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 mUlAcAra kA anuzIlana adhikAra meM bhI kucha gAthAe~ haiM jo pAThabheda yA zabdabheda ke sAtha zvetAmbarIya piNDaniyukti meM pAI jAtI hai| mUlAcAra kI aneka gAthAe~ jyoM kI tyoM bhagavatI ArAdhanA meM milatI haiN| mUlAcAra kI taraha ukta sabhI grantha prAcIna haiM ataH kisane kisase kyA liyA yaha zodha aura khoja kA viSaya hai| kintu isase itanA to sunizcita rIti se kahA jA sakatA hai ki yaha AcArya kundakunda kI kRti nahIM ho sakatI, yadyapi prAcIna hastalikhita pratiyoM meM ise unakI kRti kahA~ hai, kyoM ki kundakunda ke granthoM meM isa prakAra kI gAthAoM kI bahutAyata to kyA thor3I bhI upalabdhi nahI hotI jo anya granthoM meM bhI pAI jAtI hoM / pratyuta kundakunda kI hI gAthAe~ tiloyapaNNatti jaise prAcIna granthoM meM pAI jAtI hai aura aisA honA svAbhAvika hai kyoMki kundakunda eka prakhyAta pratiSThita AcArya the / isake sAtha hI hameM yaha bhI na bhUlanA cAhie ki mUla meM to zvetAmbara aura digambara donoM dhArAe~ eka hI srota se niSpanna huI haiM ataH prAcIna gAthAoM kA donoM paramparAoM meM pAyA jAnA saMbhava hai / ___TIkAkAra vasunandi ise vaTTakerAcArya kI kRti kahate haiN| kintu anyatra kahIM bhI isa nAma ke kisI AcArya kA ullekha nahIM milatA / sAtha hI nAma bhI kucha aisA hai ki usa para se aneka prakAra kI kalpanAe~' kI gaI haiM, kintu jaba taka koI maulika AdhAra nahIM milatA taba taka yaha viSaya vivAdApanna hI rhegaa| mUlAcAra kA bAhyarUpa kintu itanA sunizcita pratIta hotA hai ki TIkAkAra vasunandi ko yaha grantha isI rUpa meM milA thA aura yaha unake dvArA saMgrahIta nahIM ho sakatA unakI TIkA se yA pratyeka adhikAra ke Adi meM prayukta utthAnikA vAkyoM se kiJcinmAtra bhI aisA AbhAsa nahIM hotaa| ve barAbara pratyeka adhikAra kI saMgati hI darzAte haiN| mUlAcAra meM bAraha adhikAra haiM--mUlaguNAdhikAra, bRhatpratyAkhyAna saMstara stavAdhikAra, saMkSepa pratyAkhyAnAdhikAra, samAcArAdhikAra, paMcAcArAdhikAra, piNDazuddhiadhikAra, ghaDAvazyakAdhikAra, dvAdazAnuprekSAdhikAra, anagArabhAvanAdhikAra, samayasArAdhikAra, zIlaguNaprastArAdhikAra, paryAptinAmAdhikAra / pratyeka adhikAra ke Adi meM maMgalAcaraNa pUrvaka usa usa adhikAra kA kathana karane kI pratIjJA pAI jAtI hai kintu dUsare aura tIsare adhikAra ke Adi meM usa prakAra kI pratijJA nahIM hai kintu jo sallekhanA grahaNa karatA hai usake pratyAkhyAna grahaNa karane kI pratijJA hai| mUla guNoM kA kathana karane ke pazcAt hI maraNa ke samaya hone vAlI sallekhanA kA kathana khaTakatA hai| dUsare adhikAra kI utthAnikA meM TIkAkAra ne kahA hai, 'muniyoM ke chaHkAla hote haiN| unameM se Atma saMskAra, sallekhanA aura uttamArdhakAla tIna 1. dekhoM-jainasiddhAnta bhAskara (bhAga 12, kiraNa 1) meM zrI. premI jI kA lekha, tathA anekAnta (varSa 8, ki. 6-7) meM mukhtAra jagalakizorajI kA lekha / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kA kathana ArAdhanA meM kiyA jAtA hai zeSa dIkSA, zikSA aura gaNapoSaNa kAla kA kathana AcAra meM kiyA jAtA hai| yadi Adi ke tIna kAloM meM maraNa upasthita ho jAye to usa samaya isa prakAra ke (nIce likhe hue) pariNAma karanA cAhiye / zeSa adhikAra yathAsthAna vyavasthita hai| antima paryAptiadhikAra eka taraha se karaNAnuyoga kI jIvaviSayaka carcA se sambaddha hai aura usakA muni ke AcAra se sambandha nahIM hai| kintu muni ko jIva sthAna Adi kA parijJAna honA Avazyaka hai usake binA vaha jIva rakSA kaise kara sakatA hai| isI se TIkAkAra ne usa adhikAra ko 'sarva siddhAnta karaNa caraNa samuccaya svarUpa' kahA hai| ina adhikAroM meM kramazaH 36 + 71 + 14 +76 + 222 + 82 + 193 + 76 + 125 + 124 + 26+206 = 1251 gAthA saMkhyA mANikacanda granthamAlA meM mudrita prati ke anusAra hai| usameM kucha adhikAroM meM kramika saMkhyA hai aura kucha meM pratyeka adhikAra kI gAthA saMkhyA pRthak pRthak hai| vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM vIranandi nAma ke AcArya ne saMskRta meM AcArasAra nAmaka grantha racA thA / isameM bhI bAraha adhikAra haiM kintu unakA krama mUlAcAra se bhinna hai tathA adhikAroM kI saMkhyA samAna hote hue bhI nAma bheda hai| yathA mUlaguNa, sAmAcAra, darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra, vIryAcAra, zuddhayaSTaka, SaDAvazyaka, dhyAna, paryApti, zIlaguNa / isa taraha isameM mUlAcArokta chai adhikAra haiM aura paMcAcAra ko pAMca adhikAroM meM phailAkAra tathA zuddhayaSTaka aura dhyAna kA varNana pRthaka adhikAroM meM karake bAraha saMkhyA pUrNa kI gaI hai| isa saMkhyA tathA viSaya varNana kI dRSTi se aisA pratIta hotA hai ki mUlAcAra kI racanA ke AdhAra para hI yaha racA gayA hai / isase pUrva meM cAmuNDa rAya ne bhI cAritrasAra nAmaka grantha racA thaa| usameM bhI anagAradharma kA varNana hai kintu vaha tattvArthasUtra ke navama adhyAya meM pratipAdita dazadharma, anuprekSA, parISajaya, cAritra Adi ko dRSTi meM rakhakara tattvArthasUtra ke vyAkhyAkAra pUjyapAda aura akalaMka deva ke anusaraNa para racA gayA hai| yadyapi usameM prasaMgavaza mUlAcAra ke piNDa zuddhi nAmaka adhikAra kI kucha gAthAeM uddhRta kI haiM aura usase kucha anya Avazyaka prasaMga, SaDAvazyaka, anagArabhAvanA Adi liye haiN| paM. AzAdhara ne apanA anagAradharmAmRta upalabdha sAhitya ko AdhAra banAkara racA hai usameM mUlAcAra bhI hai| vaha eka adhyayanazIla vidvAna the aura upalabdha sAmagrI kA pUrNa upayoga karane meM kuzala the| unake ana. dharmA. meM nau adhyAya hai, krama vIrasena ke AcAra sAra jaisA hai| dharma svarUpa nirUpaNa, samyaktvArAdhanA, jJAnArAdhanA, cAritrArAdhanA, piNDa zuddhi, mArga mahodyoga (dasadharma Adi kA vivecana) tapa ArAdhanA, Avazyaka niyukti, aura nityanaimittika kriyAbhidhAna / ukta munidharma viSayaka sAhitya mUlAcAra ke pazcAt racA gayA hai aura usakI racanA meM mUlAcAra kA yathAyogya upayoga granthakAroM ne kiyA hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcAra kA anuzIlana kundakunda aura mUlAcAra isameM to sandeha nahIM ki mUlAcAra kundakunda kA RNI hai kintu jaisA hama pahale likha Aye haiM vaha hameM kundakundaracita pratIta nahIM hotA / kundakunda racita niyamasAra, pravacanasAra, samayasAra Adi granthoM meM jo racanA vaiziSTaya hai nirUpaNa kI prAJjalatA hai, adhyAtma kI puTa hai vaha mUlAcAra meM nahIM hai, unake pravacanasAra ke anta meM Agata munidharma kA varNana saMkSipta honepara bhI kitanA sArapUrNa hai yaha batalAne kI AvazyakatA nahIM hai / isake sAtha hI mUlAcAra ke kinhIM varNanoM meM unake sAtha ekarUpatA bhI nahIM hai| mUlAcAra meM jo satya aura parigraha tyAga vrata kA svarUpa kahA hai vaha muni ke anurUpa na hokara zrAvaka ke jaisA lagatA hai / yathA rAgAdIhiM asaccaM cattA paratApasaccavayaNuttiM / suttattthANavikahaNe ayaghAvayaNujjhaNaM saccaM // arthAt rAga Adi ke vaza se asatya na bole, jisase dUsare ko santApa ho aisA satya bhI na bole, sUtra ke artha kA anyathA kathana na kare yA AcArya ke kathana meM doSa na nikAle yaha satya mahAvrata hai| isameM para saMtApakArI satya vacana bhI na bole yaha gRhastha ke upayukta kathana hai| muni ke liye to bhASA samiti meM hI yaha garbhita hai / isI se AcArya kundakunda ne niyamasAra meM kahA hai rAgeNa va dosaNa va moheNa va mosabhAsapariNAmaM / jo paDivajjadi sAhu sayA vidiyavayaM hoi tasseva / / jo sAdhu rAga, dveSa aura moha se jhUTha bolane ke pariNAmoM ko sadA ke liye chor3atA hai usI ke dUsarA vrata hotA hai| isameM jo jhUTha bolane ke pariNAma kA tyAga karAyA hai vaha mahattvapUrNa hai aura kundakunda kI vANI ke vaiziSTaya kA sUcaka hai| mUlAcAra meM caturtha vrata kA svarUpa isa prakAra kahA hai--- mAdusudAbhagiNIvaya daNitthittiyaM ca paDirUvaM / itthIkahAdiNiyatI tiloyapujja have baMmaM // 8 // vRddhA. bAlA aura yuvatI strI ke rUpa ko dekhakara mAtA, putrI aura bhaginI ke samAna mAnanA tathA strI kathA Adi kA tyAga brahmacarya hai| isake sAtha niyamasAra kA kathana milAiye - ihUNa itthirUvaM vaMchAbhAvaM Nivattade taalu| mehuNasaNNavivajjiya pariNAmo ahava turiyapadaM // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha strI rUpa ko dekhakara unameM jo cAha rUpa pariNAma nahIM karatA, athavA maithuna saMjJA se rahita pariNAma ko cauthA vrata kahate haiN| yaha svarUpa kitanA joradAra aura yathArtha hai / pariNAma bhI na hone se hI vrata hotA hai yahI jaina dRSTi hai| mUlAcAra meM parigraha tyAga vrata kA svarUpa isa prakAra kahA hai--- jIvaNibaddhA vaddhA pariggahA jIvasaMbhavA ceva / tesiM sakkaccAgo iyarammi Nimmao'saMgo // 9 // jo parigraha jIva se nibaddha haiM, tathA abaddha haiM aura jo jIva se utpanna hone vAlI haiM unakA zakti ke anusAra tyAga karanA aura jo zeSa haiM unameM mamatva na karanA parigraha tyAga vrata hai| isameM zakti ke anusAra tyAga pada khaTakatA hai| TIkAkAra ne to una saba kA mana vacana kAya se sarvathA tyAga batalAkara use samhAla diyA hai / niyamasAra meM kundakundAcArya likhate haiM savvesiM gaMthANaM cAgo NikhekTana bhAvaNApUvvaM / paMcamavadamidi bhaNidaM carittabhAraM vahaMtassa // nirapekSa bhAvanApUrvaka samasta parigraha ke tyAga ko cAritra kA bhAra vahana karanevAle sAdhuoM kA pAMcavA parigraha tyAgavata kahA hai| isI taraha vratoM kI bhAvanAoM meM se tRtIyavrata kI bhAvanA mUlAcAra meM bilakula bhinna haiM / mUlAcAra meM eka prakaraNa samayasAra nAma se hai, kintu kundakunda ke samayasAra kI usameM chAyA bhI nahIM hai| hAM, sAdhu ke yogya jo zikSA usameM dI gaI hai vaha upayukta hai isameM sandeha nahIM, kintu samayasAra nAma se khyAta kundakunda kI dRSTi kI usameM koI bAta nahIM hai, ataH hameM vaha kundakunda kI kRti pratIta nahIM hotI / astu / mUlAcAra kA antaraMga paricaya mUlAcAra meM sAdhu ke AcAra kA varNana hai ataH mUlAcAra meM pratipAdita sAdhu AcAra kA kramika varNana karane se hI mUlAcAra kA antaraMga paricaya ho jAtA hai tathA usake sAtha hI sAdhu ke AcAra kA bhI kramika paricaya ho jAtA hai / isalie hama sAdhu AcAra ke kramika paricaya ke dvArA mUlAcAra ke viSaya kA paricaya karAte haiN| dIkSA aura usake yogya pAtra-mUlAcAra meM dIkSA ke yogya pAtra kA tathA usakI vidhi vagairaha kA varNana hamAre dRSTigocara nahIM huA / pravacanasAra ke cAritrAdhikAra ke prArambha meM usakA saMkSipta AbhAsa milatA hai ki jo muni dIkSA lenA cAhatA haiM vaha apane bandhu bAndhavoM se anujJA prApta karake gaNI ke pAsa jAtA hai aura unheM namaskAra karake dIkSA dene kI prArthanA karatA hai| unakI AjJA milane para sira Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 mUlAcAra kA anuzIlana aura dADhI ke bAloM kA luJcana karake yathAjAta rUpadhara (nagna ) ho jAtA hai tathA sAdhu ke AcAra ko zravaNa karake zramaNa ho jAtA hai| ___zramaNa ke prakAra-AcArya kundakunda ne zramaNa ke do prakAra batAye haiM zuddhopayogI aura shubhopyogii| muni avasthA meM arhanta Adi meM bhakti honA, pravacana ke upadezaka mahAmuniyoM meM anurAga honA zubhopayogI zramaNa ke lakSaNa haiM / isI taraha darzana jJAna kA upadeza denA, ziSyoM kA grahaNa aura unakA poSaNa karanA, jinendra kI pUjA kA upadeza denA ye zubhopayogI zramaNa kI caryA hai / kAyavirAdhanA na karake sadA cAra prakAra ke muniyoM ke saMgha kI sevAzuzrUSA bhI zubhopayogI zramaNa kA kArya hai| zubhopayogI muni roga, bhukha, pyAsa aura zrama se pIr3ita zramaNa ko dekha kara apanI zakti ke anusAra vaiyAvRtya karatA haiM (prava0 3 / 47-52) mUlAcAra meM zramaNa ke ye do prakAra nahIM kiye haiN| saMgha ke saMcAlaka-mUlAcAra meM kahA hai ki jisa saMgha meM AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira aura gaNadhara ye pAMca na hoM usameM sAdhu ko nahIM rahanA cAhie ( 4 / 155) / jo ziSyoM-sAdhuoM ke anuzAsana meM kuzala hotA hai unheM dIkSA detA hai vaha AcArya hai| dharma kA upadezaka muni upAdhyAya hai| saMgha ke pravartaka ko, caryA Adi ke dvArA upakAraka ko pravartaka kahate haiN| maryAdA ke rakSaka ko sthavira kahate hai aura gaNa ke pAlaka ko gaNadhara kahate hai (4 / 156) / pravacanasAra (3 / 10) meM eka dIkSAguru aura niryApaka kA nirdeza milatA hai jo dIkSA detA hai use guru kahate haiN| yaha kArya prAyaH AcArya kahate haiM / kintu vrata meM dUSaNa lagane para jo prAyazcitta dekara saMrakSaNa karate haiM ve niryApaka kahe jAte haiN| AcArya jayasena ne inheM zikSAguru aura zrutaguru kahA hai| gaNa-gaccha-kula-saMgha ke bhItara saMbhavatayA vyavasthA ke lie avAntara samUha bhI hote the| tIna zramaNoM kA gaNa hotA thA aura sAta zramaNoM kA gaccha hotA thA / TIkAkAra ne likhA hai--' traipuruSiko gaNaH, sAptapuruSiko gacchaH' (4 / 153) / gA0 5 / 192 kI TIkA meM bhI TIkAkAra ne gaccha kA artha sapta puruSa santAna kiyA hai-'gacche saptapuruSasantAne / ' kula kA artha TIkAkAra ne (4 / 166) gurusantAna kiyA hai aura guru kA artha diikssaadaataa| arthAt eka hI guru se dIkSita zramaNoM kI paramparA ko kula kahate haiM / pUjyapAdasvAmI ne bhI sarvArthasiddhi meM (9 / 24) dIkSAcArya kI ziSya santatI ko kula kahA hai / aura sthavira santati ko gaNa kahA hai| ____ mUlAcAra meM (5 / 192 ) vaiyyAvRtya kA svarUpa batalAte hue kahA hai-'bAla vRddhoM se bhare hue gaccha meM apanI zakti ke anusAra vaiyAvRtya karanA cAhiye / ' kintu Age samayasArAdhikAra meM kahA hai varaM gaNapavesAdo vivAhassa pavesaNaM / vivAhe rAgauppatti gaNo dosANamAgaro // 12 // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha gaNa meM praveza karane se vivAha kara lenA uttama hai| vivAha meM rAga kI utpatti hotI hai aura gaNa doSoM kA Akara hai| TIkAkAra ne isakI TIkA meM likhA hai ki yati anta samaya meM yadi gaNa meM rahatA hai to ziSya vagairaha ke mohavaza pArzvastha sAdhuoM ke samparka meM rahegA / isa se to vivAha karanA zreSTha hai kyoM ki gaNa saba doSoM kA Akara hai| isa se aisA lagatA hai ki usa samaya meM gaNa meM pArzvastha sAdhuoM kA bAhulya ho gayA thA / anyathA aisA kathana granthakAra ko kyoM karanA par3atA ? sAdhu ke mUla guNa-mUlAcAra ke prathama adhikAra meM sAdhu ke mUlaguNoM kA kathana hai / mUlaguNa kA artha hai pradhAna anuSThAna, jo uttaraguNoM kA AdhArabhUta hotA hai / ve 28 hai paMcaya mahanvayAI samidIo paMca jiNavaruvadiTThA / paMceviMdiya rohA chappiya AvAsayA loco // 2 // accelakamaNhANaM khidisayaNamaMdata ghaMsaNaM caiva / Thidi bhoyaNameya bhattaM mUlaguNA aThThavIsA du // 3 / / pAMca mahAvrata, pAMca samiti, pAMco indriyoM kA rodha, cha Avazyaka, kezaloca, acelaka-nagnatA, snAna na karanA, pRthvIpara zayana karanA, danta gharSaNa na karanA, khaDe hokara bhojana karanA, ekabAra bhojana, ye 28 mUlaguNa hai| sAdhu ke Avazyaka upakaraNa-ukta mUla guNoM ke prakAza meM digaMbara jaina sAdhu kI AvazyakatAeM atyanta sImita ho jAtI haiM / nagnatA ke kAraNa use kisI bhI prakAra ke vastra kI AvazyakatA nahIM rhtii| hAtha meM bhojI hone se pAtra kI AvazyakatA nahIM rhtii| vaha kevala zauca ke liye eka kamaNDala aura jIva rakSA ke nimitta eka mayUrapicchikA rakhatA hai| zayana karane ke liye bhUmi yA zilA yA lakaDI kA takhtA yA ghAsa paryApta hai| ina ke sivAya sAdhu kI koI upadhi nahIM hotii| mUlAcAra (1 / 14 ) meM tIna upadhiyA~ batalAI haiM-jJAnopadhi pustakAdi, saMyamopadhi-picchikAdi, zaucopadhi-kamaNDalu Adi / nivAsa sthAna-mUlAcAra (1058-60 ) meM likhA hai- jisa sthAna meM kaSAya kI utpatti ho, Adara kA abhAva ho, indriya rAga ke sAdhanoM kA prAcurya ho, strI bAhulya ho, tathA jo kSetra duHkha bahula, upasargabahula ho usa kSetra meM sAdhu ko nahIM rahanA cAhiye / girikI guphA, smazAna, zUnyAgAra, vRkSamUla ye sthAna virAga bahula hone se sAdhu ke yogya haiM / jisa kSetra meM koI rAjA na hoM yA duSTa rAjA ho, jahAM zrotA grahaNazIla na hoM saMyama kA ghAta saMbhava ho, vahAM sAdhU ko nahIM rahanA cAhiye / IryA samitiyoM to sAdhu ko varSAvAsa ke cAra mAha chor3akara sadA bhramaNa karate rahanA cAhiye bhramaNa karate samaya IryA samiti pUrvaka gamana karane kA vidhAna hai| mUlAcAra (5 / 107-109) meM kahA hai jaba sUrya kA udaya ho jAye, saba ora prakAza phaila jAye, dekhane meM koI bAdhA na ho taba svAdhyAya, pratikramaNa Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcAra kA anuzIlana aura deva vandanA karake Age cAra hAtha jamIna dekhate hue sthUla aura sUkSma jIvoM ko samyak rIti se dekhate hue sAvadhAnatApUrvaka sadA gamana karanA cAhiye / tathA prAsuka mArga se hI gamana karanA cAhiye / jisa mArga para bailagADI, ratha, hAthI, ghoDe manuSya jAte Ate ho vaha mArga prAsuka hai / jisa mArga se strI puruSa jAte ho yA jo sUrya ke dhAma se tapta ho, jotA gayA ho vaha mArga prAsuka hai| mUlAcAra (931) meM vihAra zuddhi kA kathana karate hue likhA hai ki samasta parigraha se rahita sAdhu vAyu kI taraha niHsaMga hokara kucha bhI cAha na rakha kara pRthvI para vihAra karate haiN| ve tRNa, vRkSa chAla, patte, phala, phUla, bIja vagaireha kA chedana na karate haiM na karAte haiM / pRthvIkA khodanA Adi na karate haiM, na karAte haiM, na anumodanA karate haiM, jala secana, pavana kA Arambha,' agnikA jcAlana Adi bhI na karate haiM na karAte haiM aura na anumodana karate haiN| ekatra AvAsa kA niyama-yaha hama likha Aye hai ki sAdhu ko varSA meM eka sthAna para rahanA cAhiye kintu sAdhAraNatayA sAdhu ko nagara meM pAMca dina aura grAmameM eka rAta vasane kA vidhAna hai (9 / 19) / TIkA meM likhA hai ki pAMca dina meM tIrthayAtrA vagairaha acchI taraha ho sakatI hai| isase adhika Thaharane se moha Adi utpanna hone kA bhaya rahatA hai| __ kintu mUlAcAra ke samayasArAdhikAra meM sAdhu ke dasa kalpa batalAye hai unameM eka mAsa kalpa hai| usakI TIkA meM likhA hai ko sAdhu kA varSAyoga grahaNa karane se pahale eka mAsa rahanA cAhiye phira varSAyoga grahaNa karanA cAhiye aura varSAyoga samApta kara ke eka mAsa rahanA cAhiye / varSAyoga se pUrva eka mAsa rahane meM do hetu batalAye haiM--logoM kI sthiti jAnane ke liye tathA ahiMsA Adi vratoM ke pAlana ke liye / aura varSAyoga ke pazcAt eka mAsa Thaharane kA kAraNa batalAyA hai-zrAvaka logoM ko jAne se jo mAnasika kaSTa hotA hai usake dUra karane ke liye / dUsarA artha mAsa kA yaha kiyA hai ki eka Rtu meM do mAsa hote haiN| eka mAsa bhramaNa karanA cAhie aura eka mAsa ekatra rahanA caahiye| bhagavatI ArAdhanA meM bhI (gA. 421) ye dasa kalpa haiN| usakI vijayodayA TIkA meM likhA hai cha RtuoM meM eka eka mahInA hI ekatra rahanA cAhiye, eka mahInA vihAra karanA cAhiye / isakA matalaba bhI eka Rtu meM eka mAsa ekatra avasthAna aura eka mAsa bhramaNa hai| bhikSA bhojana-mUlAcAra meM bhojana ke yogyakAla kA kathana karate hue likhA hai sUrudayatthamaNAdo NAlItiyavajide asaNakAle / tigaduga egamuhutte jahaNNamajjhimmamukkasse 673 / arthAt sUryodaya se tIna ghaTikA pazcAt aura sUryAsta se tIna ghaTikA pUrva sAdhu kA bhojana kAla hai| tIna 1. Aja ke yuga meM bijalI ke paMkhe aura lAiTa ke upayoga meM bhI kRta, kArita anumodana nahIM honA caahiye| ina kA upayoga karane se anumodanA to hotI hI hai| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha muhurta meM bhojana karanA jaghanya AcaraNa hai, do muhurta meM karanA madhyama AcaraNa hai aura eka muhurta meM bhojana kara lenA utkRSTa AcaraNa hai| bhojana ko chiyAlIsa doSa bacAkara grahaNa karanA cAhiye / inakA kayana piNDa zuddhi nAmaka chaThe adhikAra meM kiyA hai| sAdharaNa tayA bhojana 'navakoTi parizuddha' honA cAhiye arthAta manasA vAcA karmaNA tathA kRta kArita anumodana se rahita honA cAhiye / mUlAcAra meM kahA hai bhikkhaM sarIrajoggaM subhattijutteNa phAsuyaM diNNaM / davvapamANaM khetaM kAlaM bhAvaM ca NAdUNa // 52 // NavakoDIpaDisuddhaM phAsuya satthaM ca esaNAsuddhaM / dasadosavippamukkaM codasamalavajiyaM bhuMje // 53 // arthAt bhaktipUrvaka diye gaye, zarIra ke yogya, prAsuka, navakoTi vizuddha eSaNA samiti se zuddha, dasa doSoM aura caudaha maloM se rahita bhojana ko dravya kSetra kAla bhAva ko jAnakara khAnA cAhiye / sthiti bhojana kA svarUpa spaSTa karate hue TIkAkAra ne likhA hai| sAdhu ko binA kisI sahAre ke khar3e hokara apane aJjalipura meM AhAra grahaNa karanA caahiye| donoM paira sama hone cAhiye aura unake madhya meM cAra aMgula kA antarAla honA caahiye| bhUmitraya-jahAM sAdhu ke paira hoM tathA jahAM jUTha na gire ve tInoM bhUmiyA~ parizuddha-jIva ghAtarahita honA cAhiye / ___ sAdhu ko apanA AdhA peTa bhojana se bharanA cAhiye / eka cauthAI jala se aura eka cauthAI vAyu ke liye rakhanA caahiye| bhojana kA parimANa battIsa grAsa kahA hai aura eka hajAra cAvaloM kA eka prAsa kahA hai (5 / 153) / TIkA meM kahA hai ki battIsa grAsa puruSa kA svAbhAvika AhAra hai| bhojana ke antarAyoM kA bhI vivecana dRSTavya hai / dainika kRtya-sAdhu ko apanA samaya svAdhyAya aura dhyAna meM vizeSa lagAnA cAhiye / mUlAcAra (5 / 121) kI TIkA meM sAdhu kI dinacaryA isa prakArahI hai| sUryodaya hone para devavandanA karate haiN| do ghar3I bIta jAne para zrutabhakti aura devabhakti pUrvaka svAdhyAya karate haiN| isa taraha siddhAnta Adi kI vAcanA, pRcchanA, anuprekSA aura pAThAdi karate haiN| jaba madhyAhnakAla prApta hone meM do ghar3I samaya zeSa rahatA hai to zrutabhaktipUrvaka svAdhyAya samApta karate haiN| phira apane vAsasthAna se dUra jAkara zauca Adi karate haiN| phira hAtha paira Adi dhokara kamaNDalu aura pIchI lekara madhyAhnakAlIna devavandanA karate haiN| phira pUrNodara bAlakoM ko tathA bhikSA AhAra karane vAle anya liMgiyo ko dekhakara bhikSA kA samaya jJAta karake jaba gRhasthoM ke ghara se dhuAM nikalatA dRSTigocara nahIM hotA tathA kUTane pIsane kA zabda nahIM AtA taba gocarI ke liye calate haiN| jAte hue na atitIvra gamana karate haiM, na manda gamana karate haiM aura na ruka ruka kara gamana karate haiN| garIba aura amIra gharoM kA vicAra nahIM krte| mArga meM na kisI se bAta karate haiM aura na Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcAra kA anuzIlana kahIM Thaharate haiN| hasI Adi nahIM karate / nIca kuloM meM nahIM jaate| sUtaka Adi doSa se dUSita zuddhakuloM meM bhI nahIM jaate| dvArapAla Adi ke dvArA niSiddha gharoM meM nahIM jaate| jahAM taka bhikSAprArthI jA sakate haiM vahIM taka jAte haiN| virodha vAle sthAnoM meM nahIM jaate| duSTa, gadhe, UMTa, bhaiMsa, baila, hAthI, sarpa Adi ko dUra se hI bacA jAte haiN| madonmattoM ke nikaTa se nahIM jAte / snAna vilepana Adi karatI huI striyoM kI ora nahIM dekhate / vinayapUrvaka prArthanA kiye jAne para Thaharate haiN| samyaka vidhipUrvaka diye gaye prAsuka AhAra ko siddha bhaktipUrvaka grahaNa karate haiN| pANi rUpI pAtra ko cheda rahita karake nAbhi ke pAsa rakhate haiN| hAtharUpI pAtra meM se bhojana nIce na girAkara zurazura Adi zabda na karate hue bhojana karate hai / striyoM kI ora kiJcit bhI nahIM taakte| isa prakAra bhojana karake mukha, hAtha, paira dhokara zuddhajala se bhare hue kamaNDalu ko lekara cale Ate haiN| dharma kArya ke binA kisI ke ghara nahIM jaate| phira jinAlaya Adi meM jAkara pratyAkhyAna grahaNa karake pratikramaNa karate haiN| SaDAvazyaka-sAdhu kI ukta dinacaryA meM SaDAvazyakoM kA viziSTa sthAna haiN| ve haiM--sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga / mUlAcAra (7/20) meM kahA hai jaM ca samo appANaM pare ya mAdUya svvmhilaasu| ApiyapiyamANAdisu to samaNo to ya sAmaiyaM // yataH sva aura para meM sama hai-rAgadveSa rahita hai, yataH mAtA meM aura saba mahilAoM ke pratI sama hai, priya aura apriya meM mAna, apamAna meM sama hai isI liye use zamana yA zramaNa kahate haiM aura usI ke sAmAyika hotI hai| arthAt saba meM samabhAva rakhanA hI sAmAyika hai| samasta sAvadhayoga ko tyAgakara tIna guptipUrvaka pAMco indriyoM kA nirodha karanA sAmAyika hai| jisakI AtmA niyama saMyama tapa meM lIna hai usI ke sAmAyika hai, jo trasa sthAvara Adi saba prANiyoM meM samabhAva hai vahI sAmAyika hai| ArtadhyAna raudradhyAna ko chor3akara dharmadhyAna zukladhyAna karanA sAmAyika hai| sAdhu zuddha hokara khar3e hokara apanI aMjali meM picchikA lekara ekAgramana se sAmAyika karatA hai| usake bAda caubIsa tIrthaGkaroM kA stavana karatA hai ki mujhe uttama bodhi prApta ho| yaha stavana bhI khar3e hokara donoM pairoM ke madhya meM cAra aMgula kA antara rakhakara prazAnta mana se kiyA jAtA hai / guruoM kI vandanA kaI samayoM meM kI jAtI hai / vandanA kA artha hai vinayakarma / use hI kRtikarma bhI kahate haiN| sAmAyika stavapUrvaka caturviMzatistava paryanta jo vidhi kI jAtI hai use kRtikarma kahate haiN| pratikramaNa kAla meM cAra kRtikarma aura svAdhyAya kAla meM tIna kRtikarma isa taraha pUrvAhna meM sAta aura aparAla meM sAta kula caudaha kRtikarma hote haiN| inakA khulAsA TIkA meM kiyA hai| eka kRtikarma meM do avanati-bhUmisparzapUrvaka namaskAra, bAraha Avarta aura cAra sira-hAtha jor3akara mastaka se lagAnA hote hai / kRta, kArita aura anumata doSoM kI nivRtti ke liye jo bhAvanA kI jAtI hai use pratikramaNa Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kahate haiN| pratikramaNa ke chai bheda haiM--daivasika, rAtrika, aipithika, pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika / mUlAcAra (7/129) meM kahA hai sapaDikkamaNo dhammo purimassa ya pacchimassa ya jiNassa / avae he paDikamaNaM majjhimayANaM jiNavarANaM / / bhagavAna RSabhadeva aura bhagavAna mahAvIra kA dharma sapratikramaNa thA aparAdha huA ho yA na huA ho pratikramaNa karanA anivArya hai| zeSa bAIsa tIrthaGkaroM ke dharma meM aparAdha honepara pratikramaNa kiyA jAtA / tathA madhyama tIrthaGkaroM ke samaya meM jisa vrata meM doSa lagatA thA usI kA pratikramaNa kiyA jAtA thA kintu prathama aura antima tIrthaGkara ke dharma meM eka vrata meM bhI doSa lagane para pUrA pratikramaNa kiyA jAtA thA isakA kAraNa batalAte hue likhA hai ki madhyama tIryaGkaroM ke ziSya dRr3habuddhi, sthiracita aura amUDhamanA hote the ataH ve jo doSa lagAte the usakI gardA karane se zuddha ho jAte the| kintu prathama aura antima tIrthaGkara ke ziSya sAdhu calacitta aura mUDhamana hote the isa liye unhe sarva pratikramaNa karanA Avazyaka hai| pacchaNaM Avazyaka pratyAkhyAna hai / aticAra ke kAraNa sacitta acitta aura sacittAcitta dravya ke tyAga ko aura tapa ke liye prAsuka dravya se bhI nivRtti ko pratyAkhyAna kahate haiN| usake dasa bheda haiM-- anAgata, atikrAnta, koTisahita, nikhaNDita, sAkAra, anAkAra, parimANagata, aparizeSa, adhvAnagata, sahetuka / mUlAcAra meM (7 / 137-149) saba kA svarUpa batalAyA hai| kAya arthAt zarIra ke utsarga-parityAga ko kAyotsarga kahate haiM vosarida bAhu jugalo caduraMgula mantareNa smpaado| savvagaM calaNarahio kAussaggo visuddho du|| (7 / 153) donoM hAthoM ko nIce laTakAkara, donoM pairoM ko cAra aMgula ke antarAla se barAbara meM rakhate hue khar3e hokara samasta aMgoM kA nizcala rahanA vizuddha kAyotsarga hai| guptiyoM ke pAlana meM vyatikrama hone para, vratoM meM vyatikrama hone para SaTkAya ke jIvoM kI rakSA meM yA sAta bhaya aura ATha madoM ke dvArA vyatikrama hone para usakI vizuddhi ke lie kAyotsarga kiyA jAtA hai / kAyotsarga kA jaghanya kAla antarmuhUrta kahA hai| kAyotsarga kA pramANa vibhinna kAryoM ke lie vibhinna batalAyA hai jaise daivAsika pratikramaNa meM kAyotsarga kA pramANa 108 ucchvAsa hai rAtrika pratikramaNa meM 54 ucchvAsa hai| __ AcArya kunda kunda ke niyamasAra meM bhI AvazyakoM kA kathana hai vaha isase bhinna hai| unhoM ne kahA hai vacanamaya pratikramaNa, vacanamaya pratyAkhyAna, vacanamaya AlocanA to svAdhyAya hai| yadi pratikramaNAdi karane meM zakti hai to dhyAnamaya pratikramaNa kara / prAyazcitta-jisa tapa ke dvArA pUrvakRta pApa kA zodhana kiyA jAtA hai use prAyazcitta kahate haiM / prAyazcitta ke dasa bheda haiM--AlocanA, pratikramaNa, ubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, mUla, parihAra aura Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAcAra kA anuzIlana zraddhAna / AcArya se doSa kA nivedana karanA AlocanA hai / merA doSa mithyA ho isa prakAra kI bhAvanApUrvaka pratikramaNa karanA pratikramaNa hai| AlocanA aura pratikramaNa ko ubhaya kahate haiN| viveka ke do prakAra haiM gaNaviveka aura sthAnaviveka / kAyotsarga ko vyutsarga kahate haiN| anazana Adi ko tapa kahate haiN| pakSa mAsa Adi ke dvArA dIkSA kA chedana cheda hai / punaH dIkSA denA mUla hai / parihAra ke do bheda haiM gaNa pratibaddha aura apratibaddha / muniyoM ke dvArA namaskAra na kiyA jAnA gaNa pratibaddha parihAra hai| gaNa se anyatra jAkara maunapUrvaka tapazcaraNa karanA agaNa pratibaddha parihAra hai / tattvaruci honA yA krodhAdi na karanA zraddhAna hai / doSa ke anurUpa prAyazcitta dene kA vidhAna hai (mUlA., 5 / 165) / tattvArthasUtra meM mUla ke sthAna meM upasthApanA hai kintu artha meM antara nahIM hai| AryA ke sAtha saMparka niSiddha-mUlAcAra (4+177 Adi) meM likhA hai ki AryA ke Ane para muni ko ThaharanA nahIM cAhie arthAt usake sAtha ekAkI nahIM rahanA cAhie aura dharmakArya ke sivAya vArtAlApa bhI nahIM karanA cAhie / yadi vaha ekAkI kucha prazna kare to uttara nahIM denA caahie| yadi vaha gaNinI ko Age karake pU~che to uttara denA caahie| yadi koI taruNa muni taruNa AryA ke sAtha vArtAlApa karatA hai to vaha pAMca doSoM kA bhAgI hotA hai / muni ko AryA ke nivAsa sthAna para nahIM ThaharanA cAhie / na vahA~ svAdhyAya Adi karanA caahie| kyoM ki cirakAla ke dIkSita vRddha AcArya aura bahuzruta tapasvI bhI kAma se malina citta hone para saba naSTa kara dete haiN| yadi aisA na ho to bhI kSaNabhara meM apavAda phaila jAtA hai ataH kanyA, vidhavA, AryA Adi kA sahavAsa nahIM karanA cAhie / isa para yaha prazna ho sakatA hai ki yadi AryA kA saMsarga sarvathA tyAjya hai to unakA pratikramaNAdika kaise sambhava hai ? isake uttara meM kahA hai ki AryAyoM kA gaNadhara gambhIra, mitavAdI ciradIkSita pApabhIru dRr3havratI nigraha anugraha meM kuzala muni hotA hai| yadi ina guNoM se rahita vyakti AryAoM kA gaNadhara hotA hai to vaha gaNa Adi ghAtaka hone se cAra prAyazcittoM kA bhAgI hotA hai| AryA kI caryA-AryA kI caryA bhI muni kI taraha hotI hai| unakA vastra tathA veza vikAra rahita hotA hai, zarIra mala se lipta rahatA hai, tapa saMyama svAdhyAya meM apanA samaya bitAtI hai| eka sAtha do tIna yA adhika rahatI haiN| binA prayojana kisI ke ghara nahIM jaatii| jAnA Avazyaka ho to gaNinI se pUchakara anya AryikAoM ke sAtha jAtI hai; ronA, snAna, bhojana banAnA Adi nahIM krtii| muniyoM ke paira dhonA, tela lagAnA, paga campI bhI nahIM krtii| bhikSA ke lie tIna yA pAMca yA sAta AryikAe~ vRddhAoM ke sAtha jAtI haiM / AcArya ko pAMca hAtha kI dUrI se, upAdhyAya ko chaha hAtha kI dUrI se aura sAdhu ko sAta hAtha kI dUrI se gavAsana namaskAra karatI haiN| isa prakAra mUlAcAra meM muniyoM aura AryikAoM ke AcAra kA varNana hai| jo muniyoM aura AryikAoM ko vizeSa rUpa se par3hanA cAhiye / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI paramAnanda jaina zAstrI AcArya samantabhadra vikramakI tIsarI zatAbdI ke prasiddha tArkika vidvAna the / ve asAdhAraNa vidyA ke dhanI the, aura unameM kavitva evaM vAgmitvAdi zaktiyA~ vikAsakI caramAvasthA prApta ho gaI thiiN| samantabhadra ko janma dakSiNa bhArata meM huA thaa| ve eka kSatriya rAjaputra the unake pitA phaNimaNDalAntargata uragapura ke rAjA the| samantabhadrakA janma nAma zAntivarmA thaa| unhoMne kahAM aura kisake dvArA zikSA pAI, isakA koI ullekha nahIM miltaa| unakI kRtiyoM kA adhyayana karane se yaha saSTa pratIta hotA hai ki unako-jaina dharma meM bar3I zraddhA thI aura unakA usake prati bhArI anurAga thA / ve usakA pracAra karanA cAhate the| isIliye unhoMne rAjyavaibhava ke moha kA parityAga kara guru se jaina dIkSA le lii| aura tapazcaraNa dvArA Atmazakti ko bddh'aayaa| samantabhadrakA muni jIvana mahAn tapasvI kA jIvana thA / ve ahiMsAdi paMca mahAvratoM kA pAlana karate the, aura IryA- bhASA-eSaNAdi paMca samitiyoM dvArA unheM puSTa karate the| paMca indriyoM ke nigraha meM sadA tatpara aura mana-vacana-kAya rUpa guptitraya ke pAlana meM dhIra, aura sAmAyikAdi SaDAvazyaka kriyAoM ke anuSThAna meM sadA sAvadhAna rahate the| aura isa bAtakA sadA dhyAna rakhate the ki merI dainika caryA yA kaSAya bhAva ke udaya se kabhI kisI jIvako kaSTa na pahu~ca jAya / athavA pramAdavaza koI bAdhA na utpanna ho jAya / isa kAraNa ve dina meM padamardita mArga se calate the, kintu calate samaya apanI dRSTi ko idhara-udhara nahIM ghumAte the| kintu unakI dRSTi sadA mArga zodhana meM agrasara rahatI thii| ve rAtri meM gamana nahIM karate the| aura nidrAvasthA meM bhI ve itanI sAvadhAnI rakhate the ki jaba kabhI karvaTa badalanA hI Avazyaka hotA to pIchI se parimArjita karake hI badalate the / tathA pIchI, kamaMDalu aura pustakAdi vastu ko dekha-bhAla kara uThAte rakhate the, evaM mala-mUtrAdi bhI prAzuka bhami meM kSepaNa karate the| ve upasarga-parISahoM ko sAmya bhAvase sahate hue bhI kabhI citta meM udvigna yA khedita nahIM hote the| unakA bhASaNa hita-mita aura priya hotA thA / ve bhrAmarI vRtti se anodara AhAra lete the| para use jIvana-yAtrA kA mAtra avalambana (sahArA ) samajhate the / aura jJAna, dhyAna evaM saMyama kI vRddhi aura zArIrika sthiti kA sahAyaka mAnate the| svAda ke liye unhoMne kabhI AhAra nahIM liyaa| isa taraha ve mUlAcAra (AcArAMga ) meM pratipAdita caryAke anusAra vratoMkA anuSThAna karate the / aTThAIsa mUlaguNoM aura uttara guNoMkA pAlana karate hue unakI virAdhanA na ho, usake prati sadA jAgaruka rahate the| isa taraha municaryA kA nirdoSa pAlana karate hue bhI karmodaya vaza unheM bhasmaka vyAdhi ho gaI / usake honepara bhI ve kabhI apanI caryA se calAyamAna nahIM hue| jaba jaTharAgni kI tIvratA bhojana kA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI 87 tiraskAra karatI huI use kSaNamAtra meM bhasma karane lagI, kyoMki vaha bhojana maryAdita aura nIrasa hotA thA usase jaTharAgni kI tRpti honA saMbhava nahIM thA, usake liye to guru snigdha, zItala aura madhura annapAna jaba taka yatheSTa parimANa meM na mileM, to vaha jaTharAgni zarIra ke rakta-mAMsAdi dhAtuoM ko bhasma kara detI hai| zarIra meM daurbalya ho jAtA hai, tRSA, dAha aura mUrchAdika anya aneka bAdhAeM utpanna ho jAtI haiN| bar3hatI huI kSudhA ke kAraNa unheM asahya vedanA hone lagI, 'kSudhAsamAnAsti zarIravedanA' kI nIti caritArtha ho rahI thii| samantabhadra ne jaba yaha anubhava kiyA ki roga isa taraha zAnta nahIM hotA, kintu durbalatA nirantara bar3hatI hI jA rahI hai| ataH munipada ko sthira rakhate hue isa roga kA pratIkAra honA saMbhava nahIM hai| durbalatA ke kAraNa jaba Avazyaka kriyAoM meM bhI bAdhA par3ane lagI, taba unhoMne gurujI se bhasmaka vyAdhi kA ullekha karate hue nivedana kiyA ki bhagavan ! isa roga ke rahate hue nirdoSa caryA kA pAlana karanA aba azakya ho gayA hai| ataH aba mujhe Apa samAdhi maraNa kI AjJA dIjiye / parantu guru bar3e vidvAna, tapasvI, dhIra-vIra evaM sAhasI the, aura samantabhadra kI jIvanacaryA se acchI taraha paricita the, nimittajJAnI the, aura yaha bhI jAnate the ki samantabhadra alpAyu nahIM haiN| aura bhaviSya meM inase jainadharma kI vizeSa prabhAvanA hone kI saMbhAvanA hai| aisA soca kara unhoMne samantabhadra ko Adeza diyA ki samantabhadra, tuma samAdhimaraNa ke sarvathA ayogya ho / tuma pahale isa veSa ko chor3akara bhasmaka vyAdhi ko zAnta karo / jaba yaha vyAdhi zAnta ho jAya, taba prAyazcitta lekara munipada le lenA / samantabhadra tumhAre dvArA jainadharma kA acchA pracAra aura prasAra hogaa| samantabhadra ne guru AjJA se munipada to chor3a diyA aura aneka veSoM ko dhAraNa kara bhasmaka vyAdhi kA nirAkaraNa kiyaa| jaba vyAdhi zAnta ho gaI taba ve prAyazcitta lekara munipada meM sthita ho ge| unhoMne vIrazAsana kA udyota karane ke liye vividha dezoM meM vihAra kiyaa| svAmI samantabhadra ke asAdhAraNa guNoM kA prabhAva tathA lokahita kI bhAvanA se dharmapracAra ke liye dezATana kA zilAlekhAdi se kitanA hI hAla jJAta hotA hai| usase yaha bhI jAna par3atA hai ki ve jahAM jAte the, vahAM ke vidvAna unakI vAda ghoSaNAoM aura unake tAttvika bhASaNoM ko cupacApa suna lete the, para unakA virodha nahIM karate the, isase unake mahAn vyaktitva kA kitanA hI digdarzana ho jAtA hai| jina-jina sthAnoM meM unhoMne vAda kiyA unakA ullekha zravaNa belagola ke zilAlekha ke nimna padya meM pAyA jAtA hai: pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA / pazcAnmAlava-sindhu-Thakka-viSaye kAJcIpure vaidize / prApto'haM karahATakaM bahubhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM / vAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam // AcArya samantabhadra ne karahATaka pahuMcane se pahale jina dezoM tathA nagaroM meM vAda ke liye vihAra kiyA thA unameM pATaliputra (paTanA) mAlavA, siMdhu, Thakka( paMjAba )deza, kAJcIpura (kAMjIvaram )vidizA ( bhilasA) ye pradhAnadeza the, jahAM unhoM ne vAda kI bherI bajAI thii| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kAJcAM nagnATakohaM mala-malinatanu lAmbusA pANDupiNDaH / puNDoMDre zAkyamikSu dazapuranagare miSTabhojI parivAda / vArANasyAmabhUvaM zazadharadhavalaH pANDurAgastapasvI, rAjan yasyAstizaktiH sa vadatu purato jaina nirgrnthvaadii| AcArya samanta bhadra jahAM jisa veza meM pahuMce usakA ullekha isa padya meM kiyA gayA hai| sAtha meM yaha bhI vyakta kiyA gayA hai ki he rAjan ! maiM jaina nimranthavAdI hUM jisa kI zakti ho sAmane Akara vAda kreN| AcArya samantabhadra ke vacanoM kI yaha khAsa vizeSatA thI ki unake vacana syAdvAda nyAya kI tulA meM tule hue hote the| cUM ki ve svayaM parIkSA pradhAnI the| AcArya vidyAnanda ne unheM 'parIkSekSaNa'parIkSAnetra se saba ko dekhanevAlA-likhA hai| ve dUsaroM ko parIkSA pradhAnI banane kA upadeza dete the / unakI vANI kA yaha jabardasta prabhAva thA ki kaThora bhASaNa karane vAle bhI unake samakSa mRdu bhASI bana jAte the| svAmI samantabhadra ke asAdhAraNa vyaktitva ko vyakta karane vAle padya meM kucha vizeSaNa aise upalabdha hote haiM jina kA ullekha anyatra nahIM miltaa| vaha padya' isa prakAra hai AcAryo'haM kavirahamahaM vAdirAT paNDito'haM, daivajJo'haM bhiSagahamaha mAntrikastantriko'haM / rAjannasyAM jaladhivalayA mekhalAyA milAyAm, AjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhasArasvato'haM // " isa padyake sabhI vizeSaNa mahattvapUrNa haiM / kintu unameM AjJAsiddha aura siddha sArasvata ye do vizeSaNa samantabhadra ke asAdhAraNa vyaktitva ke dyotaka haiM / ve svayaM rAjA ko sambodhana karate hue kahate haiM ki he rAjan ! maiM isa samudravalayA pRthvI para AjJA siddha hUM--jo Adeza detA hUM vahI hotA hai| aura adhika kyA kahUM ? maiM siddha sArasvata hUM-sarasvatI mujhe siddha hai / sarasvatI kI siddhi meM hI samantamadra kI vAdazakti kA rahasya sannihita hai| svAmI samantabhadra ko 'AdyastutikAra' hone kA gaurava bhI prApta hai| zvetAmbarIya AcArya malayAgiri ne 'Avazyaka sUtra' kI TIkA meM 'Adya stuti kAroppAha'--vAkya ke sAtha svayaMbhUstotra kA 'nayAstava syAtpada-satyalAJchana (JchitA) ime' nAma kA zloka uddhRta kiyA hai / AcArya samantabhadra ke sambandha meM uttaravartI AcAryoM, kaviyoM, vidvAnoM aura zilAlekhoM meM unake yaza kA khulA gAna kiyA gayA hai / 1. dekho, paMcAyatI mandira dillI kA jIrNa-zIrNa gucchaka / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI 89 AcArya jinasena ne kaviyoM ko utpanna karanevAlA vidhAtA (brahmA) batalAyA hai, aura likhA hai ki unake vacanarUpI vajrapAta se kumatirUpI parvata khaNDa-khaNDa ho gae the / ' kavivAdIbhasiMhasUri ne samantabhadra munIzvara kA jayaghoSa karate hue unheM sarasvatI kI svacchanda vihArabhUmi batalAyA hai / aura likhA hai ki unake vacanarUpI vajranipAta se pratipakSI siddhAntarUpa parvatoM kI ciTiyAM khaNDa khaNDa ho gaI thIM / samantabhadra ke Age pratipakSI siddhAntoM kA koI gaurava nahIM raha gayA thA / AcArya jinasena ne samantabhadra ke vacanoM ko vIra bhagavAn ke vacanoM ke samAna batalAyA hai / zaka saMvat 1059 ke eka zilAlekha meM to yahAM taka likhA hai ki svAmI samantabhadra varddhamAna svAmI ke tIrtha kI sahasraguNI vRddhi karate hue udaya ko prApta hue / vIranandI AcArya ne ' candraprabhacaritra meM likhA hai ki guNoM se sUta ke dhAgoM se gU~phI gaI nirmala motiyoM se yukta aura uttama puruSoM ke kaNTha kA vibhUSaNa banI huI hAra yaSTi ko -- zreSTha motiyoM kI mAlA ko prApta kara lenA utanA kaThina nahIM hai jitanA kaThina samantabhadra kI bhAratI - vANI ko pA lenA kaThina hai; kyoMki vaha vANI nirmalavRtta (caritra) rUpI muktAphaloM se yukta hai aura bar3e bar3e munipuMgavoMAcAryoM ne apane kaNTha kA AbhUSaNa banAyA hai, jaisA ki nimna padya se spaSTa hai: 66 isa taraha samantabhadra kI vANI kA jinhoM ne hRdayaMgama kiyA hai ve usakI gaMbhIratA aura gurutA se vAkipha haiM / AcArya samantabhadra kI bhAratI ( vANI) kitanI mahattvapUrNa hai ise batalAne kI AvazyakatA nahIM hai / svAmI samantabhadra ne apanI lokopakAriNI vANI se jaina mArga ko saba orase kalyANakArI na kA prayatna kiyA hai / jinhoMne unakI bhAratI kA adhyayana aura manana kiyA hai ve usake mahattva se paricita haiN| unakI vANI meM upeya aura upAya donoM tattvoM kA kathana aMkita hai, jo pUrvapakSa kA nirAkaraNa karane meM samartha hai, jisameM sapta bhaMgoM sapta nayoM dvArA jIvAdi tattvoM kA parijJAna karAyA gayA hai / aura jisameM AgamadvArA vastu dharmoM ko siddha kiyA gayA hai / jisake prabhAva se pAtrakezarI jaise brAhmaNa vidvAna jaina dharma kI 12 'guNAnvitA nirmalavRttamauktikA narottamaiH kaNThavibhUSaNIkRtA / na hArayaSTi paramaiva durlabhA samantabhadrAdibhavA ca bhAratI // " 1. namaH samantabhadrAya mahate kavi vedhase / yadvaco vajrapAtena nirbhinnA kubhatAdrayaH / / 2. sarasvatI - svaira-vihArabhUmayaH samantabhadrapramukhA munIzvarAH / jayanti vAgvajra - nipAta - pATita- pratiparAddhAnta mahIghrakoTayaH // 3. ' vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijRMbhate / ' harivaMzapurANa 4. dekho, velUra tAluke kA zilAlekha naM. 17, jo saumyanAtha mandira kI chata ke eka patthara para utkIrNa hai / - svAmI samantabhadra, pR. 46 jainaM vartma samantabhadramabhavadbhadraM samantAnmuhuH / -malliSeNaprazasti 5. - gadya cintAmaNi Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zaraNa meM Akara prabhAvazAlI AcArya bane / jisa para akalaMka aura vidyAnanda jaise munipuMgavoM ke dvArA bhASya aura TIkA graMtha race gaye haiM vaha samantabhadra vANI sabhI ke dvArA abhinandanIya, vandanIya aura smaraNIya hai / 90 isa samaya svAmI samantabhadra kI 5 kRtiyAM upalabdha haiM / devAgama ( AptamImAMsA ) svayaMbhU stotra, muktyanuzAsana, jinazataka ( stutividyA), ratnakaraNDa zrAvakAcAra ( samIcIna dharmazAstra ) / inake atirikta ' jIvasiddhi' nAmakI kRti kA ullekha to milatA hai ? ' para vaha aba taka kahIM upalabdha nahIM huI / yahAM ina kRtiyoM kA saMkSipta paricaya diyA jAtA hai : : devAgama -- jisa taraha AdinAtha stotra ' bhaktAmara ' zabdoM se prAraMbha hone ke kAraNa bhaktAmara kahA jAtA hai / usI taraha yaha grantha bhI 'devAgama' zabdoM se prAraMbha hone ke kAraNa 'devAgama' kahA jAne lgaa| isakA dUsarA nAma 'AptamImAMsA ' hai / grantha meM daza pariccheda aura 114 kArikAeM haiM / granthakAra ne vIra jinakI parIkSA kara unheM sarvajJa aura Apta batalAyA, tathA ' yuktizAstravirodhivAk hetu ke dvArA Ata kI parIkSA kI gaI hai - jisake vacana yukti aura zAstra se avirodhI pAye gae unheM hI Apta batalAyA / aura jinake vacana yukti aura zAstra ke virodhI haiM, unheM Apta nahIM batalAyA / kyoMki unake vacana bAdhita haiN| sAtha meM yaha bhI batalAyA ki he bhagavAn ! Apake zAsanAmRta se bAhya jo sarvathA ekAnta vAdI haiM, Apta nahIM haiM, kintu Apta ke abhimAna se dagdha haiM; kyoMki unake dvArA pratipAdita iSTa tattva pratyakSa pramANa se bAdhita hai| isa kAraNa bhagavAna ApahI nirdoSa haiM / pazcAt una ekAnta bAdoM kI bhAvaikAnta abhAvaikAnta, ubhayaikAnta, avAcyataikAnta, dvaitaikAnta, advaitaikAnta bhedaikAnta - abhedaikAnta, prathakatyaikAnta, nityaikAnta, anityaikAnta, kSaNikaikAnta, daivaikAnta, pAruSaikAnta hetuvAda, AgamavAda Adi kI samIkSA kI gaI hai| aura batalAyA hai ki ina ekAntoM ke kAraNa loka, paraloka, bandha, mokSa, puNya, pApa, dharma, adharma, daiva, puruSArtha Adi kI vyavasthA nahIM bana sakatI / inakI siddhi syAdvAda se hotI hai / syAdvAda kA kathana karate hue batalAyA hai ki syAdvAda ke binA heya, upAdeya tattvoM kI vyavasthA bhI nahIM bntii| kyoMki syAdvAda saptabhaMga aura nayoM kI vivakSA liye rahatA hai / AcArya mahodaya ne ina ekAnta vAdiyoM ko -- jo bastu ko sarvathA ekarUpa mAnyatA ke Agraha meM anurakta haiM, unheM sva-para vairI batalAyA hai - ' ekAntagraharakteSu nAtha sva-para-vairiSu' / ve ekAnta ke pakSapAti hone ke kAraNa sva-para vairI haiM / kyoMki unake mata meM zubha azubha, karma, loka, paraloka Adi kI vyavasthA nahIM bana sakatI / kAraNa vastu ananta dharmAtmaka hai / usameM ananta dharmaguNasvarUpa maujUda haiN| vaha unameM se eka hI dharma ko mAnatA hai- usI kA use pakSa hai, isIliye use I 1 jIvasiddhi vidhAyIha kRtayuktyanuzAsanam / vacaH sanmatabhadrasya vIrasyeva vijRmbhate || "satvamevA'si nirdoSo yuktizAstrA'virodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena bAdhyate / / tvanmatAmRtabAhyAnAM, sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // 2 - haripurANa 1-30 - AptamImAMsA 6-7 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI sva-para-vairI kahA gayA hai / sApekSa aura nirapekSa nayoM kA sambandha batalAte hue kahA hai ki nirapekSa naya mithyA aura sApekSa naya samyak haiM, aura vastu tattva kI siddhi meM sahAyaka hote haiM / inase grantha kI mahattA kA sahajahI bodha ho jAtA hai / svAmIjI ne likhA hai ki yaha anya hitAbhilASI bhavya jIvoM ke liye samyak aura mithyA upadeza ke arthavizeSa kI pratipatti ke liye racA gayA hai / isa mahAn granya para bhaTTAkalaMka deva ne 'aSTazatI' nAma kA bhASya likhA hai, jo AThasau zloka pramANa hai / aura vidyAnaMdAcArya ne 'aSTasahasrI' nAma kI eka bar3I TIkA likhI hai jo Aja bhI gUDha hai jisake rahasya ko thor3e vyakti hI jAnate haiM, jise 'devAgamAlaMkRti' tathA AptamImAMsAlaMkRti bhI kahA jAtA hai| 'devAgamAlaMkRti' meM A. vidyAnanda ne pUrI 'aSTazatI' ko AtmasAt kara liyA hai| aSTasahasrI para eka saMskRta TippaNa bhI hai, aura devAgama para eka vRtti hai jisake kartA AcArya vasunandI haiN| paM. jayacandrajI chAvar3Ane devAgama kI hindI TIkA likhI hai, jo anantakIrti granthamAlA se prakAzita ho cukI hai| svayaMbhUstotra-prastuta grantha kA nAma svayaMbhUstotra yA caturviMzati jinastuti hai| jisa taraha stotroM ke prArambhika zabdAnusAra 'kalyANamandira ' ekIbhAva, bhaktAmara aura siddhapriya kA nAma rakhane kI paramparA rUDha hai, usI taraha prArambhika zabda kI dRSTi se svayaMbhUstotra bhI sughaTita hai, isameM vRSabhAdi caturviMzati tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai / dUsaroM ke upadeza ke binA hI jinhoM ne svayaM mokSamArga ko jAnakara aura usakA anuSThAna kara ananta catuSTaya svarUpa-anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anantavIryarUpa-Atma-vikAsa ko prApta kiyA hai unheM svayaMbhU kahate haiM / vRSabhAdi vIraparyanta caturviMzati tIrthaMkara ananta catuSTayAdi rUpa AtmavikAsa ko prApta hue haiM / ataH ve svayambhU pada ke svAmI haiN| ataeva yaha svayambhUstotra sArthaka saMjJA ko prApta hai| prastuta grantha samantabhadra bhAratI kA eka pramukha aMga hai| racanA apUrva aura hRdayahAriNI hai / yadyapi yaha grantha stotra kI paddhati ko lie hue hai / stutiparaka hone se hI yaha grantha bhaktiyoga kI pradhAnatA ko lie hue haiN| guNAnurAga ko bhakti kahate haiN| jaba taka mAnava kA ahaMkAra nahIM maratA taba taka usakI vikAsabhUmi taiyAra nahIM hotii| pahale se yadi kucha vikAsa hotA bhI hai to vaha ahaMkAra Ate hI vinaSTa ho jAtA hai, kahA bhI hai- 'kiyA karAyA saba gayA jaba AyA huNkaar|' isa lokokti ke anusAra vaha dUSita ho jAtA hai| bhaktiyoga se jahA~ ahaMkAra maratA hai vahA~ vinaya kA vikAsa hotA hai, mRdutA utpanna hotI hai / isI kAraNa vikAsamArga meM sabase prathama bhaktiyoga ko apanAyA gayA hai / AcArya samantabhadra vikAsa ko prApta zuddhAtmAoM ke prati kitane vinamra aura unake guNoM meM anurakta the, yaha unake stuti 1. itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatA / samyagmithyopadezArtha-vizeSa pratipattaye // -devAgama 114 2. "svayaM paropadezamantareNa mokSamArgamavabuddhaya anuSThAya vA'nantacatuSTayatayA bhavatIti svyNbhH|" -prabhAcandrAcAryaH Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha granthoM se spaSTa hai| unhoMne svayaM stutividyA meM apane vikAsa kA pradhAna zreya bhaktiyoga ko diyA hai| aura bhagavAna jinendra ke stavana ko bhava-vana ko bhasma karanevAlI agni batalAyA hai| aura unake smaraNa ko dukha-samudra se pAra karanevAlI naukA likhA hai / unake bhajana ko loha se pArasamaNi ko sparza samAna kahA hai / vidyamAna guNoM kI alpatA kA ullaMghana karake unheM bar3hA car3hA kara kahanA loka meM stuti kahI jAtI hai| kintu samantabhadrAcArya kI stuti lokastuti jaisI nahIM hai| usakA rUpa jinendra ke anantaguNoM meM se kucha guNoM kA apanI zakti anusAra AMzika kIrtana karanA hai|' jinendra ke puNyaguNoM kA smaraNa evaM kIrtana AtmA kI pApa-pariNati ko chur3A kara use pavitra karatA hai| AtmavikAsa meM vaha sahAyaka hotA hai| yaha korA stutigrantha nahIM hai kintu isameM stuti ke bahAne jainAgama kA sAra evaM tattvajJAna kUTa kUTa kara bharA huA hai, TIkAkAra prabhAcandra ne-'niHzeSajinoktadharmaviSayaH ' aura 'stavoyamasamaH ' vizeSaNoM dvArA isa stavana ko advitIya batalAyA hai| samantabhadra svAmI kA yaha stotra grantha apUrva hai| usameM nihita vastutattva svara-para ke viveka karAne meM sakSama hai| yadyapi pUjA stuti se jina deva kA koI prayojana nahIM hai kyoMki ve vItarAga haiM-rAga-dveSAdi se rahita haiN| ataH kisI kI bhakti pUjA se ve prasanna nahIM hote kintu saccidAnandamaya hone se ve sadA prasanna svarUpa haiN| nindA se bhI unheM koI prayojana nahIM haiM kyoMki ve vaira rahita haiN| to bhI unake puNya-guNoM ke smaraNa se pApa dUra bhAga jAte haiM / aura pUjaka yA stutikartA kI AtmA meM pavitratA kA saMcAra ho jAtA hai / svAmIjI ne ise aura bhI spaSTa kiyA hai| stuti ke samaya usa sthAna para stutya cAhe maujUda ho yA na ho, phala kI prAptI bhI cAhe sIdhI hotI ho yA na hotI ho, parantu Atma-sAdhanA meM tatpara sAdhu stotA kI, viveka ke sAtha bhaktipUrvaka kI gaI stuti kuzala pariNAma kI, puNyaprasAdhaka pavitra zubha bhAvoM kI, kAraNa jarUra hotI hai| aura vaha kuzala pariNAma, zreya phala kI dAtA hai| jaba jagata meM svAdhInatA se zreyomArga itanA sulabha hai, taba sarvadA abhipUjya he nami jina ! aisA kauna vidvAna athavA vivekI jana hai jo ApakI stuti na kareM-avazya hI kregaa| mahAvIra jina stavana meM syAdvAda ko anavadya batalAte hue stavana ko pUrNa kiyA hai:-- anavadyaH syAdvAdastava dRSTeSTAvirodhataH syAdvAdaH / itaro na syAdvAdaH sa dvitIya virodhaanmuniishvraa'syaadvaadH|| 1. yAthAtmyamullaMghya guNodayA''khyA, lokestuti riguNodadheste / aNiSThamayyaM zamazaknuvanto vaktuM jina ! tvAM kimiva stuyAma || yuktyanu0 2 2. svayaMbhUstotra, 57. stutiH stotuH sAdhoH kuzalapariNAmAya sa tadA, bhavenmA vA stutyaH phalamapitatastasya ca stH| kimevaM svAdhInyAjjagati sulabhe zrAyasapathe, stuyAnnatvA vidvAn satatamabhipUjyaM namijinam // 116 / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI he munIzvara ! ' syAt ' zabdapUrvaka kathana ko liye hue ApakA jo syAdvAda hai, baha nirdoSa hai, kyoMki pratyakSa aura AgamAdi pramANoM ke sAtha usakA koI virodha nahIM hai| dUsarA jo 'syAt ' zabdapUrvaka kathana se rahita sarvathA ekAnta vAda hai vaha nirdoSa nahIM hai, kyoMki vaha pratyakSa aura AgamAdi pramANoM se viruddha hai| ina caturviMzati tIrthaMkaroM ke stavanoM meM guNakIrtanAdi ke sAtha kucha aisI bAtoM kA athavA ghaTanAoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai jo itihAsa tathA paurANikatA se sambandha rakhatI haiN| aura svAmI samantabhadra kI lekhanI se prasUta hone ke kAraNa unakA apanA khAsA mahatva hai| jaba bhagavAna pArzvanAtha para kevala jJAna hone se pUrva sambara nAmaka jyotiSI deva ne upasarga kiyA thA aura dharaNendra padmAvatI ne usase unakI surakSA kA prayatna kiyA thaa| taba bhagavAna ko kevala jJAna prApta huaa| aura vaha saMvara deva bhI kAlalabdhi pAkara zAnta ho gayA aura usane samyaktva kI vizuddhatA prApta kara lii| stavana meM bhagavAna pArzvanAtha ke kaivalya jIvana kI usa mahattvapUrNa ghaTanA kA ullekha kiyA gayA hai| jaba bhagavAna pArzvanAtha ko vidhUta kalmaSa aura zamopadeza Izvara ke rUpa meM dekhakara ve vanavAsI tapasvI bhI zaraNa meM prApta hue the, jo apane zrama ko-paMcAgni sAdhanAdirUpa prayAsa ko viphala samajha gaye the, aura bhagavAna pArzvanAtha jaise vidhUta kalmaSaghAtikarma catuSTaya rUpa pApa se rahita-Izvara banane kI icchA rakhate the una tapasviyoM kI saMkhyA sAtasau batalAI gaI hai / ' stavana kA vaha padya isa prakAra hai yamIzvaraM vIkSya vidhUta-kalmaSaM tapodhanAste'pi tathA bubhUSavaH / vanaukasaH svazrama-vandhya-buddhayaH zamopadezaM zaraNaM prapedire // 4 // stutividyA-isa grantha kA mUlanAma 'stutividyA' hai, jaisA ki prathama maMgala padya meM prayukta hue 'stutividyAM prasAdhaye' pratijJA vAkya se jJAta hotA hai| yaha zabdAlaMkAra pradhAna grantha hai| isameM citrAlaMkAra ke aneka rUpoM ko diyA gayA hai| unheM dekhakara AcArya mahodaya ke agAdha kAvyakauzala kA sahaja hI patA cala jAtA hai| isa grantha ke kavinAma garbhacakravAle 'gatvaikastutameva' 116 ve padya ke sAtaveM valaya meM 'zAntivarmakRtaM' aura cauthe valaya meM 'jinastutizataM' nikalatA hai| grantha meM kaI taraha ke cakravRtta diye haiN| svAmI samantabhadra ne apane isa grantha ko 'samastaguNagaNopetA' Ara 'sarvAlaMkArabhUSitA' batalAyA hai| yaha grantha itanA gUDha hai ki binA saMskRta TIkA ke lagAnA prAyaH asaMbhava hai| isIse TIkAkAra ne 'yoginAmapi duSkarA' vizeSaNa dvArA yogiyoM ke liye bhI durgama batalAyA hai| grantha samantabhadra bhAratI kA aMgarUpa hai| isameM vRSabhAdi caturvizati tIrthaMkaroM kI-alaMkRta bhASA meM kalAtmaka stuti kI gaI hai isakA zabdavinyAsa alaMkAra kI vizeSatA ko liye hue hai| kahIM zloka ke eka caraNa ko ulTA rakha dene se dUsarA caraNa bana jAtA hai / aura pUrvArdha ko ulaTakara rakha dene se uttarArdha, aura samUce zloka ko ulaTa kara rakha dene se dUsarA zloka bana jAtA hai| aisA hone para bhI unakA artha bhinna bhinna hai| isa grantha ke 1 prApatsamyaktvazuddhiM caM dRSTvA tadanavAsinaH / tApasAstyaktamithyAtvAH zatAnAM saptasaMyamam // -uttara purANa 73, 146 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha aneka padya aise haiM jo eka se adhika alaMkAroM ko liye hue haiN| kucha padya aise bhI haiM jo do do akSaroM se bane haiM--do vyaMjanAkSaroM se hI jina ke zarIra kI sRSTi huI hai' / stutividyA kA 14 vAM padya aisA hai jisakA pratyeka pAda bhinna prakAra ke eka eka akSara se banA hai, yathA ye yAyAyAyayeyAya nAnAnUnA nanAnana / mamA mamA mamA mAmitAtatItitatItitaH // yaha grantha kitanA mahattvapUrNa hai yaha TIkAkAra ke-'ghana-kaThina-ghAti-karmendhanadahanasamarthA' vAkya se jAnA jAtA hai jisameM ghane evaM kaThora ghAtiyA karmarUpI Idhana ko bhasma karanevAlI agni batalAyA hai| isa grantha kI racanA kA uddezya prathama padyameM 'AgasAM jaye' vAkya dvArA pApoM ko jItanA batalAyA hai| vAstava meM pApoM ko kaise jItA jAtA hai yaha bar3A rahasya pUrNa viSaya hai| isa viSaya meM yahAM itanA likhanAhI paryApta hogA ki grantha meM jina tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai-ve saba pApa vijetA hue haiM-- unhoMne kAma, krodhAdi pApa prakRtiyoM para pUrNa vijaya prApta kI hai, unake ciMtana vaMdana aura ArAdhana se tadanukUla vartana se athavA pavitra hRdaya mandira meM virAjamAna hone se pApa khar3e nahIM raha skte| pApoM ke bandhana usI prakAra DhIle par3a jAte haiM jisa prakAra candana ke vRkSa para mora ke Ane se usase lipaTe hue bhujaMgoM (so) ke bandhana DhIle paDa jAte haiM, aura ve apane vijetA se ghabarAkara anyatra bhAga jAne kI bAta socane lagate haiN| athavA una puNya puruSoM ke dhyAnAdika se AtmA kA vaha niSpApa vItarAga zuddha svarUpa sAmane A jAtA hai| usa zuddha svarUpa ke sAmane Ate hI AtmA meM apanI usa bhUlI huI nija nidhi kA smaraNa ho jAtA hai aura usakI prApti ke liye anurAga jAgRta ho jAtA hai, taba pApa pariNati sahaja hI chUTa jAtI hai ataH jina pavitra AtmAoM meM vaha zuddha svarUpa pUrNataH vikasita huA hai unakI upAsanA pUjA karatA huA bhavya jIva apane meM apane usa zuddha svarUpa ko vikasita karane ke liye usI taraha samartha hotA hai jisa taraha tailAdi vibhUSita battI dIpaka kI upAsanA karatI huI usameM tanmaya ho jAtI hai--svayaM dIpaka banakara jagamagA uThatI hai| yaha saba usa bhaktiyoga kA hI mAhAtmya hai| bhakti ke do rUpa haiM sakAmA aura niSkAmA / sakAmA bhakti saMsAra ke aihika phaloM kI vAMchA ko liye hue hotI hai vaha saMsAra taka hI sImita rakhatI hai| vartamAna meM usameM kitanA hI vikAra AgayA hai, loga usa bhakti ke maulika rahasya ko bhUla gae haiM aura jinendra mudrA ke samakSa laukika evaM sAMsArika kAryoM kI yAcanA karane lage haiN| vahAM bhakta jana bhakti ke guNAnurAga se cyuta hokara sAMsArika laukika kAryoM kI prApti ke liye bhakti karate dekhe jAte haiM / kintu niSkAma bhakti meM kisI prakAra kI cAha yA abhilASA nahIM hotI, vaha atyanta vizuddha pariNAmoM kI janaka hai| usase karmanirjarA hotI hai, aura AtmA usase apanI svAtmasthiti ko prApta karane meM samartha ho jAtA hai / ataH niSkAma bhakti bhava samudra se pAra utarane meM nimitta hotI hai / 1. dekho 51, 52 aura 55 vAM padya / 2. hRvartini tvayi vibho ! zithilIbhavanti, jantoH kSaNeNa nivir3A api krmbndhaaH| sadyo bhujaMgamamayA iva madhyabhAgamabhyAgate vanazikhaNDini candanasya // -kalyANamandirastotra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI zubhAzubhabhAvoM, taratamatA aura kaSAyAdi pariNAmoM kI tIvratA -mandatAdi ke kAraNa karma prakRtiyoM meM barAbara saMkramaNa hotA rahatA hai / jisa samaya karma prakRtiyoM ke udaya kI prabalatA hotI hai usa samaya prAyaH unake anurUpa hI kArya sampanna hotA hai / phira bhI vItarAgadeva kI upAsanA ke samaya unake puNyaguNoM kA premapUrvaka smaraNa aura cintana dvArA unameM anurAga bar3hAne se zubha pariNAmoM kI utpatti hotI hai jisase pApa pariNati chUTa jAtI hai aura puNya pariNati usakA sthAna lelatI hai, isase pApa prakRtiyoM kA rasa sUkha jAtA hai aura puNya prakRtiyoM kA rasa bar3ha jAtA hai| puNya prakRtiyoM ke rasa meM abhivaddhi hone se antarAya karma jo mUla pApa prakRti hai aura hamAre dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM vighna karatI haiunheM hone nahIM detI-vaha bhagna rasa hokara nirbala ho jAtI hai, phira vaha hamAre iSTa kAryoM meM bAdhA pahu~cAne meM samartha nahIM hotI / taba hamAre laukika kArya anAyAsa hI siddha ho jAte haiN| jaisA ki tattvArtha zlokavArtika meM uddhRta nimna padya se prakaTa hai : "neSTaM vihantuM zubhabhAva-bhagna-rasaprakarSaH prabhurantarAmaH / tatkAmacAreNa guNAnurAgAnnutpAdiriSTArtha kadA'rhadAdeH // " isase vItarAga deva kI nirdoSa bhakti amita phala ko denevAlI hai isameM koI bAdhA nahIM aatii| yuktyanuzAsana-isa grantha kA nAma yuktyanuzAsana hai| yaha 64 padyoM kI eka mahattvapUrNa dArzanika kRti hai| yadyapi AcArya samantabhadra ne grantha ke Adi aura anta ke padyoM meM yuktyanuzAsana kA koI nAmollekha nahIM kiyA, kintu unameM spaSTa rUpa se vIra jinastavana kI pratijJA aura usI kI parisamApti kA ullekha hai|' isa kAraNa grantha kA prathama nAma vIrajinastotra hai|' ___ AcArya samantabhadra ne svayaM 48 veM padya meM 'yuktyanuzAsana' pada kA prayoga kara usakI sArthakatA pradarzita kI hai, aura batalAyA hai ki yuktyanuzAsana zAstra pratyakSa aura Agama se aviruddha artha kA pratipAdaka hai / "- dRSTA''gamAbhyAmaviruddhamartha prarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te / " athavA jo yukti pratyakSa aura Agama ke viruddha nahIM hai, usa vastu kI vyavasthA karane vAle zAstra kA nAma yuktyanuzAsana hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vastu tatva kA jo kathana pratyakSa aura Agama se viruddha hai vaha yuktyanuzAsana nahIM ho sktaa| sAdhyAvinA bhAvI sAdhana se hone vAle sAdhyArtha kA kathana yuktyanuzAsana hai|' isa paribhASA ko ve udAharaNa dvArA puSTa karate hue kahate haiM ki vAstava meM vastu svarUpa sthiti, utpatti aura vinAza ina tInoM ko prati samaya liye hue hI vyavasthita hotA hai| isa udAharaNa meM jisa 1. 'stuti gocaratvaM ninISavaHsmo vayamadyavIraM / ' yuktyanuzAsana 1. 'stutaH zaktyAzreyaH padmadhigastvaM jina ! mayA, mahAvIro vIrodurita parasenA'bhivijaya' // 64 // 2. 'anyathAnupapannatvaniyamanizcayalakSaNAt sAdhanAtsAdhyArtha prarUpaNaM yuktyanuzAsanamiti / ' -yuktyanuzAsana TIkA pR. 122. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha taraha vastu tattva utpAdAdi trayAtmaka yukti dvArA siddha kiyA gayA hai usI taraha vIra zAsana meM sampUrNa artha samUha pratyakSa aura Agama avirodhI yuktiyoM se prasiddha hai|' punnATa saMghI jinasena ne harivaMza purANa meM batalAyA hai ki AcArya samantabhadra ne jIvAdi siddhi nAmaka grantha banAkara yuktyanuzAsana kI racanA kI hai| cunAce TIkAkAra AcArya vidyAnanda ne bhI grantha kA nAma yuktyanuzAsana batalAyA hai| grantha meM dArzanika dRSTi se jo vastutattva carcita huA hai vaha bar3A hI gambhIra aura tAttvika hai| isameM stavana praNAlI se 64 padyoM dvArA svamata para mata ke guNadoSoM kA nirUpaNa prabala yuktiyoM dvArA kiyA gayA hai| ___AcArya samantabhadra ne 'yuktizAstrA'virodhivAktva' hetu se devAgama meM Apta kI parIkSA kI hai| jinake vacana yukti aura zAstra se avirodha rUpa haiM unheM hI Apta batalAyA hai| aura zeSa kA Apta honA bAdhita ThaharAyA hai| aura batalAyA hai ki Apake zAsanAmRta se bAhya jo sarvathA ekAntavAdI haiM ve Apta nahIM haiM kintu AptAbhimAna se dagdha haiM; kyoMki unake dvArA pratipAdita iSTa tattva pratyakSa pramANa se bAdhita hai| ___ grantha meM bhagavAna mahAvIra kI mahAnatA ko pradarzita karate hue batalAyA hai ki ve atulita zAnti ke sAtha zuddhi aura zakti kI parAkASThA ko-caramasImA ko-prApta hue hai| aura zAntisukhasvarUpa haiM--Apa meM jJAnAvaraNa darzanAvaraNarUpa karmaphala ke kSaya se anupama jJAnadarzana kA tathA antarAya karma ke abhAva se anantavIrya kA AvirbhAva huA hai, aura mohanIya karma ke vinAza se anupama sukha ko prApta haiN| Apa brahma patha ke--mokSamArga ke netA haiM, aura mahAn haiN| ApakA mata-anekAntAtmaka zAsana-dayA, dama, tyAga aura samAdhi kI niSThA ko liye hue haiM-otaprota haiM / nayoM aura pramANoM dvArA samyaka vastutattva ko sunizcita karane vAlA hai, aura sabhI ekAnta vAdiyoM dvArA abAdhya hai| isa kAraNa vaha 1. 'jIva siddhi vidhApIha kRta yuktyanuzAsanam |'-hrivNshpuraann. 2. jIyAt samantabhadrasya stotraM yuktyanuzAsanam / ' (1) 'stotre yuktyanuzAsane jinapate vIrasya niHzeSateH / zrImadvIrajinezvarAmalaguNastotraM parIkSe kSaNaiH / sAkSAtsvAmi samantabhadra gurubhistatvaM samIkSyAM'khilam / prokte yuktyanuzAsanaM vijayabhiH syaadvaadmaargaanugaiH||" 3. yuktyanuzAsana, prastAvanA pR. 2 / satvamevAsi nirdoSo muktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate / / tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / bhAptAbhimAnadagdhAnAM svaSTaM dRSTena bAdhyate / / (devAgama dvA. 6-7) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI advitIya hai' / itanA hI nahIM kintu vIra ke isa zAsana ko ' sarvodayatIrtha' batalAyA hai jo sabake udaya utkarSa evaM AtmA ke pUrNa vikAsa meM sahAyaka hai, jise pAkara jIva saMsAra samudra se pAra ho jAte haiM / vahI sarvodayatIrtha hai / jo sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSedha aura ekatva-anekatvAdi sampUrNa dharmoM ko apanAe hue hai- mukhya-gauNa kI vyavasthA se suvyavasthita hai, saba duHkhoM kA anta karane vAlA hai aura avinAzI hai, vahI sarvodayatIrtha kahe jAne ke yogya hai; kyoMki usase samasta jIvoM ko bhavasAgara se tarane kA samIcIna mArga milatA hai| vIra ke isa zAsana kI saba se bar3I vizeSatA yaha hai ki isa zAsana se yatheSTa dveSa rakhanevAlA mAnava bhI yadi samadRSTi huA upapatti-cakSu se-mAtsarya ke tyAgapUrvaka samAdhAna kI dRSTi se vIra zAsana kA avalokana aura parIkSaNa karatA hai to avazya hI usakA mAna zRMga khaNDita ho jAtA hai--sarvathA ekAntarUpa mithyA Agraha chUTa jAtA hai / vaha abhadra (mithyAdRSTi ) hotA huA bhI, saba ora se bhadrarUpa evaM samyagdRSTi bana jAtA hai jaisA ki unake nimna padya se prakaTa hai: kAmaM dviSannapyupapatti cakSuH samIkSyatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaNDitamAna-zRGgo bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // 62 // grantha meM sabhI ekAntavAdiyoM ke mata kI yukti pUrNa samIkSA kI gaI hai, kintu samIkSA karate hue bhI unake prati vidveSa kI raMcamAtra bhI bhAvanA nahIM rahI, aura na vIra bhagavAna ke prati unakI rAgAtmikA pravRtti hI rahI hai| grantha meM saMvedanAdvaita, vijJAnAdvaita, advaitavAda, zUnyavAda Adi vAdoM kA aura cArvAka ke ekAnta siddhAnta kA khaNDana karate hue vidhi, niSedha aura vaktavyatAdi rUpa saptabhaMgoM kA vivecana kiyA hai, tathA mAnasa ahiMsA kI paripUrNatA ke lie vicAroM kA vastusthiti ke AdhAra se yathArtha sAmaMjasya karanevAle anekAnta darzana kA maulika vicAra kiyA gayA hai / sAtha hI vIra zAsana kI mahattA para prakAza DAlA hai| grantha nirmANa ke uddezya ko abhivyakta karate hue AcArya samantabhadra kahate haiM ki he vIra bhagavan ! yaha stotra Apake prati rAgabhAva se nahIM racA gayA, kyoM ki Apane bhava-pAza ko chedana kara diyA hai| aura dUsaroM ke prati dveSabhAva se bhI nahIM racA gayA hai; kyoM ki hama to durguNoM ki kathA ke abhyAsa ko khalatA samajhate haiM / usa prakAra kA abhyAsa na hone se vaha khalatA bhI hama meM nahIM hai| taba phira isa racanA kA uddezya kyA hai ? uddezya yahI hai ki jo loga nyAya-anyAya ko pahicAnanA cAhate haiM aura 1. tvaM zuddhi-zaktyorUdayasya kASThAMtulA-vyatItAM jina ! zAntirUpAm / avApitha brahmapathasya netA, mahAnitIyatprativaktumIzAH // 5 // dayA-dama-tyAga-samAdhiniSThaM naya-pramANa prakRtA''jasArtham / adhaSyamanyairakhilai-pravAdai-jina ! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // 13 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha prakRta padArtha ke guNadoSoM ke jAnane kI jinakI icchA hai unake lie yaha stotra hitAnveSaNa ke upAya svarUpa ApakI guNakathA ke sAtha kahA gayA hai / jaisA ki nimna padya se spaSTa haiM na rAgAntaH stotraM bhavati bhava-pAza-cchidi sunau / na cAnyeSu dveSAdapaguNakathA'bhyAsa-khalatA // kimu nyAyA'nyAya-prakRta-guNadoSajJa-manasAM / hitAnveSopAyastava-guNa-kathA-saGga-gaditaH // 63 // isa taraha isa grantha kI mahattA aura gaMbhIratA kA kucha AbhAsa mila jAtA hai kintu grantha kA pUrNa adhyayana kiye binA usakA marma samajha meM AnA kaThina hai| samIcIna dharmazAstra yA ratnakaraNDa zrAvakAcAra isa grantha meM zrAvakoM ko lakSya karake samIcIna dharma kA upadeza diyA gayA hai, jo karmoM kA vinAzaka aura saMsArI jIvoM ko saMsAra ke duHkhoM se nikAlakara uttama sukha meM sthApita karanevAlA hai| vaha dharma ratnatraya svarUpa hai--samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa hai aura darzanAdika kI jo pratikUla yA viparIta sthiti hai vaha samyak na hokara mithyA hai ataeva adharma hai aura saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai / __ AcArya samantabhadra ne isa upAya kA adhyayana grantha meM zrAvakoM ke dvArA anuSThAna karane yogya dharma kA, vyavasthita evaM hRdayagrAhI varNana kiyA hai, jo AtmA ko samunnata tathA svAdhIna banAne meM samartha hai| grantha kI bhASA prAJjala, madhura, prauDha aura arthagaurava ko lie hue hai| yaha dharmaratna grantha kA choTAsA piTArA hI hai| isa kAraNa isakA ratnakaraNDa nAma sArthaka hai| aura samIcIna dharma kI dezanA ko lie hone ke kAraNa samIcIna dharmazAstra bhI hai / isa grantha kA pratyeka strI-puruSa ko adhyayana aura manana karanA Avazyaka hai / aura tadanukula AcaraNa to kalyANa kartA hai hii| samantabhadra se pahale zrAvaka dharma kA itanA sundara aura vyavasthita varNana karane vAlA koI dUsarA grantha upalabdha nahIM hai| aura pazcAtvartI granthakAroM meM bhI isa taraha kA koI zrAvakAcAra dRSTigocara nahIM hotA, aura jo zrAvakAcAra upalabdha haiM ve prAyaH unake anukaraNa rUpa haiN| yadyapi paravartI vidvAnoM dvArA zrAvakAcAra race avazya gae haiM para ve isake samakakSa nahIM haiN| isa kAraNa yaha saba zrAvakAcAroM meM agraNIya aura prAcIna haiN| prastuta upAsakAdhyayana sAta adhyAyoM meM vibhakta hai, jisa kI zloka saMkhyA deDhasau hai| pratyeka adhyAya meM diye hue varNana kA saMkSipta sAra isa prakAra hai| prathama adhyAya meM paramArthabhUta Apta, Agama aura tapomRta kA tIna mUDhatA rahita, aSTamadahIna aura ATha aMga sahita zraddhAna ko samyagdarzana batalAyA hai| ina saba ke svarUpa kA kathana karate hue batalAyA hai ki aMgahIna samyagdarzana janma santati kA vinAza karane meM samartha nahIM hotA / zuddha samyagdRSTi jIva bhaya, AzA, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra bhAratI sneha aura lobha se kuliMgiyoM ko praNAma aura vinaya bhI nahIM krtaa| jJAna aura cAritra kI apekSA samyagdarzana mukhyatayA upAsanIya hai| samyagdarzana mokSa mArga meM khevaTiyA ke samAna hai| usake binA jJAna aura cAritra kI utpatti, sthiti, vRddhi aura phalodaya usI taraha nahIM ho pAte jisa taraha bIja ke abhAva meM vRkSa kI utpatti Adi nahIM hotii| samantabhadrAcArya ne samyagdarzana kI mahattA kA jo ullekha kiyA hai vaha usake gaurava kA dyotaka hai| dUsare adhikAra meM samyagjJAna kA svarUpa nirdiSTa karate hue usake viSaya cAroM anuyogoM kA sAmAnya kathana diyA hai| tIsare adhikAra meM samyak cAritra ke dhAraNa karane kI pAtratA batalAte hue hiMsAdi pApa praNAlikAoM se virati ko cAritra batalAyA hai| vaha cAritra sakala aura vikala ke bheda se do prakAra kA hai| sakala cAritra muniyoM ke aura vikala cAritra gRhasthoM ke hotA hai, jo aNuvrata, guNavrata aura zikSAvrata rUpa hai| ___ caturtha adhikAra meM digvrata, anarthadaNDavrata, bhogopabhoga parimANAvrata ina tIna guNavratoM kA, anarthadaNDavrata ke pAMca bhedoM kA aura pAMca pAMca aticAroM kA varNana kiyA hai| pAMcaveM adhikAra meM 4 zikSAvratoM aura unake aticAroM kA varNana kiyA gayA hai| sAmAyika ke samaya gRhastha ko celopasRSTa muni kI upamA dI hai| chaThe adhikAra meM sallekhanA kA svarUpa nirdiSTa karate hue usake pAMca aticAroM kA kathana kiyA hai / sAtaveM adhikAra meM zrAvaka ke una gyAraha padoM-pratimAoM kA svarUpa diyA hai| aura batalAyA hai ki uttarottara pratimAoM ke guNa pUrva pUrva kI pratimAoM ke sampUrNa guNoM ko liye hue hai| isa taraha isa grantha meM zrAvakoM ke anuSThAna karane yogya samIcIna dharma kA vidhivat kathana diyA huA hai| yaha grantha bhI samantabhadra bhAratI ke anya granthoM ke samAna hI prAmANika hai / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dhavalasiddhAnta graMtharAja zrI. ratanacaMdajI mukhtyAra mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // yaha jIvAtmA anAdikAla se caturgati (nAraka, tiryaMca, manuSya, deva ) rUpa saMsAra meM bhramaNa karatA huA dukha uThA rahA hai| yadyapi kabhI kabhI kAkatAli-nyAyavat sAtA vedanIya karmodaya se indriya-janita sukha kI prApti ho jAtI hai kintu usa samaya bhI tRSNA ke kAraNa viSaya-cAha rUpa dAha se tapatAyamAna rahatA hai| isa bhavabhramaNa rUpa saMsAra ke duHkhoM se chUTane kA upAya vizvatattvajJa aura karmarUpa pahADa ke bhedanevAle mokSamArga ke netA ne svayaM mokSamArga para cala kara apanI divya-dhvani dvArA batalAyA hai| ataH unako namaskAra kiyA gayA hai| bharatakSetra vartamAna paMcamakAla meM yadyapi una netAoM kI upalabdhi nahIM hai tathApi unake dvArA hitopadeza ke AdhAra para gaNadharoM dvArA racita dvAdazAGga ke kucha sUtra mUla rUpa se abhI bhI upalabdha hai| yaha hamArA ahobhAgya hai| "AgamacakkhU sAhU iMdiya cakkhUNi savvabhUdANi / " [pravacanasAra 3134] saba manuSyoM ke carmacakSu arthAta indriya cakSu hotI hai| kintu sAdhu puruSa ke AgamacakSu hote haiN| "jiNasatthAdo ache paccakkhAdIhiM bujjhdonniymaa| ___ khIyadi mohovacayo tamhA satthaM samadhidavvaM // " [pravacanasAra 1186] jina Agama ke adhyayana se jIva ajIva Adi padArthoM arthAta dravya guNa, paryAyoM kA jJAna hotA hai, jisase moha kA nAza hotA hai| "eyaggagado samaNo eyaggaM Nicchidassa atthesu / NicchittI Agamado AgamaceTThA tado jeTThA // " [pravacanasAra 3 / 32] jina Agama se jIva Adi padArthoM kA yathArtha jJAna hotA hai jisase samyagdarzana-jJAnacAritra kI ekatA hotI arthAta abheda (nizcaya) ratnatraya kI prApti hotI hai / ataH Agama kA adhyayana pradhAna hai| "mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam / " [mokSazAstra 10 / 1] Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dhavalasiddhAnta graMtharAja isa darzana-jJAna-cAritra kI ekAgratA se cAritra mohanIya kA kSaya hotA hai| cAritra-mohanIya karma kA kSaya hone para jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya karma kA kSaya hotA hai| ___ "AgamahINo samaNo nevappANaM paraM viyaannaadi| avijANato aDhe khavedi kammANi kidha bhikkhU / " [pravacanasAra 333] jinake jinAgama rUpa cakSu nahIM haiM ve puruSa mokSamArga meM aMdhe hai aura jIva ajIva ko nahIM jaante| ataH ve moha kA nAza nahIM kara sakate / jisake moha kA nAza nahIM huA usake karmoM kA nAza bhI nahIM ho sktaa| "AgamaH siddhAntaH'' arthAta Agama siddhAnta ko kahate haiN| jIva ajIva Adi padArthoM ko jAnane ke liye siddhAnta zAstroM ke adhyayana kI atyanta AvazyakatA hai isake binA jIva Adi padArthoM kA yathArtha jJAna nahIM ho sktaa| yathArtha jJAna ke binA moha kA abhAva nahIM ho sakatA arthAta samyagdarzana kI utpatti nahIM ho sktii| ___ Agama ke do bheda haiM-1 aMga praviSTa, 2 aMga bAhya / aMga praviSTa bAraha prakAra kA hai / 1 AcArAGga, 2 sUtrakRtAGga, 3 sthAnAGga, 4 samavAyAGga, 5 vyAkhyAprajJapti-aGga, 6 nAthadharmakathAGga 7 upAsakAdhyayanAGga 8 aMtaHkRdazAMGga 9 anuttaraupapAdika dazAGga, 10 praznavyAkaraNAGga, 11 vipAka sUtrAGga, 12 dRSTivAdAGga / ina bAraha aMgoM ko hI dvAdazAMga kahate haiN| bArahaveM dRSTivAdAGga ke pAMca bheda haiN| 1 parikarma, 2 sUtra 3 prathamAnuyoga, 4 pUrvagata aura 5 cUlikA / cauthA bheda pUrvavata caudaha prakAra kA hai / ataH dvAdazAMga 'gyAraha aMga caudahapUrva ' ke nAma se bhI prasiddha hai| upAdhyAya parameSThI ke 25 guNa batalAye haiM ve bhI 11 aGga 14 pUrva kI apekSA se kahe gaye haiN| isake atirikta jo bhI Agama haiM vaha agabAhya hai| __ bharatakSetra meM duHkham suSam caturtha kAla ke tIna varSa sADhe ATha mAsa zeSa raha gaye the taba kArtika kRSNA paMdrasa ke dina antima tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmI nirvANa ko prApta hue| unake pazcAta 62 varSa meM tIna anubaddha kevala jJAnI hue| usake pazcAta 100 varSa taka pAMca zruta kevalI hue| usake pazcAta 181 varSa taka dazapUrvadhArI rahe / phira 123 barSa taka 11 aMgadhArI rahe / usake pazcAta dasa, nava va ATha aMgadhArI 99 varSa taka rhe| usake pazcAta 118 varSa meM eka aMga ke dhArI pAMca AcArya hue| inako zeSa aGgoM va pUrva ke eka deza kA bhI jJAna thA / ina pAMca AcAryoM ke nAma tathA kAla nimna prakAra hai: ahivalli mAghanaMdi ya dharaseNaM pupphayaMta bhuudvlii|| aDavIsaM igavIsa ugaNIsaM tIsa vIsa vAsa puNo // 16 // [nandi AmnAya kI paTTAvalI] isa paTTAvalI anusAra vIra nirvANa ke 565 varSa pazcAta eka aGga ke dhArI arhabdali AcArya hue jinakA kAla 28 varSa thaa| usake pazcAta eka aGgadhArI mAghanandi AcArya hue inakA kAla 21 varSa rhaa| isake 1. dhavala, pu. 1, pR. 29 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha pazcAta zrI dharasena AcArya hue, jo soraTha deza ke girinagara kI candraguphA meM dhyAna karate the / inakA kAla 19 varSa rhaa| zrI dharasena AcArya ko dRSTivAda nAmaka bArahave aMga ke cauthe bheda pUrvagata arthAt 14 pUrva ke aMtaragata dUsare agrAyaNIya pUrva ke pAMcave bheda cayana labdhI ke eka deza sUtroM kA jJAna thaa| unheM isa bAta kI cintA huI ki unake pazcAta dvAdazAMga ke sUtroM ke jJAna kA lopa ho jAyagA / ataH zrI dharasena AcArya ne mahimA nagarI ke muni sammelana ko patra likhA jisake phalasvarUpa vahA~ ke do muni unake pAsa pahuMce / zrIdharasena AcArya ne unakI buddhi kI parIkSA karake unheM siddhAnta arthAta dvAdazAGga ke sUtra par3hAye / ye donoM muni puSpadaMta aura bhUtabali the| inakA kAla kramazaH 30 varSa va 20 varSa rhaa| dRSTivAda bArahaveM aMga ke cauthe bheda pUrvagata arthAt 14 pUrva ke antargata dUsare agrAyaNIya rhaa| pUrva ke pAMcaveM bheda cayanalabdhi ke jo sUtra zrI puSpadanta aura bhatabali ko zrI dharasena AcArya ne par3hAye the| ina donoM muniyoM ne una sUtroM ko SaT-khaNDa rUpa se lipIbaddha kiyA aura pustakArUr3ha karake jyeSTha zuklA paJcamI ko caturvidha saMgha ke sAtha una pustakoM ko upakaraNa mAna zrutajJAna kI pUjA kI jisase zrutapaJcamI parva kI prakhyAti Aja taka calI AtI hai aura isa tithi ko Aja taka zruta kI pUjA hotI hai|' ina chaha khaNDoM meM zrI gaNadhara kRta dvAdazAGga ke sUtroM kA saMkalana hai / ataH isa grantha kA nAma SaTkhaNDAgama prasiddha huaa| Agama aura siddhAnta ekArthavAcI hai| ataH zrI vIrasena AcArya ne isako SaTkhaNDasiddhAnta kahA hai / zrI indranandi ne zrutAvatAra meM isako SaTkhaNDAgama kahA hai| SaTkhaNDAgama ke prathama khaNDa kA nAma 'jIvaTThANa' hai, isameM 14 guNasthAnoM va 14 mArgaNAoM kI apakSA 1. sat , 2. saMkhyA, 3. kSetra, 4. sparzana, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAva, 8. alpabahutva ina ATha anuyogadvAra dvArA jIva kA kathana hai tathA nauM calikAeM haiM jinameM 1 prakRtisamutkIrtanA, 2 sthAnasamutkIrtanA, 3-5 tIna mahAdaNDaka, 6 jaghanyasthiti, 7 utkRSTasthiti, 8 samyaktvotpatti, 9 gatiAgati kA kathana hai / dUsarA khaNDa 'khuddAbandha' hai| isameM 1 svAmitva, 2 kAla. 3 antara, 4 bhaMgavicaya, 5 dravyapramANAnugama, 6 kSetrAnugama, 7 sparzanAnugama, 8 nAnA jIva kAla, 9 nAnA jIva kA antara, 10 bhAgAbhAgAnugama, 11 alpabahutvAnugama ina gyAraha prarUpaNAoM dvArA karmabaMdha karanevAle jIva kA varNana kiyA gayA hai / tIsarA khaNDa 'bandha svAmitva vicaya' hai| isameM mArgaNAoM kI apekSA kitanI prakRtiyoM kA kauna bandhaka he aura unakI bandha vyucchiti kisa guNa sthAna meM hotI hai tathA svodaya bandha prakRtiyoM va parodaya bandha prakRtiyoM ityAdi kA kathana savistAra pAyA jAtA hai / 1. "jyeSThasitapakSapaJcamyAM cAturvarNyasaMghasamavetaH / tatpustakopakaraNairvyadhAt kriyA pUrva ke pUjAm // 143 // zrutapaJcamIti tena prakhyAtiM tithiriyaM parAmApa / adyApi yena tasyAM zrutapUjAm kurvate jainAH / / 144 // " (indranandi zrutAvatAra) 2. "Agamo siddhato pavayaNAmidi eyttho|" dhavala, pu. 1, pR. 20. SaTakhaNDAgamaracanAbhiprAyaM puSpadanto guroH // 137 // | Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dhavalasiddhAnta graMtharAja 103 cauthe khaMDa kA nAma 'vedanA' hai / isa khaMDa meM sarvaprathama vaha maMgalAcaraNa hai jo zrI gautama gaNadhara ne kiyA thaa| mUla rUpa se isake do bheda hai| 1. kRti anuyogadvAra, 2. vedanA anuyogadvAra / kRti anuyogadvAra meM audArika Adi pAMca zarIroM kI saMghAtana, parizAtana aura saMghAtana-parizAtana kRti kA kathana hai| vedanA anuyogadvAra meM jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kI dravya vedanA, kSetra vedanA, kAla vedanA, bhAva vedanA tathA pratyaya svAmitva vedanA, gati, anantara, sannikarSa, parimANa, bhAgAbhAga alpabahutva kA kathana hai| pA~cavA vargaNA nAmaka khaMDa hai| isameM karma prakRtiyoM tathA pudgala kI teisa vargaNAoM kA vizeSa kathana hai| manovargaNA tathA bhASA vargaNA cAra cAra prakAra kI aura kArmaNa vargaNA ATha prakAra kI batalAI gaI hai| jJAnAvaraNa karma ke liye jo kArmaNa vargaNA hai usa kArmaNa vargaNA se darzanAvaraNa Adi karmoM kA bandha nahIM ho sakatA hai| isa khaMDa meM pratyeka zarIra vargaNA nigoda zarIra (sAdhAraNa zarIra) vargaNA kA bhI savistAra kathana hai| chaTavAM khaNDa mahAbandha hai / isa khaNDa meM mUla karma prakRti va uttara karma prakRtiyoM kI apekSA prakRti bandha, sthiti bandha, anubhAga bandha va pradeza bandha kA sat , saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva, alpabahutva ina ATha anuyoga dvArA caudaha mArgaNAoM meM savistAra kathana hai| uttara karma prakRti prakRtiyoM ke bandha pratyaya kA kathana karate hue tIrthaMkara prakRti ke bandha kA kAraNa samyaktva aura ahAraka zarIra nAma karma prakRti ke bandha kA kAraNa saMyama ko batalAyA hai isa prakAra gaNadhara racita dvAdazAMga sUtroM meM samyaktva aura saMyama ko bhI bandha kA kAraNa kahA hai| ___ "AhAradurga saMjamapaJcayaM / titthaparaM sammattapaccayaM / " [mahAbandha, pu. 4, pR. 186] vartamAna meM jo Agama arthAta zAstra upalabdha hai una saba meM SaTkhaNDAgama zAstra sarva zreSTha hai / kyoMki yaha eka aisA zAstra hai jisameM dvAdazAGga ke sUtra jyoM ke tyoM haiN| zrI puSpadaMta va bhUtabali AcAryoM kA sthAna sarvopari hai, kyoMki sarva prathama unhoMne hI dvAdazAMga ke sUtroM ko saMkalita kara SaTakhaNDAgama zAstra kI racanA kI hai| "paNamavi pupphadaMtaM dukayaMtaM dunnnnyNdhyaar-rviN| bhagga-siva-bhaggA-kaMTayamisi-samii-vaima sayAdaMtaM // paNamaha kaya-bhUya-baliM kesa-vAsa-paribhUya baliM / viNihaya-vammaha-pasaraM vddddhaaviy-viml-nnaann-vmmh-psrN||" jo duSkRta arthAta hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha rUpa pApoM kA anta karane vAle haiM (jinhoMne paMcamahAvrata dhAraNakara hiMsA Adi pAMca pApoM kA anta kara diyA hai / ) jo kunaya (nirapekSa naya) rUpI . andhakAra ke nAza karane ke liye sUrya ke samAna haiM arthAta anekAnta va syAdvAda rUpa prakAzamAna haiM jinhoMne mokSamArga ke kaMTaka (mithyAtva, ajJAna, aura asaMyama) ko naSTa kara diyA hai| jo RSiyoM kI sabhA (saMgha) ke adhipati AcArya haiM aura nirantara jo paMcendriyoM kA damana karane vAle haiM, aise puSpadaMta AcArya ko maiM praNAma karatA huuN| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha jo bhUta arthAt prANimAtra se pUje gaye haiM, athavA bhUta-nAmaka vyaMtarajAti ke devoM dvArA pUje gaye haiN| jinhoMne apane kezapAza arthAt saMyata sundara bAloM se bali arthAt jarA Adi se utpanna hone vAlI zithilatA ko tiraskRta kara diyA hai, jinhoMne kAmadeva ke prasAra ko naSTa kara diyA hai| aura jinhoMne nirmala jJAna ke dvArA brahmacarya ke prasAra ko bar3hA diyA hai aise bhUta-bali AcArya ko praNAma karatA huuN| isa SaTkhaNDAgama para aneka AcAryoM ne TIkA racI hai| 1. kundakunda nagara ke zrI padmanandi apara nAma zrI kundakunda AcArya dvArA racita parikarma TIkA / 2. zrI zAmakuMDa AcArya viracita 'paddhati' TIkA, 3 zrI tumbulUra AcArya kRta 'cUDAmaNi' TIkA, 4 zrI samantabhadra svAmI kRta TIkA, 5 zrI bappadeva guru kRta 'vyAkhyAprajJapti' TIkA / ye pAMcoM TIkA isa samaya upalabdha nahIM haiM inameM se kucha kA ullekha zrI vIrasena AcArya ne apanI 'dhavala' TIkA meM kiyA hai| isa 'SaTkhaNDAgama' grantha ke prathama pAMca khaNDoM para zrI. vIrasena AcArya ne 72 hajAra zloka pramANa dhavala nAmaka TIkA racI hai| zrI vIrasena AcArya ke viSaya meM zrI jinasena AcArya ne nimna prakAra kahA hai| 'zrI vIrasena AcArya sAkSAt kevalI ke samAna samasta vizva ke pAradarzI the| unakI vANI SaTkhaNDAgama meM askhalita rUpa se pravRtta hotI thii| unakI sarvArtha gAminI naisargika prajJA ko dekha kara sarvajJa kI sattA meM kisI manISI ko zaMkA nahIM rahI thii| vidvAna loga unakI jJAna rUpI kiraNoM ke prasAra ko dekha kara unheM prajJA zramaNoM meM zreSTha AcArya aura zruta kevalI kahate the| siddhAnta rUpI samudra ke jala se unakI buddhi zuddha huI thii| jisase ve tIvra buddhi pratyeka buddhoM se bhI spardhA karate the| unhoMne cirantana kAla kI pustakoM kI khUba puSTi kii| aura isa kArya meM ve apane se pUrva ke samasta pustaka pAThiyoM se bar3ha gaye the| zrI vIrasena AcArya bhaTTAraka pada para ArUr3ha the| ve vAdi-vRndAraka the tathA siddhAntopanibandha kartA the|" zrI vIrasena AcArya kI dhavala TIkA ne Agama sUtroM ko camakA diyA, isIlie unakI 'dhavalA' ko bhAratI kI bhuvanavyApinI kahA hai| dhavalA bhAratI tasya kIrti ca zuci-nirmalAm / dhavalIkRtaniHzeSabhuvanAM tAM namAmyaham // 58 // [ AdipurANa-utthAnikA] isa TIkA ke vistAra va viSaya ke pUrNa paricaya tathA pUrvamAnyatAoM va matabhedoM ke saMgraha, Alocana va maMthana dvArA pUrvavartI TIkAoM ko pAThakoM kI dRSTi se ojhala kara diyA arthAt isa dhavala TIkA ke prabhAva meM saba prAcIna TIkAoM kA pracAra ruka gayA / __isa dhavala TIkA meM kahIM kahIM para zrI kundakunda Adi AcAryoM kI gAthAoM ke zabdoM kA sIdhA artha na karake anya artha kiyA gayA hai| kyoMki sIdhA artha karane se siddhAnta va yukti se virodha AtA thA / jaise Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dhavalasiddhAnta graMtharAja 105 (1) zrI kundakunda AcArya ne vArasa anuvekkhA ke antargata saMsAra anuprekSA kI dUsarI gAthA meM kahA hai ki "isa pudgala parivartana rUpa saMsAra meM samasta pudgala isa jIva ne eka eka karake punaH punaH ananta bAra bhoga kara choDe haiN|" isa gAthA ke AdhAra para samasta vidvAnoM kI yahI dhAraNA, banI huI hai ki pratyeka jIva ne samasta pudgala bhoga liyA hai| aisA koI bhI pudgala nahIM hai jisako na bhogA ho, kintu zrI vIrasena AcArya kahate haiM ki pratyeka jIva eka samaya meM abhavyoM se ananta guNA tathA siddhoM ke anantaveM bhAga pudgala ko bhogatA hai| isa pudgala rAzi ko yadi sarva jIva rAzi tathA atIta kAla ke samayoM kI saMkhyA se guNA kara diyA jAya to sarva jIvoM dvaar| atIta kAla meM bhoge gaye pudgala kA pramANa A jAtA hai / yaha pudgala kA pramANa samasta pudgala rAzi ke anantaveM bhAga hai| jaba sarva jIva dvArA bhI samasta pudgala nahIM bhogA gyaa| to eka jIva dvArA samasta pudgala kA ananta bAra bhogA jAnA asambhava hai| ataH zrI kundakunda AcArya kI gAthA meM jo 'sarva' pada AyA hai usa sarva zabda kI pravRtti sarva ke eka bhAga meM kI gaI hai jaise 'grAma jala gayA', 'pada jala gayA' ityAdika vAkyoM meM ukta zabda grAma aura padoM ke eka deza meM pravRtta hue dekhe jAte haiM ataH eka deza ke liye bhI sarva zabda kA prayoga hotA hai / sarva se samasta kA grahaNa na hokara eka deza kA bhI grahaNa hotA hai / / "adIda kAle vi savva jIvehi savva poglANamaNaM timabhAgo savva jIva rAsIdoM ananta guNoM, savva jIvarAzi uvarimavaggAdoM anantaguNa hINoM poggalapuMjomuttu jijha do| kudo ! amavasiddhiehi anantaguNeNa siddhANamaNaMtima bhAgeNa guNidAdI kAlamatta savva jIva rAsi samANa muttujhida poggala parimANovasaMmA--- savve vi poggalA khalu ege muttajjhidA du jIveNa / asaI aNaMta khutto yogga paripaTTa saMsAre // edie suttagAhae saha viroho kiNNa hodi ti bhaNide Na hodi, savvedesamhi gaahthy-svv-sddsspvuttiido| Na ca savvamhi payaTTamANassa sadassa egadesapauttI asiddhA, gAmo daddho, padodaddho, iccAdisu gAmapadANamegadesapayaTTa sduvlNbhaado|" [dhavala, pu. 4, pR. 326] sAmAnya grahaNa ko darzana kahate haiN| yahAM para Aye hue 'sAmAnya' zabda kA artha dhavala meM 'Atma padArtha' kiyA gayA hai / jaba ki samasta vidvAna 'sAmAnya' zabda se vastu kA sAmAnya lete hai / cakSu darzana, acakSu darzana tathA avadhi darzana ke viSaya kA pratipAdana karane vAlI gAthAoM meM ina darzanoM kA viSaya yadyapi bAhya padArtha batalAyA gayA hai kintu zrI vIrasena AcArya ne ina gAthAoM kA pAramArthika artha karate hue kahA hai ki indriya jJAna se pUrva hI jo sAmAnya svazakti kA anubhava hotA hai aura jo jJAna kI utpatti meM nimitta rUpa hai vaha darzana hai yathArtha meM darzana kI antaraMga meM hI pravRtti hotI hai| kintu bAlakajanoM ko jJAna karAne ke lie bahiraMga padArthoM ke Azraya se darzana kI prarupaNA kI gaI hai yadi gAthA kA sIdhA artha kiyA jAya aura darzana kA viSaya bahiraMga padArtha kA sAmAnya aMza mAnA jAve to aneka doSoM kA prasaMga A jAyagA / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM Neva kaTu AyAraM / avisesiUNa atthe daMsaNamidi bhaNNade samae // Na ca edeNa sutteNedaM vakkhANaM virujjhade appatthammi pauttasAmaNNasaddaggahaNAdo / cakkhUNa jaM payAsadi dissadi tacakkhudaMsaNaM beMti / sesiMdiya-ppayAso NAdavo so acakkhu tti // paramANu-AdiyAI antimakhaMdhaM ti muttidnvaaii| taM odhi-dasaNaM puNa jaM passai tAi paccakkhaM // idi vajjatthavisayadaMsaNaparuvaNAdo ? Na, edANaM prmtthtthaannuvgmaado| ko so paramatthatyo ? buccade-jaM yat cakkhUNaM cakSuSAM payAsadi prakAzate dissadi cakSuSA dRzyate va taM tat cakkhudasaNaM cakSurdarzanamiti veMti bruvate / cakkhidiyaNANAdo jo puvameva suvasattIe sAmaNNAe aNudRo cakkhuNANuppattiNimitto taMcakkhudasaNamidi uttaM hodi / kadhamaMtaraMgAe cakkhidiyabisayapaDibaddhAe sattIe cakkhiMdiyassa pauttI ? Na, aMtaraMga bahiraMgatyovayAreNa bAlajaNa-bohaNaTheM cakkhUNaM jaM dissadi taM cakkhudasaNamidi pruvnnaado| gAhAe gala bhaMjaNamakAUNa ujjuvattho kiNNa gheppadi ? Na tattha puvuttA sesadosappasaMgAdoM (dhavala, pustaka 7, pR. 101) ohiNANuppattiNimitto taM ohiMdaMsaNamidi ghettavvaM, aNNahA NANadaMsaNANaM bhedAbhAvAdo [dhavala, pu. 7, pR. 102] sAmAnya ko chor3a kara kevala vizeSa artha kriyA karane meM asamartha hai| aura jo artha kriyA karane meM asamartha hotA hai, vaha avastu hai| avastu kA grahaNa karane vAlA jJAna pramANa nahIM ho sakatA hai kevala vizeSa kA grahaNa nahIM ho sakatA hai| kyoMki sAmAnya rahita, avastu rupa kevala vizeSa meM karttAkarma rUpa vyavahAra nahIM bana sakatA hai| isI taraha kevala sAmAnya ko grahaNa karane vAle darzana ko bhI pramANa nahIM mAnA jA sktaa| ataH sAmAnya vizeSa bAhya padArtha ko grahaNa karane vAlA jJAna aura sAmAnya vizeSAtmaka Atma-svarUpa ko grahaNa karane vAlA darzana hai yaha siddha ho jAtA hai| " na jJAnaM pramANaM sAmAnyavyatiriktavizeSasyArthakriyAkartRtvaM pratyasamarthatvato'vastuno grahaNAt / na tasya grahaNamapi sAmAnyavyatirikte vizeSe hyavastuni kartRkarmarUpAbhAvAt / tata eva na darzanamapi pramANam / tataH sAmAnyavizeSAtmakabAhyArthagrahaNaM jJAnaM, tadAtmakasvarUpagrahaNaM darzanamiti siddham / " / [dhavala, pustaka 1, pR. 146-47] zrI vIrasena AcArya ko SaTkhaNDAgama ke sUtroM para itanI dRr3ha zraddhA thI ki yadi unake sAmane sUtra viruddha anya AcAryoM kA koI mata A gayA to unhoMne usakA nirbhIkatA pUrvaka khaMDana kiyA hai yahAM taka ki zrI kundakunda jaise mahAnAcArya kI parikarma TIkA ke kucha matoM kA khaMDana karate hue unako sUtra viruddha kahA hai jaise: 1. jyotiSka devoM kA pramANa nikAlane ke lie do sau chappana sUcyamUla ke vargapramANa jagapratara kA bhAgahAra batAne vAle sUtra se jAnA jAtA hai ki svayambhU ramaNa samudra ke parabhAga meM bhI rAjU ke arddhaccheda hote haiN| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dhavalasiddhAnta graMtharAja zaMkA--jitanI dvIpa aura sAgaroM kI saMkhyA hai, tathA jitane jambUdvIpa ke arddhaccheda hote haiM, eka adhika utane hI rAjU ke arddhaccheda hote haiN| isa prakAra ke parikarma sUtra ke sAtha yaha uparyukta vyAkhyAna kyoM nahIM virodha ko prApta hogA ? ___ samAdhAna-bhale hI parikarma sUtra ke sAtha ukta vyAkhyAna virodha ko prApta hoveM, kintu prastuta sUtra ke sAtha to virodha ko prApta nahIM hotA hai / isalie isa grantha (SaTkhaNDAgama ) ke vyAkhyAna ko grahaNa karanA cAhie tathA sUtraviruddha parikarma ke vyAkhyAna ko nahIM / anyathA atiprasaMga doSa prApta ho jAyegA / sayaMbhU ramaNasamudassa parado rajjuccheNayA atthitti kudo Navvada ? ve chappaNNaMgulasadavaggasuttAdo / 'jattiyANi dIva-sAgararuvANi jambUdIva chedaNANi ca ruvAhiyANi tattiyANi rajjucchedaNANi' tti pariyammeNa edaM vakkhANaM kiNNa virujjhade ? edeNa saha virujjhadi, kintu sutteNa saha Na virujjhadi / teNe dassagahaNaM kAyavvaM, Na pariyamassa; tassa suttviruddhttaadoN| Na suttaviruddhaM vakkhANaM hodi aippsNgaadoN| [dhavala, pu. 4 pR., 155-56] 2. koI jIva bAdara eka indriyoM meM utpanna ho kara, vahAM para yadi ati dIrgha kAla taka rahatA hai, to asaMkhyAtA-saMkhyAta avasarpiNI aura utsarpiNI taka rahatA hai / punaH nizcaya se anyatra calA jAtA hai, aisA kahA gayA hai| zaMkA-karma sthiti ko AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga se guNA karane para bAdara sthiti hotI hai isa prakAra ke parikarma vacana ke sAtha yaha sUtra virodha ko prApta hotA hai / samAdhAna-parikarma ke sAtha virodha hone se 'SaTkhaNDAgama' isa sUtra ke avakSiptatA nahIM prApta hotI hai, kintu parikarma kA ukta vacana sUtra kA anusaraNa karanevAlA nahIM hai, isalie usameM hI avakSiptatA kA prasaMga AtA hai| " bAdare iMdiesu uppaJjiya tattha jadi suTTha mahallaM kAlaya cchadi to asaMkhejAsaMkhajjAoM osappiNI-ussappiNIo acchadi / puNo NicchaeNa aNNattha gacchadi tti jaM vuttaM hodi / 'kammaTThidimAvalipAya asaMkhejjadibhAgena guNide bAdaraTThidi jAdA' ti pariyammavyaNeNa saha edaM suttaM nirujjhadi tti Nedassa okkhattaM, suttANusari pariyammavayaNaM Na hodi tti tassava okkhttppsNgaa|" [ dhavala, pu. 4, pR. 389-90] zrI vIrasena AcArya ne anya AcAryoM kI gAthAoM kA hI artha toDamoDa kara nahIM kiyA kintu SaTkhaNDAgama ke sUtroM kI bhI paraspara saMgati baiThAne ke lie unako SaTkhaNDAgama ke sUtroM kA artha bhI toDa moDa kara karanA paDA / jaise satprarupaNA kA sUtra naM.90 isa prakAra hai: " sammAmicchAiTThi-saMjadAsaMjada-saMjadaTTANe NiyamA pjjttaa|" artha-samyagmithyAdRSTi, saMyatAsaMyata aura saMyata jIva niyama se prApta hote haiM / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha prazna - kapATa, pratara aura loka - pUraNa samuddhAta ko prApta kevalI praryApta hai yA apraryApta hai / zrI arahaMta kevalI saMyata hai ataH sUtra 90 ke anusAra praryApta hone cAhie, kintu samuddhAta meM unake audArika- mizrakA yoga hai / " orAliyamissakAyajoge apajjattANaM " // 78 // isa sUtra ke anusAra " audArika mizrakAya yoga aprayAptoM kA hotA hai / " samuddhAta gata kevalI apraryApta hone cAhie / isase sUtra naM. 90 meM ' niyama' zabda sArthaka nahIM rahegA / isakA samAdhAna karate hue 'niyama' zabda kA jo artha zrI vIrasena AcArya ne kiyA hai, vaha dhyAna dene yogya hai / 108 66 sUtra 90 meM niyama zabda nirarthaka to mAnA nahIM jA sakatA hai, kyoMki zrI puSpadaMta AcArya ke vacana se prApta tattva meM nirarthakatA kA honA viruddha hai| sUtra kI niyamatA kA prakAzana karanA bhI, ' niyama' zabda kA phala nahIM ho sakatA hai / kyoMki aisA mAnane para jina sUtroM meM niyama zabda nahIM pAyA jAtA unameM aniyamatA kA prasaMga A jAyegA / parantu aisA hai nahIM kyoMki aisA mAnane para uparokta sUtra naM. 78 meM niyama zabda kA abhAva hone se apraryAptako meM bhI audArika kAyayoga ke astitva kA prasaMga prApta hogA, jo iSTa nahIM hai / ataH sUtra 90 meM AyA huA niyama zabda jJApaka hai, nyAmaka nahIM hai / yadi aisA na mAnA jAya to anarthaka pane kA prasaMga A jAyegA isa 'niyama' zabda se kyA jJApita hotA hai ? sUtra 90 meM niyama zabda se jJApita hotA hai ki 'samyagmithyAdRSTi saMyatAsaMyata aura saMyata sthAna meM jIva niyama se paryAptaka hote haiM // 90 // yaha sUtra anitya hai apane viSaya meM sarvatra samAna pravRti kA nAma nityatA hai aura apane viSaya meM kahIM pravRtti ho, kahIM na ho isakA nAma anityatA hai / isase uttara zarIra ko utpanna karane vAle samyagmithyAdRSTi saMyatAsaMyata aura saMyatoM ke tathA kapATa, pratara lokapUrNa samuddhAta ko prApta kevalI ke aparyAptapanA siddha ho jAtA hai / " [ dhavala pustaka, 2, pR. 441 va 443 ] isa prakAra sUtra 78 kI rakSArtha sUtra 90 meM 'niyama' zabda kA artha yukti va sUtroM ke bala para ' aniyama' kiyA gayA hai yaha zrI vIrasena kI mahAnatA hai / SaTkhaMDAgama ke pAMcave vargaNA khaMDa ke baMdhAnuyoga dvAra meM bhAvabaMdha kathana karate hue sUtra 16 meM avipAka pratyayika jIva bhAva baMdha, (1) aupazamika avipAka pratyayika jIva bhAvabaMdha (2) aura kSAyikaavipAka pratyayika jIva bhAvabaMdha, do prakAra kA batalAyA gayA hai / jo so avivAgapaccaiyoM jIva bhAva baMdho NAma so duviho - uvasamiyo avibhAga paccaiyo jIvabhAva baMdho ceva khaiyoM avidAga paccaio jIva bhAvabaMdho caiva // 16 // isa para prazna huA ki tatvArtha sUtra meM jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva kI pAraNAmika (karmanirapekSa) bhAva kahA hai, inakA avipAka pratyayika jIva bhAva baMdha meM kathana kyoM nahIM kiyA ? isakA samAdhAna karate hue zrI vIrasena AcArya ne jIvatva Adika tInoM bhAva ko kathana citta audayika nimna prakAra siddha kiyA hai: -- Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dhavalasiddhAnta graMtharAja 109 " Ayu Adi prANoM ko dhAraNa karanA jIvana hai| vaha ayogI ke aMtima samaya se Age nahIM pAyA jAtA, kyoMki siddhoM ke prANoM ke kAraNa bhUta AThoM karmoM kA, prabhAva hai / isaliye siddha jIva nahIM hai adhika se adhika ve jIvita pUrva kahe jA sakate haiN| siddhoM meM prANoM kA abhAva anyathA bana nahIM sktaa| isase jJAta hotA hai ki jIvatva pAriNAmika nahIM hai kintu vaha karma ke vipAka se utpanna hotA hai kyoMki jo jisake sadbhAva aura asadbhAva kA avinAbhAvI hotA hai vaha usakA hai| aisA kAryakAraNa bhAva ke jJAtA kahate haiN| aisA nyAya hai| isaliye jIva bhAva audAyika hai, yaha siddha hotA hai| tattvArthasUtra meM jIvatva ko pAriNAmika kahA hai, vaha prANoM ko dhAraNa karane kI apekSA se nahIM kahA hai, kintu caitanya guNa kI apekSA se vahAM vaisA kathana kiyA hai| isaliye vaha kathana bhI virodha ko prApta nahIM hotA / cAra aghAti karmoM ke udaya se utpanna huA asiddhatva audAyika bhAva hai| vaha do prakAra kA hai-anAdi ananta aura anAdi-sAnta isameM se jisake asiddha bhAva anAdi ananta haiM ve abhavya haiM aura jinake dUsare prakAra kA hai ve bhavya jIva haiN| isaliye bhavyatva aura abhavyatva meM bhI vipAka pratyayika hI hai| asiddhatva kA anAdi-anantapanA aura anAdi-sAntapanA niSkAraNa hai, yaha samajhakara inako tattvArthasUtra meM pAraNAmika kahA hai| [dhavala, pu. 14, pR. 12-14] __zrI vIrasena AcArya ko gaNita para bhI pUrNa adhikAra thaa| vibhinna bhinna rAziyoM meM jahAM para aMza navottara krama se aura cheda (hara) dviguNa krama se hokara jAte hai una vibhinna rAziyoM ke milAne (jor3ane ) ke liye karaNa sUtra (Formula) diyA hai jo anyatra nahIM pAyA jAtA hai| ___ "icchita gaccha kA viralana rAzi ke pratyeka rAzi eka ko dUnA kara paraspara guNA karane se jo Utpanna ho usakI do pratirAziyAM sthApita kara usameM se eka uttara (caya) sahita Adi rAzi se guNita kara isameM se uttara guNita icchA rAzi ko uttara va Adi saMyukta karake ghaTA dene para jo zeSa rahe, usameM Adima-cheda ke ardha bhAga se guNita pratirAzi kA bhAga dene para icchita saMkalanA kA pramANa AtA hai| "icchAM viraliya guNiya ANNoNNaguNaM puNo dupaDirAsiM kAUNa ekka rAsi uttara juda AdiNA guNiya // [dhavala, pu. 14, pR. 196 ] "uttara guNiMdaM icchaM uttara AdIe saMjudaM avaNe / sesaM hareja paDiNA Adima chedaddhagu NideNa / [dhavala, pu. 14, pR. 197] jaiseH-22 + 34+4+11 16ina chaH vibhinna saMkhyAoM kA jor3anA haiM yahAM para icchita gaccha 6 hai| isakA viralana kara pratyeka ke Upara do do rakha kara paraspara guNA karane se (123313)26 arthAta 64 AtA hai| usakI do prati rAziyAM sthApita kara 64 64 kA unameM se eka rAzi (64) ko uttara sahita Adi rAzi (9+22 = 31) se guNita kara (64 4 31 = 1984 ) meM se uttara (9) guNita icchA (6)(946 = 54 ) ko uttara (9) Adi (22) saMyukta karake (54 +9+ 22 = 85) ghaTA dene para jo zeSa rahe (1984 - 85 = 1899) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha usameM Adima-cheda (27) ke ardhabhAga (25) se guNita prati rAzi (64) arthAta (204 64 = 864 ) kA bhAga dene para icchita saMkalanA kA pramANa 1896 prApta hotA hai| ___ zrI vIrasena AcArya ne isa prakAra ke anekoM karaNasUtra ( Formula ) dhavala pustaka 314 Adi meM likhe haiN| kintu kahIM kahIM para unake anuvAda meM bhUla huI hai, kyoMki anuvAdaka vidvat maMDala vizeSa gaNitajJa nahIM thaa| yadi punarAvRtti meM gaNita ke vizeSajJoM kI sAhyatAke karaNasUtra kA ThIka ThIka anuvAda kiyA jAya to uttama hogaa| zrI vIrasena AcArya ne 'savva sappaDikskhA ' arthAta 'sarva sapratipakSa ' hai isa siddhAnta kA pada pada para prayoga kiyA hai aura isa siddhAnta para bahuta jora diyA hai| sUkSma jIva aura sAdhAraNa jIva dRSTigocara nahIM hote haiM isaliye kucha vyakti aise jIvoM kA sadbhAva svIkAra nahIM karate / zrI vIrasena AcArya dhavala, pustaka 6 meM kahate haiM ki yadi sUkSma jIvoM kA sadbhAva svIkAra na kiyA jAyagA to una (sUkSma jIvoM) ke pratipakSI bAdara jIvoM ke abhAva kA prasaMga A jAyagA, kyoMki sarvatra pratipakSa hai| yadi sAdhAraNa jIva (nigodiyA jIvoM) kA sadbhAva na mAnA jAya to sAdhAraNa jIvoM ke pratipakSI pratyeka jIva ke abhAva kA prasaMga A jAyagA / isI prakAra yadi jIva kA astitva na svIkAra kiyA jAya to pudgala Adi ajIva dravyoM ke astitva ko abhAva kA bhI prasaMga A jaaygaa| dhavala, pustaka 14, pRSTha 233 para eka prazna utpanna huA ki saMsArI jIva rAzi Ayase rahita hai aura vyaya sahita hai, kyoMki usameM se mokSa ko jAne vAle jIva upalabdha hote haiM, isIlie saMsArI jIvoM kA abhAva ( samApta ) prApta hotA hai ? zrI vIrasena AcArya zaMkA kA samAdhAna karate hue likhate haiN| " jinhoMne atIta kAla meM kadAcit bhI trasa pariNAma (paryAya ) nahIM prApta kiyA hai, vaise ananta jIva niyama se haiN|" " atthi aNaMtA jIvA jehi Na patto tasANa pariNAmoM / bhAva kalaMka apaurA Nigoda vAsaM Na muMcaMti // 127 // [dhavala, pu. 14, pR. 233] anyathA saMsAra meM bhavya jIvoM kA abhAva prApta hotA hai| unakA abhAva hai nahIM, kyoMki bhavya jIvoM kA abhAva hone para abhavya jIvoM kA bhI abhAva prApta hotA hai, aura vaha bhI nahIM hai, kyoMki unakA (bhavya aura abhavya donoM kA) abhAva hone para saMsArI jIvoM kA abhAva prApta hotA hai aura yaha bhI nahIM hai kyoMki saMsArI jIvoM kA abhAva hone para asaMsArI (mukta ) jIvoM ke bhI abhAva kA prasaMga AtA hai| yadi kahA jAve ki saMsArI jIvoM kA abhAva hone para asaMsArI ( mukta) jIvoM kA abhAva kaise sambhava hai (kyoMki saMsArI saba jIvoM ke mukta avasthA ko prApta ho jAne para saMsArI jIvoM kA abhAva to sambhava hai kintu mukta jIvoM kA abhAva sambhava nahI hai)| isakA samAdhAna yaha hai ki saMsArI jIvoM kA | Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI dhavalasiddhAnta graMtharAja abhAva hone para asaMsArI (mukta) jIva bhI nahIM ho sakate, kyoMki saba sapratipakSa padArthoM kI upalabdhi nahIM bana sakatI / arthAt pratipakSa ke binA padArtha kA sadbhAva saMbhava nahIM hai / 'anekAnta ' kA siddhAnta zrI vIrasena AcArya kA prANa thA unhoMne ekAnta mAnyatAoM kA khaMDana kiyA hai aura anekAnta ko siddha kiyA hai| pudgala paramANu ko prAyaH saba paMDitagaNa niravayava (avibhAgI) mAnate haiN| zrI vIrasena AcArya ne dhavala, pustaka 13, pRSTha 21-24 tathA dhavala, pustaka 14, pRSTa 56-57 paramANu ko niravayava arthAta avibhAgI tathA sAvayava arthAta bhAga sahita mAnA hai| dravyArthika naya se pudgala paramANu niravayava hai, kyoMki yadi paramANu ke avayava hote hai aisA mAnA jAya to paramANu ko / avayavI honA cAhiye / parantu aisA hai nhiiN| kyoMki avayava ke vibhAga dvArA avayavoM ke saMyoga kA vinAza hone para paramANu kA abhAva prApta hotA hai| paryAyArthika naya kA avalambana karane para paramANu ke avayava nahIM hote yaha kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki yadi usake uparima, adhastana, madhyama aura uparimopari bhAga na ho to paramANu kA bhI abhAva prApta hotA hai| ye bhAga kalpita rUpa hote haiM yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki paramANu meM UrdhvabhAga aura madhyama bhAga tathA uparimoparima bhAga kalpanA ke binA bhI upalabdha hote haiM / tathA paramANu ke avayava haiN| isaliye unakA sarvatra vibhAga hI honA cAhiye aisA koI niyama nahIM hai| kyoMki aisA mAnane para to saba vastuoM ke abhAva kA prasaMga prApta hotA hai / [dhavala, pu. 14, pR. 56-57] ___ abhavyatva jIva kI vyaMjana paryAya bhale hI ho, parantu sabhI vyaMjana paryAya kA avazya nAza honA cAhiye aisA koI niyama nahIM hai, kyoMki isase ekAnta vAda kA prasaMga A jAtA hai| [dhavala, pustaka 7, pR. 178] saba sahetuka hI ho aisA koI niyama nahIM hai kyoMki isase bhI ekAnta vAda kA prasaMga AtA hai [dhavala, pu. 7, pR. 463] isa prakAra kA kathana prAyaH dhavala kI sabhI pustakoM meM pAyA jAtA hai| zrI vIrasena AcArya kI vizeSatA yaha rahI ki jisa viSaya kA unako paramparAgata upadeza prApta nahIM huA usa viSaya meM unhoMne apanI lekhanI nahIM uThAI kintu spaSTa rUpa se apanI anabhijJatA svIkAra kI hai jaise "Na ca amhe etthaM vottu samatyA aladdhovadesattAdoM" arthAta hama yaha kahane ke liye samartha nahIM hai kyoMki hamako vaisA upadeza prApta nahIM hai| "mANusakhettAdo Na nnbvde|" manuSya kSetra kI apekSA kitane kSetra meM rahate hai yaha jJAta nahIM hai / isameM zrI vIrasena AcArya kI nirabhimAnatA prakaTa hotI hai| jahAM para unheM AcArya paramparAgata upadeza prApta hotA hai vahA~ unhoMne spaSTa likha diyA hai ki yaha viSaya AcArya paramparAgata upadeza se prApta hotA hai / jaise "kudo vagammade ? Airiya parAMparagaya uvesaado|" Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha __ SaTkhaMDAgama ke sUtra kA artha karane para kisI ne zaMkA kI yaha kaise jAnA jAtA hai, usake uttara meM zrI vIrasena AcArya ne kahA ki jina bhagavAna ke muMha se nikale hue vacana se jAnA jAtA hai / "kadhamede Navvade ? jiNavayaNa viNi gyvynnaadoN|" isase jAnA jAtA hai ki SaTkhaMDAgama ke sUtra dvAdazAMga ke sUtra haiM / dhavala, pu. 7, pR. 541 para eka zaMkA ke uttara meM kahA hai ki 'isa zaMkA kA uttara gautama se pUchanA cAhiye / ' isase abhiprAya hai yaha sUtra gautama gaNadhara dvArA racita haiN| ataH pratyeka jaina ko dhavala-graMtha kI svAdhyAya karanI cAhiye kyoMki vartamAna meM isase mahAna graMtha anya nahIM hai / jina bhaTTAraka mahArAja ne inakI rakSA kI ve bhI dhanya ke pAtra haiN| yadi ve rakSA na karate. to aise mahAn graMtha ke darzana asambhava the| . Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasAyapAhuDasutta arthAt jayadhavala siddhAnta zrI. hirAlAla siddhAnta zAstrI, byAvara AcArya zrI guNadharasvAmI ke dvArA racita 'kasAyapAhuDa sutta' lagabhaga eka hajAra varSa se 'jayadhavala siddhAnta' ina nAma se prasiddha hai| vastutaH vIrasenAcArya ne 'kasAyapAhuDasutta' aura usa para racita yati vRSabhAcArya ke carNi sUtroM ko AdhAra banAkara jo jayadhavalA TIkA racI, vahI usake kAraNa yaha grantha 'jayadhavalasiddhAnta' ke nAma se prakhyAta ho gayA / gyArahavIM zatAbdI ke vidvAn puSpadanta ne apane apabhraMza bhASA meM racita mahApurANa ke prArambha meM apanI laghutA kA paricaya dete hue likhA hai 'Na u jANami Agamu sadda dhAmu, siddhantu dhavalu jayadhavalu NAmu / arthAt 'maiM dhavalasiddhAnta aura jayadhavalasiddhAnta jaise Agama granthoM ko nahIM jAnatA / ' isa ullekha se spaSTa hai ki 'SaTkhaNDAgama' para dhavalA TIkA race jAne ke bAda vaha 'dhavalasiddhAnta' nAma se aura 'kaSAyapAhuDa' para jayadhavalA TIkA race jAne ke bAda vaha 'jayadhavalasiddhAnta' nAma se prasiddhi ko prApta hue cale Arahe haiM / bha. mahAvIra ke jina upadezoM ko unake pradhAna ziSyoM ne--jinheM sAdhuoM ke vizAla gaNoM aura saMgha ko dhAraNa karane, unako zikSA-dIkSA dene evaM sAra-saMbhAla karane ke kAraNa gaNadhara kahA jAtA thAsaMkalana karake akSara-nibaddha kiyA; ve upadeza ' dvAdazAGgazruta' ke nAma se saMsAra meM vizruta hue| yaha dvAdazAGgazruta kaI zatAbdiyoM taka AcArya paramparA ke dvArA maukhika rUpa se sarvasAdhAraNa meM pracalita rahA / kintu kAlakrama se jaba logoM kI grahaNa aura dhAraNA zakti kA hAsa hone lagA, taba zruta-rakSA kI bhAvanA se prerita hokara kucha viziSTa jJAnI AcAryoM ne usa vistRta zruta ke vibhinna aMgoM kA upasaMhAra karake use gAthA sUtroM meM nibaddhakara sarvasAdhAraNa meM unakA pracAra jArI rkhaa| isa prakAra ke upasaMhRta evaM gAthAsUtranibaddha jaina vAGmaya ke bhItara anusandhAna karane para jJAta hotA hai ki kaSAyapAhuDa hI sarvaprathama nibaddha huA hai| bha. mahAvIra kI dvAdazAGgI vANI meM bArahavAM aMga ati vistIrNa hai / isa aMga ke pAMca bhedoM meM eka pUrvagata bheda hai| usake bhI utpAdapUrva Adi caudaha bheda haiN| unameM jJAna-pravAha nAmakA pAMcavAM pUrva hai / isake bhI vastu nAmaka bAraha avAntara adhikAra hai| unameM bhI dasavIM vastu ke aMtargata 'pAhuDa' nAma 113 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ke vIsa arthAdhikAra haiN| unameM se tIsare pAhuDa kA nAma 'pejjadosa pAhuDa' hai| ise gautama gaNadharane solaha hajAra madhyama padoM meM racAyA, jinake akSaroM kA parimANa do koDAkoDI, ikasaTha lAkha, sattAvanahajAra do sau bAnave karoDa, bAsaTha lAkha ATha hajAra thaa| itane mahAn vistRta pejjadosa pAhuDa kA sAra guNadharAcArya ne kevala 233 gAthAoM meM nibaddha kiyA, isase hI prastuta graMtha kI mahattA ko AMkA jA sakatA hai| AcArya guNadhara ke isa 'kasAya pAhuDa' kI racanA ati saMkSipta evaM bIja padarUpa thI aura usakA arthabodha sahaja gamya nahIM thaa| ataH usake Upara sarvaprathama A. yativRSabha ne chaha hajAra zloka pramANa cUrNi sUtra race / cUrNikAra ne anekoM anuyogoM kA vyAkhyAna na karake 'evaM NedavvaM', yA 'maNidavvaM' kahakara vyAkhyAtAcAryoM ke lie saMketa kiyA ki isI prakAra ve zeSa anuyogoM kA parijJAna apane ziSyoM ko karAveM / yativRSabha ke aise saMketika sthaloM ke spaSTIkaraNArtha uccAraNAcArya ne bAraha hajAra zloka pramANa uccAraNa vRtti kA nirmANa kiyaa| phira bhI aneka sthaloM kA artha spaSTa nahIM hotA thA, ataH zAmakuNDAcArya ne aDatAlIsa hajAra zloka pramANa paddhati nAma kI TIkA aura tumbulUcArya ne caurAsI hajAra zloka pramANa cUDAmaNi nAma kI TIkA rcii| A. vorasena-jinasena ne uparyukta TIkAoM ko hRdayaMgama karake sATha hajAra zloka pramANa jayadhavalA TIkA racI hai| jo Aja upalabdha, tAmrapatrotkIrNa evaM hiMdI anuvAda ke sAtha prakAzita hai| paddhati aura cintAmaNi ye donoM TIkAeM Aja anupalabdha haiM / guNadharAcArya kI sUtra gAthAoM kI gahanatA ko dekhakara vIrasenAcArya ne 'edA o aNaMtatthaganmiyAo' kahakara unheM ananta artha se garbhita kahA hai| kasAya pAhuDa ke 15 adhikAra haiN| inake viSaya meM guNadhara yativRSabha aura vIrasena ke mata se thoDA matabheda hai jo isa prakAra hai| saMkhyA guNadhara-sammata yativRSabha-sammata vIrasena-sammata 1 pajjadosa vibhakti 2 sthiti vibhakti pejjadosa vibhakti prakRti vibhakti pejjadosa vibhakti sthiti anubhAga vibhakti (prakRti-pradeza vibhakti kSINAkSINa aura sthityantika) bandha saMkrama sthiti vibhakti anubhAga vibhakti 3 anubhAga vibhakti 4 bandha (pradeza vibhakti kSINAkSINa aura sthityantika) 5 saMkrama udaya pradeza vibhakti, kSINAkSINa aura sthityantika Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasAyapAhuDasutta arthAt jayadhavalasiddhAnta saMkhyA guNadhara-sammata yativRSabha-sammata vIrasena-sammata 6 vadeka 7 upayoga 8 catuHsthAna 9 vyaJjana 10 darzana mohopazAmanA 11 darzana mohakSapaNA 12 saMyamAsaMyamalabdhi 13 cAritralabdhi 14 cAritra mohopazAmanA 15 cAritra mohakSapaNA / udIraNA upayoga catuHsthAna vyaJjana darzana mohopazAmanA darzana mohakSapaNA deza virati | cAritra mohopazAmanA cAritra mohakSapaNA addhAparimANa nirdeza bandhaka vedaka upayoga catuHsthAna vyaJjana samyaktva deza virati saMyamalabdhi cAritra mohopazAmanA cAritra mohakSapaNA yadi pAThaka gaharAI se dekheMge, to yaha adhikAra-bheda eka to addhAparimANanirdeza ko lekara hai| vIrasenAcArya kA kahanA hai ki yataH yaha adhikAra sabhI adhikAroM se saMbaddha hai, ataH use alaga adhikAra mAnane kI AvazyakatA nahIM hai| dUsarA matabheda prakRti vibhakti Adi ko svataMtra adhikAra na mAnane kI apekSA se hai| tIsarA matabheda vedaka vedaka adhikAra jo svataMtra yA udaya udIraNA ke rUpa meM vibhakta kara mAnane kA hai| yadyapi usa bhedoM ke kAraNa krama saMkhyA meM kucha UMcAnIcApana dRSTigocara hotA hai, tathApi vastutaH tattvavivaraNa kI apekSA koI bheda nahIM hai / aba yahAM para uparyukta adhikAroM kA viSaya-paricaya karAne ke pUrva jaina darzana ke mUlabhUta jIva aura karma tattva ko jAna lenA Avazyaka hai| yaha to sabhI Astika matavAle mAnate haiM kI yaha jIva anAdi kAla se saMsAra meM bhaTaka rahA hai aura janma-maraNa ke cakkara lagAte hue nAnA prakAra ke zArIrika aura mAnasika kaSToM ko bhoga rahA hai| parantu prazna yaha hai ki jIva ke isa saMsAra paribhramaNa kA kAraNa kyA hai ? sabhI Astika vAdiyoM ne isa prazna ke uttara dene kA prayAsa kiyA hai| koI saMsAra paribhraNama kA kAraNa adRSTa ko mAnatA hai, to koI apUrva daiva, vAsanA, yogyatA Adi ko badalAtA hai| koI isakA kAraNa purAtana karmoM ko kahatA hai, to koI yaha saba Izvara-kRta mAnakara ukta prazna kA samAdhAna karatA hai| para tattva-cintakoM ne kAphI UhApoha ke bAda yaha sthira kiyA ki jaba Izvara jagat kA kartA hI siddha nahIM hotA, taba use saMsAra-paribhramaNa kA kAraNa bhI nahIM mAnA jA sakatA, aura na use sukhaduHkha kA dAtA hI mAna sakate haiN| taba punaH yaha prazna utpanna hotA hai, ki yaha adRSTa, daiva, karma Adi kyA vastu haiM ? saMkSepa meM yahAM para unakA kucha vicAra kiyA jAtA hai| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha naiyAyika-vaizeSika loga adRSTa ko AtmA kA guNa mAnate haiN| unakA kahanA hai ki hamAre kisI bhI bhale yA bure kArya kA saMskAra hamArI AtmA para paDatA hai aura usase AtmA meM adRSTa nAma kA guNa utpanna hotA hai| yaha taba taka AtmA meM banA rahatA hai jaba taka ki hamAre bhale yA bure kArya kA phala hameM nahIM mila jAtA hai / 116 sAMkhya logoM kA kahanA hai ki hamAre bhale bure kAryoM kA saMskAra jaDa prakRti para paDatA hai aura isa prakRtigata saMskArase hameM sukha - duHkha milA karate haiM / bauddhoM kA kahanA hai ki hamAre bhale-bure kAryoMse citta meM vAsanArUpa eka saMskAra paDatA hai, jo ki AgAmI kAla meM sukha-duHkha kA kAraNa hotA hai / isa prakAra vibhinna dArzanikoM kA isa viSaya meM prAyaH eka mata hai ki hamAre bhale-bure kAryoM se AtmA meM eka saMskAra paDatA hai aura yahI hamAre sukha-duHkha, jIvana-maraNa aura saMsAraparibhramaNa kA kAraNa hai / parantu jaina darzana kahatA hai ki jahAM isa jIvake bhale-bure vicAroM se AtmA meM saMskAra paDatA hai, vahAM usake sAtha hI eka vizeSa jAti ke sUkSma pudgala - paramANuoM kA AtmAke sAtha sambandha bhI hotA / AcArya kundakunda ne pravacanasAra kI 95 vIM gAthA meM kahA hai ki jaba rAgadveSa se yukta AtmA zubha yA azubha kArya meM pariNata hotA hai, taba karmarUpI raja jJAnAvaraNAdi bhAvoM se pariNata hokara AtmA meM karatI hai aura AtmA ke sAtha bandhakara kAlAntara meM sukha yA duHkharUpa phala ko detI hai / ukta kathana se yaha spaSTa hai ki saMsAra ke paribhramaNa aura sukhaduHkha dene kA kAraNa karmabandha hai aura karma-bandha kA kAraNa rAgadveSa hai / rAga-dveSa kA dUsarA nAma preyodveSa yA kaSAya hai isIlie isa grantha ke donoM nAmoM kA ullekha mUla granthakAra guNadharAcArya ne aura cUrNikAra yati vRSabhAcArya ne kiyA hai / karma kA svarUpa aura karma-bandha ke kAraNa 6 'karma' zabdakI nirukti ke anusAra jIva ke dvArA kI jAnevAlI bhalI yA burI kriyA ko karma kahate haiM / IsakA khulAsA yaha hai ki saMsArI jIvakI prati samaya jo mana vacana kAyakI parispanda ( halana calana ) rUpa kriyA hotI hai use yoga kahate haiM / isa yoga - parispanda se sUkSmakarma-paramANu jo sAre loka meM saghanarUpa se bhare hue haiM / AtmA kI ora AkRSTa hote hai aura AtmA ke rAga-dveSarUpa kaSAya bhAvoM kA nimitta pAkara AtmA ke sAtha saMbaddha ho jAtA hai / karma paramANuoM kA AtmA ke bhItara AnA Asrava kahalAtA hai aura unakA AtmA ke pradezoM ke sAtha bandha jAnA bandha kahalAtA hai / karmoM ke Asrava ke samaya yadi kaSAya tIvra hogI to Asrava bandhanevAle karmoM kI sthiti bhI lambI hogI aura rasa-paripAka bhI tIvra hogA / yadyapi isameM kucha apavAda haiM, tathApi yaha eka sAdhAraNa niyama hai / bandha ke bheda- - isa prakAra yoga aura kaSAya ke nimitta se AtmA ke sAtha karma paramANuoM kA jobandha hotA hai, vaha cAra prakAra kA hai -- prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha | Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasAyapAhuDasutta arthAt jayadhavalasiddhAnta 117 prakRti nAma svabhAva kA hai / AnevAle karma paramANuoM ke bhItara jo AtmA ke jJAna - darzanAdika guNoM ke ghAne yA AvaraNa karane kA svabhAva paDatA hai, use prakRtibandha kahate haiM / sthiti nAma kAla kI maryAdA hai / karma paramANuoM ke Ane ke sAtha hI unakI sthiti bhI nizcita ho jAtI hai ki ye karma amuka samaya taka AtmA ke sAtha bandhe raheMge / isI kA nAma sthitibandha hai / karmoM ke phala dene kI zakti ko anubhAga kahate haiM / karma paramANuoM meM Ane ke sAtha hI tIvra yA manda phala ko dene kI zakti bhI paDa jAtI hai, ise hI anubhAga bandha kahate haiN| AnevAle karma - paramANuoM kA Atma pradezoM ke sAtha bandhanA pradezabandha hai / ina cAroM prakAra ke bandhoMmeM se prakRti bandha aura pradezabandha kA kAraNa yoga hai aura sthitibandha tathA anubhAgabandha kA kAraNa kaSAya hai / I mUla karma ATha haiM-- jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / yadyapi sAtaveM guNasthAna taka sabhI karmoM kA sadA bandha hotA hai, para Ayu karma kA sivAya tribhAga ke anya samaya meM bandha nahIM hotA hai / ina AThoM karmoM meM jo mohanIya karma hai, vaha rAga, dveSa aura moha kA janaka hone se sarva karmoM kA nAyaka mAnA gayA hai, isalie sabase pahale usake dUra karane kA hI maharSiyoM ne upadeza diyA hai / mohanIya karma ke do bheda haiM- eka darzanamoha aura dUsarA cAritramoha / darzana moha karma jIva ko apane svarUpa kA yathArtha darzana nahIM hone detA, pratyuta anAtma svarUpa bAhya padArthoM meM mohita rakhatA hai / mohakA dUsarA bheda jo cAritra moha hai, usake kisI ko apane anukUla jAnakara usameM rAga karatA hai / loka meM prasiddha krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAroM kaSAya isI karma ke udaya se hote haiM / ina cAroM kaSAyoM ko rAga aura dveSa meM vibhAjita kiyA gayA hai / yadyapi cUrNikAra ne nAnA nayoM kI apekSA kaSAyoM kA vibhAjana rAga-dveSa meM vistAra se kiyA hai, para moTe taura para krodha aura mAna kaSAya ko dveSarUpa mAnA hai kyoM ki inake karane se dUsaroM ko duHkha hotA hai / tathA mAyA aura lobha ko rAgarUpa mAnA hai, kyoM ki inheM karake manuSya apane bhItara sukha, AnaMda yA harSa kA anubhava karatA hai / udaya se jIva sAMsArika vastuoM meM se aura kisI ko burA jAnakara usase dveSa karatA hai prastuta kaSAyapAhuDa grantha meM pUrvokta 15 adhikAroM ke dvArA mohanIya karma ke ina hI rAga, dveSa, moha, bandha, udaya, udIraNA, saMkramaNa, upazamana aura kSapaNa Adi kA vistRta vivecana kiyA gayA hai / yahAMpara unakA saMkSepa se varNana kiyA jAtA hai / 1. preyo- dveSa-vibhakti -- kisa kisa naya kI apekSA kisa kisa kaSAya meM preya (rAga) yA dveSa kA vyavahAra hotA hai ? athavA kauna naya kisa dravya meM dveSa ko prApta hotA hai aura kauna naya kisa dravya meM priya (rAga) bhAva ko prApta hotA hai ? ina AzaMkAoM kA samAdhAna kiyA gayA hai ki naigama aura saMgraha naya kI apekSA krodha dveSarUpa hai, mAna dveSarUpa hai / kintu mAyA preyarUpa hai aura lobha preyarUpa hai / vyavahAra naya kI apekSA krodha, mAna, mAyA, ye tIna kaSAya dveSarUpa haiM aura lobha kaSAya rAgarUpa hai / RjusUtra naya kI apekSA krodha dveSarUpa hai, mAna no-dveSa no-rAgarUpa hai, mAyA no-dveSa no-rAgarUpa hai aura lobha rAgarUpa hai / zabda nayoM kI apekSA cAroM kaSAya dveSarUpa hai, tathA krodha, mAna, mAyA kaSAya no-rAgarUpa hai aura lobha Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha syAt rAgarUpa hai| yaha jIva paristhitivaza kabhI sabhI dravyoM meM dveSarUpa vyavahAra karatA hai aura kabhI sabhI dravyoM meM rAgarUpa bhI AcaraNa karatA hai| ina rAga dveSarUpa cAroM kaSAyoM kA bAraha anuyoga dvAroM se vivecana kiyA gayA hai--eka jIva kI apekSA svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMga, vicaya, satprarUpaNA, dravyapramANAnugama, kSetrAnugama, sparzanAnugama, kAlAnugama, antarAnugama, bhAgAbhAgAnugama aura alpabahutvAnugama / ina sabhI anuyogoM dvArA rAga-dveSa kA vistRta vivaraNa jayadhavalA TIkA meM kiyA gayA hai| yahAM kAla kI apekSA diGmAtra sUcana kiyA jAtA hai kI sAmAnya kI apekSA rAga dveSa donoM kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai / para vizeSa kI apekSA donoM kA jaghanya kAla eka samaya hai aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / 2. prakRti-vibhakti-prastuta grantha meM kevala eka mohanIya karma kA hI varNana kiyA gayA hai| ataH guNasthAnoM kI apekSA jo moha karma aTThAIsa, sattAIsa, chabbIsa, cauvIsa, teIsa, bAIsa, ikkIsa, taraha, bAraha, gyAraha, pAMca, cAra, tIna, do aura eka prakRti rUpa pandraha sattvasthAna haiN| unakA varNana isa prakRti vibhakti meM eka jIva kI apekSA svAmitva, kAla aura antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMga vicaya, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, alpa bahutva bhujAkAra, padanikSepa aura vRddhi ina teraha anuyoga dvAroM se kiyA gayA hai| jaise aTThAIsa prakRti sattvasthAna kA svAmI sAdi mithyA dRSTi jIva hai| chabbIsa prakRtika sthAna kA svAmI anAdi mithyA dRSTi aura samyagmithyAtva tathA samyak prakRti kI udvelanA karane vAlA sAdi mithyA dRSTi jIva hai| cauvIsa prakRtika sattvasthAna kA svAmI anantAnubandhI kaSAya catuSka kA visaMyojaka jIva hotA hai| ikkIsa prakRtika sattva sthAna kA svAmI kSAyika samyagdRSTi bhI sabhI sattvasthAnoM kA vistRta varNana isa vibhakti meM kiyA gayA hai| 3. sthiti-vibhakti isa adhikAra meM moha karma kI sabhI prakRtiyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA varNana aneka anuyoga dvAroM se kiyA gayA hai| jaise mohanIya karma kI sattara koDA koDI sAgara pramANa utkRSTa sthiti ke bandha kA jaghanya kAla eka samaya hai aura lagAtAra utkRSTa sthiti bAMdhane kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / anutkRSTa bandha kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai aura utkRSTa kAla asaMkhyAta pudgala parivartana pramANa ananta kAla hai| jaghanya sthiti ke bandha kA jaghanya kAla aura utkRSTa kAla eka samaya mAtra hai| ajaghanya bandha kA kAla anAdi-ananta (abhavyoM kI apekSA ) tathA (bhavyoM kI apekSA) anAdi sAnta kAla hai| parimANa kI apekSA eka samaya meM moha karma kI utkRSTa sthiti ke vibhakti vAle jIva asaMkhyAta haiN| anutkRSTa sthiti ke vibhaktika jIva ananta haiN| jaghanya sthiti ke vibhaktika jIva saMkhyAta haiM aura ajaghanya sthiti ke vibhaktika jIva ananta haiN| isa prakAra svAmitva, kSetra, sparzana Adi 24 anuyoga dvAroM ke dvArA moha karma kI sthiti vibhakti kA varNana isa adhikAra meM kiyA gayA hai| 4. anubhAga-vibhakti--AtmA ke sAtha baMdhanevAle karmoM ke phala dene kI zakti ko anubhAga kahate haiN| bandha ke samaya kaSAya jaisI tIvra yA manda jAti kI ho, tadanusAra hI usake phala dene kI Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasAyapAhuDasutta arthAta jayadhavalasiddhAnta 119 zakti bhI tIvra yA mandarUpa meM paDatI hai| yataH mohakarma pAparUpa hI hai| ataH usakA anubhAga nIma, kaMjI, viSa aura halAhala ke tulya jaghanya yA manda sthAna se lekara tIvra utkRSTa sthAna taka uttarottara adhika kaTuka vipAkavAlA hotA hai / mohakarma ke isa anubhAga kA varNana 'saMjJA' sarvAnubhAga vibhakti, nosarvAnubhAgavibhakti Adi 27 anuyoga dvAroM se kiyA gayA hai| jaise saMjJAnuyogadvAra kI apekSA mohakarma kA utkRSTa anubhAga sarvaghAtI hotA hai| anutkRSTa anubhAga sarva ghAtI bhI hotA hai aura dezaghAtI bhI hotA hai| jaghanya anubhAga dezaghAtI hotA hai aura ajaghanya anubhAga dezaghAtI bhI hotA hai aura sarvaghAtI bhI hotA hai| svAmitvAnuyoga dvAra kI apekSA mohakarma ke utkRSTa anubhAga kA svAmI saMjJI, paMcendriya, paryApta, sAkAra evaM jAgRta upayogI, utkRSTa saMkleza pariNAmavAlA aisA kisI bhI gati kA mithyAdRSTi jIva utkRSTa anubhAga ko bAMdhakara jaba taka usakA ghAta nahIM karatA hai, taba taka vaha usakA svAmI hai / mohakarma ke jaghanya anubhAga kA svAmI dazama guNasthAna ke antima samaya meM vidyamAna kSapaka manuSya hai| parimANAnuyoga dvAra kI apekSA mohakarma ke utkRSTa anubhAga vibhaktivAle jIva asaMkhyAta haiN| anutkRSTa vibhaktivAle ananta haiM / jaghanya vibhaktivAle saMkhyAta haiM aura ajaghanya vibhaktivAle ananta jIva haiN| isa prakAra zeSa anuyogadvAroM kI apekSA mohakarma kI anubhAga vibhakti kA vistRta varNana isa adhikAra meM kiyA gayA hai / 5. pradeza vibhakti-pratisamaya AtmA ke bhItara AnevAle karma paramANuoM kA tatkAla sarva karmoM meM vibhAjana hotA jAtA hai| usameM se jitane karma pradeza mohakarma ke hisse meM Ate haiM unakA bhI vibhAga usake uttarabheda prameyoM meM hotA hai| mohakarma ke isa prakAra ke pradeza satva kA varNana isa adhikAra meM 22 anuyoga dvAroM se gayA kiyA hai| jaise svAmitva kI apekSA pUchA gayA ki mohakarma kA utkRSTa pradeza satva kisake hotA hai ? uttara-jo jIva bAdara pRthvIkAyikoM meM sAdhika do sahasra sAgaropama se nyUna karmasthiti pramANa kAla taka avasthita rhaa| vahAMpara usake paryApta bhava adhika aura aparyApta bhava alpa hue / paryAptakAla dIrgha rahA aura aparyApta kAla alpa rhaa| bAra-bAra utkRSTa yogasthAnoM ko prApta huA aura bAra-bAra atisaMkleza pariNAmoM ko prApta huA isa prakAra paribhramaNa karatA huA vaha bAdarakAyika jIvoM meM utpanna huaa| unameM paribhramaNa karate hue usake paryAptabhava adhika aura aparyAptaka bhava alpa hue paryApta kAla dIrgha aura aparyApta kAla hrasva rhaa| vahAM para bhI bAra-bAra utkRSTa yogasthAnoM ko aura ati saMkleza ko prApta huaa| isa prakAra se saMsAra meM paribhramaNa karake vaha sAtavIM pRthvI ke nArakoM meM tetIsa sAgaropama sthiti kA dhAraka nArakI huA vahAM se nikalakara vaha paMcendriya tiryaMcoM meM utpanna huA aura vahAM antarmuhUrta mAtra hI rahakara maraNa karake punaH tetIsa sAgaropama AyuvAle nArakoM meM utpanna huaa| vahAM usake tetIsa sAgaropama bItane ke bAda antima antarmuhUrta ke samaya meM vartamAna honepara mohakarma kA utkRSTa pradezasatva hotA hai| mohakarma kI jadhanya pradeza vibhakti uparyukta vidhAna se nikalakara manuSya hokara kSapaka zreNIpara caDhe hue carama samayavartI sUkSma sAmparAya saMyata ke hotI hai / vIrasenAcArya ne pradeza vibhakti ke antargata kSINAkSINa aura sthityantika ye do adhikAra kahe haiN| jinakA varNana isa prakAra hai Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kSINAkSINAdhikAra--kisa sthiti meM avasthita karma-pradeza utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa aura udaya ke yogya yA ayogya hote haiM, isakA vivecana isa adhikAra meM kiyA gayA hai| karmokI sthiti aura anubhAga ke baDhaneko utkarSaNa, ghaTane ko apakarSaNa aura anya prakRti rUpase parivartita hone ko saMkramaNa kahate haiM / sattAmeM avasthita karma kA samaya pAkara phala dene ko udaya kahate haiN| jo karma pradeza utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa aura udaya ke yogya hote haiM, unheM kSINa sthiti kahate haiM aura jo ina ke yogya nahIM hote haiM unheM akSINa sthitika kahate haiM / ina donoM kA prastuta adhikAra meM anyatra durlabha bahuta sUkSma varNana hai / sthityantika-aneka prakAra kI sthiti prApta honevAle karma paramANuoM ko sthitika yA sthityantika kahate haiN| ye sthiti-prApta karma pradeza utkRSTa sthiti, niSeka sthiti, yathAniSeka sthiti aura udaya sthiti ke bhedase cAra prakAra ke hote haiN| jo karma baMdhana ke samaya se lekara usa karma kI jitanI sthiti hai, utane samaya taka sattA meM raha kara apanI sthiti ke antima samaya meM udaya ko prApta hotA hai, use utkRSTa sthiti prApta karma kahate haiN| jo karma pradeza bandha ke samaya jisa sthiti meM nikSipta kiyA gayA hai, tadanantara usakA utkarSaNa yA apakarSaNa hone para bhI usI sthiti ko prApta hokara jo udaya kAla meM dikhAI detA hai, use niSeka sthiti prApta karma kahate haiN| bandha ke samaya jo karma jisa sthiti meM nikSipta huA hai, vaha yadi utkarSaNa aura apakarSaNa na hokara usI sthiti ke rahate hue udaya meM AtA hai, to use yathAniSeka sthiti prApta karma kahate haiN| jo karma jisa kisI sthiti prApta hokara udaya meM AtA hai, use udaya sthiti prApta karma kahate haiN| prakRta adhikAra meM ina cAroM hI prakAroM ke karmoM kA bahuta sUkSma varNana kiyA gayA hai| 6. bandhaka aura saMkrama adhikAra-jIva ke mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ke nimitta se pudgala paramANuoM kA karma rUpa se pariNata hokara jIva ke pradezoM ke sAtha eka kSetrAvagAhI hokara bandhane ko bandha kahate haiN| bandha ke cAra bheda haiM, prakRti bandha, sthiti bandha, anubhAga bandha aura pradeza bandha / yataH prakRti vibhakti Adi pUrvokta cAroM vibhaktiyAM ina cAroM prakAra ke bandhAzrita hI haiN| ataH isa bandha para mUlagAthAkAra aura cUrNi sUtrakAra ne kevala unake jAnane mAtra kI sUcanA kI hai aura jayadhavalAkAra ne yaha kaha kara vizeSa varNana nahIM kiyA hai ki bhUtabalI svAmI ne mahAbandha meM vividha anuyoga dvAroM se bandha kA vistRta vivecana kiyA hai, ataH jijJAsuoM ko vahAM se jAnanA cAhie / saMkrama adhikAra-bandhe hue karmoM kA yathA saMbhava apane avAntara bhedoM meM saMkrAnta yA parivartita hone ko saMkrama kahate haiN| bandha ke samAna saMkrama ke bhI cAra bheda haiM 1. prakRti saMkrama, 2. sthiti saMkrama, 3. anubhAga saMkrama, 4. pradeza saMkrama / eka karma prakRti ke dUsarI prakRti rUpa hone ko prakRti saMkrama kahate haiN| jaise sAtAvedanIya kA asAtAvadanIya rUpa se pariNata ho jAnA / vivakSita karma kI jitanI sthiti par3I thI pariNAmoM ke vaza se usake hInAdhika hone ko, yA anya prakRti kI sthiti rUpa se pariNata ho jAne ko sthiti saMkrama kahate haiN| sAtA vedanIya Adi jina prakRtiyoM meM jisa jAti ke sukhAdi Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasAyapAhuDasutta arthAt jayadhavala siddhAnta 121 dene kI zakti thI useka hInAdhika hone, yA anya prakRti ke anubhAga rUpa se pariNata hone ko anubhAgasaMkrama kahate hai| vivakSita samaya meM Aye hue karma - paramANuoM meM se vibhAjana ke anusAra jisa karma - prakRti ko jitane pradeza mile the, unake anya prakRti - gata- pradezoM ke rUpa se saMkrAta hone ko pradeza saMkramaNa kahate hai isa adhikAra meM mohakarma kI prakRtiyoM ke ukta cAroM prakAra ke saMkrama kA aneka anuyoga dvAroM se bahuta vistRta evaM apUrva vivecana kiyA gayA hai / 7. vedaka adhikAra - isa adhikAra meM mohakarma ke vedana arthAta phalAnubhavana kA varNana kiyA gayA hai / karma apanA phala udaya se bhI dete hai aura udIraNA se bhI dete haiM / sthiti bandha ke anusAra niyata samaya para karma ke phala dene ko udaya kahate haiM / tathA upAya vizeSa se asamaya meM hI nizcita samaya ke pUrva phala dene ko udIraNA kahate haiM / jaise zAkhA meM lage hue Ama kA samaya para paka kara giranA udaya hai / tathA svayaM pakane ke pUrva hI use toDakara pAla Adi meM rakhakara samaya se pUrva hI pakA lenA udIraNA hai / ye donoM hI prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra cAra prakAra ke haiN| ina saba kA isa adhikAra meM aneka anuyogadvAroM se bahuta vistRta varNana kiyA gayA hai / 1 8. upayoga - adhikAra -- jIva ke krodha, mAna, mAyAdi rUpa pariNAmoM ke hone ko upayoga kahate haiM / isa adhikAra meM cAroM kaSAyoM ke upayoga kA varNana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai, ki eka jIva ke eka kaSAya kA udaya kitane kAla taka rahatA hai, kisa gati ke jIva ke kaunasI kaSAya bAra-bAra udaya meM AtI hai, eka bhava meM eka kaSAya kA udaya kitane bAra hotA hai aura eka kaSAya kA udaya kitane bhavoM taka rahatA hai ? jitane jIva vartamAna samaya meM jisa kaSAya se upayukta hai, kyA ve utane hI pahale usI kaSAya se upayukta the, aura kyA Age bhI upayukta raheMge ? ityAdi rUpa se kaSAya - viSayaka aneka jJAtavya bAtoM kA bahuta hI vaijJAnika vivecana isa adhikAra meM kiyA gayA hai / 9. catuHsthAna adhikAra - karmoM meM phala dene kI zakti kI apekSA latA, dArU, asthi aura zailarUpa cAra vibhAga kiye gaye haiM, jinheM kramazaH eka sthAna, dvisthAna, tristhAna aura catuHsthAna kahate hai / isa adhikAra meM krodhAdi cAroM kaSAyoM ke cAroM hI sthAnoM kA varNana kiyA gayA hai, isa lie isa adhikAra kA nAma catuHsthAna hai / isa adhikAra meM batalAyA gayA hai ki krodha cAra prakAra kA hotA hai - pASANarekhA samAna, pRthvI rekhA samAna, vAlu rekhA samAna aura jala rekhA samAna / jaise jala meM khIMcI huI rekhA turanta miTa jAtI hai aura vAlu, pRthvI evaM pASANa meM khIMcI gaI rekhAeM uttarottara adhika adhika samaya meM miTatI hai, isI prakAra krodha kaSAya ke bhI cAra jAtI ke sthAna hote hai, jo hInAdhika kAla ke dvArA upazama ko prApta hote hai / krodha ke samAna mAna, mAyA aura lobha ke bhI cAra cAra jAti ke sthAna hote haiM / ina atirikta cAroM kaSAyoM ke solaha sthAnoM meM se sA sthAna kisa sthAna se adhika hotA hai aura kauna kisa se hIna hotA hai ? kauna sthAna sarvAghAtI hai aura kauna sthAna dezaghAtI hai? kyA sabhI jAtiyoM meM sabhI sthAna hote haiM, yA kahIM kucha antara hai ? kisa saba kA varNana isa adhikAra meM kiyA gayA hai / isa ke 16 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sthAna kA anubhavana karate hue kisa sthAna kA bandha hotA hai aura kisa kisa sthAna kA bandha nahIM karate hue kisa sthAna kA bandha nahIM hotA ? ityAdi aneka saiddhAntika gahana bAtoM kA nirUpaNa isa adhikAra meM kiyA gayA hai| 10. vyaJjana-adhikAra-vyaJjana nAma paryAya-vAcI zabda kA hai| isa adhikAra meM krodha, mAna, mAyA, aura lobha ina cAroM hI kaSAyoM ke paryAyavAcaka nAmoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / jaise-krodha, kopa, roSa, akSamA, kalaha, vivAda Adi / mAna ke mAna, mada, darpa, stambha, paribhava Adi / mAyA ke mAyA, nikRti, vaMcanA, sAtiyoga, anRjutA Adi / lobha ke lobha, rAga, nidAna, preyas , mUrchA Adi / kaSAyoM ina vividha nAmoM ke dvArA kaSAya viSayaka aneka jJAtavya bAtoM kI navIna jAnakArI dI gaI hai| 11. darzana mohopazamanA-adhikAra-jisa karma ke udaya se jIva ko apane svarUpa kA darzana, sAkSAtkAra, yathArthapratIti yA zraddhAna nahIM hone pAtA use darzana mohakarma kahate haiN| kAlalabdhi pAkara jaba koI saMjJI paMcendriya bhavya jIva tInakaraNa-pariNAmoM ke dvArA darzana mohakarma ke paramANuoM kA eka antarmuhUrta ke liye antararUpa abhAva karake-~-upazAnta dazA ko prApta karatA hai, taba use darzana moha kI upazamanA kahate haiN| darzana moha kI upazamanA karanevAle jIva se kaunasA yoga, kaunasA upayoga, kaunasI kaSAya, kaunasI lezyA aura kaunasA veda hotA hai, ina saba bAtoM kA vivecana karate hue una adhaHkaraNAdi pariNAmoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai, jinake ki dvArA yaha jIva alabdha-pUrva samyaktva-ratna ko prApta karatA hai| darzana moha kI upazamanA cAroM hI gatiyoM ke jIva kara sakate haiM, kintu unheM saMjJI, paMcendriya, paryApta, sAkAropayogI, jAgRta, pravardhanavizuddha pariNAmI aura zubha lezyAvAlA honA caahie| adhikAra ke anta meM isa upazama samyaktvI ke kucha viziSTa kAryoM aura avasthAoM kA varNana kiyA gayA hai| 12. darzana mohakSapaNA-adhikAra-Upara jisa darzana moha kI upazama avasthA kA varNana kiyA gayA hai, vaha antarmuhUrta ke pazcAt hI samApta ho jAtI hai aura phira vaha jIva pahale jaisA hI Atmadarzana se vaMcita ho jAtA hai| Atma-sAkSAtkAra sadA banA rahe, isake lie Avazyaka hai ki usa darzana moha karma kA sadA ke lie kSaya kara diyA jAve / isake lie jina khAsa bAtoM kI AvazyakatA hotI hai, una saba kA vivecana isa adhikAra meM kiyA gayA hai| darzana moha kI kSapaNA kA prArambha karmabhUmija manuSya hI kara sakatA hai| hAM, usakI pUrNatA cAroM gatiyoM meM kI jA sakatI hai / darzana moha kI kSapaNA kA prArambha karane vAle manuSya ke kama se kama tejolezyA avazya honA caahie| darzana moha kI kSapaNA kA kAla antarmuhUrta hai / isa kSapaNa kriyA ke pUrNa hone ke pUrva hI yadi usa manuSya kI mRtyu ho jAya, to vaha apanI pUrva baddha Ayu ke anusAra yathA saMbhava cAroM hI gatiyoM meM utpanna hokara zeSa kSapaNa kriyA ko pUrI karatA hai| manuSya jisa bhava meM darzana moha kI kSapaNA kA prArambha karatA hai, usake atirikta adhika se adhika tIna bhavadhAraNa karake saMsAra se mukta ho jAtA hai| isa darzana moha kI kSapaNA ke samaya Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kasAyapAhuDasutta arthAt jayadhavalasiddhAnta 123 adhaHkaraNAdi pariNAmoM ko karate hue antaraMga meM kauna kaunasI sUkSma kriyAeM hotI haiM, inakA atigahana aura vistRta vivecana isa adhikAra meM kiyA gayA hai / 13. saMyamAsayamalabdhi adhikAra-jaba AtmA ko apane svarUpa kA sAkSAtkAra ho jAtA hai aura vaha mithyAtvarUpa kardama (kIcaDa) se nikalakara bAhira AtA hai, to vaha do bAtoM kA prayAsa karatA haieka to yaha ki merA punaH mithyAtva kardama meM patana na ho, aura dUsarA yaha ki lage hue kIcaDa ko dhone kA prayatna karatA hai| isake lie eka ora jahAM vaha apane apane samyaktva ko dRDhatara karatA hai, vahI dUsarI ora sAMsArika viSayavAsanAoM se jitanA bhI saMbhava hotA hai apane ko bacAte hue lage kalilakardama ko uttarottara dhone kA prayatna karatA hai / isIko saMyamAsaMyamalabdhi kahate haiN| zAstrIya paribhASA ke anusAra apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya ke abhAva se dezasaMyama ko prApta karanevAle jIva ke jo vizuddha pariNAma hote haiM, use saMyamAsaMyama yA dezasaMyama labdhi kahate haiN| isake nimitta se jIva zrAvaka ke vratoM ko dhAraNa karane meM samartha hotA hai / isa adhikAra meM saMyamAsaMyama labdhi ke lie Avazyaka sarva kAryavizeSoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| saMyamalabdhi-adhikAra-yadyapi guNadharAcArya ne saMyamAsaMyama aura saMyama ina donoM labdhiyoM ko eka hI gAthA meM nirdiSTa kiyA hai aura cUrNikAra yativRSabhAcArya ne saMyama ke bhItara hI cAritra moha kI upazamanA aura kSapaNa kA vidhAna kiyA hai, tathApi jayadhavalAkAra ne saMyamalabdhi kA svataMtra adhikArarUpa se varNana kiyA hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke abhAva honepara AtmA meM saMyamalabdhi prakaTa hotI hai, jisase AtmA kI pravRtti hiMsAdi asaMyama se dUra hokara saMyama dhAraNa karane kI ora hotI hai| saMyama ke dhAraNa kara lenepara bhI kaSAyoM ke udayAnusAra pariNAmoM kA kaisA utAra-caDhAva hotA hai, isa saba bAta kA prakRta adhikAra meM vistRta vivecana karate hue saMyamalabdhi sthAnoM ke bheda batalAkara anta meM unake alpabahutva kA varNana kiyA gayA hai| 14. cAritra mohopazAmanA adhikAra-cAritra mohakame ke upazama kA vidhAna karate hue batalAyA gayA hai ki upazama kitane prakAra kA hotA hai, kisa kisa karma kA upazama hotA hai, vilakSita cAritra moha-prakRti kI sthiti se kitane bhAga kA upazama karatA hai, kitane bhAga kA saMkramaNa karatA hai aura kitane bhAga kI udIraNA karatA hai| vivakSita cAritra mohanIya prakRti kA upazama kitane kAla meM karatA hai, upazama karane para saMkramaNa aura udIraNA kaba karatA hai? upazama ke ATha karaNoM meM se kaba kisa karaNa kI vyucchitti hotI hai, ityAdi praznoM kA udbhAvana karake vistAra ke sAtha una saba kA samAdhAna kiyA gayA hai| anta meM batalAyA gayA hai kI upazAmaka jIva vItarAga dazA ko prApta karane ke bAda bhI kisa kAraNa se nIce ke guNasthAnoM meM se niyama se nIce ke guNasthAnoM meM giratA hai aura usa samaya usase kauna kaunase kArya-vizeSa kisa krama se prArambha hote haiN| 15. cAritramohakSapaNA adhikAra -cAritra mohakarma kI prakRtiyoM kA kSaya kisa krama se hotA hai, kisa prakRti ke kSaya honepara kahAM kitanA sthitibandha aura sthitisattva rahatA hai, ityAdi aneka Antarika Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha karmavizeSoM kA isa adhikAra meM bahuta gahana, sUkSma evaM advitIya vistRta varNana kiyA gayA hai / anta meM batalAyA gayA hai ki jaba taka yaha jIva kaSAyoM kA kSaya ho jAnepara aura vItarAga dazA ke pAlane para bhI chadmastha paryAya se nahIM nikalatA hai, taba taka jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAyakarma kA niyama se vedana karatA hai / tatpazcAt dvitIya zukladhyAna se ina tInoM ghAtiyA karmoM kA bhI antarmuhUrta meM hI samUla nAza karake sarvajJa, sarvadarzI aura anantavIryazAlI hokara dharmopadeza karate hue ve AryakSetra meM AyuSya ke pUrNa hone vihAra karate haiM / mUla kasAyapAhuDasutta yahI para samApta ho jAtA hai / kintu isa ke pazcAt bhI ke cAra aghAtiyA karma zeSa rahate haiM, unakI kSapaNavidhi batalAne ke lie cUrNikAra ne adhikAra kahA / pazcima skandha-adhikAra -- sarvajJa aura sarvadarzI sayogI jina apanI Ayu ke antarmuhUrta zeSa raha jAne para pahale Avarjita karaNa karate haiM aura tRtIya zukla dhyAna kA Azraya lekara kevali samuddhAta karate haiM / isa samaya daNDa, kapATa, pratara aura lokapUraNa samuddhAta ke dvArA nAma, gotra aura vedanIya karmoM kI uttarottara asaMkhyAta guNI nirjarA karake unakI sthiti ko antarmuhUrta pramANa kara dete haiM / puna: cauthe zukladhyAna kA Azraya lekara yoga nirodha ke lie Avazyaka sabhI kriyAoM ko karate hue ayogI jinakI dazA kA anubhava kara zarIra se mukta ho jAte haiM aura sadA ke lie ajara-amara bana jAte haiM / vItarAga kevalI pazcima skandha upasaMhAra - isa prakAra isa siddhAnta grantha meM yaha batalAyA gayA hai ki yaha jIva anAdi kAla se kaSAyoM se bharA huA calA A rahA hai aura nirantara unhIMke udaya se prerita hokara, Atma svarUpa se anabhijJa raha kara aura para padArthoM meM iSTa-aniSTa kI kalpanA karake rAga-dveSa kiyA karatA hai / jaba yaha saMsArI prANI rAga-dveSa ko dUra karane kA prayatna nahIM karegA, taba taka usa kA saMsAra se uddhAra nahIM ho sakatA / rAga-dveSa ke utpAdaka kaSAya hai / kaSAya kI jAtiyAM cAra haiM-- anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, aura saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha / inameM anantAnubandhI kaSAya samyaktva kI ghAtaka hai, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya deza saMyama kI ghAtaka hai, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya, sakala saMyama kI ghAtaka hai aura saMjvalana kaSAya yathAkhyAta saMyama kI ghAtaka hai / yataH anantAnubandhI kaSAya kA ghAtanA darzana moha ke abhAva kiye binA saMbhava nahIM hai, ataH sarva prathama jIva ko mithyAtvarUpa anAdikAlIna darzana moha ke abhAva ke lie prayatna karanA paDatA hai / yaha prayatna tabhI saMbhava hai, jaba ki kaSAyoM kA udaya manda ho; kyoM ki kaSAyoM ke tIvra udaya meM jIva kI manovRtti atyanta kSubdha rahatI hai / yahI kAraNa hai ki pradhAna rUpa se samyaktva kA ghAtaka darzana moha ke hone para bhI anantAnubandhI kaSAya ko bhI samyaktva kA ghAtaka kahA gayA hai| samyaktva ke tIna bheda haiM-- aupazamika samyaktva, kSAyopazamika samyaktva aura kSAyika samyaktva / prathama donoM samyaktva utpanna hokara chUTa jAte haiM, ataH samyaktva ke sthApitva ke lie usakI ghAtaka darzanamoha Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAsAyapAhuDasuta arthAt jayadhavalasiddhAnta 125 trika aura anantAnubandhI catuSka ina sAta prakRtiyoM kA ghAta karake kSAyika samyaktva kA pAnA Avazyaka hotA hai / ise pAlane ke bAda jIva adhika se adhika tIsare yA cauthe bhava meM avazya hI mukta ho jAtA hai| kSAyika samyagdRSTi manuSya hI cAritramoha kI kSapaNA kA adhikArI hai, ataH vaha sakala saMyama dhAraNa kara aura sAtizaya apramatta saMyata hokara kSapaka zreNIpara caDhate hue kramazaH antarmuhUrta meM hI apUrva karaNa guNasthAna meM prathama zukla dhyAna ke Azraya se prati samaya asaMkhyAta guNI karma nirjarA karatA huA anivRtti karaNa guNasthAna meM cAritramoha kI sUkSma lobha ke atirikta sarva prakRtiyoM kA kSaya kara dasaveM guNasthAna ke anta meM sUkSma lobha kA bhI kSaya kara kSINamohI bana jAtA hai aura eka hI antarmuhUrta meM zeSa aghAtitrika kA bhI kSaya kara vItarAga sarvajJa bana jAtA hai| punaH terahaveM guNasthAna ke anta meM kevali-samuddhAta kara sarva karmoM kI sthiti samAna kara ke yoga-nirodha kara ayogI bana kara aura sarva karmoM se vimukta hokara zuddha AtmasvarUpI bana nitya niraMjana siddha ho jAtA hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha [saMkSipta viSaya-nirdeza] si. A. paM. zrI. phUlacandajI siddhAMta zAstrI, vArANasI 1 SaTkhaNDAgama kA mUla AdhAra aura viSayanirdeza caudaha pUrvo meM agrAyaNIya pUrva dUsarA hai / isake caudaha arthAdhikAra haiN| pAMcavA arthAdhikAra cayanalabdhi hai, vedanAkRtsnaprAbhUta yaha dUsarA nAma hai| isake caubIsa adhikAra haiN| jinameM se prArambha ke chaha arthAdhikAroM ke nAma haiM-kRti, vedanA, sparza, karma, prakRti aura bandhana / inhIM chaha arthAdhikAroM ko prakRta SaTkhaNDAgama siddhAnta meM nibaddha kiyA gayA hai| mAtra do apavAda haiM-eka to jIvasthAna cUlikA kI samyaktvotpatti nAmaka AThavI cUlikA dRSTivAda aMga ke dUsare sUtra nAmaka arthAdhikAra se nikalI hai| dUsare gati-Agati nAmaka nauvIM cUlikA vyAkhyAprajJapti se nikalI hai| yaha SaTkhaNDAgama siddhAnta ko prAtaHsmaraNIya AcArya puSpadanta bhUtabali ne kisa AdhAra se nibaddha kiyA thA isakA sAmAnya avalokana hai| pratyeka khaNDa kA antaH sparza karane para vihita hotA hai ki paramAgama meM bandhana arthAdhikAra ke bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandha vidhAna nAmaka jina cAra arthAdhikAroM kA nirdeza kiyA gayA hai unameM se bandha nAmaka arthAdhikAra se prArambha kI sAta cUlikAeM nibaddha kI gaI haiN| ina saba cUlikAoM meM prakRta meM upayogI hone se karmoM kI mUla va uttara prakRtiyoM ko usa usa karma kI uttara prakRtiyoM ke bandha va adhikArI bheda se bananevAle sthAnoM ko, karmoM kI jaghanya va utkRSTa sthitiyoM ko tathA gati bheda se prathama samyatkva kI utpatti ke sanmukha hue jIvoM ke baMdhanevAlI prakRtiyoMsambandhI tIna mahAdaNDakoM ko nibaddha kiyA gayA hai| SaTkhaNDAgama kA dUsarA khaNDa kSullaka bandha hai| isameM saba jIvoM meM kauna jIva bandhaka hai aura kauna jIva abandhaka hai isakA suspaSTa khulAsA karanA prayojana hone se bandhaka nAmaka dUsare arthAdhikAra ko nibaddha kara jo jIva bandhaka haiM ve kyoM bandhaka haiM aura jo jIva abandhaka haiM ve kyoM abandhaka haiM ise spaSTa karane ke liye caudaha mArgaNAoM ke avAntara bhedoMsahita saba jIva karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama se yathA sambhava baddha aura abaddha hote haiM ise nibaddha kiyA gayA hai| Age chaTaveM khaNDa meM bandhana ke cAroM arthAdhikAroM ko nibaddha karanA prayojana hone se isa khaNDa ko kSullaka bandha kahA gayA hai| isa khaNDa meM ukta do anuyogadvAroM ko choDakara anya jitane bhI anuyogadvAra nibaddha kiye gaye haiM, prakRta meM unakA spaSTIkaraNa karanA prayojanIya nahIM hone se unake viSaya meM kucha bhI nahIM likhA jA rahA hai / 126 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 127 SaTkhaNDAgama kA tIsarA khaNDa bandha svAmitvavicaya hai / yadyapi kSullaka bandha meM saba jIvoM meM se kauna jIva bandhaka hai aura kauna jIva abandhaka hai ise spaSTa kiyA gayA hai para vahA~ adhikArI bhedase bandha ko prApta hone vAlI prakRtiyoM kA nAma nirdeza nahIM kiyA gayA hai aura na yahI batalAyA gayA hai ki ukta kisa guNasyAna taka kina prakRtiyoM kA bandha karate haiM aura usake bAda ve una prakRtiyoM ke abandhaka hote hai yaha saba ogha aura Adeza se saprayojana spaSTa karane ke lie isa khaNDa ko nibaddha kiyA gayA hai / SaTkhaNDAgama kA cauthA khaNDa vedanA hai aura pA~caveM khaNDa kA nAma vargaNA hai / ina donoM khaNDoM meM se prathama khaNDa meM karma prakRti prAbhRta ke kRti aura vedanA arthAdhikAroM ko tathA dUsare khaNDa meM sparza, karma aura prakRti arthAdhikAroM ke sAtha bandhana arthAdhikAra ke bandhanIya arthAdhikAra ko nibaddha kiyA gayA hai / isa prakAra ukta pAMca khaNDoM meM nibaddha viSaya kA sAmAnya avalokana karane para vidita hotA hai ki ukta pA~coM khaNDoM meM karma viSayaka sAmagrIkA bhI yathAsaMbhava anya sAmagrI ke sAtha yathAsthAna nibaddhIkaraNa huA hai| phira bhI bandhana arthAdhikAra ke bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna ina cAroM arthAdhikAroM ko samagra bhAva se nibaddhIkaraNa nahIM ho sakA hai ataH ina cAroM arthAdhikAroM ko apane avAntara bhedoM ke sAtha nibaddha karane ke lie chaTave khaNDa mahAbandha ko nibaddha kiyA gayA hai / vartamAna meM jisa prakAra prArambha ke pAMca khaNDoMpara AcArya vIrasena kI dhavalA nAmaka TIkA upalabdha hotI hai usa prakAra mahAbandha para koI TIkA upalabdha nahIM hotI / isakA parimANa anuSTup zlokoM meM cAlIsa hajAra zloka pramANa svIkAra kiyA gayA hai / AcArya vIrasena ke nirdezAnusAra yaha AcArya bhUtabalI kI amara kRtI hai yadyapi isakA mUla AdhAra bandhana nAmaka arthAdhikAra hai, parantu usake AdhAra se AcArya bhUtabalI ne ise nibaddha kiyA hai, isIlie yahA~ use unakI amara kRti kahA gayA hai / 2 mahAbandha isa nAmakaraNa kI sArthakatA yaha hama pahale hI batalA Aye haiM ki SaTkhaNDAgama siddhAnta meM dUsare khaNDa kA nAma kSullaka bandha hai aura tIsare khaNDa kA nAma bandha svAmitva vicaya hai / kintu unameM bandhana arthAdhikAra ke cAroM arthAdhikAroM meM se mAtra bandhaka arthAdhikAra ke AdhAra se viSaya ko saprayojana nibaddha kiyA gayA hai / tathA vargaNAkhaNDa meM vargaNAoM ke teIsa bhedoM kA sAMgopAMga vivecana karate hue unameM se prasaMgavaza jJAnAvaraNAdi karmoM ke yogya kArmANa vargaNAeM haiM yaha batalAyA gayA hai / vahA~ bandha tattva ke Azraya se bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna ina cAroM ko eka zRMkhalA meM bA~dhakara nibaddha nahIM kiyA gayA hai jisakI pUrti isa khaNDa dvArA kI gaI hai, ataH isakA mahAbandha yaha nAma sArthaka hai / 3 nibaddhIkaraNa sambandhI zailI kA vicAra kisI viSaya kA vivecana karane ke lie tatsambandhI vivecana ke anusAra use aneka pramukha adhikAroM meM vibhakta kiyA jAtA hai / punaH avAntara prakaraNoM dvArA usakA sarvAMga vivecana kiyA jAtA hai / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha prakRta meM bhI isI paddhati se bandha tattva ko prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradazebandha ina cAra pramukha adhikAroM meM vibhakta kara unameM se pratyeka kA ogha aura Adeza se aneka anuyoga dvAroM kA Alambana lekara vicAra kiyA gayA hai| isase bandha tattva sambandhI samagra mImAMsA ko nibaddha karane meM sugamatA A gaI hai| samagra SaTkhaNDAgama isI zailI meM nibaddha kiyA gayA hai ataH mahAbandha ko nibaddha karane meM bhI yahI zailI apanAI gaI hai| aisA karate hue mUla meM kahIM bhI kisI pAribhASika zabda kI vyAkhyA nahIM kI gaI hai| mAtra prakaraNAnusAra usakA upayoga kiyA gayA hai| kintu eka pAribhASika zabda eka sthala para jisa artha se prayukta huA hai, sarvatra use usI artha meM prayukta kiyA gayA hai / 4 karma zabda ke artha kI vyAkhyA karma zabda kA artha kArya hai| pratyeka dravya, utpAda, vyaya aura dhruva svabhAva vAlA hone se apane dhruvasvabhAva kA tyAga kiye binA pratyeka samaya meM pUrva paryAya kA vyaya hokara jo paryAya rUpa se nayA utpAda hotA hai vaha usa dravya kA karma kahalAtA hai / yaha vyavasthA anya dravyoM ke samAna jIva aura pudgala dravya meM bhI ghaTita hotI hai| kintu yahA~ jIva ke mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga meM se krama se yathA sambhava pAMca, cAra, tIna, do yA eka ko nimitta kara kArmaNavargaNAoM kA jo jJAnAvaraNAdirUpa pariNamana hotA hai use 'karma' kahA gayA hai| jJAnAvaraNAdi rUpa se svayaM kArmaNavargaNAaiM pariNamIM, isalie noAgama bhAva kI apekSA to vaha karmarUpa pariNAma svayaM pudgala kA hai / kintu una kArmaNavargaNAoM ke pariNamana meM jIva ke mithyAtva Adi bhAva nimitta hote haiM, isalie nimitta hone kI apekSA use upacAra se jIva kA bhI karma kahA jAtA hai| isa prakAra ina jJAnAvaraNAdi karmoM ko jIva kA kahanA yaha noAgama dravyanikSepa kA viSaya hai, noAgama bhAva nikSepa kA viSaya nahIM, isalie Agama meM ise dravya karmarUpa se svIkAra kiyA gayA hai| kAla-pratyAsatti yA bAhyavyApti vaza vivakSita do dravyoM meM ekatA sthApita kara jaba eka dravya ke kArya ko dUsare dravya kA kahA jAtA hai tabhI nogamanaya kI apekSA jJAnAvaraNAdirUpa pudgala pariNAma ko jIva kA kArya kahA jA sakatA hai, anyathA nahIM; yaha ukta kathana kA tAtparya hai| isa prakAra prakRta meM upayogI kucha tathyoM kA nirdeza karane ke bAda aba mahAbandha paramAgama meM nibaddha viSaya para sAMgopAMga vicAra karate haiN| 5. mahAbandha paramAgama meM nibaddha viSaya yaha to hama pahale hI batalA Aye haiM ki bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna ina cAroM viSayoMko dhyAna meM rakhakara mahAbandha meM bandha tattvako nibaddha kiyA gayA hai| yaha pratyeka dravyagata svabhAva hai ki pratyeka dravyake kAryoM meM bAhya aura Abhyantara upAdhi kI samagratA hotI hai / yataH jJAna-darzana svabhAvavAlA jIva svataMtra dravya hai aura pratyeka jIva dravya pRthak pRthak sattA sampanna hone se saba jIva ananta haiM tathA paryAya dRSTi se ve saMsArI aura mukta aise do bhAgoMmeM vibhakta haiM / jo caturgati ke paribhramaNa se chuTakArA pA gaye haiM unheM mukta kahate haiN| kintu jo caturgati paribhramaNa se mukta nahIM hue haiM unheM saMsArI kahate haiM / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 129 aba prazna yaha hai ki jIvoMkI ye do prakArakI avasthAaiM kaise hotI haiM ? yadyapi isa praznakA samAdhAna pUrvokta isa kathana se ho jAtA hai ki pratyeka dravyake kAryoM meM bAhya aura antaraMga upAdhiko samagratA hotI hai / phira bhI yahA~ usa bAhya sAmagrI kI sAMgopAMga mImAMsA karanI hai, Abhyantara upAdhi ke sAtha jisakI prApti honepara jIvoM kI saMsAra ( caturgati paribhramaNarUpa ) avasthA niyamase hotI hai / bhagavAn bhUtabalI ne isI prazna ke uttarasvarUpa mahAbandha paramAgamako nibaddha kiyA hai / isameM jIva sambaddha usa bAhya sAmagrIkI karma saMjJA rakha kara aura use vyavahAranaya ( naigamanaya ) se jIvakA kArya svIkAra kara batalAyA gayA hai ki ve karma kitane prakAra ke haiM unakI prakRti, sthiti aura anubhAga kyA hai / saMkhyA meM ve pradezoM kI apekSA kitane hote haiM / bandhakI apekSA ogha aura Adeza se kauna jIva kina karmokA bandha karate haiM / ve saba karma mUla aura avAntara bhedoM kI apekSA kitane prakArake haiN| kyA sabhI pudgalakarmabhAva ko prApta hote haiM yA niyata pudgala hI karma bhAva ko prApta hote haiM / unakA avasthAna kAla aura kSetra Adi kitanA hai Adi prakRta viSaya sambadhI praznoM kA samAdhAna vidhi rUpa se mahAbandha paramAgama dvArA kiyA gayA hai / isameM saba karmoM ke prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha aise cAra bheda karake ukta vidhi se bandha tattva ko apekSA saba karmoM kA vicAra kiyA gayA hai aisA yahA~ samajhanA cAhie / 1. prakRti bandha prakRti bandha yaha pada prakRti aura bandha ina do zabdoM se milakara banA hai / prakRti, zIla aura svabhAva ye ekArthavAcI zabda haiN| isase jJAta hotA hai ki jIva ke mithyA darzana Adi ko nimitta kara jo kArmaNa vargaNAeM karma bhAva ko prApta hotI haiM unakI mUla prakRti jIva kI vividha nara-nArakAdi avasthAoM ke hone meM tathA mithyA darzanAdi bhAvoM ke hone meM nimitta hotI haiM / arthAt jaba jIva apanI puruSArtha tA ke kAraNa Abhyantara upAdhivaza jisa avasthA ko prApta hotA hai usakI usa avasthA ke hone meM ye jJAnAvaraNAdi karma nimitta ( vyavahAra hetu ) hote haiM yaha unakI prakRti hai / kintu kArmaNa vargaNAoM ke, jIva ke mithyAdarzana Adi ke nimitta se karma bhAva ko prApta hone para ve karma jIva se sambaddha hokara rahate haiM yA asambaddha hokara rahate haiM isI ke uttara svarUpa yahAM bandha-tattva ko svIkAra kiyA gayA hai / paramAgama meM bandha do prakAra kA batalAyA hai-- eka tAdAtmya sambandha rUpa aura dUsarA saMyoga sambandha rUpa / inameM se prakRta meM tAdAtmya sambandha vivakSita nahIM hai, kyoMki pratyeka dravya kA apane guNa paryAya ke sAtha hI tAdAtmyarUpa bandha hotA hai, do dravyoM yA unake guNa-paryAyoM ke madhya nhiiN| saMyoga sambandha aneka prakAra kA hotA hai so usameM bhI do yA do se adhika paramANuoM Adi meM jaisA zleSa bandha hotA hai vaha bhI yahA~ vivakSita nahIM hai, kyoM ki pudgala sparzavAna dravya hone para bhI jIva sparzAdi guNoM se rahita amUrta dravya hai, ataH jIva aura pudgala kA zleSa bandha bana nahIM sakatA / svarNa kA kIcar3a ke madhya raha kara donoM kA jaisA saMyoga sambandha hotA hai aisA bhI yahA jIva aura karma kA saMyoga sambandha nahIM banatA, kyoMki svarNa ke kIcar3a ke madhya hote hue bhI svarNa kIcar3a se alipta rahatA hai, 17 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kyoM ki kIcar3a ke nimitta se svarNa meM kisI prakAra kA pariNAma nahIM hotA / mAtra paraspara avagAha rUpa saMyogasambandha bhI jIva aura karma kA nahIM svIkAra kiyA jA sakatA, kyoMki jIva pradezoM kA visrasopacayoM ke sAtha paraspara avagAha hone para bhI visrasopacayoM ke nimitta se jIva meM narakAdi rUpa vyaJjana paryAya aura mithyAdarzanAdi bhAva rUpa kisI prakAra kA pariNAma nahIM hotA / taba yahA~ kisa prakAra kA bandha svIkAra kiyA gayA hai aisA prazna hone para usakA samAdhAna yaha hai ki jIva ke mithyAdarzanAdi bhAvoM ko nimitta kara jIva pradezoM meM avagAhana kara sthita visrasopacayoM ke karma bhAva ko prApta hone para unakA aura jIva pradezoM kA paraspara avagAhana kara avasthita honA yahI jIva kA karma ke sAtha bandha hai / aisA bandha hI prakRta meM vivakSita hai / isa prakAra jIva kA karma ke sAtha bandha hone para usakI prakRti ke anusAra usa bandha ko prakRti bandha kahate haiM / isI prakRti bandha ko ogha aura Adeza se mahAbandha ke prathama arthAdhikAra meM vividha anuyoga dvAroM kA Alambana lekara nibaddha kiyA gayA hai / ve anuyoga dvAra isa prakAra haiM - ( 1 ) prakRti samutkIrtana (2) sarvabandha (3) nosarvabandha (4) utkRSTabandha (5) anutkRSTavandha (6) jaghanyabandha (7) ajaghanyabandha ( 8 ) sAdibandha ( 9 ) anAdibandha (10, dhruvabandha (11) adhruvabandha (12) bandhasvAmitvavicaya (13) eka jIva kI apekSA kAla (14) eka jIva kI apekSA antara (15) sannikarSa (16) bhaMgavicaya (17) bhAgAbhAgAnugama ( 18) parimANAnugama (19) kSetrAnugama (20) sparzanAnugama (21) nAnA jIvoM kI apekSA kAlAnugama (22) nAnA jIvoM kI apekSA antarAnugama (23) bhAvAnugama (24) jIva alpabahutvAnugama aura (25) addhA - alpa bahutvAnugama / 1. prakRti samutkIrtana prathama anuyoga dvAra prakRti samutkIrtana hai / isa meM karmoM kI AThoM mUla aura uttara prakRtiyoM kA nirdeza kiyA gayA hai / kintu mahAbandha ke prathama tADapatra ke truTita ho jAne se mahAbandhakA prArambha kisa prakAra huA hai isakA ThIka jJAna nahIM ho pAtA hai / itanA avazya hai ki isa anuyoga dvArakA avaziSTa jo bhAga mudrita hai usake avalokana se aisA sunizcita pratIta hotA hai ki vargaNAkhaNDa ke prakRti anuyoga dvAra meM jJAnAvaraNa kI pA~ca prakRtiyoM kA jisa vidhi se nirUpaNa upalabdha hotA hai, mahAbandha meM bhI jJAnAvaraNa kI pA~ca prakRtiyoM ke nirUpaNa meM kucha pATha bheda ke sAtha lagabhaga vahI paddhati apanAI gaI hai / prakRti anuyogadvAra ke 59 veM sUtrakA antima bhAga isa prakAra hai saMvacchara - juga - punva-pava-palidovama - sAgarova mAdao vidhao bhavaMtti // 59 // isa ke sthAna meM mahAbaMdha meM isa sthalapara pATha hai ayaNaM saMvacchara-palidovama - sAgarova mAdao bhavaMti / isI prakAra prakRti anuyoga dvAra ke avadhijJAna sambandhI jo sUtra gAthAeM nibaddha hai ve saba yadyapi mahAbandha ke prakRti samutkIrtana meM bhI nibaddha hai, para una meM pATha bheda ke sAtha vyatikrama bhI dekhA jAtA hai / udAharaNArtha prakRti anuyoga dvAra meM 'kAle cauNNa uDDhI ' yaha sUtra gAyA pahale hai aura 'tejAkamma sarIraM ' Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 131 yaha sUtra gAthA bAda meN| kintu mahAbandha meM 'tejAkamma sarIraM ' sUtra gAthA pahale hai aura 'kAle caduNhaM vuDDhI' yaha sUtra gAthA bAda meM / isI prakAra katipaya anya sUtra gAthAoM meM bhI vyatikrama pAyA jAtA hai / Age darzanAvaraNa se lekara antarAyataka zeSa sAta karmoM kI kisa kI kitanI prakRtiyA~ hai mAtra itanA ullekha kara prakRti samutkIrtana anuyoga dvAra samApta kiyA gayA hai| itanA avazya hai ki nAma karma kI bandha prakRtiyoM kI 42 saMkhyA kA ullekha kara usake bAda yaha vacana AyA hai / 'yaM taM gadiNAmaM kammaM taM cadu vidhaM NirayagadiyAva devagahitti / yathA pagadi maMgo tathA kAdavyo / ' isameM Aye hue 'pagadi maMgo kAdavyo' pada se vidita hotA hai ki sambhava hai isa padadvArA vargaNAkhaNDa ke prakRti anuyogadvAra ke anusAra jAnane kI sUcanA kI gaI hai / ___samasta karma viSayaka vAGmaya meM jJAnAvaraNAdi karmoM kA jo pATha viSayaka krama svIkAra kiyA gayA hai usake anusAra jJAna kI pradhAnatA ko lakSya meM rakhakara jJAnAvaraNa karma ko sarvaprathama rakhakara tadanantara darzanAvaraNa karma ko rakhA hai-yataH darzanapUrvaka tatvArthoM kA jJAna honepara hI unakA zraddhAna kiyA jAtA hai, ataH darzanAvaraNa ke bAda mohanIya karma kA pATha svIkAra kiyA hai| antarAya yadyapi ghAtikarma hai, para vaha nAmAdi tIna karmoM ke nimitta se hI jIva ke bhogAdi guNoM ke ghAtane meM samartha hotA hai isalie usakA pATha aghAti karmoM ke anta meM svIkAra kiyA hai| Ayu bhava meM avasthiti kA nimitta hai, isalie nAma karma kA pATha Ayukarma ke bAda rakhA hai tathA bhava ke honepara hI jIva kA nIca-uccapanA honA sambhava hai, isalie gotra karma kA pATha nAma karma ke bAda svIkAra kiyA hai / yadyapi vedanIya aghAtikarma hai para vaha moha ke balase hI sukhadaHkha kA vadena karane meM samartha hai, anyathA nahIM. isalie mohanIya karma ke pUrva ghAtikarma ke madhya usakA pATha svIkAra kiyA hai| yaha AThoM karmoM ke pAThakrama ko svIkAra karane viSayaka ukta kathana gommaTasAra karmakANDa ke AdhAra se kiyA hai| bahuta sambhava hai ki isa pAThakarma kA nirdeza svayaM prAtaHsmaraNIya AcArya bhUtabali ne prakRta adhikAra ke prArambha meM kiyA hogaa| para usake prathama tADapatra ke truTita ho jAne ke kAraNa hI hamane gommaTasAra karmakANDa ke AdhAra se yaha spaSTIkaraNa kiyA hai| yaha to sunizcita hai ki 23 prakAra kI pudgala vargaNAoM meM se satsvarUpa sabhI vargaNAoM se jJAnAvaraNAdi karmoM kA nirmANa nahIM hotaa| kintu unameM se mAtra kArmaNa vargaNAeM hI jJAnAvaraNAdi karma bhAva ko prApta hotI haiN| usameM bhI apane nizcaya upAdAna ke anusAra hI ve vargaNAaiM mithyAdarzanAdi bAhya hetu ko prApta kara karmabhAva ko prApta hotI haiM, sabhI nhiiN| jisa prakAra yaha niyama hai usI prakAra upAdAna bhAva ko prApta huI sabhI kArmaNavargaNAeM jJAnAvaraNAdi rUpa se karmabhAva ko prApta nahIM hotii| kintu jaise gehUMrUpa pariNamana karanevAle bIjarUpa skandha alaga hote haiM aura canarUpa pariNamana karanevAle bIjarUpa skandha alaga hote haiM yaha sAmAnya niyama hai vaise hI jJAnAvaraNarUpa pariNamana karanevAlI kArmaNa vargaNAeM judI haiM aura darzanAvaraNAdirUpa pariNamana karanevAlI kArmaNavargaNAeM alaga haiM / ina jJAnAvaraNAdi karmoM kA apanI apanI jAti ko choDa kara anya karma rUpa saMkramita nahIM hone kA yahI kAraNa hai| tathA Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha isI AdhAra para darzana mohanIya aura cAritra mohanIya kA paraspara saMkramaNa nahIM hotA yaha svIkAra kiyA gayA hai| cAroM AyuoM kA bhI paraspara saMkramaNa nahIM hotA, bahuta sambhava hai isakA bhI yahI kAraNa ho / 2. sarvabandha-nosarvabandha anuyogadvAra yaha prakRti samutkIrtana anuyogadvArakA sAmAnya avalokana hai / Age jitane bhI anuyogadvAra Aye hai unadvArA isI prakRti samutkIrtana anuyogadvArA ko Alambana banAkara vizeSa UhApoha kiyA gayA hai / unake nAma pahale hI de Aye hai| jisa anuyoga-dvArakA jo nAma hai usameM apane nAmAnurUpa hI viSaya nibaddha kiyA gayA hai| yathA sarvabandha aura nosarvabandha ina do anuyoga dvAroM ko leN| inameM yaha batalAyA gayA hai ki jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM meM se jJAnAvaraNa aura antarAya karmakA bandha vyucchitti hone taka sarvabandha hotA hai, kyoMki ina donoM kamAkI jo pA~ca-pA~ca prakRtiyA~ haiM unakA apane bandha hone ke sthala taka satata bandha hotA rahatA hai / darzanAvaraNa karmakA sarva bandha bhI hotA hai aura nosarvabandha bhI hotA hai / sAsAdana guNasthAna taka isakI sabhI prakRtiyoMkA bandha hone se sarvabandha hotA hai, Ageke guNasthAnoM meM nosarvabandha hotA hai, kyoMki dUsare guNasthAna ke antameM styAnagRddhitrikakI bandha vyucchitti ho jAtI hai| aura apUrvakaraNa ke prathama bhAga meM nidrA aura pracalAkI bandha vyucchitti ho jAtI hai| isI prakAra mohanIya aura nAmakarma ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| ina do karmoM meM sarvabandha se tAtparya jo prakRtiyA~ adhikase adhika yugapat bandha sakatI hai unakI vivakSA hai| tathA unase karmakA bandha jaba hotA taba vaha nosarvabandha kahalAtA hai / vedanIya, Ayu, gotra ina tIna karmokA nosarvabandha hI hotA hai, kyoMki ina karmoMkI eka kAlameM apanI-apanI vivakSita eka prakRtikA hI bandha hotA hai| yaha ukta do anuyoga dvAroMkA spaSTIkaraNa hai| isI prakAra anya anuyoga dvAroMkA spaSTIkaraNa samajhanA cAhie / isa alpa nibandha meM samagra vivecana sambhava nahIM hai| dizA mAtrakA jJAna karAyA gayA hai| itanA avazya hai ki mahAbandha meM jo bandha svAmitva vicaya anuyogadvAra nibaddha hai usIke anusAra bandha svAmitva vicaya tIsare khaNDakI racanA haI hai| donoMkA viSaya eka hai, aura zailI bhI eka hai| mAtra antara itanA hai ki bandha svAmitva vicaya meM oghake samAna pratyeka mArgaNA meM aura usake avAntara bhedoM meM kina prakRtiyoMkA kauna bandhaka hai aura kauna abandhaka hai isako prakRtiyoM ke nAma nirdeza pUrvaka nibaddha kiyA gayA hai jaba ki mahAbandha ke bandha svAmitva vicaya meM jisa mArgaNAsthAna ke viSaya kI pahale kahe gaye jisa ogha yA mArgaNAsthAna ke viSaya ke sAtha samAnatA hai usakA 'evaM' ke sAtha usa mArgaNAsthAna kA nirdeza karake saMkSepIkaraNa kara diyA gayA hai| yathA-evaM ogha maMgo paMciMdiya-tasa02manasi / itanA avazya hai ki mahAbandha meM isa anuyogadvAra kA bahuta kucha bhAga aura eka jIva kI apekSA kAla anuyogadvAra kA prArambha kA kucha bhAga isa viSaya sambandhI tADapatra ke naSTa ho jAne se truTita ho gayA hai| jisakI pUrti bandhasvAmitva vicaya, vargaNAkhaNDa tathA anya upayogI sAmagrI ke AdhAra se kI jA sakatI hai| pahale jisa eka tADapatra ke naSTa hone kA nirdeza kara Aye haiM usakI bhI yathA sambhava vargaNAkhaNDa ke prakRti samutkIrtana anuyogadvAra Adi se pUrti kI jA sakatI hai| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 133 2. sthitibandha sthiti avasthAna kAla ko kahate haiM / jJAnAvaraNAdi mUla aura unakI uttara prakRtiyoM kA bandha hAnepara unakA jitane kAla taka avasthAna rahatA hai use sthitibandha kahate haiM / yaha ukta kathana kA tAtparya hai| vaha mUla prakRti sthitibandha aura uttara prakRti sthitibandha ke bheda se do prakAra kA hai| unhIM donoM sthitibandhoM kA isa adhikAra meM nirUpaNa kiyA gayA hai| sarvaprathama mUla prakRti sthitibandha ke prasaMga se ye cAra anuyogadvAra nibaddha kiye gaye hai--sthitibandhasthAna prarUpaNA, niSeka prarUpaNA, AbAdhAkANDa prarUpaNA aura alpabahutva / ina cAroM anuyogadvAroM ko vedanA khaNDa ke vedanA kAla vidhAna meM jisa vidhi se nibaddha kiyA hai vahI vidhI yahA~ apanAI gaI hai| donoM sthaloMpara sUtra racanA sadRza hai| mAtra mahAbandha meM paramparopanidhA ke prasaMga se bahuta sthala truTita ho gayA hai aisA pratita hotA hai| mahAbandha meM isa sthala para isakA koI saMketa dRSTigocara nahIM hotA / saMkSepa meM spaSTIkaraNa isa prakAra hai 14 jIva samAsoM meM sthitibandhasyAna' sthitibandhasthAna-prarUpaNA sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptaka se lekara saMjJI paJcendriya paryAptaka taka uttarottara kitane guNe hote haiM yaha sthitibandhasyAna prarUpaNA isa anuyogadvAra meM nibaddha kiyA gayA hai| tathA isI anuyogadvAra ke ukta caudaha jIvasamAsoM meM saMkleza vizuddhisthAnoM ke alpa bahutva ko nibaddha kiyA gayA hai| yahA~ para jina pariNAmoM se karmoM ki sthitiyoM kA vandha hotA hai unakI sthitibandha saMjJA karake isa anuyogadvAra meM sthitibandha ke kAraNoM ke AdhAra se alpa bahutva kA vicAra kiyA gayA hai yaha ukta kathana kA tAtparya hai / parivartamAna asAtA, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayaza kIrti aura nIca gotra prakRtiyoM ke bandha ke yogya pariNAmoM ko saMkleza sthAna kahate haiN| tathA sAtA, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIrti aura uccagotra prakRtiyoM ke bandha yogya pariNAmoM ko vizuddhisthAna kahate haiN| yahA~ para vardhamAna kaSAya kA nAma saMkleza aura hIyamAna kaSAya kA nAma vizuddhi yaha artha parigahita nahIM hai, kyoM ki aisA svIkAra karane para donoM sthAnoM ko eka samAna svIkAra karanA paDatA hai aura aisI avasthA meM jaghanya kaSAya sthAnoM ko vizuddhi rUpa, utkRSTa kaSAya sthAnoM ko saMkleza rUpa tathA madhya ke kaSAya sthAnoM ko ubhayarUpa svIkAra karanA paDatA hai| dUsare saMkleza sthAnoM se vizuddhi sthAna thoDe haiM isa prakAra jo pravAhyamAna guruoM kA upadeza calA A rahA hai, isa kathana ke sAtha ukta kathana kA virodha AtA hai| tIsare utkRSTa sthiti bandha ke kAraNabhUta vizuddhi sthAna alpa haiM aura jaghanya sthiti bandha ke kAraNabhUta vizuddhi sthAna bahuta haiM yaha jo guruoM kA upadeza upalabdha hotA hai isa kathana ke sAtha bhI ukta kathana kA virodha AtA hai, isalie hIyamAna kaSAya sthAnoM ko vizuddhi kahate haiM yaha mAnanA samIcIna nahIM hai| yadyapi darzana mohanIya aura cAritra mohanIya kI upazamanA aura kSapaNA meM prati samaya avyavahita pUrva samaya meM udayAgata anubhAga spardhakoM se agale samaya meM guNahIna anubhAga spardhakoM ke udaya se jo kaSAya udaya sthAna utpanna hote haiM unheM vizuddhi svarUpa svIkAra kiyA gayA hai, isalie hIyamAna kaSAya Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ko vizuddhi kahate haiM yaha niyama yahA~ bana jAtA hai yaha ThIka hai| parantu isa niyama ko jIvoM kI anyatra saMsAra svarUpa avasthA meM lAgU nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki usa avasthA meM chaha prakAra kI vRddhi aura chaha prakAra kI hAni dvArA kaSAya udaya sthAnoM kI utpatti dekhI jAtI hai / mAnA ki saMsAra avasthA meM bhI anantaguNa hAnI kA utkRSTa kAla antarmuhUrta svIkAra kiyA gayA hai, isalie vahA~ bhI antarmuhUrta kAla taka anubhAga spardhakoM kI hAni honese utane hI kAla taka vizuddhi bana jAtI hai yaha kahA jA sakatA hai| parantu yahA~ vizuddhi kA yaha artha vivakSita nahIM hai| kintu yahA~ para sAtA Adi ke bandha ke yogya pariNAmoM ko vizuddhi kahate haiM / aura asAtA Adi ke bandha ke yogya pariNAmoM ko saMkleza kahate haiM yahI artha vivakSita hai| anyathA utkRSTa sthiti ke bandha ke yogya vizuddhisthAna alpa hote haiM yaha niyama nahIM bana sakatA / isalie jaghanya sthiti bandha se lekara utkRSTa sthiti bandha taka saMkleza sthAna uttarottara adhika hote haiM aura utkRSTa sthiti bandha se lekara jaghanya sthiti bandhataka vizuddhi sthAna uttarottara adhika hote haiM yaha siddha ho jAtA hai aura aisA siddha ho jAne para lakSaNa bheda se donoM prakAra ke pariNAmoM ko pRthak pRthak hI mAnanA caahie| ina donoM prakAra ke pariNAmoM kA pRthak pRthak lakSaNa pUrva meM kiyA hI hai| isa prakAra 14 jIva samAsoM meM saMkleza, vizuddhi sthAnoM kI apekSA alpa bahutva ke samApta hone para isI anuyoga dvAra meM saMyatoM sahita 14 jIva samAsoM meM paryApta aura aparyApta donoM prakAra ke jIvoM ko vivakSita kara jaghanya aura utkRSTa sthitibandha ke alpa bahutva kA nirdeza karake isa anuyoga dvArako samApta kiyA hai| 2. niSeka prarUpaNA dUsarA anuyoga dvAra niSeka prarUpaNA hai| isako anantaropanighA aura paramparopanighA ke AdhAra se nibaddha kara isa anuyoga dvAra ko samApta kiyA gayA hai| spaSTIkaraNa isa prakAra hai-Ayu karma ko choDakara anya karmoM kA jitanA-jaghanya aura utkRSTa sthiti bandha hotA hai usameM se AbAdhA ko kama kara jitanI sthiti zeSa rahatI hai usake prathama samaya se lekara antima samaya taka sthiti ke pratyeka samaya meM uttarottara eka eka caya kI hAni hote hue pratyeka samaya meM baddha dravya niSeka rUpa se vibhakta hotA jAtA hai / ise vizeSa rUpa se samajhane ke lie jIvasthAna calikA (pR. 150 se 158 taka) ko dekhie| pratyeka samaya meM jitanA dravya ba~dhatA hai usakI samaya prabaddha saMjJA hai| sthiti bandha ke samaya AbAdhA ko choDakara sthiti ke jitane samaya zeSa rahate haiM unameM se pratyeka samaya meM samaya prabaddha meM se jitanA dravya nikSipta hotA hai usakI niSeka saMjJA hai tathA sthiti bandha ke hone para usake prArambha ke jitane samayoM meM samaya-prabaddha sambandhI dravya kA nikSepa nahIM hotA usakI AbAdhA saMjJA hai| prathama niSeka se dUsare niSeka meM, dUsare niSeka se tIsare niSeka meM ityAdi rUpa se antima niSeka taka uttarottara jitane dravya ko kama karate jAte haiM usakI caya saMjJA hai| isI prakAra anya viSayoM ko samajha kara prakRta prarUpaNA kA spaSTIkaraNa kara lenA caahie| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 135 3. AbAdhAkANDaka prarUpaNA tIsarA anuyoga dvAra AbAdhAkANDaka prarUpaNA hai| Ayukarma ko choDakara zeSa karmoM kA jitanA utkRSTa sthitibandha ho usakI sthiti ke saba samayoM meM vahA~ prApta AbAdhA ke samayoM kA bhAga denepara jitanA labdha Ave utane samayoM kA eka AbAdhAkANDaka hotA hai| arthAt utkRSTa sthitibandha se lekara utkRSTa sthiti meM se jitane samaya kama hue hoM vahAM taka sthitibandha ke prApta honepara usa saba sthitibandha sambandhI vikalpoM kI utkRSTa AbAdhA hotI hai| ataH inhIM saba sthitibandha ke vikalpoM kA nAma eka AbAdhAkANDaka hai| ye saba AbAdhAkANDaka pramANa sthitibandha ke bheda palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiN| isI vidhi se anya AbAdhAkANDaka jAnane caahie| yaha niyama sthitibandha meM vahIM taka samajhanA cAhie jahA~ taka ukta niyama ke anusAra AbAdhAkANDaka prApta hote haiN| Ayu karma ke sthitibandha meM usakI AbAdhA parigaNita nahIM kI jAtI, vaha atirikta hotI hai, isalie karma bhUmija manuSya aura tithaMcoM meM utkRSTa yA madhyama kisI bhI prakAra kI Ayu kA bandha hone para AbAdhA pUrva koTi ke tribhAga se lekara AsaMkSepAddhAkAla taka yathA sambhava kucha bhI ho sakatI hai| nArakiyoM, bhogabhUmija tiryaMcoM aura manuSyoM tathA devoM meM bhujyamAna Ayu meM chaha mahinA avaziSTa rahane para vahA~ se lekara AsaMkSepAddhAkAla taka AbAdhA kucha bhI ho sakatI hai| ataH Ayukarma meM ukta prakAra ke AbAdhAkANDakoM ke sambhava hone kA prazna hI nahIM utthtaa| 3. alpabahutva prarUpaNA isa anuyoga dvAra meM 14 jIvasamAsoM meM jaghanya aura utkRSTa-AbAdhA, AbAdhAsthAna, AbAdhAkANDaka, nAnAguNa hAnisthAna, ekaguNa hAnisthAna jaghanya aura utkRSTa sthitibandha aura sthitibandhasthAna padoM ke Alambana se jisa krama se ina padoM meM alpa bahutva sambhava hai usakA nirdeza kiyA gayA hai / 4. cauvIsa anuyogadvAra Age ukta arthapada ke anusAra 24 anuyogadvAroM kA Alambana lekara ogha aura Adeza se sthitibandha ko vistAra ke sAtha nibaddha kiyA gayA hai| anuyogadvAroM ke nAma vahI haiM jinakA nirdeza prakRtibandha ke nirUpaNa ke prasaMga se kara Aye haiN| mAtra prakRtibandha meM prathama anuyoga dvAra kA nAma prakRtisamutkIrtana hai aura yahA~ usake sthAna meM prathama anuyogadvAra kA nAma addhAccheda hai / addhA nAma kAla kA hai / jJAnAvaraNAdi kisa karma kA jaghanya aura utkRSTa kitanA sthitibandha hotA hai, kisakI kitanI AbAdhA hotI hai aura AbAdhA ko choDakara jahA~ jitanI karmasthiti avaziSTa rahatI hai usameM niSeka racanA hotI hai, isa viSaya ko isa anuyogadvAra meM nibaddha kiyA gayA hai| zeSa anuyogadvAroM meM apane-apane nAmAnusAra viSaya ko nibaddha kiyA gayA hai| sarva sthitibandha aura utkRSTa sthitibandha meM yaha antara hai ki sarvasthitibandha anuyogadvAra meM utkRSTa sthitibandha honapara sabhI sthitiyoM kA bandha vivakSita rahatA hai aura utkRSTa sthitibandha anuyogadvAra meM utkRSTa sthitibandha honepara mAtra anta kI utkRSTa sthiti parigRhita kI jAtI hai| yahA~ Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha itanA vizeSa aura jAna lenA cAhie ki anutkRSTa meM utkRSTa ko choDakara jaghanyasahita saba kA parigraha ho jAtA hai tathA ajaghanya meM jaghanya ko choDakara utkRSTa sahita saba kA parigraha ho jAtA hai| ukta niyama prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha meM aura pradezabandha sarvatra lAgU hote haiN| mAtra jahA~ prakRti Adi jisa bandha kA kathana cala rahA ho vahA~ usake anusAra vicAra kara lenA caahie| 5. sAdi-anAdi-dhruva-adhruva sthitibandha sthitibandha cAra prakAra kA hotA hai-utkRSTa sthiti bandha, anutkRSTa sthiti bandha, jaghanya sthiti bandha aura ajaghanya sthiti bandha / ina cAroM prakAra ke sthiti bandhoM meM se kauna sthitibandha sAdi Adi meM se kisa prakAra kA hotA hai isa kA vicAra ina cAroM anuyoga dvAroM meM kiyA gayA hai| yathA jJAnAvaraNAdi sAta karmoM kA utkRSTa sthitibandha saMjJI paMcendriya paryApta ke apane yogya svAmitva ke prApta hone para hI hotA hai| isalie vaha sAdi hai aura cUMki vaha niyatakAla taka hI hotA hai, usake bAda punaH jaba usake yogya svAmitva prApta hotA hai tabhI vaha hotA hai, madhya ke kAla meM nahIM, isalie vaha utkRSTa sthiti bandha adhruva hai| tathA madhya ke kAla meM jo usase nyUna sthiti bandha hotA hai vaha saba anutkRSTa sthitibandha hai| yataH vaha utkRSTa sthiti bandha ke bAda hI sambhava hai aura tabhI taka sambhava hai jaba taka puna: utkRSTa sthiti bandha prApta nahIM hotaa| isalie yaha bhI sAdi aura adhruva hai / jaghanya sthiti bandha kSapaka zreNi meM mohanIya kA nauveM guNasthAna meM aura zeSa chaha kA dasaveM guNasthAna ke antima samaya meM hotA hai / isalie yaha bhI sAdi aura adhruva hai| kintu pUrva anAdi kAla se ukta sAtoM karmoM kA anAdi se jo sthitibandha hotA hai vaha jaghanya sthitibandha kahalAtA hai| kyoMki isameM jaghanya sthiti bandha ko choDakara zeSa saba kA parigraha ho jAtA hai| isalie to vaha anAdi hai aura dhruva hai / tathA upazama zreNi meM gyArahaveM guNasthAna se girane para punaH ina karmoM kA yathA sthAna bandha prArambha ho jAtA hai| isalie vaha sAdi aura adhruva hai| Ayukarma kA bandha kAdAcitka hone se usameM sAdi aura adhruva ye do hI vikalpa banate haiN| vizeSa jAnakArI ho jAya isalie ina cAroM anuyoga dvAroM kA vahA~ spaSTIkaraNa kiyA hai| 6. bandha svAmitva prarUpaNA sthiti bandha ke svAmitva ko samajhane ke lie kucha tathyoM kA yahA~ vicAra kiyA jAtA hai / yathA sAmAnya niyama yaha hai ki sAtAvedanIya Adi prakRtiyoM ke bandha yogya pariNAmoM ko vizuddhi kahate haiM aura asAtA vedanIya Adi prakRtiyoM ke bandha yogya pariNAmoM ko saMkleza kahate haiN| isa niyama ke anusAra jJAnAvaraNAdi sabhI karmoM kA sthiti baMndha kisa prakAra hotA hai isakA yahA~ vicAra karanA hai| bandha cAra prakAra kA hai-prakRti bandha, sthiti bandha, anubhAgabandha aura pradeza bandha / ina meM se prakRti bandha aura pradezabandha yoga se hotA hai tathA sthiti bandha aura anubhAgabandha kaSAya se hotA hai| aisA hote hue bhI yadi kaSAya-udaya sthAnoM ko hI sthitibandhAdhyavasAna sthAna mAna liyA jAve to kaSAya Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 137 udaya sthAna ke binA mUla prakRtiyoM kA bandha na ho sakane se saba prakRtiyoM ke sthitibandhAdhyavasAnasthAna samAna ho jaayeNge| ataeva saba mUla prakRtiyoM ke apane-apane udaya se jo pariNAma utpanna hote haiM ve apane-apane sthitibandha ke kAraNa haiM, ataH unheM hI yahA~ sthitibandhAdhyavasAnasthAna svIkAra kiyA gayA hai / ___ zrI samayasAra Asrava adhikAra (gAthA 171 ) meM batalAyA hai ki jJAna guNa kA jaba taka jaghanyapanA hai taba taka vaha yathAkhyAta cAritra ke pUrva antarmuhUrta-antarmuhUrta meM punaH punaH pariNamana karatA hai, isalie usake sAtha rAga kA sadbhAva avazyaMbhAvI hone se vaha bandha kA hetu hotA hai| Age (gAthA 172 meM ) ise aura bhI spaSTa karate hue batalAyA hai ki yadyapi jJAnI ke buddhipUrvaka arthAt maiM rAgAdi bhAvoM kA kartA hU~ aura ve bhAva mere kArya hai isa prakAra rAgAdi ke svAmitva ko svIkAra kara rAga, dveSa aura moha kA abhAva hone se vaha nirAsrava hI hai, phira bhI jabataka vaha apane jJAna (AtmA) ko sarvotkRSTa rUpa se anubhavane, jAnane aura usameM ramane meM asamartha hotA huA use jaghanya bhAva se anubhavatA hai, jAnatA hai aura usameM ramatA hai taba taka jaghanya bhAva kI anyathA utpatti na ho sakane ke kAraNa anubhIyamAna abuddhipUrvaka karma kalaMka ke vipAka kA sadbhAva hone se usake pudgala karma kA bandha hotA hI hai / yaha Agama pramANa hai| isase jJAta hotA hai ki kevala kaSAya-udayasthAnoM kI sthiti bandhAdhyavasAnasthAna saMjJA na hokara kaSAya-udayasthAnoM se anuraMjita jJAnAvaraNAdi karmoM meM se apane-apane karma ke udaya se honevAle pariNAmoM kI sthitibandhAdhyavasAnasthAna saMjJA hai| aba ina sthitibandhAdhyavasAnasthAnoM ke sadbhAva meM jJAnAvaraNAdi karmoM kA utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya sthitibandha kisake hotA hai isakA vicAra karate haiN| jJAnAvaraNa kA bandha karanevAle jIva do prakAra ke haiM-sAtabandhaka aura asAtabandhaka, kyoMki jo jIva jJAnAvaraNIya karmoM kA bandha karate haiM ve yathAsambhava sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya inameM se kisI eka kA bandha avazya karate haiN| unameM se sAtabandhaka jIva tIna prakAra ke haiM-catuHsthAnabandhaka, tristhAnabandhaka aura dvisthAnabandhaka / jaghanya spardhaka se lekara utkRSTa spardhaka taka sAtAvedanIya kA anubhAga cAra bhAgoM meM vibhakta hai / unameM se prathama khaNDa guDa ke samAna hai| dUsarA khaNDa khA~Da ke samAna hai, tIsarA khaNDa zarkarA ke samAna hai aura cauthA khaNDa amRta ke samAna hai| jisameM ye cAroM sthAna hote haiM use catuHsthAnabandha kahate haiM, jisameM antima khaNDa ko choDakara prArambha ke tIna sthAna hote haiM use tristhAnabandha kahate haiM tathA jisameM prArambha ke do sthAna hote haiM use dvisthAna bandha kahate haiM / jisameM prArambha kA eka bhAga ho aise anubhAgasahita sAtAvedanIya kA bandha nahIM hotA, sattva hotA hai, isalie yahAM sAtAvedanIya kA eka sthAna bandha nahIM kahA / ukta prakAra se sAtAvedanIya ke bandhaka jIva bhI tIna prakAra ke ho jAte haiN| asAtabandhaka jIva bhI tIna prakAra ke haiM--dvisthAnabandhaka, tristhAnabandhaka, aura ctuHsthaanbndhk| jaghanya spardhaka se lekara utkRSTa spardhaka taka asAtAvadanIya kA anubhAga cAra bhAgoM meM vibhakta hai| unameM se prathama khaNDa nIma ke samAna hai, dUsarA khaNDa kAMjIra ke samAna hai, tIsarA khaNDa viSa ke samAna hai aura 18 | Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha cavathA khaNDa hAlAhala ke samAna hai| jisameM prArambha ke do sthAna hote haiM use dvisthAnabandha kahate haiM, jisameM prArambha ke tIna sthAna hote haiM use tristhAnabandha kahate haiM tathA jisameM cAroM sthAna hote haiM use catu:sthAnabandha kahate haiM / isa prakAra asAtA ke ukta sthAnoM ke bandhaka jIva bhI tIna prakAra ke hote haiM / yahA~ sAtAvedanIya ke catu:sthAnabandhaka jIva sabase vizuddha hote haiN| yahAM atyanta tIvra kaSAya ke abhAvasvarUpa manda kaSAya kA nAma vizuddhatA hai / ve atyanta manda saMkleza pariNAmavAle hote haiM yaha isakA tAtparya hai| unase sAtAvedanIya ke tristhAnabandhaka jIva saMkliSTatara hote haiM arthAt utkaTa kaSAyavAle hote haiN| unase sAtAvedanIya ke dvisthAnabandhaka jIvasaMkliSTatara hote haiM / arthAt sAtAvedanIya ke tristhAnabandhaka jIva jitane utkaTa kaSAyavAle hote haiM unase dvisthAnabandhaka jIva aura adhika saMklezayukta kaSAyavAle hote haiN| asAtAvedanIya ke dvisthAnabandhaka jIva sabase vizuddha hote haiN| arthAt manda kaSAyavAle hote haiM / unase tristhAnabandhaka jIva saMkliSTatara hote haiN| arthAt ati utkaTa saMkleza yukta hote haiN| unase catuHsthAnabandhaka jIva saMkliSTatara hote haiM / arthAt atyanta bahuta kaSAyavAle hote haiM / isa kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki kevala kaSAya kI mandatA honA isakA nAma vizuddhi aura kaSAya kI tIvratA kA honA isakA nAma saMkleza nahIM hai, kyoMki kaSAya kI mandatA aura tIvratA vizuddhi aura saMkleza donoM meM dekhI jAtI hai, ataH Alambana bheda se vizuddhi aura saMkleza samajhanA cAhie / jahA~ sacce deva, guru aura zAstra tathA dayA dAnAdi kA Alambana ho vaha kaSAya vizuddhi svarUpa kahalAtI hai tathA jahAM saMsAra ke prayojana bhUta paMcendriyoM ke viSayAdi Alambana ho vaha kaSAya saMkleza svarUpa kahalAtI hai| kaSAya kI mandatA aura tIvratA donoM sthaloM para sambhava hai| isa hisAba se jJAnAvaraNIya karma ke sthiti bandhakA vicAra karane para vidita hotA hai ki sAtA vedanIyake catuHsthAna bandhaka jIva jJAnAvaraNIya kA jaghanya sthiti bandha karate haiN| yahA~ do bAteM vizeSa jJAtavya haiN| prathama yaha ki ukta jIva jJAnAvaraNIya kA jaghanya sthiti bandha hI karate haiM aisA ekAnta se nahIM samajhanA caahie| kintu jJAnAvaraNa kA ajaghanya sthitibandha bhI ukta jIvoM ke dekhA jAtA hai| dvitIya yaha ki yahAM jJAnAvaraNa kahane se sabhI dhruva prakRtiyoM ko grahaNa karanA cAhie / sAtA vedanIya ke tristhAna bandhaka jIva jJAnAvaraNa kA ajaghanya anutkRSTa sthitibandha karate haiN| yahA~ yadyapi ajaghanya meM utkRSTa kA aura anutkRSTa meM jaghanya kA parigraha ho jAtA hai, para ukta jIva jJAnAvaraNa kI utkRSTa aura jaghanya sthiti kA bandha nahIM karate hai, kyoM ki ukta jIvoM meM ina donoM sthitiyoM ke bandha kI yogyatA nahIM hotI hai| sAtA vedanIya ke dvisthAna bandhaka jIva sAtAvedanIya ko hI utkRSTa sthitibandha karate haiN| yahA~ ukta jIva sAtAvedanIya kA hI utkRSTa sthitibandha karate haiM isa kathana kA yaha Azaya hai ki ve jJAnAvaraNa karma kI utkRSTa sthiti kA bandha nahIM karate / yaha Azaya nahIM ki ve mAtra sAtAvedanIya karma kI utkRSTa sthitikA hI Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 139 bandha karate haiN| kintu ve sAtA vedanIya kI anutkRSTa sthiti kA bhI bandha karate haiN| ukta kathana kA yaha Azaya yahAM samajhanA caahie| asAtAvedanIya ke dvisthAna bandhaka jIva jJAnAvaraNIya kI vahA~ sambhava jaghanya sthiti kA bandha karate haiM / tristhAna bandhaka jIva jJAnAvaraNa kI ajaghanya anutkRSTa sthiti kA bandha karate haiM, kyoMki ina ke utkRSTa saMklezarUpa aura ati vizuddha donoM prakAra ke pariNAma nahIM pAye jAte / catusthAna bandhaka jIva asAtA ke hI utkRSTa sthiti bandha ke sAtha jJAnAvaraNa kA bhI utkRSTa sthiti bandha karate haiN| yahA~ para jJAnAvaraNa karma kI mukhyatA se usake jaghanya aura utkRSTa sthitibandha ke svAmI kA vicAra kiyaa| ukta tathyoM ko dhyAna meM rakhakara isI prakAra anya sAta karmoM ke viSaya meM bhI jAna lenA caahie| 7. eka jIva kI apekSAkAla-antaraprarUpaNA sthitibandha cAra prakAra kA hai jaghanyasthitibandha, utkRSTasthitibandha, ajaghanyasthitibandha aura anukRSTasthitibandha / hama pahale sAdi Adi cAroM anuyoga dvAroM kI apekSA utkRSTa Adi cAroM sthitibandhoM kA tathA svAmitva kA uhApoha kara Aye haiM use dhyAna meM rakhakara kisa karma ke kisa sthitibandha kA jaghanya aura utkRSTa kAla kitanA hotA hai yaha eka jIva kI apekSA kAla aura antaraprarUpaNA meM batalAyA gayA hai| isI prakAra nAnA jIvoM kI apekSA kSetra Adi zeSa anuyoga dvAroM kA vicAra kara lenA caahie| 8. bhujagAra-padanikSepa-vRddhi adhikAra bhujagAra sthitibandha-pichale samaya meM kama sthitibandha hokara agale samaya meM adhika sthiti kA bandha honA bhujagAra sthitibandha kahalAtA hai| pichale samaya meM adhika sthitibandha hokara agale samaya meM kama sthitibandha honA alpatara sthitibandha kahalAtA hai| pichale samaya meM jitanA sthitibandha huA ho, agale samaya meM utanA hI sthitibandha honA avasthita sthitibandha kahalAtA hai tathA pichale samaya meM sthitibandha na hokara agale samaya meM punaH sthitibandha hone laganA avaktavya sthitibandha kahalAtA hai| isa anuyogadvAra meM ina cAroM sthitibandhoM kI apekSA samutkIrtanA, svAmitva, eka jIva kI apekSA kAla, antara, nAnA jIvoM kI apekSA bhaMga vicaya, bhAgAbhAga, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva ina anuyogadvAroM kA Alambana lekara jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM ke sthitibandha kA vicAra kiyA gayA hai| padanikSepa-bhujagAra vizeSa ko padanikSepa kahate haiN| isameM sthitibandha kI utkRSTa vRddhi, utkRSTa hAni aura utkRSTa avasthAna tathA jaghanya vRddhi, jaghanya hAni aura jaghanya avasthAna ina chaha padoM dvArA samutkIrtanA, svAmitva aura alpabahutva ina tIna anuyoga dvAroM kA Alambana, lekara sthitibandha kA vicAra kiyA gayA hai| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha __ vRddhi-padanikSepavizeSa ko vRddhi kahate haiN| isameM sthitibandha sambandhI cAra vRddhi, cAra hAni, avasthita aura avaktavya ina padoM dvArA samutkIrtanA Adi 13 anuyoga dvAroM kA Alambana lekara jJAnAvaraNAdi karmoM kI sthitibandha kA vicAra kiyA gayA hai / 9. adhyavasAna bandha prarUpaNA isameM mukhyatayA tIna anuyoga dvAra haiM--prakRti samudAhAra, sthiti samudAhAra, aura jIva samudAhAra / prakRti samudAhAra meM kisa karma kI kitanI prakRtiyA~ hai isakA nirdeza karane ke bAda unakA alpabahutva batalAyA gayA hai / sthiti samudAhAra meM pramANAnugama, zreNi prarUpaNA aura anukRSTi prarUpaNA ina tIna adhikAroM ke dvArA jJAnAvaraNAdi karmoM kI jaghanya sthiti se lekara utkRSTa sthiti taka sabhI sthiti ke adhyavasAna sthAnoM kA UhApoha kiyA gayA hai| sAdhAraNataH sthitibaMdhAdhyavasAna sthAnoM kA svarUpa-nirdeza hama pahale kara Aye haiN| samayasAra ke Asrava adhikAra meM bandha ke hetuoM kA nirdeza karate hue ve jIva pariNAma aura pudgala pariNAma ke bheda se do prakAra ke batalAkara likhA hai ki jo mithyAtva, avirati, kaSAya aura yogarUpa pudgala ke pariNAma haiM ve karma bandha ke hetu haiM tathA jo rAga, dveSa aura moharUpa jIva ke pariNAma haiM ve pudgala ke pariNAmarUpa Asrava ke hetu hone se karma bandha ke hetu kahe gaye haiN| yaha sAmAnya vivecana hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jisa karma ke jitane udayavikalpa haiM unase yukta hokara hI ye dravya aura bhAvarUpa Asrava ke bheda karmabandha ke hetu hote haiM, isalie prakRta meM sthitibandhAdhyavasAna sthAnoM meM pratyeka karma ke udayavikalpoM ko grahaNa kiyA gayA hai aisA yahA~ samajhanA caahie| jIvasamudAhAra meM jJAnAvaraNAdi karmoM ke bandhaka jIvoM ko sAtabandhaka aura asAtabandhaka aise do bhAgoM meM vibhakta kara aura unake Azraya se vizada vivecana kara isa adhikAra ko samApta kiyA gayA hai / isa sambandha meM spaSTa vivecana hama pahale hI kara Aye haiN| isa samagra kathana ko hRdayaMgama karane ke lie vedanAkhaNDa pustaka 11 kI dvitIya cUlikA kA sAMgopAMga adhyayana karanA Avazyaka hai / 10. uttara prakRti sthitibandha arthAdhikAra pUrva meM mUla prakRtiyoM kI apekSA sthitibandha kA prakRta meM prayojanIya jaisA spaSTIkaraNa kiyA hai usI prakAra uttara prakRtiyoM kI apekSA spaSTIkaraNa jAnanA caahie| jo mUla prakRtiyoM ke sthitibandha kA vivecana karate hue anuyogadvAra svIkAra kiye gaye hai ve hI yahAM svIkAra kara uttara prakRti sthitibandha kI prarUpaNA kI gaI hai| anubhAgabandha kI apekSA jJAnAvaraNAdi karmoM kI saba prakRtiyA~ do bhAgoM meM vibhakta haiM / puNya prakRtiyAM aura pApa prakRtiyAM / puNya prakRtiyoM ko prazasta prakRtiyA~ aura pApa prakRtiyoM ko aprazasta prakRtiyA~ bhI kahate haiN| kintu sthitibandha kI apekSA tiryaJcAyu, manuSyAyu aura devAyu ko choDakara zeSa 117 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 141 prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha yathA sambhava utkRSTa saMkleza yA tatprAyogya saMkleza pariNAmoM se hotA hai, isalie zubha aura azubha ina saba prakRtiyoM kI sthiti azubha hI mAnI gaI hai| mAtra pUrvokta tIna AyuoM kA utkRSTa sthitibandha yathA sambhava tatprAyogya vizuddha pariNAmoM se hotA hai, isalie ina tIna AyuoM kI utkRSTa sthiti zubha mAnI gaI hai| yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhie ki ukta 117 prakRtiyoM meM se jina prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha sAtAvedanIya ke bandha kAla meM hotA hai vahA~ utkRSTa saMkleza yA tatprAyogya saMkleza kA artha sAtAvedanIya ke bandha yogya jaghanya yA tatprAyogya jaghanya vizuddhi ke antargata saMkleza pariNAma liyA gayA hai| tathA jina prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibandha asAtAvedanIya ke bandha kAla meM hotA hai vahA~ utkRSTa saMkleza yA tatprAyogya saMkleza kA artha asAtAvedanIya ke bandha yogya utkRSTa saMkleza yA tatprAyogya utkRSTa saMkleza ke antargata saMkleza pariNAma liyA gayA hai| ina 117 prakRtiyoM ke atirikta zeSa tIna AyuoM kA utkRSTa sthitibandha yathAsthAna sAtAvedanIya ke bandha yogya tatprAyogya vizuddhirUpa pariNAmoM ke kAla meM hotA hai / yaha saba prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha ke svAmitva kA vicAra hai| saba prakRtiyoM ke jaghanya sthitibandha ke svAmitva kA vicAra karate samaya yaha vizeSarUpa se jJAtavya hai ki jina prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha kSapakazreNi ke jIva karate haiM unake lie jina vizeSaNoM kA prayoga kiyA gayA hai unameM 've sarva vizuddha hote haiM yA tatprAyogya vizuddha hote haiM ' isa prakAra kA koI bhI vizeSaNa nahIM diyA gayA hai| jaba ki aise jIvoM ke uttarottara prati samaya anantaguNI vizuddhi hotI jAtI hai| aisA kyoM kiyA gayA hai yaha eka prazna hai ? samAdhAna yaha hai ki ye jIva zuddhopayogI hote haiM, isalie inake jitanA kaSAyAMza pAyA jAtA hai vaha saba abuddhipUrvaka hI hotA hai| yahI kAraNa hai ki inheM ukta prakAra ke kaSAyAMza kI apekSA 'sarva vizuddha yA tatprAyogya vizuddha' vizeSaNa se vizeSita nahIM kiyA gayA hai| itanA avazya hai ki inake prati samaya uttarottara anantaguNI hAni ko lie hue vaha kaSAyAMza pAyA avazya jAtA hai, isalie isa apekSA se unake uttarottara prati samaya anantaguNI vizuddhi kA bhI sadbhAva batalAyA gayA hai| zeSa prakRtiyoM ke jaghanya sthitibandha ke svAmitva ke viSaya meM aisA samajhanA cAhie ki jina prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha sAtAvedanIya ke bandhakAla meM hotA hai vahA~ una prakRtiyoM ke jaghanya sthitibandha ke yogya jo pariNAma hote haiM ve sAtAvedanIya ke bandhayogya vizuddhi kI jAti ke hote haiM aura jina prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha asAtAvedanIya ke bandhakAla meM hotA hai vahA~ una prakRtiyoM ke jaghanya sthitibandha ke yogya jo pariNAma hote haiM ve asAtAvedanIya ke bandhayogya saMkleza pariNAmoM kI jAti ke hote haiN| yaha saba prakRtiyoM ke sthitibandha ke svAmitva kA vicAra hai| anya anuyoga dvAroM kA uhApoha isa AdhAra se kara lenA cAhie, kyoMki yaha anuyogadvAra zeSa anuyogadvAroM kI yoni hai / 3. anubhAga bandha phala-dAna zakti ko anubhAga kahate haiM / jJAnAvaraNAdi mUla aura unakI uttara prakRtiyoM kA bandha hone para unameM jo phaladAna zakti prApta hotI hai use anubhAga bandha kahate haiN| vaha mUla prakRti anubhAga bandha Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha aura uttara prakRti anubhAga bandha ke bhedase do prakAra kA hai / unhIM donoM anubhAga bandhoM kA isa adhikAra meM nirUpaNa kiyA gayA hai| sarvaprathama mUlaprathama mUlaprakRti anubhAga bandha ke prasaMga se ye do anuyoga dvAra nibaddha kiye gaye haiM-niSeka prarUpaNA aura spardhaka prarUpaNA / jJAnAvaraNAdi karmoM meM se jisameM dezaghAti yA sarvaghAti jo spardhaka hote haiM ve Adi vargaNA se lekara Age kI vargaNAoM meM sarvatra pAye jAte haiN| isa viSaya kA pratipAdana niSeka prarUpaNA meM kiyA gayA hai / anantAnanta avibhAga praticchedoM ko eka varga hotA hai, siddhoM ke anantave bhAga aura abhavyoM se ananta guNe vargoM kI eka vargaNA hotI hai, tathA utanI hI vargaNAoM kA eka spardhaka hotA hai isa viSaya kA vivecana spardhaka prarUpaNA meM kiyA gayA hai| 24 anuyoga dvAra Age ukta arthapada ke anusAra 24 anuyoga dvAroM kA Alambana lekara ogha aura Adeza se anubhAga bandha ko vistAra se nibaddha kiyA gayA hai| anuyoga dvAroM ke nAma ve hI haiM jinakA nirdeza prakRti bandha ke nirUpaNa ke prasaMga se kara Aye haiM / mAtra prakRti bandha meM prathama anuyoga dvAra kA nAma prakRti samutkIrtana hai aura isa adhikAra meM prathama anuyoga dvAra kA nAma saMjJA hai| 1. saMjJA anuyoga dvAra saMjJA ke do bheda haiM-ghAti saMjJA aura sthAna saMjJA / jJAnAvaraNAdi ATha karmoM meM se kauna karma ghAti hai aura kauna aghAti haiM isa viSaya kA uhApoha karate hue batalAyA hai ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra ghAti karma hai| tathA zeSa cAra aghAti karma haiN| jo AtmA ke jJAna, darzana, samyaktva, cAritra, sukha, vIrya, dAna, lAbha, bhoga, aura upabhoga Adi guNoM kA ghAta karate haiM unheM ghAti karma kahate haiM tathA jo ina guNoM ke ghAtane meM samartha nahIM hai unheM aghAti karma kahate haiN| aghAti karmoM meM se vedanIya karma ke udaya se parAzrita sukha duHkha kI utpatti hotI hai| Ayu karma udaya se nAraka Adi bhAvoM meM avasthiti hotI hai| nAma karma ke udaya se nArakAdi gatirUpa jIva bhAvoM kI tathA vividha prakAra ke zarIrAdi kI utpatti hotI hai tathA gotra karma ke udaya se jIva meM U~ca aura nIca AcAra ke anukUla jIvabhAva kI utpatti hotI hai| sthAna saMjJAdvArA ghAti aura aghAti karma viSayaka anubhAga ke tAratamya ko batalAnevAle sthAnoM kA nirdeza kiyA gayA hai| unameM se ghAti karma sambandhI sthAna cAra prakAra ke haiM-ekasthAnIya, dvisthAnIya, tristhAnIya aura catuHsthAnIya / jisa meM latA ke samAna lacIlA ati alpa phaladAna zaktiyukta anubhAga pAyA jAtA hai vaha eka sthAnIya anubhAga kahalAtA hai| jisa meM dAru ke (kASTha ke) samAna kucha saghana aura kaThina phaladAna zaktiyukta anubhAga pAyA jAtA hai vaha dvisthAnIya anubhAga kahalAtA hai| jisa meM haDDI ke samAna saghana hokara ati kaThina phaladAna zaktiyukta anubhAga pAyA jAtA hai vaha tristhAnIya anubhAga kahalAtA hai, tathA jisameM pASANa ke samAna ati kaThinatara saghana phaladAna zaktiyukta anubhAga pAyA jAtA hai vaha catu:sthAnIya anubhAga kahalAtA hai| isa prakAra ukta vidhi se ghAti karmoM kA anubhAga cAra Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 143 prakAra kA hai| unameM se ekasthAnIya anubhAga aura dvisthAnIya anubhAga ke prArambha kA anantavA bhAga yaha dezaghAti hai, zeSa sarva anubhAga sarvaghAti hai| prazasta aura aprazasta ke bheda se aghAti karma do prakAra ke haiN| unameM se pratyeka karma meM cAracAra prakAra kA anubhAga pAyA jAtA hai| pahale hama sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya ina do karmoM meM vaha cAra-cAra prakAra kA anubhAga kaisA hotA hai isakA spaSTa ullekha kara Aye haiM usI prakAra vahA~ bhI ghaTita kara lenA caahie| yahA~ yaha nirdeza karanA Avazyaka pratIta hotA hai ki anubhAgabandha ke prArambha kA eka tADapatra truTita ho gayA hai| isa kAraNa ukta prarUpaNA tathA isase Age kI chaha anuyoga dvAra sambandhI prarUpaNA upalabdha nahIM hai| sAtha hI sAdi, anAdi, dhruva aura adhruva ina anuyoga dvAroM kI prarUpaNA kA bahubhAga bhI upalabdha nahIM hai| kintu ina jo nAma haiM unake anurUpa hI unameM viSaya nibaddha kiyA gayA hai / vizeSa vaktavya na hone se yahA~ spaSTIkaraNa nahIM kiyA gayA hai / 2. svAmitva anuyoga dvAra isa anuyoga dvAra ke antargata jJAnAvaraNAdi karmoM ke jaghanya aura utkRSTa anubhAga bandha ke svAmitva kA vicAra karane ke pUrva vizeSa spaSTIkaraNa kI dRSTi se pratyayAnugama, vipAkadeza aura prazasta-aprazasta prarUpaNA ina tIna anuyoga dvAroM ko nibaddha kiyA gayA hai| pratyayAnugama-pratyaya kA artha nimitta, hetu, sAdhana aura kAraNa hai| jIvoM ke kina pariNAmoM ko nimitta kara ina jJAnAvaraNAdi mUla va uttara prakRtiyoM kA bandha hotA hai isa viSaya ko isa anuyoga dvAra meM nibaddha kiyA gayA hai| ve pariNAma cAra prakAra ke haiM-mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga / paramArtha svarUpa deva, guru, zAstra aura padArthoM meM ayathArtha ruci ko mithyAtva kahate haiN| nidAna kA antarbhAva mithyAtva meM hI hotA hai| prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, abrahmasevana, parigraha kA svIkAra, madhu-mAMsa-pAMca udambara phala kA sevana, abhakSyabhakSaNa phUloM kA bhakSaNa, madyapAna tathA bhojanavelA ke atirikta kAla meM bhojana karanA avirati hai| asaMyama isakA dUsarA nAma hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA rAga aura dveSa ye saba kaSAya haiN| tathA jIvoM ke pradeza parispaMda kA nAma yoga hai| inameM se mithyAtva avirati aura kaSAya ye jJAnAvaraNAdi chaha karmoM ke bandha ke hetu hai tathA ukta tIna aura yoga ye cAroM vedanIya karma ke bandha ke hetu haiN| yahA~ prArambha ke chaha karmoM ke bandha-hetuoM meM yoga ko parigaNita na karane kA yaha kAraNa hai ki gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM yoga kA sadbhAva rahane para bhI ukta karmoM kA bandha nahIM hotaa| vaise Rju sUtra naya kI apekSA sAmAnya niyama yaha hai ki AThoM karmoM kA prakRtibandha aura pradezabandha yoga se hotA hai tathA sthitibandha aura anubhAgabandha kaSAya se hotA hai| para usa niyama kI yahA~ vivakSA nahIM hai| yahA~ jisa karma bandha ke sAtha jisakI traikAlika anvaya-vyatireka rUpa bAhya vyApti hai usake sAtha usakA kArya kAraNa bhAva svIkAra kiyA gayA hai| yoga ke sAtha esI vyApti nahIM banatI, kyoMki gyArahaveM Adi tIna Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha guNasthAnoM meM yoga ke rahane para bhI jJAnAvaraNAdi chaha karmoM kA bandha nahIM hotA, isalie ina chaha karmoM ke bandha ke hetu mithyAtva, avirati aura kaSAya ko kahA hai| yahA~ Ayu karma ke bandha ke hetu jIva ke kauna pariNAma haiM isa kA ullekha upalabdha nahIM hotaa| Age uttara prakRtiyoM kI prarUpaNA meM narakAyu ko mithyAtva pratyaya tathA tiryaMcAyu aura manuSyAyu ko mithyAtva pratyaya aura asaMyama pratyaya tathA devAyu ko mithyAtva pratyaya, asaMyama pratyaya aura kaSAya pratyaya batalAyA hai| isase vidita hotA hai ki Ayu karma kA bandha mithyAtva pratyaya, asaMyama pratyaya aura kaSAya pratyaya honA caahie| apanI-apanI bandha vyucchiti ko dhyAna meM rakhakara uttara prakRtiyoM ke bandha pratyayoM kA vicAra isI vidhi se kara lenA caahie| vipAka deza-chaha karma jIva vipAkI hai, Ayukarma bhava vipAkI hai tathA nAmakarma jIva vipAkI aura pudgala vipAkI hai| yahA~ jo karma jIva vipAkI haiM unase jIva kI no Agama bhAvarUpa vividha avasthAe~ utpanna hotI haiM aura nAma karma kI jo prakRtiyAM pudgala vipAkI hai unase jIvake pradezoM meM eka kSetrAvagAhI zarIrAdi kI racanA hotI hai| pudgala-vipAkI karmoM ke udaya se jIvake noAgamabhAvarUpa avasthA nahIM utpanna hotii| lezyA karma kA kArya hai aura dhanAdi kA saMyoga lezyA kA kArya hai, arthAt vyakta yA avyakta jaisA kaSAyAMza aura yoga (mana, vacana aura kAya kI pravRtti) hotA hai usake anusAra dhanAdi kA saMyoga hotA hai isa vivakSA ko dhyAna meM rakha kara hI dhanAdika kI prApti ko karma kA kArya kahA~ jAtA hai| prazasta-aprazastaprarUpaNA-cAroM ghAtikarma aprazasta haiM tathA zeSa cAroM aghAti karma prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke haiM / uttara bhedoM kI apekSA prazasta karma prakRtiyAM 42 hai aura aprazasta karma prakRtiyAM 82 hai| varNa catuSka prazasta aura aprazasta donoM prakAra ke hote haiM, isalie unheM donoM meM sammilita kiyA gayA hai / sarala hone se yahA~ unake nAmoM kA nirdeza nahIM kiyA gayA hai / isa vyavasthA ke anusAra ukta 42 prazasta prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAgabandha yathAsthAna apaneapane yogya utkaTa vizuddhi ke kAla meM hotA hai aura 82 aprazasta prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAgabandha apaneapane yogya utkaTa saMkleza pariNAmavAle mithyAdRSTi ke hotA hai| kintu jaghanya anubhAgabandha ke lie isase viparIta samajhanA cAhie / arthAt prazasta prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabandha yathAsthAna apane-apane yogya saMkleza ke prApta hone para hotA hai aura aprazasta prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabandha yathAsthAna apane-apane yogya vizuddhi ke prApta honepara hotA hai| yahA~ prathama isa bAta kA ullekha karanA Avazyaka pratIta hotA hai ki sAtAvedanIya, asAtAvedanIya, sthira-asthira, zubha-azubha aura yazaHkIrti-ayazaHkIrti ina cAra yugaloM ke jaghanya anubhAgabandha ke svAmI krama se cAroM gati ke parivartamAna madhyama pariNAmavAle mithyAdRSTi aura samyagdRSTi ko batalAyA gayA hai| jaba kI gommaTasAra karmakANDa meM parivartamAna madhyama pariNAmavAle jIvoM ke sthAna meM aparivartamAna madhyama pariNAmavAle jIva liye gaye haiN| vedanAkhaNDa meM jo jaghanya anubhAgabandha ke alpabahutva ko sUcita karanevAlA 64 padavAlA alpabahutva AyA hai usameM madhyama pariNAmavAlA ina prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgabandha karatA hai aisA ullekha nahIM kiyA hai| kintu vahA~ ayazaHkIrti sarvavizuddha yazaHkIrti kA ati tIvra saMkliSTa aura sAtAvedanIya kA sarvavizuddha jIva jaghanya anubhAgabandha karatA hai aisA batalAyA hai / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha itanA hI nahIM, kintu Age calakara trasAdi daza yugala ke jaghanya anubhAgabandha ke svAmI ko sAtAsAtAvedanIya ke samAna jAnane kI sUcanA kI hai, jaba ki mahAbandha meM ina prakRtiyoM ke jaghanya anubhAgabandha kA svAmI madhyama pariNAmavAlA hI liyA gayA hai| gomaTasAra karmakANDa meM viSaya meM aniyama dekhA jAtA hai| prati samaya uttarottara vardhamAna yA hIyamAna jo saMkleza yA vizuddhirUpa pariNAma hote haiM ve aparivartamAna pariNAma kahalAte haiM tathA jina pariNAmoM meM sthita yaha jIva pariNAmAntara ko prApta hokara eka, do Adi samayoM dvArA punaH unhIM pariNAmoM ko prApta karatA hai usake ve pariNAma parivartamAna pariNAma kahalAte haiM / isa dRSTi se ukta pUrA prakaraNa vicAraNIya hai| yaha saMkSepa meM mUla va uttara prakRtiyoM kI apekSA utkRSTa aura jaghanya svAmitva kI mImAMsA hai| vistAra bhaya se anya anuyogadvAroM va bhujagAra Adi arthAdhikAroM kA UhApoha yahA~ nahIM kiyA gayA hai| anubhAgabandhAdhyavasAnasthAna prarUpaNA jina pariNAmoM se anubhAgabandha hotA hai unheM anubhAgabandhAdhyavasAnasthAna kahate haiN| ve eka-eka sthitibandhAdhyavasAnasthAnoM ke prati asaMkhyAta loka pramANa hote haiN| kintu yahA~ para kAraNa meM kAryakA upacAra kara ke anubhAgabandhAdhyavasAnasthAnoM se anubhAga sthAna liye gaye haiN| prakRta meM 12 anuyogadvAra jJAtavya haiM-avibhAga praticchedaprarUpaNA, sthAnaprarUpaNA, antaraprarUpaNA, kANDakaprarUpaNA, ojayugmaprarUpaNA, SaTsthAnaprarUpaNA, adhastanasthAnaprarUpaNA, samayaprarUpaNA, vRddhiprarUpaNA, yavamadhyaprarUpaNA, paryavasAnaprarUpaNA aura alpabahutva / avibhAgapraticchedaprarUpaNA-eka paramANu meM jo jaghanyarUpa se avasthita anubhAga hai usakI avibhAgapraticchedasaMjJA hai| isa dRSTi se vicAra karane para eka karmapradeza meM saba jIvoM se anantaguNe avibhAgapraticcheda pAye jAte haiN| unakI varga saMjJA hai| aise sadRza avibhAgapraticchedavAle jitane karmapradeza upalabdha hote haiM unakI vargaNA saMjJA hai| isase eka adhika avibhAgapraticchedoM se yukta jitane karmapradeza pAye jAte haiM unase dUsarI vargaNA banatI hai| pratyeka vargaNA meM abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantave bhAgapramANa varga pAye jAte haiN| isa prakAra uttarottara eka-eka avibhAgapraticcheda kI vRddhi hue, abhavyoM se anantaguNI aura siddhoM ke anantave bhAgapramANa vargaNAe~ utpanna hotI haiN| una saba vargaNAoM ke samUha ko spardhaka kahate haiN| isI vidhi se dUsarA spardhaka utpanna hotA hai| itanI vizeSatA hai ki prathama spardhaka kI antima vargaNA ke eka varga meM jitane avibhAgapraticcheda hote hai usase dUsare spardhaka kI prathama vargaNA ke eka varga meM saba jIvoM se anantaguNe avibhAgapraticcheda hote hai| isa prakAra abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantave bhAgapramANa spardhakoM kA eka sthAna hotA hai / sthAnaprarUpaNA-eka samaya meM eka jIva meM jo karma kA anubhAga dRSTigocara hotA haiM usakI sthAnasaMjJA hai / nAnA jIvoM kI apekSA ye anubhAga bandhasthAna asaMkhyAta lokapramANa hote haiN| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha antaraprarUpaNA - pUrva meM jo anubhAgabandha sthAna batalAye haiM unameM se eka anubhAgabandhasthAna se dUsare anubhAgabandhasthAna meM avibhAgapraticchedoM kI apekSA saba jIvoM se anantaguNA antara pAyA jAtA hai / uparita sthAnameM se adhastana sthAna ko ghaTAkara jo labdha Ave usameM eka kama karane para ukta antara prApta hotA hai yaha ukta kathana kA tAtparya hai / 146 kANDakaprarUpaNA - anantabhAga vRddhikANDaka, asaMkhyAta bhAga vRddhikANDaka, saMkhyAta bhAga vRddhikANDaka, saMkhyAtaguNavRddhikANDaka, asaMkhyAtaguNavRddhikANDaka aura anantaguNavRddhikANDa ka isa prakAra ina chaha AdhAra se isameM vRddhi kA vicAra kiyA gayA hai / ojayugmaprarUpaNA - isa dvArA varga, sthAna aura kANDaka ye kRtayugmarUpa hai yA bAdara yugmarUpa hai, yA afa (?) ojarUpa hai, tejojarUpa hai isakA uhApoha karate hue avibhAga praticcheda, sthAna aura kANDaka tInoM kRtayugmarUpa hai yaha batalAyA gayA hai| SaTsthAnaprarUpaNA -- anantabhAgavRddhi, asaMkhyAtabhAgavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAtaguNavRddhi, asaMkhyAtaguNavRddhi aura anantaguNavRddhi yaha chaha vRddhiyA~ hai inakA pramANa kitanA hai yaha isa prarUpaNA meM batAyA gayA hai / adhastana sthAnaprarUpaNA - kitanI bAra anantabhAga vRddhi hone para eka bAra asaMkhyAta bhAga vRddhi hotI hai ityAdi vicAra isa prarUpaNA meM kiyA gayA hai| samaya prarUpaNA - jitane bhI anubhAga bandhasthAna haiM unameM se kauna anubhAga bandhasthAna kitane kAla tabandha ko prApta hotA hai isa kA UhApoha isa prarUpaNA meM kiyA gayA hai / vRddhiprarUpaNA - SaDguNI hAni - vRddhi aura tatsambandhI kAlakA vicAra isa prarUpaNA meM kiyA gayA hai / yavamadhyaprarUpaNA - yavamadhya do prakAra kA hai-jIva yavamadhya aura kAla yavamadhya / yahA~ kAla yavamadhya vivakSita hai / yadyapi samayaprarUpaNA ke dvArA hI yavamadhya kI siddhi ho jAtI hai phira bhI kisa vRddhi yA hAni se yavamadhyakA prArambha aura samApti hotI hai isa tathyakA nirdeza karane ke lie yavamadhyaprarUpaNA pRthak se kI gaI hai / paryavasAna prarUpaNA -- sUkSma ekendriya jIva ke jaghanya anubhAgasthAna se lekara samasta sthAnoM meM ananta guNa ke upara anantaguNA honA yaha isa prarUpaNA meM batalAyA gayA hai / alpabahutvaprarUpaNA - isameM anantaropanidhA aura paramparopanidhA ina do anuyoga dvAroMkA Alambana lekara anantaguNa vRddhisthAna aura asaMkhyAta guNavRddhisthAna Adi kauna kitane hote haiM isakA UhApoha kiyA gayA hai / isa prakAra ukta bAraha adhikAroM dvArA anubhAgabandhAdhyavasAna sthAnoM kA UhApoha karane ke bAda jIva samudAhAra sambandhI ATha anuyoga dvAroMkA UhApoha kiyA gayA hai / ve ATha anuyogadvAra isa prakAra haiMekasthAna jIva pramANAnugama, nirantarasthAna jIva pramANAnugama, sAntarasthAna jIva pramANAnugama, nAnA jIva kAlapramANAnugama, vRddhiprarUpaNA, yavamadhyaprarUpaNA, sparzanaprarUpaNA, aura alpabahutva / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 147 ekasthAna jIvapramANAnugama-eka-eka anubhAga bandhAdhyavasAna sthAna meM ananta jIva pAye jAte haiM yaha batalAyA gayA hai| yahA~ yaha vicAra saba sakaSAya jIvoM kI apekSA kiyA jA rahA hai, kevala trasa jIvoM kI apekSA nahIM itanA vizeSa samajhanA cAhie / nirantarasthAna jIvapramANAnugama- isameM saba anubhAga bandhAdhyavasAna sthAna jIvoM se virahita nahIM hai yaha batalAyA gayA hai| sAntarasthAna jIvapramANAnugama--isameM aisA koI anubhAgabandhAdhyavasAna sthAna nahIM hai jo jIvoM se virahita ho yaha batalAyA gayA hai| nAnAjIvakAlAnugama-eka-eka anubhAgabandhAdhyavasAna sthAna meM nAnA jIva sarvadA pAye jAte haiM yaha batalAyA gayA hai| vRddhiprarUpaNA-isameM anantaropanidhA aura paramparopanidhA ina do anuyogadvAroM kA Alambana lekara kisa anubhAgabandhAdhyavasAna sthAna meM kitane jIva hote haiM yaha UhApoha kiyA gayA hai| yavamadhyaprarUpaNA-isameM saba anubhAgabandhAdhyavasAna sthAnoM ke asaMkhyAtaveM bhAga meM yavamadhya hotA hai tathA yavamadhya ke nIce anubhAgabandhAdhyavasAna sthAna thoDe hote haiM aura usake Upara asaMkhyAtaguNe hote haiM yaha batalAyA gayA hai| sparzaprarUpaNA-isameM kisa apekSA se kitanA sparzanakAla hotA hai isakA vicAra kiyA gayA hai| alpabahutvaprarUpaNA--isameM kisameM kitane jIva pAye jAte haiM isakA UhApoha kiyA gayA hai / uttara prakRti anubhAgabandha ke prasaMga se adhyavasAna samudAhAra kA vicAra karate hue ye tIna anuyogadvAra nibaddha kiye gaye haiM-prakRtisamudAhAra, sthitisamudAhAra, aura tIvra mandatA / inameM se prakRtisamudAhAra ke eka avAntara bheda pramANAnuga ke anusAra saba prakRtiyoM ke anubhAgabandhAdhyavasAna asaMkhyAta loka pramANa batalAkara yaha vizeSa nirdeza kiyA gayA hai ki apagataveda mArgaNA aura sUkSma sAmparAya saMyatamArgaNA meM eka-eka hI pariNAma sthAna hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki nauMvA guNasthAna anivRttikaraNa hai| usake pratyeka samaya meM anya-anya eka hI pariNAma hotA hai / isI prakAra sUkSmasAmparAya guNasthAna meM bhI pratyeka samaya meM anya-anya eka hI pariNAma hotA hai, donoM guNasthAnoM meM jo pratisamaya anantaguNI vizuddhi ko liye hue hotA hai| yahI kAraNa hai ki ukta donoM mArgaNAoM meM vahA~ bandha yogya prakRtiyoM kA eka-eka pariNAmasthAna svIkAra kiyA gayA hai| Age pUrvokta tInoM anuyogadvAroM ko nibaddha kara anubhAga bandha arthAdhikAra samApta kiyA gayA hai| 4. pradezabandha kArmaNa vargaNAoM kA yoga ke nimitta se karmabhAva ko prApta hokara jIva pradazoM meM ekakSetrAvagAha hokara avasthita rahane ko pradezabandha kahate haiM / isa vidhi se jo karmapuJja jIva pradazoM meM eka kSetrAvagAha Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha rUpa se avasthita hotA hai vaha siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa aura abhavyoM se ananta guNA hotA hai / isa prakAra pratyeka samaya meM bandha ko prApta hone vAle karmapuJja kI samayaprabaddha saMjJA hai| mUla prakRti pradezabandha aura uttara prakRti pradezabandha ke bheda se vaha do prakAra kA hai / ____ aba kisa karma ko kisa hisAba se karmapuJja milatA hai isakA sakAraNa nirdeza karate haiN| jaba AThoM karmoM kA bandha hotA hai taba Ayu karma kA sthitibandha saba se stoka hone ke kAraNa usake hisse meM sabase kama karmapuJja AtA hai / vedanIya ko choDakara zeSa karmoM ko apane-apane sthiti bandha ke anusAra karmapuJja baTavAre meM AtA hai| isalie nAma karma aura gotra karma meM se pratyeka ko usase vizeSa adhika karmapuJja prApta hotA hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma meM se pratyeka ko usase vizeSa adhika karmapuJja prApta hotA hai| mohanIya karma ko usase vizeSa karmapuJja prApta hotA hai| tathA vedanIya karma ke nimitta se sabhI karma jIvoM meM sukha-duHkha ko utpanna karane meM samartha hote haiM, isalie vedanIya karma ko sabase adhika karmapuJja prApta hotA hai / jaba Ayu karma ko choDakara sAta karmoM kA bandha hotA hai taba sAta karmoM meM aura jaba Ayu tathA mohanIya karma ko choDakara yathAsthAna chaha karmoM kA bandha hotA hai taba chaha karmoM meM ukta vidhi se pratyeka samaya meM bandha ko prApta hue karma puJja kA baTavArA hotA hai| yaha pratyeka samaya meM bandha ko prApta hue samaya prabaddha meM se kisa karma ko kitanA dravya milatA hai isakA vicAra hai| uttara prakRtiyoM meM se jahA~ jitanI prakRtiyoM kA bandha hotA hai unameM apanI-apanI mUla prakRtiyoM ko mile hue dravya ke anusAra baTavArA hotA rahatA hai| vedanIya, Ayu aura gotra karma kI yathA sambhava eka samaya meM eka prakRti kA hI bandha hotA hai, isalie jaba jisa prakRti kA bandha ho taba ukta karmoM kA pUrA dravya usI prakRti ko milatA hai| zeSa karmoM kA AgamAnusAra vicAra kara lenA caahie| tathA Ayu karma ke bandha ke viSaya meM bhI AgamAnusAra vicAra kara lenA caahie| isa arthAdhikAra ke ve saba anuyogadvAra haiM jo prakRtibandha Adi arthAdhikAroM ke nibaddha kara Aye haiN| mAtra prathama anuyogadvAra kA sthAnaprarUpaNA hai, isake do upa anuyogadvAra haiM--yogasthAna prarUpaNA aura pradezabandha prarUpaNA / yogasthAnaprarUpaNA-mana, vacana aura kAya ke nimitta se honevAle jIva pradezoM ke parispanda ko yoga kahate haiM / yoga zarIra nAma karma ke udaya se hotA hai| isaliye yaha audayika hai| paramAgama meM ise kSAyopazamika kahane kA kAraNa yaha hai ki ukta karmoM ke udaya se zarIra nAma karma ke yoga pudgala puJja ke saJcaya ko prApta hone para vIryAntarAya karma ke kSayopazama se vRddhi ko aura hAni ko prApta hue vIrya ke nimitta se jIva pradezoM kA saMkoca-vikoca, vRddhi aura hAni ko prApta hotA hai, isalie use paramAgama meM kSAyopazamika kahA gayA hai| parantu hai vaha audAyika hii| yadyapi vIryAntarAya karma kA kSaya hone se arahaMtoM ke kSAyopazamika vIrya nahIM pAyA jAtA yaha yathArtha hai| parantu jaisA ki hama pahale kaha Aye haiM ki yoga audayika hI hai, kSAyopazamika nahIM, kSAyopazamikapane ko to usameM upacAra kiyA gayA hai, isalie arahantoM Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 149 kA vIrya kSAyika hone para bhI ukta lakSaNa ke svIkAra karane meM koI doSa nahIM prApta hotA aura isIlie ayoga kevalIyoM aura siddhoM meM atiprasaMga bhI nahIM prApta hotA / ___ aba eka prazna yaha utpanna hotA hai ki saba saMsArI jIvoM ke saba pradeza vyAdhi aura bhaya Adi ke nimitta se sadA kAla calAyamAna hI hote rahate haiM aisA koI ekAnta niyama nahIM hai| aise samaya meM kucha pradeza calAyamAna bhI hote haiM aura kucha pradeza calAyamAna nahIM bhI hote| unameM se jo pradeza calAyamAna na hokara sthita rahate haiM unameM yoga kA abhAva hone se karmabandha nahIM hogaa| usa samaya jo pradeza sthita rahate haiM unameM parispanda nahIM hone se yoga nahIM bana sakegA yaha spaSTa hI hai| yadi parispanda ke vinA unameM bhI yoga svIkAra kiyA jAtA hai to ayoga kevaliyoM aura siddhoM ke bhI yoga kA sadbhAva svIkAra karane kA prasaGga prApta hotA hai| samAdhAna yaha hai ki mana, vacana aura kAya kI kriyA kI utpatti ke lie jo jIva kA upayoga hotA hai use yoga kahate haiM aura vaha karmabandha kA kAraNa hai| yaha upayoga kucha jIva pradezoM meM ho aura kucha meM na ho yaha to banatA nahIM, kyoM ki eka jIva meM upayoga kI akhaNDarUpa se pravRtti hotI hai| aura isa prakAra saba jIva pradezoM meM yoga kA sadbhAva bana jAne se karmabandha bhI saba jIvapradezoM meM bana jAtA hai / yadi kahA jAya ki yoga ke nimitta se saba jIva pradezoM meM parispanda honA hI cAhie so yaha ekAnta niyama nahIM hai| kintu niyama yaha hai ki jo bhI parispanda hotA hai vaha yoga ke nimitta se hI hotA hai, anya prakAra se nhiiN| isI prakAra yaha bAta bhI dhyAna meM rakhanI cAhie ki jIva kA eka kSetra ko choDakara kSetrAntara meM jAnA isakA nAma yoga nahIM hai kyoMki sA mAnane para siddha jIvoM kA siddha hone ke prathama samaya meM jo Urdhva loka ke anta taka gamana hotA hai use bhI yoga svIkAra karane paDegA / ata eva yahI nizcita hotA hai ki jahA~ taka zarIra nAma karma kA udaya hai yoga vahIM taka hotA hai / yataH sayoga kevalI guNasthAna ke antima samaya taka yathA sambhava ukta karmoM kA udaya niyama se pAyA jAtA hai, ataH yoga kA sadbhAva bhI vahIM taka svIkAra kiyA gayA hai / vaha yoga tIna prakAra kA hai-manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga / bhAvamana kI utpatti ke lie honevAle prayatna ko bhAvamana kahate haiM, vacana kI pravRtti ke lie honevAle prayatna ko vacanayoga kahate haiM, tathA zarIra kI kriyA kI utpatti ke lie honevAle prayatna ko kAyayoga kahate haiN| ina tInoM yogoM kI pravRtti krama se hotI hai| ina tInoM meM se jaba jisakI pradhAnatA hotI hai taba usa nAma kA yoga kahalAtA hai / hI mana, vacana aura kAya kI yugapat pravRtti dRSTigocara hotI hai so isa prakAra yugapat pravRtti hone meM virodha nahIM hai / kintu unake lie yugapat prayatna nahIM hotA, ataH jaba jisake lie prathama parispandarUpa prayatna vizeSa hotA hai taba vahIM yoga kahalAtA hai aisA samajhanA cAhie / eka jIva ke lokapramANa pradeza hote haiM unameM eka kAla meM parispandarUpa jo yoga hotA hai use yogasthAna kahate haiN| usakI prarUpaNA meM ye dasa anuyogadvAra jJAtavya haiM-avibhAgapraticchedaprarUpaNA, vargaNAprarUpaNA, spardhakaprarUpaNA, antaraprarUpaNA, sthAnaprarUpaNA, antaropanidhA, paramparopanidhA, samayaprarUpaNA, vRddhiprarUpaNA, aura alpabahutva / / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha eka-eka jIva pradeza meM jo jaghanya vRddhi hotI hai vaha yoga avibhAgapraticcheda kahalAtA hai| isa vidhi se eka jIva pradeza meM asaMkhyAta loka pramANa yoga-avibhAgapraticcheda hote haiM / isa prakAra yadyapi jIva ke saba pradezoM meM ukta pramANa hI yoga-avibhAgapraticcheda hote haiN| phira bhI eka jIva pradeza meM sthita jaghanya yoga se eka jIva pradeza meM sthita utkRSTa yoga asaMkhyAta guNA hotA hai / saba jIva pradezoM meM samAna yoga-avibhAgapraticcheda nahIM pAye jAte, isalie asaMkhyAta lokapramANa yoga-avibhAgapraticchedoM kI eka vargaNA hotI hai| saba vargaNAoM kA sAmAnya se yahI pramANa jAnanA caahie| Azaya yaha hai ki jitane jIva pradezoM meM samAna yoga-avibhAgapraticcheda pAye jAte haiM unakI eka vargaNA hotI hai| tathA dUsare eka adhika samAna yoga-avibhAgapraticchedavAle jIva pradezoM kI dUsarI vargaNA hotI hai| yahI vidhi eka spardhaka ke antargata tRtIyAdi vargaNAoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / ye saba vargaNAaiM eka jIva ke saba pradezoM meM zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hotI haiN| itanA vizeSa hai ki prathama vargaNA se dvitIyAdi vargaNAaiM jIva pradezoM kI apekSA uttarottara vizeSa hIna hotI haiN| eka vargaNA meM kitane jIva pradeza hote haiM isakA samAdhAna yaha hai ki pratyeka vargaNA meM jIva pradeza asaMkhyAta pratarapramANa hote haiN| jahA~ kramavRddhi aura kramahAni pAI jAtI hai usakI spardhaka saMjJA hai| isa niyama ke anusAra jagat zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vargaNAoM kA eka spardhaka hotA hai / isa spardhaka ke antargata jitanI vargaNAeM hotI haiM unameM se prathama vargaNA ke eka varga meM jitane yoga avibhAga praticcheda hote haiM usase dUsarI vargaNA ke eka varga meM eka adhika yoga-avibhAgapraticcheda hote haiN| yahI krama prathama spardhaka kI antima vargaNA taka jAnanA caahie| isake Age ukta kramavRddhi kA viccheda ho jAtA hai| isa vidhi se eka jIva ke saba pradezoM meM jagat zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa spardhaka prApta hote haiN| itanA vizeSa hai ki prathama spardhaka ke Upara hI prathama spardhaka kI hI vRddhi honepara dUsarA spardhaka prApta hotA hai, kyoM ki prathama spardhaka kI prathama vargaNA ke eka varga se dUsare spardhaka kI prathama vargaNA kA eka varga dUnA hotA hai / prathama spardhaka aura dUsare spardhaka kI cauDAI (vistAra) barAbara hai| mAtra dvitIya spardhaka kA AyAma prathama spardhaka ke AyAma se vizeSa hIna hai| yadyapi aisI sthiti hai phira bhI yaha kathana ekadeza vikRti ko dhyAna meM na lekara dravyArthika naya se kiyA gayA hai| isa prakAra do spardhakoM ke madhya kitanA antara hotA hai isakA yaha vicAra hai| Age ke spardhakoM meM isI vidhi se antara jAna lenA cAhie / isa prakAra eka jIva ke saba pradezoM meM jagat zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa spardhaka prApta hote haiM / inhIM sabako milAkara eka yogasthAna kahalAtA hai / saba jIvoM ke nAnA samayoM kI apekSA ye yogasthAna bhI jagat zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiM / __ anantaropanidhA aura paramparopanidhA kA vicAra sugama hai| saba yogasthAna tIna prakAra ke haiMupapAda-yogasthAna, ekAntAnuvRddhi-yogasthAna aura pariNAma yogasthAna / inameM se prArambha ke do yogasthAnoM kA jaghanya aura utkRSTa kAla eka samaya hI hai| saba pariNAma yogasthAnoM kA jaghanya kAla eka samaya hai| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 151 utkRSTa kAla alaga-alaga hai| kinhI kA do samaya hai, kinhI kA tIna samaya hai aura kinhI kA alaga-alaga cAra, pAMca, chaha, sAta aura ATha samaya hai| ye saba yogasthAna alaga-alaga jagat zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiM / tathA saba milAkara bhI jagat zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiN| __unameM se ATha samaya vAle yogasthAna alpa hote haiN| yavayamadhya ke donoM hI pArzva bhAga meM hone vAle yogasthAna paraspara samAna hokara bhI unase asaMkhyAta guNe hote haiN| isI prakAra chaha, pAMca aura cAra samaya vAle yogasthAnoM ke viSaya meM jAna lenA caahie| tIna aura do samaya vAle yogasthAna mAtra Upara ke pArzva bhAga meM hI hote haiN| ina yogasthAnoM meM cAra vRddhi aura cAra hAniyA~ hotI haiN| anantabhAga vRddhi aura anantaguNa vRddhi tathA ye hI do hAniyA~ nahIM hotiiN| inameM se tIna vRddhiyoM aura tIna hAniyoM kA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla Avali ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotA hai| tathA asaMkhyAta guNa vRddhi aura asaMkhyAta guNahAni kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTakAla antarmuhUrta hotA hai / yahA~ prazna hai ki jisa prakAra karma pradezoM meM apane jaghanyaguNa ke anantaveM bhAga kI avibhAgapraticcheda saMjJA hotI hai usI prakAra yahA~ bhI eka jIva pradezasambandhI jaghanya yoga ke anantaveM bhAga kI avibhAgapraticcheda saMjJA kyoM nahIM hotI ? samAdhAna yaha hai ki jisa prakAra karma guNa meM anantabhAga vRddhi pAyI jAtI hai vaisA yahA~ sambhava nahIM hai, kyoM ki yahA~para eka-eka jIva pradeza meM asaMkhyAta loka pramANa hI yoga-avibhAga praticcheda pAye jAte haiM, ananta nhiiN| jIva do prakAra ke haiM paryApta aura labdhyaparyApta / inameM se ukta donoM prakAra ke jIvoM ke nRtana bhavagrahaNa ke prathama samaya meM upapAda yogasthAna hotA hai, bhavagrahaNa se dUsare samaya se lekara labdhyaparyApta jIvoM ke Ayubandha ke prArambha hone ke pUrva samaya taka tathA paryApta jIvoM ke zarIra paryApti ke pUrNa hone ke antima samaya taka ekAntAnuvRddhi yogasthAna hotA hai tathA Age donoM ke bhava ke antima samaya taka pariNAma yogasthAna hotA hai| alpabahutva kA vicAra karane para sUkSma ekendriya labdhyaparyApta kA jaghanya saba ke stoka hai| usase bAdara ekendriya labdhyaparyApta kA jaghanya yoga asaMkhyAtaguNA hai / usase dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paJcendriya asaMjJI aura saMjJI labdhyaparyAptaka kA jaghanya yoga uttarottara asaMkhyAta guNA hai| usase sUkSma ekendriya aparyApta aura bAdara ekendriya aparyApta kA aura bAdara ekendriya paryApta kA jaghanya yoga krama se asaMkhyAta guNA hai| usase sUkSma ekendriya paryApta aura bAdara ekendriya paryApta kA utkRSTa yoga krama se asaMkhyAtaguNA hai| usase sUkSma ekendriya paryApta aura bAdara ekendriya paryApta kA utkRSTa yoga krama se asaMkhyAtaguNA hai / usase dvIndriya, trIndriya, caturindriya paMcendriya saMjJI aura asaMjJI aparyApta kA utkRSTa yoga, paryApta unhIM kA jaghanya yoga tathA paryApta unhIM kA utkRSTa yoga uttarottara asaMkhyAta guNA hai| yahA~ pratyeka kA uttarottara yogaguNakAra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| yahA~ jisa prakAra yoga kA alpabahutva kahA hai usI prakAra bandha ko prApta honevAle pradezapuJja kA alpabahutva jAnanA cAhie / guNakAra bhI vahI hai / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 2. pradezabandha sthAnaprarUpaNA pahale jitane yogasthAna batalA Aye haiM utane pradezabandhasthAna hote haiM / itanI vizeSatA hai ki yogasthAnoM se pradezabandhasthAna prakRti vizeSa kI apekSA vizeSa adhika hote haiN| khulAsA isa prakAra hai ki jaghanya yoga se ATha karmoMkA bandha karane vAle jIva ke jJAnAvaraNIya karma kA eka pradeza bandhasthAna hotA hai / punaH prakSepa adhika yogasthAna se bandha karane vAle jIva ke jJAnAvaraNIya karma kA dUsarA pradezabandhasthAna hotA hai / isI prakAra utkRSTa yogasthAna taka jAnanA cAhie / isase jitane yogasthAna haiM utane hI jJAnAvaraNIya pradeza bandhasthAna prApta hote haiM / isI prakAra Ayukarma ko choDa kara zeSa sAta karme ke yogasthAna pramANa pradeza bandhasthAna ghaTita kara lenA cAhie / upapAda yogasthAnoM aura ekAntAnuvRddhi yogasthAnoM ke kAla karma kA bandha nahIM hotA, isIlie Ayukarma ke utane hI pradeza bandhasthAna prApta hote haiM jitane pariNAma yogasthAna hote haiM / yahA~ yogasthAnoM se pradezabandhasthAna prakRti vizeSa kI apekSA adhika hote haiN| isakA vicAra AgamAnusAra karanA caahie| itanA avazya hai ki yaha niyama Ayukarma ko choDakara zeSa sAta karmoM para hI lAgU hotA hai, Ayu karma para nahIM, kyoM ki usake jitane pariNAma yogasthAna hote haiM utane hI pradezabandha sthAna pAye jAte haiM / Ayu 152 ' prakRti vizeSa kI apekSA adhika hote haiM ' isa vacana kA dUsarA artha yaha hai ki aisI prakRti arthAt svabhAva hai ki ATha karmoM kA bandha hote samaya Ayukarma ko saba se alpadravya prApta hotA hai / usase nAma aura gotra pratyeka ko vizeSa adhika dravya prApta hotA hai| usase jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya pratyeka ko vizeSa adhika dravya prApta hotA hai| usase mohanIya karma ko vizeSa adhika dravya prApta hotA hai / usase vedanIya ko vizeSa adhika dravya prApta hotA hai / Ayukarma ke binA sAta karmoM meM tathA Ayu aura mohanIya karma ko choDakara chaha karmoM meM ukta vidhise hI dravya prApta hotA hai / jahA~ jisa prakAra mUla prakRtiyoM ko dhyAna meM rakhakara vicAra kiyA usI prakAra AgamAnusAra uttara prakRtiyoM meM bhI vicAra kara lenA cAhie / isa arthAdhikAra meM mUla va uttara prakRtiyoM kA anya jitane anuyogadvAroM kA avalambana lekara vicAra kiyA gayA hai una sabakA isa nibandha meM UhApoha karanA sambhava nahIM hai / mAtra mUla prakRtiyoM kI apekSA o se bandhasvAmitva kA spaSTIkaraNa yahA~ kiyA jAtA hai / 3. bandhasvAmitvaprarUpaNA svAmitva do prakAra kA hai-- jaghanya aura utkRSTa / pahale utkRSTa svAmitva kA vicAra karate haiM / vaha isa prakAra hai-- jo upazAmaka aura kSapaka utkRSTa yoga ke dvArA sUkSma sAmparAya guNasthAna meM chaha karmoM kA bandha karatA hai usake mohanIya aura Ayukarma ko choDakara zeSa chaha karmoM kA utkRSTa pradezabandha hotA hai / jo saba paryAptiyoM se paryApta hai tathA utkRSTa yoga se sAta karmoM kA utkRSTa pradezabandha kara rahA hai| aisA cAroM gatiyoM meM sthita saMjJI paJcendriya mithyAdRSTi yA samyagdRSTi jIva mohanIya karma kA utkRSTa pradezabandha Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAbaMdha 153 karatA hai / Ayukarma ke viSaya meM bhI aisA hI samajhanA cAhie / mAtra vaha ATha karmoM kA bandha karanevAlA honA cAhie / jaghanya svAmitva kA vicAra isa prakAra hai-- jo tadbhavastha hone ke prathama samaya meM sthita hai aura jaghanya yoga se jaghanya pradezabandha kara rahA hai aisA sUkSma nigodiyA labdhyaparyApta jIva Ayuka ko chor3akara sAta karmoM kA jaghanya pradezabandha karatA hai / jo sUkSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jIva kSullaka bhakke tIsare tribhAga ke prathama samaya meM jaghanya yoga se Ayukarma kA jaghanya pradeza kara rahA hai vaha Ayu karma ke jaghanya pradezabandha kA svAmI hotA hai / saMkSipta mImAMsA hai / samagra barAbara hai, apitu isameM se yaha mahAbandha meM nibaddha arthAdhikAro meM se kucha upayogI viSaya kI jaina samAja meM jo karma sAhitya pAyA jAtA hai vaha na kevala isake eka bU~da ke mukhya-mukhya viSaya ko lekara hI usakA saMgraha kiyA gayA hai / samagra SaTkhaNDAgama meM jitanI vipula sAmagrI nibaddha kI gaI hai isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha usa samaya kI racanA hai jaba aMga - pUrva jJAna AnupUrvI se isa bhUtala para vidyamAna thA / isameM bahutasA aisA viSaya bhI saMgRhita hai jisa ke anya sAhitya meM darzana bhI nahIM hote / zvetAmbara sampradAya meM pracalita paNNavaNA meM yadyapi SaTkhaNDAgama kA kucha alpa mAtrA meM viSaya saMgRhita avazya hai aura usakI racanA bhI zithila hai, para mAtra isI kAraNa se SaTkhaNDAgama kI racanA ko paNNavaNA ke bAda kI ghoSita karanA sampradAya vyAmoha hI kahA jAyagA / zvetAmbara vidvAnoM kI yaha mUla prakRti hai ki ve zvetAmbara paramparA ko digambara paramparA se prAcIna siddha karane ke lie nAnA prakAra kI kuyuktiyoM kA sahArA lete rahate haiM / unake isa AkramaNa kA dAyarA bahuta vyApaka hai / ve digambara paramparA ke purAtattva, sAhitya aura itihAsa ina tInoM ko apanI durabhI sandhi kA lakSya banAye hue haiN| unakI yaha prakRti naI nahIM hai / phira bhI digambara paramparA kA yaha kartavya avazya hai ki vaha isa ora vizeSa dhyAna deM aura vastu svabhAva ke anurUpa isa paramparA ke saba aMgoM ko puSTa kreN| tabhI isa ke anta taka isake sabhI aMgoM kI uttama prakAra se rakSA karanA sambhava ho sakegA / SaTkhaNDAgama kI prAcInatA Adi para hamArA vistRta likhane kA vicAra avazya hai| aura samaya Ane para likheMge bhii| kintu isa samaya usake lie Avazyaka sAmagrI kA yoga na hone se mAtra itanA saMketa kiyA hai / 20 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra paM. nareMdrakumAra bhisIkara, nyAyatIrtha, kAraMjA yaha ' gommaTasAra ' graMtha karaNAnuyoga meM dhavalA SaTkhaMDAgama siddhAMta zAstroM kA maMthana karake nikAlA huvA navanIta sAra hai / isakA dUsarA nAma ' paMcasaMgraha ' bhI rakhA gayA hai / isakI mUla gAthA sUtra racanA siddhAMta cakravartI AcArya zrI nemicaMdra inake dvArA racita hai / isa graMthapara do saMskRta TIkAeM racI gaI haiN| pahalI saMskRta TIkA ' jIvatattvapradIpikA zrImAn paM. kezavavarNI dvArA racI gaI hai| dUsarI ' maMdaprabodhinI' TIkA zrImAn AcArya abhayacaMdra siddhAMtacakravartI dvArA racI gaI hai| pahale saMskRta TIkA kA zabdazaH hiMdI bhASAnuvAda zrImAn paM. ToDaramalajI dvArA kiyA gayA hai, jisakA nAma 6 'samyagjJAna- caMdrikA' rakhA gayA hai / isa TIkA ke prAraMbha meM zrImAn paM. ToDaramalajI ne jo pIThikA likhI hai usI kA saMkSepasAra isa prabaMdha meM saMgRhIta kiyA hai / kAladoSa se dinapratidina buddhI kA kSayopazama maMda hotA jA rahA hai / jinako saMskRta bhASA kA jJAna nahIM tathA arthasaMdRSTi adhikAragata sUkSma gaNita viSaya meM jinakA praveza honA kaThINa hai una maMdabuddhi mumukSujanoM ke liye aMkasaMdRSTi dvArA gaNita ke karaNa sUtroM ko sulabha aura sugama karane kA zrImAn paM. ToDaramalajI ne jo prayatna kiyA hai vaha mahAn upakAra hai / 9 1. TIkA racanA kA mukhya prayojana zrImAn paM. ToDaramalajI ne sarvaprathama mumukSu bhavya jIvoM ko isa graMtha kA sUkSma adhyayana karane kI preraNA kI hai / 1 pratyeka jIva duHkha se Akulita hotA huA sukha kI abhilASA kara rahA hai / AtmA kA hita mokSa hai / mokSa ke vinA anya jo parasaMyogajanita hai vaha saMsAra hai, vinazvara hai, duHkhamaya hai / mokSa AtmA kA nijasvabhAva hai, avinAzI hai, anaMtasukhamaya hai / mokSa prAptI kA upAya - samyagdarzana - samyagjJAna, samyak - cAritra inakI ekatA tathA pUrNatA hai / inakI prApti jIvAdika sAta tatvoM kA yathArtha zraddhAna tathA samIcIna jJAna hone se hotI hai jIvAdika kA svarUpa jAne vinA zraddhAna honA AkAzaphUla ke samAna asaMbhava hai / ' AgamaceThThA tado jeThThA' samyagdarzana ke prApti ke liye AgamajJAna isa paMcama kAla meM sarvajJa ke abhAva meM pradhAna kAraNa mAnA gayA hai / 154 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra 155 1. jIvAdi tattvoM kA yathArtha zraddhAna so samyagdarzana hai / 2. jIvAdi padArthoM kA samIcIna jJAna so samyagjJAna hai / 3. samyagdarzana aura samyagjJAnapUrvaka viSaya aura kaSAyoM se udAsIna vRtti dhAraNa kara heya tattvoM kA tyAga tathA upadeya tattvoM kA grahaNa isako samyakcAritra kahA hai / ajJAnapUrvaka kriyAkANDa ko samyakcAritra nahIM khaa| jIva aura karma inakA jo anAdi sambandha hai vaha saMsAra hai| jIva aura karma inakA vizeSa bhedavijJAna karake inake sambandha kA abhAva honA vaha mokSa hai / isa grantha meM jIva aura karma kA vizeSa svarUpa kahA hai| usase bhedavijJAna hokara samyagdarzanAdika kI prApti hotI hai, isa prayojana se isa grantha kA abhyAsa avazya karane kI preraNA kI hai / isa grantha ke abhyAsa se cAroM anuyogoM kI sArthakatA kaisI hotI hai isakA sundara vivecana zrImAn paM. ToDaramalajI ne kiyA hai / 1. prazna - prathamAnuyoga kA pakSapAtI ziSya prazna karatA hai ki- prathamAnuyoga sambandhI kathApurANoM kA vAcana karake mumukSu mandabuddhi jIvoM kI buddhi pApoM se parAvRtta hokara dharmamArga ke prati pravRtta hotI hai / isalie jIva-karma kA svarUpa kathana karanevAle isa sUkSma tathA gahana grantha kA mandabuddhi janoM ke lie kyA prayojana hai ? samAdhAna -- prathamAnuyoga sambandhI kathA - purANoM ko sunakara koI kvacit kadAcit nikaTa bhavya jIva hI pApoM se bhayabhIta tathA parAvRtta hokara dharma meM anurAga karate haiM / unake udAsIna vRtti meM bahuta zithilatA pAI jAtI hai| lekin puNya-pApa ke vizeSa kAraNa-kArya kA, jIvAdi tattvoM kA vizeSa jJAna hone se pApoM se nivRtti tathA dharma meM pravRtti ina donoM kAryoM meM dRDhatA - nizcalatA pAI jAtI hai isalie isa grantha kA abhyAsa avazya karanA cAhie / 2. prazna - caraNAnuyoga kA pakSapAtI ziSya prazna karatA hai ki kevala jIva - karma kA svarUpa jAnane se mokSa siddhi kaise ho sakatI hai ? mokSa siddhi ke liye to hiMsAdika kA tyAga, vratoM kA pAlana, upavAsAdi tapa, deva pUjA, nAmasmaraNa, dAna, tyAga aura saMyama rUpa udAsIna vRtti inakA upadeza karane vAle caraNAnuyoga zAstroM kA upadeza denA Avazyaka hai ? samAdhAna - he sthUla buddhi ! vratAdika zubha kArya to karane yogya avazya hai / lekin samyagdarzana ke vinA vratAdika saba kriyA aMka vinA biMdI ke samAna hai, nirarthaka hai / jIvAdi tattvoM kA svarUpa jAne vinA samyaktva honA vAMjha putra ke samAna asaMbhava hai / isaliye jIvAdi padArthoM kA jJAna karane ke liye isa grantha kA abhyAsa avazya karanA cAhiye, aisI preraNA kI hai / 1 tAdika zubha kAryoM se kevala puNyavandha hotA hai, inase mokSa kArya kI siddhi nahIM hotI / lekina jIvAdi tattvoM kA svarUpa jAnanA yaha bhI pradhAna zubha kArya hai usase sAtizaya puNyabandha hotA hai / vratatapAdika meM jJAnAbhyAsa kI hI pradhAnatA hotI hai / jJAnapUrvaka hiMsAdikoM kA tyAga kara vrata dhAraNa karane cAlA hI vratI kahalAtA hai / antaraMga tapoM meM svAdhyAya nAma kA antaraMgatapa pradhAna hai| jJAna pUrvaka tapa hI saMvara nirjarA kA kAraNa kahA hai| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vinA jJAna ke kulakramAgata kevala bAhya dekhAdekhI deva-guru bhakti bhI alpa phala denevAlI hotI hai / vizeSa kAryakArI nahIM hai / jJAna ke vinA udAsIna vRtti- tyAga-saMyamavRtti kevala puNyaphala ko dene vAlI hotI hai / usase mokSa kArya kI siddhi nahIM hotI / mahAmunI, saMyamI janoM ke dhyAna va adhyayana ye do hI mukhya kArya kahe gaye haiM / isaliye isa zAstra kA adhyayana kara jIva-karma kA svarUpa samajha kara apane Atma svarUpa kA dhyAna karanA cAhiye / prazna- yahAM ziSya prazna pUchatA hai ki koI jIva bahuta zAstroMkA adhyayana to karate haiM, lekina ve viSayAdikoM se udAsIna-tyAga vRtti dhAraNa karanevAle nahIM hote hai| unakA zAstra kA adhyayana kAryakArI hai ki nahIM? 1 yadi hai, to saMta-mahaMta puruSa viSayAdikoM kA tyAga kara kyoM vyartha kAyaklezAdi tapa karate haiM ? 2 yadi nahIM, to jJAnAbhyAsa kA mahimA kyA rahA ? samAdhAna-zAstrAbhyAsI do prakAra ke pAye jAte haiN| 1 lobhArthI 2 dharmArthI 1 aMtaraMga dharmAnurAga binA jo kevala khyAti-pUjA-lAbha ke liye zAstrAbhyAsa karate hai unakA zAstrAbhyAsa kAryakArI nahI hai / ve lobhArthI AtmaghAtI mahApApI hai| 2 jo aMtaraMga dharmAnurAgapUrvaka Atmahita ke liye zAstrAbhyAsa karate haiM, ve yogya kAlalabdhi pUrvaka viSayAdikoM kA tyAga avazya karate hI haiM / unakA jJAnAbhyAsa kAryakArI hI hai / jo kadAcit pUrva karmodaya vaza viSayAdikoM kA tyAga karane meM asamartha hai tathApi ve apane asaMyamavRtti kI sadaiva AtmaniMdA gardA karate haiM / saMyama aura tyAga kA nitAMta Adara karate haiM unakA jJAnAbhyAsa bhI kAryakArI hI hai| asaMyata guNasthAna meM viSayAdika kA tyAga na hote huye bhI samyagdarzana-samyagjJAna pUrvaka (svarUpAcaraNa cAritrarUpa) svarUpa svabhAva kA niraMtara bhAna ( lakSya ) hone se mokSamArgapanA niyama se pAyA jAtA hai| prazna-jo dharmArthI hai, zAstrAbhyAsI hai, usako viSayAdikoM kA tyAga hotA nahIM yaha kaise saMbhava hai ? kyoM ki viSayoM kA sevana to jIva viSayoM ke anurAga pariNAmapUrvaka hI karatA hai| apane pariNAma to apane svAdhIna hai ? samAdhAna-pariNAma do prakAra ke hote hai| 1. buddhipUrvaka, 2. abuddhipUrvaka / 1. apane abhiprAyapUrvaka-viSayAnurAgapUrvaka jo pariNAma hote haiM ve buddhipUrvaka pariNAma haiM / 2. jo vinA abhiprAya ke pUrvakarmodayavaza hote haiM unako abuddhipUrvaka pariNAma kahate haiM / jaise sAmAyika karate samaya dharmAtmA ke jo zubha pariNAma hote hai ve to buddhipUrvaka hai aura usI samaya vinA icchA ke jo svayameva azubha pariNAma hote hai ve abuddhipUrvaka hai| usI prakAra jo jJAnAbhyAsI hai usakA abhiprAya to viSayAdika kA tyAgarUpa-vItarAgabhAvarUpa hI hotA hai vaha to buddhipUrvaka hai| aura cAritramoha ke udayate jo sarAga pravRtti hotI hai vaha abuddhipUrvaka hai / abhiprAyavinA karmodayavaza jo sarAga Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra bhAva hote haiM usase viSayAdika meM unakI pravRtti dekhI jAtI hai, usa bAhya pravRtti kA kAraNa yadyapi unakA yoga-upayoga pariNAma hotA hai / tathApi unameM unakI ruci-abhiprAya-yA dharmabuddhi nahIM hone se ve abuddhipUrvaka kahe jAte haiN| prazna-jo aisA hai to koI bhI viSayAdikoM ko seveMge aura kaheMge ki hamArA udayAdhIna kArya ho rahA hai| samAdhAna-kevala kahane mAtra se kAryasiddhi hotI nhiiN| siddhi to abhiprAya ke anusAra hI hotI hai / isaliye jaina zAstra ke abhyAsa se apane abhiprAya ko samyakpa karanA caahiye| aMtaraMga meM viSayAdi ke sevana kA abhiprAya rakhate huye dharmArthI nAma nahIM pA sakatA hai| 3 prazna-aba dravyAnuyoga kA pakSapAtI ziSya pUchatA hai ki jIva aura karmake vizeSa svarUpa samajhane se aneka vikalpa taraMga utpanna hote hai, usase kAryasiddhi kaisI hogI ? apane zuddhasvarUpa kA anubhavana karane kA, sva-para kA bhedavijJAna kA hI upadeza kAryakArI hogA ? / samAdhAna he sUkSmAbhAsabuddhi ! ApakA kahanA to ThIka hai, lekina apanI jaghanya avasthA kA bhI khyAla rakhanA caahiye| yadi svarUpAnubhavana meM yA bhedavijJAna meM niraMtara upayoga sthira hotA hai to nAnA vikalpa karane kI kyA jarUrata hai| apane svarUpAnaMda sudhArasa meM hI masta rahanA cAhiye / paraMtu yadi jaghanya avasthA meM upayoga niraMtara sthira nahIM rahatA hai, upayoga aneka niraMtara avalaMbana ko cAhatA hai to usa samaya guNasthAnAdi vizeSa jAnane kA abhyAsa karanA ucita hai / adhyAtmazAstra kA abhyAsa vizeSa kAryakArI hai so to yukta hI hai| paraMtu bhedavijJAna hone ke liye sva-para kA (jIva aura karma kA) vizeSa svarUpa jAnanA Avazyaka hai| isaliye isa zAstra kA abhyAsa karanA cAhiye / "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet "--sAmAnya zAstra se vizeSa zAstra balavAn hotA hai| prazna-adhyAtma zAstra meM to guNasthAnAdi vizeSa rahita zuddha svarUpa kA anubhavana karane kA upadeza hai, aura isa graMtha meM to guNasthAnAdi sahita jIva kA varNana kiyA hai| isaliye adhyAtma zAstra aura isa zAstra meM to virodha dIkhatA hai / samAdhAna-naya ke 2 prakAra haiM / 1 nizcaya, 2 vyavahAra / 1 nizcayanaya se jIva kA svarUpa guNasthAnAdi vizeSa rahita zuddha abheda vastumAtra ekahI prakAra hai| 2 vyavahAranaya se guNasthAnAdi vizeSa rUpa aneka prakAra haiM / jo jIva sarvotkRSTa abheda svarUpa eka svabhAvabhAva kA hI anubhava karate haiM unake liye to zuddha nizcayanaya hI kAryakArI hai / paraMtu jo svAnubhava dazA ko prApta nahIM hai, svAnubhava-nirvikalpa dazA se cyuta hokara savikalpa dazA ko prApta hue hai aise anutkRSTa-azuddha-bhAva meM sthita hai unake lie vyavahAranaya zAstra hI prayojanavAn hai| samayasAra meM kahA hai Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha suddho suddhAdeso NAyaco paramabhAvadarasIhi / vavahAradesido puNa je du aparameM TThidA bhAve // yadi pariNAma svarUpAnubhava meM bhI pravRtta hote nahIM aura vikalpa samajhakara guNasthAnAdi vizeSa svarUpa kA bhI vicAra na kiyA jAya, to 'ito bhraSTaH, tato bhraSTaH ' hokara azubhopayoga meM pravRtti karanevAlA apanA akalyANa hI kregaa| aparaMca, vedAMta Adi zAstrAbhAsoM meM bhI jIva kA svarUpa zuddha kahA hai| usake yathArtha-ayathArtha kA nirNaya vizeSa svarUpa jAne vinA kaisA sambhava hai ? isalie isa grantha kA abhyAsa karanA cAhiye / prazna--karaNAnuyoga zAstra dvArA jIva ke vizeSa svarUpa kA abhyAsa karanevAlA bhI dravyaliMgI muni adhyAtmazraddhAna vinA saMsAra meM hI bhaTakatA hai, paraMtu adhyAtma zAstra ke anusAra alpa zraddhAna karane vAle tiryaca ko bhI samyaktva hotA hai| tuSa mASa bhinna itane hI zraddhAna se ziva bhUti muni ko mukti kI prApti huI hai| isalie prayojana mAtra adhyAtma zAstra kA hI upadeza denA kAryakArI hai| samAdhAna-jo dravyaliMgI karaNAnuyoga zAstra dvArA vizeSa svarUpa jAnatA hai usako adhyAtmazAstra kA bhI jJAna yathArtha ho sakatA hai| paraMtu vaha mithyAtva ke udaya se usa jJAna kA upayoga ayathArtha karegA to usake lie zAstra kyA karegA ? karaNAnuyoga zAstra tathA adhyAtma zAstra inameM to paraspara kucha bhI virodha nahIM hai| donoM zAstroM meM AtmA ke rAgAdika bhAva karma nimitta se utpanna hote hai aisA kahA hai| dravyaliMgI unakA svayaM kartA hokara pravartatA hai| zarIrAzrita sarva zubha-azubha kriyA pudgalamaya kahI hai| dravyaliMgI unako apanI mAnakara unameM heya-upAdeya buddhi karatA hai| sarva hI zubha-azubha bhAva Asrava-bandha ke kAraNa kahe hai| dravyaliMgI zubha kriyA ko saMvara-nirjara-mokSa kA kAraNa mAnatA hai| zuddha bhAva hI saMvara-nirjarA-mokSa ke kAraNa kahe hai| unako to dravyaliMgI pahacAnatA hI nahIM / tathA tiryaMca ko alpa jJAna se bhI jo samyaktva kI prApti hotI hai tathA zivabhUti muni ko alpa jJAna se bhI jo kevala jJAna kI prApti huI hai, usameM bhI unake pUrva janma ke saMskAra kAraNa hote haiN| kisI vizeSa jIva ko alpa jJAna se kArya siddhi huI, isalie sarva jIvoM ko hogI yaha koI niyama nahIM hai| kisI ko daiva vaza vinA vyApAra karate huye dhana milA, to sarva jIvoM ne vyApAra karanA choDa denA yaha koI rAjamArga nahIM hai| rAjamArga to yahI hai-isa grantha ke dvArA nAnA prakAra jIva kA vizeSa svarUpa jAna kara AtmasvarUpa kA yathArtha nirNaya karane se hI kArya siddhi hogii| zAstrAbhyAsa kI mahimA apAra hai| isIse AtmAnubhava dazA prApta hokara mukti kI prApti hotI hai / yaha to parokSaphala hai| zAstrAbhyAsa kA sAkSAt phala--krodhAdi kaSAyoM kI maMdatA hotI hai / iMdriyoM kI ucchRkhala viSaya pravRtti rukatI hai / ati caMpala mana bhI ekAgra hotA hai| hiMsAdi paMca pApoM meM pravRtti hotI nhiiN| heya-upAdeya kI pahacAna hokara jIva AtmajJAna ke sanmukha hotA hai / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra 159 zAstrAbhyAsa kA samaya pAnA mahAn durlabha hai / ekeMdriya se asaMjJIparyaMta to mana kA hI abhAva hai / saMjJI hokara bhI tirthaMca gati meM to viveka rahatA nahIM / naraka gati meM vedanA pIDita avasthA rahatI hai / devagati meM viSayAsakta avasthA rahatI hai / manuSyagati milanA atyaMta durlabha hai / usameM bhI yogya sahavAsa, uccakula, pUrNa Ayu, iMdriyoM kI samarthatA, nirogatA, satsaMgati, dharma kI abhiruci, buddhi kA kSayopazama ina sarva sAdhana-sAmagrI kA milanA uttarottara durlabha hai / isaliye isa zAstra kA jaise bane vaise abhyAsa karanA kalyANakArI hai / 2. graMtha viSaya isa gommaTasAra zAstra ke mukhya do adhikAra haiM / 1 jIva kAMDa, 2 karma kAMDa | 1 jIvakAMDa ke mukhya 22 adhikAra haiM / 1 guNasthAna adhikAra -- isameM mithyAtvAdi caudaha guNasthAnoM meM jIvake pariNAma uttarottaraM kaise vizuddha hote haiM isakA varNana kiyA hai / pramAda kA varNana karate samaya saMkhyA, prastAra, parivartana, naSTa aura samuddiSTa kA vizeSa nirUpaNa kiyA hai / sAtizaya apramatta guNasthAna meM adhaHkaraNa avasthA meM jo pariNAmoM kI anukRSTi racanA hotI hai usakA vizeSa varNana kiyA gayA hai / karma prakRti ke anubhAga kI apekSA se avibhAga praticcheda, varga, vargaNA, sparddhaka, guNahAni, nAnAguNahAni, pUrvasparddhaka, apUrva sparddhaka, bAdarakRSTi, sUkSmakRSTi, kA vizeSa nirUpaNa kiyA gayA hai| nava kevalabdhiyoM kA, guNazreNI nirjarA ke 12 sthAnoM kA vizeSa varNana kiyA hai / anta meM anyamata meM mAne gaye mokSa ke anyathA svarUpa kA nirAkaraNa karake mokSa kA yathArtha svarUpa kA nirUpaNa kiyA hai / 2 jIvasamAsa adhikAra - dUsare adhikAra meM 14 jIva samAsoM kA vistAra pUrvaka varNana kiyA hai / jIva samAsoM ke sthAnoM kA varNana karate huye 1 se lekara 19 sthAna taka jIva ke bhedoM kA varNana karake 98 jIva samAsa sthAnoM kA varNana kiyA hai / zaMkhAvartAdi yoni ke tIna prakAra, sanmUrcchanAdi janmabhedapUrvaka yoni ke nava prakAra, unake svAmI inakA varNana karake 84 lAkha yoni kA varNana kiyA hai / avagAhanA kA varNana karate huye sUkSma nigodI aparyApta kI jaghanya avagAhanA se lekara saMjJI paMcedriya paryApta kI utkRSTa avagAhanA taka 42 avagAhanA sthAnoM kA varNana kiyA hai / avagAhanA bheda jAnane ke liye catuHsthAnapatita-SaTsthAnapatita hAnivRddhi kA varNana kiyA hai / avagAhanA bheda jAnane ke liye matsyaracanA yaMtra batalAyA gayA hai / kulabhedoM kA varNana karate huye ekasau sADe satyANNava lAkha kula koTi kA varNana kiyA hai / 3. paryApta adhikAra mAna ke mukhya do bheda hai / 1 laukika, 2 alaukika / 1 saMkhyAmAna, 2 upamA mAna / pahale 'mAna ' kA varNana kiyA hai| alaukika mAna meM dravyamAna ke do bheda haiM / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 1 saMkhyAmAna ke saMkhyAta-asaMkhyAta-anaMta Adi 21 bhedoM kA varNana hai| saMkhyAmAna meM paNNaTThI, bAdAla, ekaThI, Adi saMkhyAoM kA varNana hai / 2 upamAmAna me--palya Adi ATha bhedo kA varNana hai| vyavahAra palya ke romoM kI saMkhyA nikAlane kA varNana hai| tIna prakAra ke aMgula kA varNana hai / uddhArapalya se dvIpa samudroM kI saMkhyA nikAlane kA varNana hai| addhApalya se AyukA pramANa jAnA jAtA hai sUcyaMgula-pratarAMgula-ghanAMgula-jagatzreNI, jagatpratara-jagat dhana se loka kA pramANa jAnA jAtA hai| isake bAda paryApti prarUpaNA kA varNana kiyA hai| chaha paryAptioM kA svarUpa, unakA prAraMbha tathA pUrNa hone kA kAla, unake svAmI inakA varNana hai| labdhya paryAptaka kA lakSaNa kaha kara niraMtara kSudrabhavoM kA varNana karake prasaMgavaza laukika mAna meM pramANa rAzi, phalarAzi, icchArAzi Adi trairAzika gaNitakA varNana hai| sayogI jinako bhI aparyAptapanA kA saMbhavane kA tathA labdhya paryAptaka, nivRttya paryAptaka, paryAptaka inake yathAsaMbhava guNasthAnoM kA barNana hai| 4. prANa-prarUpaNA isa adhikAra meM prANoM kA lakSaNa-bheda-kAraNa aura unake svAmI kA varNana kiyA hai| 5 saMjJA-prarUpaNA-AhAra saMjJA, bhaya saMjJA, maithuna saMjJA, parigraha saMjJA ina cAra saMjJAoM kA varNana kara ke unake kAraNa, unake svAmI inakA varNana kiyA hai| ___ mArgaNA mahAdhikAra meM prathama sAMtara mArgaNA ke aMtarAla kA tatvArthasUtra TIkA ke anusAra nAnA jIva, eka jIva apekSA se varNana kara ke, tathA guNasthAna apekSA mArgaNAoM ke kAla kA aMtara kA varNana kiyA hai| 6 gati mArgaNA-adhikAra--cAra gati kA varNana kara ke pAMca prakAra ke tiryaMcoM kA, cAra prakAra ke manuSyoM kA tathA paMcama siddhagati kA varNana hai| sAta prakAra ke nArakI jIvoM kA tatha cAra prakAra ke jIvoM kA unakI saMkhyA kA varNana kiyA hai| prasaMgavaza paryApta manuSya jIvoM kI saMkhyA nikAlane ke liye 'kaTapaya purasthavarNaiH' ityAdi sUtradvArA aMka saMkhyA ko lipibaddha karane kI rIti batalAI gaI hai| 7 iMdriya mArgaNA adhikAra meM labdhi aura upayoya rUpa bhAveMdriya kA varNana karake bAhya aura abhyaMtara rUpa nirvRtti aura upakaraNa ke cAra prakAra ke dravyeMdriyoM kA varNana kiyA hai| iMdriyoM ke svAmI iMdriyoM kA AkAra, unakI avagAhanA kA varNana karake atIMdriya jIvoM kA varNana kiyA hai| 8 kAyamArgaNA-adhikAra meM pAMca sthAvara kAya aura eka trasakAya jIvoM kA unakI zarIra avagAhanA kA varNana hai / vanaspati ke sAdhAraNa tathA pratyeka ina do bhedoM kA varNana karake pratyeka vanaspati meM jisa prakAra sapratiSThita tathA apratiSThita bheda hai usI prakAra trasa jIvoM ke zarIra meM sapratiSThita-apratiSThitapane kA varNana kiyA hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra 9 yogamArgaNA-adhikAra-meM yoga kA lakSaNa batalA kara mana-vacana-kAya rUpa tIna yogoM kA tathA unake prabhedoM kA varNana kiyA hai| satya-asatya-ubhaya-anubhaya bheda se manoyoga aura vacana-yoga cAra cAra prakAra kA hai| satya vacana ke daza bhedoM kA tathA AmaMtraNI-AjJApinI Adi anubhaya vacanoM kA varNana kiyA hai| kevalI ko mana-vacana-yoga saMbhavane kA varNana hai| kAyayoga ke 7 bhadoM kA varNana hai| mizrayoga hone kA vidhAna, unakA kAla inakA varNana hai| yugapat yogoM kI pravRtti hone kA vidhAna varNana kiyA hai| 10 vedamArgaNA-adhikAra-bhAva-dravya bheda se veda do prakAra kA hai| unameM kahIM para samAnatA tathA asamAnatA pAI jAtI hai| vedoM ke kAraNa ko kahakara brahmacarya aMgIkAra karane kA varNana kiyA hai| tInoM vedoM kA nirukti artha batalA kara apagata vedI jIvoM kA varNana hai / 11 kaSAya mArgaNA-adhikAra-anaMtAnubandhI Adi kaSAyoM kA samyaktva Adi jIva ke guNoM kA ghAta karane kA varNana kiyA hai| kaSAya ke zakti apekSA se 4 bheda, lezyA apekSA 14 bheda, tathA Ayubandha-abandha apekSA 20 bhedoM kA varNana hai / 12 jJAna mArgaNA adhikAra meM matijJAna Adi pAMca samyagjJAnoM kA, tIna mithyAjJAnoM kA tathA mizrajJAnoM kA varNana hai / matijJAna meM avagrahAdi bhedoMkA, varNana hai| vyaMjanAvagraha cakSu aura mana ke binA cAra iMdriyoM se hotA hai, tathA usameM IhAdika jJAna nahIM hote haiN| bahu-bahuvidha Adi 12 bhedoM se matijJAna ke 336 bhedoM kA varNana kiyA hai / bhAva zrutajJAna meM paryAya-paryAyasamAsa Adi bheda se 20 prakAra pAye jAte haiN| jaghanya jJAna ke avibhAga praticchedoM kA pramANa batalAkara unameM krama se SaTsthAnapatita vRddhi kA krama batalAyA hai| dravyazrutajJAna meM dvAdazAMga padoM kA, prakIrNakoM ke akSaroM kI saMkhyA kA varNana hai / prasaMgavaza tIrthaMkaroM kI divyadhvani hone ke vidhAna kA, tathA aMtima tIrthaMkara vardhamAna svAmi ke samaya 363 kuvAdI nirmANa huye una mithyA matoM kA varNana karake anekAMta saptabhaMgI kA varNana kiyA hai| 13 saMyama mArgaNA-adhikAra meM saMyama ke bhedoM kA varNana kara ke gyAraha pratimA, saMyama ke 28 bheda inakA varNana hai| 14 darzana mArgaNA-adhikAra meM cakSudarzana Adi cAra prakAra ke darzanoM kA varNana karake zakti cakSudarzanI, vyakta cakSurdarzanI, aura avadhi kevala acakSurdarzanI jIvoM kI saMkhyApramANa kA varNana hai / 15 lezyA mArgaNA-adhikAra meM bhAva lezyA aura dravya lezyA kA varNana hai| lezyAoM kA varNana 16 adhikAra meM kiyA hai| (1) chaha lezyAoM kA nAma, (2) chaha dravya lezyAoM ke varNa kA kAraNa tathA dRSTAMta, (3) kaSAyoM ke udayasthAna sahita saMkleza-vizuddhi sthAna, (4) svasthAna parasthAna saMkramaNarUpa saMkleza vizuddhi 21 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sthAna, (5) chaha lezyAoM kA karma (kArya) kA udAharaNa varNana, (6) chaha lezyAoM kA lakSaNa, (7) gati Ayu bandha-abandha rUpa chaha lezyAoM ke chabbIsa aMzoM kA varNana, (8) bhAva lezyAoM ke cAroM gati sambandhI svAmioM kA varNana, (9) dravya lezyA aura bhAva lezyAoM ke sAdhana (kAraNa) kA varNana, (10) saMkhyA adhikAra meM chaha lezyAvAle jIvoM kI saMkhyA kA varNana, (11) sthAna adhikAra meM svasthAna-samudghAta upapAdasthAna kA varNana (12) sparzana adhikAra meM tIna kAla sambandhI kSetra kA varNana, (prasaMgavaza meru parvata se lekara sahasrAra svarga paryaMta sarvatra pavana ke sadbhAva kA varNana ), (13) kAla adhikAra meM chaha lezyAoM kA vAsanA kAla kA varNana, (14) antara adhikAra meM chaha lezyAoM kA jaghanya utkRSTa virahakAla kA varNana, (15) bhAva adhikAra meM lezyAoM ke audayika bhAva kA varNana, (16) alpabahutva adhikAra meM lezyA dhArI jIvoM kI saMkhyA kA alpabahutva varNana hai| isa prakAra lezyA kA varNana kara lezyArahita jIvoM kA varNana kiyA hai| 16 bhavya mArgaNA-adhikAra--bhavya abhavya ke svarUpa tathA unakI saMkhyA kA varNana hai / prasaMgavaza paMca parAvartana kA varNana kiyA hai / 17 samyaktva mArgaNA-adhikAra-samyaktva ke svarUpa kA varNana-sarAga, vItarAga bheda se samyaktva kA varNana, Sadravya nava padArtho ke svarUpa kA varNana, rupI-arupI ajIva dravyoM kA varNana, dharmAdika amUrtadravyoM ke astitva kI siddhi kAla dravya kA vartanA hetutva lakSaNa kA dRSTAMta pUrvaka varNana hai| mukhya kAla ke astitva kI siddhi samaya AvalI Adi vyavahAra kAla kA varNana, vyavahAra kAla ke nimitta kA varNana hai| sthiti adhikAra meM sarva dravya apane apane paryAyoM ke samudAyarUpa avasthita hai| jIvAdika dravyoM kA avagAha kSetra varNana hai / prasaMgavaza samudghAtoM kA varNana hai / jIva ke saMkoca vistAra zakti kA varNana hai / jIvAdika dravyoM kI tathA unake pradezoM kI saMkhyA kA varNana hai| dravyoM ke cala-acala pradezoM kA varNana hai / aNuvargaNA Adi teIsa pudgala vargaNAoM kA varNana hai| AhArAdi bargaNAoM ke kArya kA varNana hai / mahAskaMdha vargaNA kA varNana hai / pudgala dravya ke sthUla-sthUla sthUla Adi chaha bhadoM kA varNana hai| dharmAdi dravyoM ke upakAra kA varNana hai| navapadArthoM kA varNana hai| pApajIvoM kA varNana hai / caudaha guNasthAnoM meM jIvoM kI saMkhyA pramANa kA varNana hai / narakAdi gati ke jIva yathA saMbhava mithyAtva Adi guNasthAnoM meM kitane rahate hai unakA varNana hai| dravya-puNya-pApa kA varNana hai| samyaktva ke bhadoM kA varNana hai| kSAyika samyaktva ke hone kA- kitane bhava meM kSAyika samyaktvI ko mukti hone ke niyama kA varNana hai| samyaktva ke pAMca labdhi kA varNana hai| 18 saMjJI mArgaNA adhikAra meM saMjJI-asaMjJI jIvoM kA unakI saMkhyA pramANa kA varNana hai / 19 AhAra mArgaNA adhikAra-meM AhAraka anAhAraka jIvoM kA varNana hai| sAta samudghAta kA varNana hai| 20 upayoga adhikAra meM sAkAra anAkAra upayoga kA varNana hai / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra 163 21 oghAdeza yogaprarUpaNA-adhikAra meM gati Adi mArgaNAoM meM guNasthAna aura jIvasamAsoM kA varNana hai| 22 AlApa adhikAra meM sAmAnya-paryApta-aparyApta AlApoM kA varNana hai / guNasthAna- mArgaNA sthAnoM meM 20 prarupaNAoM kA varNana hai| isa prakAra 'jIvakAMDa ' nAmaka mahAdhikAra meM bAIsa prarUpaNA adhikAroM kA varNana kiyA hai / 2. karmakAMDa nAmaka mahAdhikAra isa meM nava adhikAra haiN| 1 prakRti samutkIrtana adhikAra meM jIva-karma ke sambandha kA, unake astitva kA dRSTAMta pUrvaka varNana hai| karma ke bandha udaya sattva prakRtiyoM ke pramANa kA varNana hai / jJAnAvaraNAdi ATha mUla prakRtiyoM kA, ghAti-aghAti bhedoM kA, unake kArya kA dRSTAMtapUrvaka varNana hai / prasaMga vaza abhavya ko kevala jJAna kA sadbhAva sambandhI praznottara rUpa se varNana hai| anantAnubandhI Adi kaSAyoM kA kArya va vAsanA kAla inakA varNana hai| karma prakRtiyoM meM pudgalavipAkI bhavavipAkI kSetravipAkI jIvavipAkI prakRtiyoM kA varNana hai| nAmAdi cAra nikSepoM kA varNana hai| 2 bandha-udaya-sattva-adhikAra--bandha ke prakRti-sthiti-anubhAga-pradeza bhedoM kA varNana hai| unake utkRSTa-anutkRSTa-jaghanya-ajaghanya aMzoM kA, tathA unake sAdi-anAdi-dhruva-adhruva bandha kA varNana hai| kisa guNasthAna meM kisa prakRti kA bandha-niyama hai usakA varNana hai| tIrthaMkara prakRti bandhane kI vizeSatA kA varNana hai| kisa guNasthAna meM kisa prakRti kI bandhavyucchitti hotI, kisa kA bandha, kisakA abaMdha hotA isakA varNana hai| dravyArthika aura paryAyArthika nayavivakSA se vyucchitti kA svarUpa varNana hai| utkRSTa sthiti bandha saMjJI paMJcedriya paryAptaka ko hI hotA hai / mohAdi karma ke AbAdhAkAla kA tathA Ayukarma ke AbAdhA-kAla kA varNana hai| deva-nArakI-karma bhUmi-bhogabhUmi-jIvoM ko Ayu bandha hone ke samaya kA varNana hai| anubhAgabaMdha ke varNana meM ghAtiyA karmoM ke latA-dAru-asthi-zailabhAgarUpa anubhAga kA tathA aghAtikarmoM kI prazasta prakRtiyoM kA guDa-khaMDa-zarkarA-amRta rUpa anubhAga kA, tathA aprazasta prakRtiyoM kA niMba-kAMjIra-viSa-hAlAhala rUpa anubhAga kA varNana hai| pradezabaMdha ke varNana meM eka jIva ko pratyeka samaya meM kitane karmaparamANu baddha hote hai unakA varNana hai| siddharAzi ke anantavAM bhAgapramANa athavA abhavya rAzi se anantaguNA pramANa samayaprabaddha kA pramANa hai| ghAtikarmoM meM dezaghAti-sarvaghAti vibhAga kA varNana hai| aMtarAya karmaprakRtiyoM meM sarvaghAtipanA nahIM hai| prasaMgavaza yogasthAna zreNI ke asaMkhyAtavA bhAgamAtra hai unakA varNana hai| unase asaMkhyAta loka guNA anubhAga bandhAdhyavasAyasthAna hai unakA varNana hai / udaya kA varNana karate huye kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA udaya, udayavyucchitti, anudaya hotA hai unakA varNana hai| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sattva kA varNana karate huye kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA sattva - sattva vyucchitti hotI hai| inakA varNana hai / 164 3 sattvasthAna adhikAra meM eka jIva ko eka kAla meM yugapat kitanI prakRtiyoM kI sattA rahatI hai, baddhAyu ho yA abaddhAyu ho to kina prakRtiyoM kI sattA rahatI hai isakA vizeSa varNana hai / 4 tricUlikA adhikAra - (1) prathama cUlikA nava praznoM ko pUchakara prathama cUlikA kA vyAkhyAna hai / pra. 1. kina prakRtiyoM ke udayavyucchitti ke pahale baMdhavyucchitti hotI hai / pra. 2. kina prakRtiyoM ke udayavyucchitti ke anantara baMdhavyucchitti hotI hai / pra. 3. kina prakRtiyoM kI udayavyucchitti aura baMdha- vyucchitti yugapat hotI hai / pra. 4. kina prakRtiyoM kA udaya hote huye hI baMdha hotA hai / pra. 5. kina prakRtiyoM kA anya kA udaya hote huye hI baMdha hotA hai / pra. 6. kina prakRtiyoM kA apanA yA parakA udaya hote huye baMdha hotA hai / pra. 7. kina prakRtiyoM kA niraMtara bandha hotA hai / pra. 8. kinakA sAMtara bandha hotA hai / pra. 9. kinakA sAMtara - niraMtara bandha hotA hai / paMcabhAga hAra cUlikA - meM udvelana, vidhyAta, adhaHpravRtta, guNasaMkramaNa, sarvasaMkramaNa inakA varNana hai / 3 dazakaraNa cUlikA - meM 1 bandha, 2 utkarSaNa, 3 saMkramaNa, 4 apakarSaNa, 5 udIraNA, 6 sattva, 7 udaya, 8 upazama, 9 nidhatti, 10 nikAcita ina daza karaNoM kA varNana hai / 5 (bandha-udaya-sattvasahita sthAna samutkIrtana adhikAra ) - eka jIva ko yugapat saMbhava prakRtiyoM ke bandha - udaya - sattva rUpa sthAna tathA unameM parivartana hone ke bhaMga inakA varNana hai / prasaMgavaza kisa guNasthAna se kisa guNasthAna meM caDhanA - utaranA ( gati - Agati ) hotA hai isakA varNana hai / 6 pratyaya adhikAra -- Asrava ke mUla cAra pratyaya aura uttara 57 pratyayoM kA kisa guNasthAna meM kitane pratyaya saMbhava hai unakA varNana hai / 7 bhAva cUlikA adhikAra - jIva ke moha aura yoga bhAva se hI 14 guNasthAna hote haiM / jIva ke mUla bhAva pAMca haiM / 1 aupazamika, 2 kSAyika, 3 mizra, 4 audayika, 5 pAriNAmika / inake uttara bheda 53 hote haiM / guNasthAna apekSA se kisako kitane bhAva yugapat saMbhava hai unakA varNana hai / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. ToDaramalajI aura gommaTasAra 165 prasaMgavaza yahAM 363 kumatoM ke bhadoM kA varNana hai / sarvathA ekAMtavAda mithyAvAda hai syAdvAdarUpa ekAMtavAda samyakvAda hai / trikaraNa cUlikA - adhikAra * isameM adhaHkaraNa apUrvakaraNa - anivRttikaraNa ina tIna karaNa rUpa pariNAmoM kA unake kAla kA vizeSa varNana hai / 9 karmasthiti adhikAra - karmoM kI sthiti tathA tadanusAra una ke AbAdhAkAla kA varNana hai / isameM 1 dravya, 2 sthiti, 3 guNahAni, 4 nAnA guNahAni, 5 do guNahAni, 6 anyonyAbhyasta rAzi inakA - varNana arthasaMdRSTi - tathA aMkasaMdRSTipUrvaka vizeSa varNana hai / 1 prati samaya samayaprabaddha pramANa ( anaMtAnaMta ) karma paramANU baMdhate haiN| 2 pratisamaya samayaprabaddha pramANa paramANU udaya meM Ate haiM / 3 prati samaya kiMcit Una dvayarddha guNahAni guNita samayaprabaddha pramANa sattva meM rahate haiM / zrImAn paM. ToDaramalajIne isa gahana graMtha meM sugamatA se praveza hone ke liye isake bAda artha - saMdRSTi- adhikAra kI svataMtra racanA kI hai / usameM prathamopazama samyaktva hone kA vidhAna varNana atyaMta upayukta hai / pAMca labdhi kA varNana hai / prathamopazama samyaktva meM maraNa kA abhAva hai / usake bAda kSAyika samyaktva kA varNana hai / usakA prAraMbha-niSThApana inakA varNana hai / anaMtAnubaMdhI ke visaMyojana kA varNana hai / * isa prakAra arthasaMdRSTi aMkasaMdRSTi kA vizeSa varNana kiyA hai / zrImAn paM. ToDaramalajI kA jIvana kAla prAyaH karIba 200 varSa pUrba kA hai / unakA nivAsastha jayapura thA / zrImAn paM. rAjamallajI inake sAhadharmI preraka the| unakI preraNA se zrImAn paM. ToDaramalajI dvArA isa graMtha kI TIkA likhI gaI jo ki inakI cirasmRti mAnI jAtI hai / ve yadyapi rAjamAnya paMDita the tathApi dharmadveSa kI bhAvanA se anyadharmI paMDitoM dvArA isa mahAn vidvAn kA duHkhada aMta huA / satya dharma kI rakSA ke liye unhoMne apanI prANAhuti svayaM svIkRta karalI / hAthI ke pAva ke nIce - rAjyazAsanadaMDa unhoMne sAnaMda svIkRta kiyA / isa prakAra isa mahAn puruSa ke viyoga se mahAn kSati huI jisakI pUrti honA asaMbhava hai / OM zAMtiH / zAMtiH / zAMtiH / marane kA dehAnta jaina samAja kI Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzana kI eka apratima kRti aSTasahasrI DaoN. darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya zAstrAcArya. 3 em. e., pIeca. DI., rIDara kA. hiM. vi. vi. prAstAvika AcArya vidyAnanda-racita ' aSTasahasrI' jaina darzana kI hI nahIM, samagra bhAratIya darzana kI eka apUrva, advitIya aura uccakoTi kI vyAkhyA - kRti hai / bhAratIya darzana - vAGmaya meM jo vizeSa ullekhana upalabdha racanAe~ haiM unameM yaha niHsandeha bejor3a hai / viSaya, bhASA aura zailI tInoM se yaha apanI sAhityika garimA aura svastha, prasanna tathA gaMbhIra vicAra-dhArA ko vidvanmAnasa para aGkita karatI hai / sambhavataH isIse yaha atIta meM vidvad-grAhya aura upAsya rahI hai tathA Aja bhI niSpakSa manISiyoM dvArA abhinandanIya evaM prazaMsanIya hai / yahA~ para hama usIkA kucha paricaya dene kA prayatna kareMge / mUla grantha : devAgama " yaha jisa mahattvapUrNa mUla grantha kI vyAkhyA hai vaha vikrama saMvat kI dUsarI-tIsarI zatAbdi ke mahAn prabhAvaka dArzanika AcArya samantabhadra svAmI dvArA racita 'devAgama' hai / isI kA dUsarA nAma 'AptamImAMsA' hai / yataH yaha ' bhaktAmara ' kalyANamandira' Adi stotroM kI taraha 'devAgama pada se Arambha hotA hai, ataH yaha 'devAgama' kahA jAtA hai tathA akalaGka, vidyAnanda vAdirAja, hastimalla, Adi prAcIna granthakAroM ne isakA isI nAma se ullekha kiyA hai / aura 'AptamImAMsA' nAma svayaM samantabhadra ne, granthAnta meM diyA hai, isase yaha ' AptamImAMsA' nAma se bhI vikhyAta hai / 1. 'devAgama - nabhoyAna. .' - devAgama, kA. 1 / 2. ' kRttvA vitriyate stavo bhagavatAM devAgamastatkRtiH / ' -- aSTa za. prAra. pa, 2 / 3. ' iti devAgamAkhye svokta paricchede zAstre .....' - aSTa sa. pR., 294 / 4. ' devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate / ' - pArzvanAthacarita / 5. 'devAgamana sUtrasya zrutyA saddarzanAnvitaH / ' - vikrAntakaurava | 6. ' itIyamAptamImAMsA vihitA hitamicchatAm / ' -- devA. kA. 114 / 166 3 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI 167 'vidyAnanda ne ' isa nAma kA bhI apane granthoM meM upayoga kiyA hai / isa taraha yaha kRti jaina sAhitya meM donoM nAmoM se vizruta hai / isa meM AcArya samantabhadra ne Apta ( stutya ) kauna ho sakatA hai, usameM Aptatva ke liye anivArya guNa ( asAdhAraNa vizeSatAe~) kyA honA cAhie, isakI yukti purassara mImAMsA (parIkSA) kI hai aura yaha siddha kiyA hai ki pUrNa nirdoSatA, sarvajJatA aura yuktizAstrAvirodhi vaktRtA ye tIna guNa Aptatva ke liye nitAnta vAMchanIya aura anivArya haiM / anya vaibhava zobhA mAtra hai / antataH aisA Aptatva unhoMne vIrajina meM upalabdha kara unakI stuti kI tathA anyoM ( ekAntavAdiyoM) ke upadezoM ekAntavAdoM kI samIkSA 'pUrvaka unake upadeza - syAdvAda kI saMsthApanA kI hai / 3 ise hama jaba usa yuga ke sandarbha meM dekhate haiM to pratIta hotA hai ki vaha yuga hI isa prakAra kA thA / isa kAla meM pratyeka sampradAya pravartaka hameM anya deva tathA usake mata kI AlocanA aura apane iSTadeva tathA usake upadeza kI siddhi karatA huA milatA hai| bauddha darzana ke pitA kahe jAne vAle AcArya dignAga ne bhI anya ke iSTadeva tathA usake upadezoM kI AlocanA aura apane iSTa buddhadeva tathA unake upadeza ( kSaNikavAda ) kI sthApanA karate hue 'pramANaMsamuccaya' meM buddha kI stuti kI hai / isI ! pramANasamuccaya' ke samarthana meM dharmakIrti ne 'pamANavArtika' aura prajJAkara ne ' pamANavArttikAlaMkAra nAma kI vyAkhyAe~ likhI haiN| Azcarya nahIM ki samantabhadra ne aisI hI sthiti meM prastuta 'devAgama' kI racanA kI aura usa para akalaGkadeva ne dharma kIrti kI taraha 'devAgamabhASya' (aSTazatI) tathA vidyAnanda ne prajJAkara kI bhA~ti 'devAgamAlaGkAra' ( prastuta aSTasahasrI) racA hai / 'devAgama' eka stava hI hai, jise akalaGkadeva ne spaSTa zabdoM meM ' bhagavatstava' kahA hai / * isa prakAra 'devAgama' kitanI mahattva kI racanA hai, yaha sahaja meM avagata ho jAtA hai / yathArtha meM yaha itanA arthagarbha aura prabhAvaka grantha hai ki uttara kAla meM isa para aneka AcAryoM ne bhASya - vyAkhyA-TippaNa Adi likhe haiM / akalaGkadeva kI 'aSTazatI', vidyAnanda kI ' aSTasahastrI ' aura 1. 'aSTa sa., pR. 1, maGgala padya, AptaparIkSA, pR. 233, 262 / 2. doSAvaraNayorhAnirnizzeSAstyati zAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarma lakSayaH // sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJa - saMsthitiH // sattvamevAsi nirdoSo yukti - zAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTaM te prasiddhena na bAdhyate // ....... iti syAdvAdasaMsthitiH // ' - devAgama kA. 113 / stavo bhagavatAM devAgamastatkRtiH / ' - aSTa za. maMga. pa. 2 / 3. 4. - devAgama kA., 4, 5, 6 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vasunandi kI 'devAgamavRtti' ina tIna upalabdha TIkAoM ke atirikta kucha vyAkhyAe~ aura likhI gaI haiM jo Aja anupalabdha haiM aura jinake saMketa milate haiN|' devAgama kI mahimA ko pradarzita karate hue AcArya vAdirAja ne use sarvajJa kA pradarzaka aura hastimalla ne samyadgarzana kA samutpAdaka batalAyA hai| isameM dasa pariccheda haiM, jo viSaya-vibhAjana kI dRSTi se svayaM granthakAra dvArA abhihita haiN| yaha stotrarUpa racanA hote hue bhI dArzanika kRti hai / usa kAla meM dArzanika racanAe~ prAyaH padyAtmaka tathA iSTadeva kI guNastuti rUpa meM racI jAtI thiiN| bauddha dArzanika nAgArjuna kI ' mAdhyamika kArikA' aura ' vigrahavyAvartanI', vasubandhu kI 'vijJaptimAtratAsiddhi' (viMzatikA va trizatkA), dignAga kA 'pramANasamuccaya' Adi racanAe~ isI prakAra kI dArzanika haiM aura padyAtmaka zailI meM racI gayI haiM / samantabhadra ne svayaM apanI (devAgama, svayambhU stotra aura yuktyanuzAsana ) tInoM dArzanika racanAe~ kArikAtmaka aura stutirUpa meM hI racI haiM / prastuta devAgama meM bhAvaikAnta-abhAvaikAnta, dvaitaikAnta-advaitaikAnta, nityaikAnta-anityaikAnta, anyataikAnta-ananyataikAnta, apekSakAnta-anapekSaikAnta, hetvaikAnta-ahetvaikAnta, vijJAnaikAnta-bahirarthaikAntadaivaikAnta-pauruSeyaikAnta, pApaikAnta-puNyaikAnta, bandhakAraNaikAnta-mokSakAraNaikAnta jaise ekAntavAdoM kI samIkSApUrvaka una meM saptamaGgI (sapta koTiyoM) kI yojanA dvArA syAdvAda (kathaJcidvAda ) kI sthApanA kI gayI hai / syAdvAda kI itanI spaSTa aura vistRta vivecanA isase pUrva jaina darzana ke kisI grantha meM upalabdha 1. vidyAnanda ne aSTasahasrI (pR. 294) ke anta meM akalaGkadeva ke samApti-maGgala se pUrva 'kecit ' zabdoM ke sAtha 'devAgama' ke kisI vyAkhyAkAra kI vyAkhyA kA 'jayati jagati' Adi samAptimaMgala padya diyA hai| aura usake bAda hI akaladeva kI aSTazatI kA samApti-maMgala nibaddha kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki akalaGka se pUrva bhI 'devAgama' para kisI AcArya kI vyAkhyA rahI hai, jo vidyAnanda ko prApta thI yA usakI unheM jAnakArI thI aura usI para se unhoM ne ullikhita samAptimaMgala padya diyA hai / laghu samantabhadra (vi. saM. 13 vIM zatI) ne A. vAdImasiMha dvArA 'AptamImAMsA' ke upalAlana (vyAkhyAna) kiye jAne kA ullekha apane 'aSTasahasrI-TippaNa' (pR. 1) meM kiyA hai| unake isa ullekha se kisI anya devAgama-vyAkhyA ke bhI hone kI sUcanA milatI hai| para vaha bhI Aja anupalabdha hai| akalaGkadeva ne aSTazatI (kA. 33 kI vivRti) meM eka sthAna para 'pAThAntaramidaM bahusaMgRhItaM bhavati' vAkya kA prayoga kiyA hai, jo devAgama ke pAThabhedoM aura usakI aneka vyAkhyAoM kA spaSTa saMketa karatA hai| 'devAgama' ke mahattva, gAmbhIrya aura vizruti ko dekhate hue koI Azcarya nahIM ki usa para vibhinna kAloM meM aneka TIkA-TippaNAdi likhe gaye hoM / 2. svAminazcaritaM tasya kasya no vismayAvaham / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate ||-paarshvcrit 3. devAgamanasUtrasya zrutyA saddarzanAnvitaH |-vikraantkaurv 4. vidyAnanda ne akalaGka deva ke 'svoktaparicchede' (a. za. kA. 114) zabdoM kA artha "svenoktAH paricchedA daza yasmiMstat svoktaparicchedamiti (zAstraM) tatra" (a. sa., pR. 214) yaha kiyA hai| usase vidita hai ki devAgama meM daza pariccheda svayaM samantabhadrokta haiN| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrI nahIM hotI' / sambhavataH isIse 'devAgama' syAdvAda kI sahetuka sthApanA karane vAlA eka apUrva evaM prabhAvaka grantha mAnA jAtA hai aura usake sRSTA AcArya samantabhadra ko 'syAdvAdamArgAgraNI' kahA jAtA / vyAkhyAkAroM ne isa para apanI vyAkhyAe~ likhanA gaurava samajhA aura apane ko bhAgyazAlI mAnA hai| vyAkhyAe~ isa para AcAryoM ne aneka vyAkhyAyeM likhI haiM jaisA ki hama pahale ullekha kara Aye haiN| para Aja unameM tIna hI vyAkhyAe~ upalabdha haiM aura ve nimnaprakAra haiM 1 devAgamavivRti (aSTazatI), 2 devAgamAlaGkAra (aSTasahasrI) aura 3 devAgama-vRtti / 1. devAgama vivRti| isake racayitA AcArya akalaGkadeva haiN| yaha upalabdha vyAkhyAoM meM sabase prAcIna aura atyanta durUha vyAkhyA hai / paricchedoM ke anta meM jo samApti-puSpikA vAkya pAye jAte haiM unameM isakA nAma 'Apta mImAMsA-bhASya' (devAgama-bhASya) bhI upalabdha hotA hai| vidyAnanda ne aSTasahasrI ke tRtIya pariccheda ke Arambha meM jo granya-prazaMsA meM padya diyA hai usameM unhoMne isa kA 'aSTazatI' nAma bhI nirdiSTa kiyA hai / sambhavataH AThasau zloka pramANa racanA hone se ise unhoMne 'aSTazatI' kahA hai / isa prakAra yaha vyAkhyA devAgama-vivRti, AptamImAMsAbhASya aura aSTazatI ina tIna nAmoM se jaina vAGmaya meM vizruta hai| isakA prAyaH pratyeka sthala itanA jaTila evaM duravagAha hai ki sAdhAraNa vidvAnoM kA usameM praveza saMbhava nahIM hai| usake marma evaM rahasya ko avagata karane ke liye aSTasahasrI kA sahArA lenA anivArya hai| bhAratIya darzana sAhitya meM isa kI jor3a kI racanA milanA durlabha hai| nyAyamanISI udayana kI nyAyakusamAJjali se isakI kucha tulanA kI jA sakatI hai| aSTasahasrI ke adhyayana meM jisa prakAra kaSTasahasrI kA anubhava hotA hai usI prakAra isa aSTazatI ke eka-eka sthala ko samajhane meM bhI kaSTazatI kA anubhava usake abhyAsI ko hotA hai / 2. devAgamAlaGkAra / yaha dUsarI vyAkhyA hI isa nibandha kA viSaya hai| isa para hama Age prakAza DAla rahe haiN| 1. 'SaTkhaNDAgama' meM 'siyA pajjattA siyA apajjattA' (dhavalA, pu. 1) jaise sthaloM meM syAdvAda kA spaSTatayA vidhi aura niSedha ina do hI vacanaprakAroM se pratipAdana pAyA jAtA hai| AcArya kundakunda ne ina do meM pA~ca vacana prakAra aura milAkara sAta vacanaprakAroM se vastu-nirUpaNa kA nirdeza kiyA hai| para usakA vivaraNa evaM vistRta vivecana nahIM kiyA (paMcAsti0 gA0 14) / 2. vidyAnanda, aSTasahasrI, pR. 295 / 3. 'ityAptamImAMsAbhASye dazamaH paricchedaH ||ch|||10||' 4. aSTazatIprathitArthA sASTasahasrIkRtApi saMkSepAt / vilasadakalaGkaghiSaNaiH prapaJcanicitAvaboddhavyA / / -aSTa sa. pU. 178 / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 3. devaagm-vRtti| yaha laghu pariNAma kI vyAkhyA hai| isake kartA AcArya vasunandi haiM / yaha na aSTazatI kI taraha duravagamya hai aura na aSTasahasrI ke samAna vistRta evaM gambhIra hai / kArikAoM kA vyAkhyAna bhI lambA nahIM hai aura na dArzanika vistRta UhApoha hai / mAtra kArikAoM aura unake pada-vAkyoM kA artha tathA kahIM-kahIM phalitArtha atisaMkSepa meM prastuta kiyA gayA hai / para hA~, kArikAoM ke hArda ko samajhane meM yaha vRtti devAgama ke prAthamika abhyAsiyoM ke liye atyanta upakAraka evaM vizeSa upayogI hai| vRttikAra ne apanI isa vRtti ke anta meM likhA hai ki 'maiM mandabuddhi aura vismaraNazIla vyakti huuN| maiMne apane upakArake liye hI 'devAgama' kRti kA yaha saMkSepa meM vivaraNa kiyA hai|' unake isa spaSTa Atmanivedana se isa vRtti kI laghurUpatA aura usakA prayojana avagata ho jAtA hai / yahA~ ullekhanIya hai ki vasunandi ke samakSa devAgama kI 114 kArikAoM para hI aSTazatI aura aSTasahasrI upalabdha hote hue tathA 'jayati jagati' Adi zloka ko vidyAnanda ke nirdezAnusAra kisI pUrvavartI AcArya kI devAgama vyAkhyA kA samApti-maMgalapadya jAnate hue bhI unhoMne use devAgama kI 115 vI kArikA kisa AdhAra para mAnA aura usakA bhI vivaraNa kiyA ? yaha cintanIya hai| hamArA vicAra hai ki prAcIna kAla meM sAdhuoM meM devAgama kA pATha karane tathA use kaNThastha rakhane kI paramparA rahI hai / jaisA ki pAtrakezarI (pAtrasvAmI) kI kathA meM nirdiSTa cAritrabhUSaNa muni ko usake kaNThastha hone aura ahicchetra ke zrIpArzvanAtha mandira meM roja pATha karane kA ullekha hai| vasuna ndi ne devAgama kI aisI prati para se use kaNThastha kara rakhA hogA, jisa meM 114 kArikAoM ke sAtha ukta ajJAta devAgama vyAkhyA kA samApti maGgala padya bhI kisI ke dvArA sammilita kara diyA gayA hogA aura usa para 115 kA saMkhyAGka DAla diyA hogaa| vasunandi ne aSTazatI aura aSTasahasrI TIkAoM para se jAnakArI evaM khojabIna kiye binA devAgamakA artha hRdayaGgama rakhane ke liye yaha devAgama vRtti likhI hogI aura usameM kaNThastha sabhI 115 kArikAoM kA vivaraNa likhA hogA / aura isa taraha 115 kArikAoM kI vRtti pracalita ho gayI jAna par3atI hai| yaha vRtti eka bAra san 1914, vI. ni. saM. 2440 meM bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kAzI se sanAtana jaina granthamAlA ke antargata granthAGka 7 ke rUpa meM tathA dUsarI bAra nirNayasAgara presa bambaI se prakAzita ho cukI hai| para aba vaha alabhya hai| isakA punaH acche saMskaraNa ke rUpa meM mudraNa apekSita hai| devAgamAlaGkAra : aSTasahasrI aba hama apane mUla viSaya para Ate haiN| pIche hama yaha nirdeza kara Aye haiM ki AcArya vidyAnanda kI 'aSTasahasrI' devAgama kI dUsarI upalabdha vyAkhyA hai| devAgama kA alaGkaraNa (vyAkhyAna ) hone se 1. 'zrImatsamantabhadrAcAryasya......devAgamAkhyAyAH kRteH saMkSepabhUtaM vivaraNaM kRtaM zrutavismaraNazIlena vasunandinA jaDamatinA''tmopakArAya / ' devAgamavRtti, pR. 50, sa0 jaina granthamAlA, kaashii| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahastrI 171 yaha devAgamAlaGkAra yA devAgamAlakRti tathA Apta-mImAMsAlaGkAra yA AptamImAMsAlaGkRti nAmoM se bhI ullikhita hai' aura ye donoM nAma anvartha haiN| 'aSTasahasrI' nAma bhI ATha hajAra zloka pramANa hone se sArthaka hai / para isakI jisa nAma se vidvAnoM meM adhika vizruti hai aura jAnI-pahacAnI jAtI hai vaha nAma 'aSTasahasrI' hI hai| uparyukta donoM nAmoM kI taraha 'aSTasahasrI' nAma bhI svayaM vidyAnanda pradatta hai| mudrita prati ke anusAra usake dUsare, tIsare, cauthe, pA~caveM, chaThe, sAtaveM, AThaveM aura dazaveM paricchedoM ke Arambha meM tathA dazaveM ke anta meM jo apanI vyAkhyA-prazaMsA meM eka-eka padya vidyAnanda ne diye haiM una saba meM 'aSTasahasrI' nAma upalabdha hai| navameM pariccheda ke Adi meM jo prazaMsA-padya hai usameM bhI 'aSTasahasrI' nAma adhyAhRta hai, kyoMki vahA~ 'sampAdayati' kriyA to hai, para usakA kartA kaNThata: ukta nahIM hai, jo 'aSTasahasrI' ke sivAya anya sambhava nahIM hai| racanAzailI aura viSaya-vivecana isakI racanA-zailI baDI gambhIra aura prasanna hai| bhASA parimArjita aura saMyata hai| vyAkhyeya ke abhiprAya ko vyakta karane ke liye jitanI padAvalI kI AvazyakatA hai utanI hI padAvalI ko prayukta kiyA hai| vAcaka jaba ise paDhatA hai to eka avicchinna aura avirala gati se pravAhapUrNa dhArA use upalabdha hotI hai, jisameM vaha avagAhana kara Ananda-vibhora ho uThatA hai / samantabhadra aura akalaMka ke eka-eka pada kA marma to spaSTa hotA hI jAtA hai use kitanA hI navya, bhavya aura sambaddha cintana bhI milatA hai / vidyAnanda ne isameM devAgama kI kArikAoM aura unake pratyeka pada-vAkyAdikA vistAra pUrvaka arthodghATana kiyA hai| sAtha meM akalaMkadeva kI uparyukta 'aSTazatI' ke pratyeka sthala aura padavAkyAdi kA bhI vizada artha evaM marma prastuta kiyA hai / 'aSTazatI' ko 'aSTasahasrI' meM isa taraha AtmasAt kara liyA gayA hai ki yadi donoM ko bheda-sUcaka pRthak-pRthak TAipoM (zISAkSaroM) meM na rakhA jAye aura aSTazatI kA TAipa baDA na kiyA jAye to pAThaka ko yaha bheda karanA dussAdhya hai ki yaha 'aSTazatI' kA aMza hai aura yaha 'aSTasahasrI' kaa| vidyAnanda ne 'aSTazatI' ke Age, pIche aura madhya kI Avazyaka evaM prakRtopayogI sAndarbhika vAkya racanA karake 'aSTazatI' ko 'aSTasahasrI' meM maNi-pravala nyAya se anusyUta kiyA hai aura apanI talasparzinI adbhuta pratibhA kA camatkAra dikhAyA hai / vastutaH yadi vidyAnanda yaha 'aSTasahasrI' na likhate to aSTazatI' kA gUr3ha rahasya usI meM hI chipA rahatA aura medhAviyoM ke liye vaha rahasyapUrNa banI rahatI / isakI racanA 1. AptaparIkSA, pR. 233, 262, aSTasa. pu.1, maGgalapadya tathA paricchedAnta meM pAye jAne vAle samAptI puSpikA vAkya / 2. 'jIyAdaSTasahasrI....' (aSTa sa., pR. 213), 'sASTasahasrI sadA jayatu / ' ( aSTa sa. 231) 3. 1454 vi. saM. kI likhI pATana-prati meM ye prazaMsA padya paricchedoM ke anta meM haiN| 4. samyagavabodhapUrva pauruSamapasAritAkhilAnartham / / daivopetamabhISTaM sarva sampAdayatyAzu- aSTa. sa., pR. 259 / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zailI ko vidyAnanda ne svayaM 'jIyAdaSTasahasrI........prasanna-gaMbhIra-padapadavI' (aSTa sa., pR. 213) zabdoM dvArA prasanna aura gaMbhIra padAvalI yukta batalAyA hai / isameM vyAkhyeya devAgama aura 'aSTazatI' pratipAdya viSayoM kA viSadatayA vivecana kiyA gayA hai / isake atirikta vidyAnanda ke kAla taka vikasita dArzanika pramayoM aura apUrva carcAoM ko bhI isameM samAhita kiyA hai / udAharaNArtha niyoga, bhAvanA aura vidhivAkyArtha kI carcA, jise prabhAkara aura kumArila mImAMsaka vidvAnoM tathA maNDanamizra Adi vedAnta dArzanikoM ne janma diyA hai aura jisakI bauddha manISI prajJAkara ne sAmAnya AlocanA kI hai, jaina vAGmaya meM sarvaprathama vidyAnanda ne hI isameM prastuta kI evaM vistRta vizeSa samIkSA kI hai| isI taraha virodha, vaiyadhikaraNya Adi ATha doSoM kI anekAnta vAda meM udbhAvanA aura usakA samAdhAna donoM hameM sarvaprathama isa aSTasahasrI meM hI upalabdha hote haiM / isa prakAra 'aSTa sahasrI' meM vidyAnanda ne kitanA hI nayA cintana aura viSaya vivecana samAviSTa kiyA hai| mahattva evaM garimA isakA sUkSma aura gambhIra adhyayana karane para adhyetA ko yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha kRti atIva mahattvapUrva aura garimAmaya hai / vidyAnanda ne isa vyAkhyA ke mahattva kI udghoSaNA karate hue likhA hai zrotavyA'STasahasrI zrutaiH kimanyaiH sahasrasaMkhyAyaiH / vijJAyate yathaiva svasamaya-parasamaya-sadbhAvaH // 'hajAra zAstroM kA par3hanA-sunanA eka tarapha hai aura eka mAtra isa kRti kA adhyayana eka ora hai, kyoM ki isa eka ke abhyAsa se hI svasamaya aura parasamaya donoM kA vijJAna ho jAtA hai|' vyAkhyAkAra kI yaha ghoSaNA na madokti hai aura na atizayokti / 'aSTasahasrI' svayaM isakI nirNAyikA hai / aura 'hAtha kaMgana ko ArasI kyA' isa lokokti ko caritArtha karatI hai / hamane isa kA gurumukha se adhyayana karane ke uparAnta anekabAra ise par3hA aura par3hAyA hai| isameM vastutaH vahI pAyA jo vidyAnanda ne ukta padya meM vyakta kiyA hai| 1 bhAvanA yadi vAkyArtho niyogo neti kA prmaa| tAvubhau yadi vAkyArthI hatau bhaTTaprabhAkarau // kArye'rthacodanA jJAnaM svarUpe kinna tatpramA / dvayocceddhanta tau naSTau bhaTTavedAntavAdinau // (aSTa sa., pR. 5-35.) 2 'iti kiM nazcintayA, virodhAdi dUSaNasyApi tathaivApasAritatvAt |...tto na vaiyadhikaraNyam / etanobhaya doSa prasaGgo'pyapAstaH,...etena saMzayaprasaGgaH pratyuktaH, ..... tata eva na saMkaraprasaGgaH, etena vyatikara prasaGgo vyudastaH...tata eva naanvsthaa...|'-asstts., pR. 204-207 / 3 aSTasa., pR. 157 / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasahasrI 173 do sthaloM para isa kA jayakAra karate hue vidyAnanda ne jo padya diye haiM unase bhI 'aSTasahasrI ' kI garimA spaSTa prakaTa hotI hai / ve padya isa prakAra haiM (ka) jIyAdaSTasahastrI devAgamasaMgatArthamakalaGkam / gamayantI sannayataH prasanna - gambhIra padapadavI // ' (kha) sphuTamakalaGkapadaM yA prakaTayati pariSTacetasAmasamam / darzita - samantabhadraM sASTasahastrI sadA jayatu // prathama padya meM kahA gayA hai ki prasanna aura gambhIra padoM kI padavI ( ucca sthAna athavA zailI ) ko prApta yaha ' aSTasahasrI ' jayavanta rahe - cirakAla taka manISI gaNa isakA adhyayana manana kareM, jisakI vizeSatA yaha hai ki vaha devAgama meM samyak rItyA pratipAdita aura akalaGka samarthita artha ko sannayoM (saptabhaGgoM ) se avagata karAtI hai / - dUsare padya meM pratipAdita hai ki jo paTu buddhiyoM - pratibhAzAliyoM ke liye akalaGkadeva ke viSamadurUha padoM kA, jinameM svAmI samantabhadra kA hArda ( abhiprAya) pradarzita hai, arthodghATana spaSTatayA karatI hai vaha aSTasahasrI sadA vijayI rahe / paricchedoM ke anta meM pAye jAne vAle padyoM meM vidyAnanda ne usa pariccheda meM pratipAdita viSaya kA jo nicor3a diyA hai usase bhI vyAkhyA kI garimA kA AbhAsa mila jAtA hai| ekAnta vAdoM kI samIkSA aura pUrvapakSiyoM kI AzaMkAoM kA samAdhAna isameM jisa zAlInatA evaM gambhIratA se prastuta kiyA hai vaha advitIya hai / prAyaH uttaradAtA AzaMkAoM kA uttara dete samaya santulana kho detA hai aura pUrvapakSI ko " pazu', jaDa ', 'azlIla' jaise mAnasika coTa pahu~cAne vAle apriya zabdoM kA prayoga bhI kara jAtA hai| jaisA ki darzana-granthoM meM upalabdha hotA hai / para ' aSTasahasrI' meM Arambha se anta taka zAlInatA dRSTigocara hotI hai aura kahIM bhI asantulana nahIM milatA / aura na ukta prakAra ke kaThora zabda / eka sthala para sarva padArthoM ko 'mAyopama', 'svapnopama' mAnane vAle saugata ko akalaGkadeva kI taraha mAtra ' pramAdI ' aura ' prajJAparAdhI ' kahA hai| ina donoM zabdoM ke prayoga meM kitanI saumyatA, santulana aura sadbhAvanA nihita hai, ise batAne kI AvazyakatA nahIM hai / ina saba bAtoM se ' aSTasahasrI' kI garimA nizcaya hI vidita ho jAtI hai / isa para laghu samantabhadra ( 13 vIM zatI) kA eka ' aSTasahasrI ' - viSama-pada- tAtparya TIkA nAmaka TippaNa aura dUsarI zvetAmbara vidvAn yazovijaya ( 17 vIM zatI) kI ' aSTasahasrI - tAtparya vivaraNa ' saMjJaka 1 vahI, pR. 213 / 2 vahI, pR. 231 / 3 aSTasa., pR. 116 / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vyAkhyA upalabdha evaM prakAzita haiM / isakA prakAzana san 1915 vI. ni. saM. 2441 meM AkalUja nivAsI seTha zrI nAthAraMgajI gAMdhI dvArA eka bAra huA thaa| aba vaha saMskaraNa aprApya hai| dUsarA nayA saMskaraNa Adhunika sampAdanAdi ke sAtha prakAzanAI hai| isake racayitA hama Arambha meM hI nirdeza kara Aye haiM ki isa mahanIya kRti kI racanA jisa mahAn AcArya ne kI ve tArkika ziromaNi vidyAnanda haiN| ye bhAratIya darzana vizeSataH jaina darzanAkAza ke daidIpyamAna sUrya haiM, jinheM sabhI bhAratIya darzanoM kA talasparzI anugama thA, yaha unake upalabdha granthoM se spaSTa avagata hotA hai / inakA astitva samaya hamane I. 775 se 840 I. nirdhArita kiyA hai / ' inake aura inakI kRtiyoM ke sambandha meM vizeSa vicAra anyatra kiyA gayA hai / 1. Apta pa., prastA., pR. 53, vIra sevAmandira, dariyAgaMja, dillI-6 / 2. vahI, prastA0, pR. 9-54 / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtma-prakAza aura usake racayitA zrImAn paM. prakAzajI hitaiSI zAstrI, dehalI saMpAdaka, sanmati-saMdeza zramaNa saMskRti ke darzana aura sAhitya meM jo ekAtma bhAva lakSita hotA hai, usakA mUla kAraNa isakI adhyAtma-vidyA hai| yaha vidyA sanAtana evaM dharma kI aMtaHprANa hai| isameM Atmika alaukika vRttiyoM kA pratiSThAna hai| nirvikalpAtmaka sahaja-sahaja AtmAnaMda kI upalabdhi isakA lakSa hai| jagat kA prANi yadyapi sukhazAMti ke liye lAlAyita hai kintu bhrAntivaza usase dUra bhAgatA rahA hai| usa sahajAnaMda ko prApta svAnubhavI saMtoM ne vizvakalyANa ke liye usa mArga kA pradarzana kiyA hai jo sadA unakA upAsya rahA hai| yahI isakA varNya viSaya hai| isa adhyAtmika santa paramparA meM yogIndu deva kA mahatva pUrNa sthAna hai| unake race hue aneka AdhyAtmika granthoM meM se 'paramAtma-prakAza' grantha pramukha hai| jaisA ki isake nAma se hI vidita hai, isa grantha meM niraMjanadeva, AtmA, paramAtmA, AtmajJAna, jIva kI mohadazA, indriyasukha aura Atmasukha, mokSatattva aura usase vimukha jIvana kI nirarthakatA, siddhi ke bhAvazuddhi, svabhAva kI upAsanA, saMsAra kI kSaNabhaMguratA Adi aneka AdhyAtmika viSayoM para sarala aura sarasa bhASA meM baDe hI sundara DhaMga se pratipAdana kiyA gayA hai| __niraMjana deva kA nirUpaNa karate hue Apane likhA hai, yaha niraMjana deva hI paramAtmA hai| isako prApta karane ke liye bAhyAcAra kI AvazyakatA nhiiN| bAhara se vRtti haTAkara antara meM praveza karane se hI apane meM paramAtmA prApta ho sakatA hai| mAnasa sarovara meM haMsa ke samAna nirmala bhAva meM hI brahma kA vAsa hotA hai| use devAlaya, zilpa athavA citra meM khojanA vyartha hai deu Na devale Navi silae Navi lippaI Navi citti / akhau NiraMjaNu NANamau siu saMThiya samacitti // 123 // Atma deva devAlaya (maMdira) meM nahIM hai, pASANa kI pratimA meM bhI nahIM hai, lepa tathA mUrti meM bhI nahIM hai| vaha deva akSaya avinAzI hai, karma mala se rahita hai, jJAna se pUrNa hai, aisA paramAtmA samabhAva meM ThaharA hai| 175 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha Age niraMjana kA svarUpa batalAte hue spaSTa kiyA hai jAsu Na vaNNu Na gaMdhu rasu jAsu Na sadguNa phaasu| jAsaNu Na jammaNu maraNu Navi NAu NiraMjaNu tAmu // 19 // jAsu Na kohu Na mohu mau jAmu Na mAya Na mANu / jAsu Na ThANU Na jhANu jiyaso ji NiraMjaNu jANu // 20 // __ jisake na varNa, na gandha, na rasa, na zabda, na sparza hai| jisake janma, maraNa, krodha, mada, moha, mAna aura mAyA nahIM hai / jisake koI guNasthAna, dhyAna bhI nahIM hai use niraMjana kahate haiN| paramAtmA kI paribhASA karate hue kahA hai jasu anmaMtari jagu vasaha jagavyaMtari jo ji / jagi ji vasaMtu vi jagu jiNa vi muNi paramappau so ji // jisakI AtmA meM jagat basa rahA hai (pratibiMbIta ) ho rahA hai| vaha jagat meM nivAsa karatA huA bhI jagat rUpa nahIM hotA usIko paramAtmA jaano| __ jIvana ke carama satya kI tarka saMgata anubhUti evaM antazcetanA kI jAgRti AtmA ko aisI avasthA meM kendrita kara detI hai jo Izvara ko sAkSAtkAra kA saMketa detI hai| paramAtmA kI ora agrasara karanevAlI prabuddha cetanA svayaM meM hI advaita bhAva se paramAtmA kA darzana karane laga jAtI hai| isako granthakAra ne kahA hai maNu milipau paramesarahaM paramesara vi maNassa / vIhi vi samarasi hU vAhaM pujja caDAvauM kassa // 125 // jisakA mana bhagavAn AtmA se mila gayA tanmayo ho gayA aura paramezvara bhI manase mila gayA, ina donoM ke samarasa hone para maiM aba kisakI pUjA karU~ ? AdhyAtmikatA kA uddeza usa parama satya kA sAkSAtkAra karanA hai jo riddhi, siddhi aura dhana sampadA se pare hai| vaha to ina jaDa cetana kA jJAtA dRSTA mAtra hai| unakA pariNamana jaba jaisA hotA hai use vaha jAnatA bhara hai, usameM harSa viSAda nahIM krtaa| yahI usakA samatA bhAva hai| dukkhu vi sukkhu vi bahu bihau jIvahaM kammu jaNeha / appA dekhaha muNaI para Nicchau evaM bhaNeI // 64 // jIvoM ke aneka taraha ke sukha dukha donoM hI karma hI upajAtA hai AtmA upayogamayI hone se kevala dekhatA jAnatA hai, isa prakAra nizcayanaya kahatA hai / yahAM sukha dukha sAmagrI kA sambandha karma se hai| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtma prakAza aura usake racayitA 177 apane ziSya prabhAkara bhaTTa ko udbodhita karane ke lie hI isa grantha kI racanA kI gaI hai / isalie sabase prathama ziSya prazna karatA hai ca gaI dukkha haiM tattaha~ jo paramappara koi / cau-gaI dukkha viNAsayaru kahahu patthAeM so vi // 10 // cAra gatiyoM ke dukhoM se taptAyamAna ( dukhI) jIvoM ke dukhase chuDAnevAlA koI cidAnaMda paramAtmA hai vaha kauna hai, he guruvara use batalAiye / isakA uttara dete hue yogIndu muni ne kahA hai - jeha Nimmalu NANamau siddhihi Nivasai deu / tehau Nivasai vaMbhu para deha haiM maM kari peu // 26 // jaisA karmarahita, kevala jJAnAdi se yukta prakaTa kAryasamayasAra siddha paramAtmA parama ArAdhya deva mukti meM rahatA hai vaisA hI saba lakSaNoM se yukta zakti rUpa kAraNa paramAtmA isa deha meM rahatA hai / isalie he prabhAkara bhaTTa ! tU siddha bhagavAn aura apane meM bheda mata kara ! AcArya zrI ne yahAM spaSTa kiyA ki saMsAra dukha se chuDAne vAlA terA jIva nAmA padArtha isa deha meM rahatA hai, vahI paramAtmA upAdeya hai / dUsarA koI paramAtmA tujhe dukha se nahIM chuDA sakatA hai / isase Age upAlambha dete hue yogIndu deva kahate haiM-- diThThe tuti lahu kammai~ puvva kiyA hU~ / so paru jANahi jo iyA dehi vasaMtu Na kAi~ ||27|| jisa paramAtmA ke dekhate pUrvopArjita karma zIghra hI naSTa ho jAte haiM usa sadAnaMda rUpa deha meM rahane vAle nija paramAtmA ko tU kyoM nahIM jAnatA hai ? isa jIva ko saMsAra ke dukha se anya koI paramAtmA nahIM chuDa sakatA hai / apanA kAraNaparamAtmA hI apanI zakti ke bala para kArya paramAtmA ( siddha ) bana skegaa| yahAM kartA vAda kA niSedha karane ke lie granthakAra ne kahA hai ki na to koI paramAtmA aura na karma Adi tere banAne bigADane vAle haiM saMsAra kA anya koI bhI padArtha tere lie sAdhaka bAdhaka nahIM hai / unhoMne Atma karane ke lie upAdAna (nijazakti ) ko jAgRta karane kA saMdeza pravAhita kiyA hai pratyeka prANi ke lie sAdhya hai aura vahI sAdhaka / sAdhaka hI usI kI sAdhanA se paramAtmA se vyaktirUpa kArya paramAtmA bana jAtA hai / puruSArtha kI prasiddhi / nija paramAtmA hI zaktirUpa kAraNa nija paramAtmA kA jJAna karAne ke lie sabase pUrva pratyeka prANi ko bheda vijJAna karanA Avazyaka hai| kyoMki svapara bheda vijJAna ke binA usa nija paramAtmA kA jJAna kaise ho sakatA hai / ataH yogIndu deva kahate haiM 13 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha jIvAjIva ma ekku kari lakkha bhee~ meu / jo paru so para bhaNami muni appA appu ameu ||30|| he bhAI! tU jIva aura ajIva ko ekamata kr| ina donoM ko lakSaNa svabhAva bheda se jo deha kArya aura rAgAdi vikAra haiM unheM para mAna aura AtmA ko abheda mAna / kyoMki kabhI koI bhI dravya paradravya rUpa pariNata nahIM ho sakatA hai / pratyeka dravya kA svabhAva aisA hI hai| jIva apanI ajJAnatA ke kAraNa do dravyoM kA saMkramaNa bhI mAnatA hai, kintu usake mAna lene se dravya apanA svabhAva kabhI tIna kAla meM bhI nahIM chor3a sakatA hai / dravya ke guNa aura usakI paryAya na bAharase AtI hai aura na nikalakara bAhara jAtI hai| do dravyoM meM paraspara meM na vyApya vyApaka aura na vAstavika kAraNa kArya saMbaMdha hai / mAtra vyavahAra se nirmitta naimittika sambandha hai / yahA~ granthakAra ne dravya kI apanI sImA aura svataMtratA kI ghoSaNA kI hai / jisake samajhane para hI AtmakalyANa prAraMbha hotA hai / paramAtma- prakAza meM do adhikAra haiM, unameM se prathama adhikAra meM trividhAtmA kI prarUpaNA hai / dvitIya adhikAra meM mokSa svarUpa kA varNana hai / isake racayitA yogIndu deva zrutadharoM kI usa zRMkhalA kI kI hai, jisameM AcArya kundakunda, amRtacandra, samantabhadra jaise prabhAvazAlI cintaka manISIyoM kI gaNanA kI jAtI hai, jina AcAryoM kI amara lekhanI kA sparza pAkara zruta sUrya ke prakAza kA saMvardhana huA hai / apane antaH prakAza se sahasro mAnavoM ke tamaHpUrNa jIvana meM jyoti kI zikhA prajvalita karane - vAle aneka sAdhakoM aura santoM kA jIvana vRtta Aja bhI andhakAra meM hai / ye sAdhaka santa apane bhautika jIvana ke sambandha meM kucha kahanA yA likhanA anAvazyaka samajhate the / kyoMki adhyAtma jIvI ko bhautikajIvana se kucha prayojana nahIM raha jAtA hai / yahI kAraNa hai ki Aja hama una manISIyoM ke jIvana ke sambandha meM prAmANika aura vistRtataH tathya jAnane se vaMcita raha jAte haiM / ataH unake jIvana vRtta ko jAnane ke liye kucha yatra tatra ke pramANoM kA Azraya lekara kalpanA kI uDAne bharate haiM yA atyalpa jJAtavya hI prApta kara pAte haiM / racayitA kA nAmakaraNa zrI yogIndu deva bhI eka aise sAdhaka aura kavi ho gaye haiM jinake viSaya meM prAmANika tathyoM kA abhAva hai| yahAM taka ki unake nAma, kAla nirNaya aura granthoM ke sambandha meM kAphI matabheda hai / paramAtma- prakAza meM unakA nAma ' joindu ' AyA hai brahma deva ' paramAtma - prakAza' kI TIkA meM Apako sarvatra ' yogIndra' likhate haiM / zruta sAgara ne zrI ' yogIndradevanAmnA bhaTTArakeNa' kahA hai / paramAtmaprakAza' kI kucha pratiyoM meM ' yogendra' zabda AyA hai / yogasAra ke antima dohe meM jogicandra nAma AyA hai / Amera zAstra bhaNDAra kI evaM ToliyoM ke maMdira kI do hastalikhita pratiyoM meM ' iti yogendra deva kRtaprAkRta dohA ke Atmopadeza sampUrNa' likhA hai / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtma-prakAza aura usake racayitA kavi ne apane ko 'joindu' yA 'jogacanda (jogicanda ) hI kahA hai| yaha paramAtma-prakAza aura yogasAra meM prayukta nAmoM se spaSTa hai| 'indu' aura 'candra' paryAyavAcI zabda hai| vyaktivAcI saMjJA ke paryAyavAcI prayoga bhAratIya kAvya meM pAye jAte haiM / DaoN. e. en. upAdhye ne bhAgendu (bhAgacanda) zubhendu (zubhacanda ) Adi uddharaNa dekara isa lakSya kI puSTi kI hai| zrI brahmadeva ne apanI TIkA meM 'joindu' kA saMskRta rUpAntara 'yogIndra' kara diyA hai| isI AdhAra para paravartI TIkAkAroM aura lipikAroM ne 'yogIndra ' zabda ko mAnyatA dI kintu yaha prayoga azuddha hai| kavi kA vAstavika nAma 'joindu' 'yogIndu' hI hai| grantha kA nirmANakAla nAmakaraNa ke samAna unake kAlanirNaya para bhI matabheda hai| vidvAnoM ne unako IsA kI chaTI zatAbdi se lekara bAravIM zatAbdi taka anumAnita kiyA hai hindi sAhitya ke prasiddha vidvAn A. hajArIlAla jI dvivedI Apako AThavI navIM zatAbdi kA mAnate haiN| zrI. madhusUdana modI dasavIM zatI tathA udayasiMha bhaTanAgara ne khoja kara likhA hai 'prasiddha jaina sAdhu joindu, jo mahAn vidvAna, vaiyAkaraNa aura kavi thA, saMbhavataH citauDa kA hI nivAsI thA isakA samaya dazamI zatI thA / hindI sAhitya ke prasiddha itihAsa bhAga 1 meM Apako gyArahavIM zatI se pUrva kA mAnA hai| DaoN. kAmatAprasAda jaina Apako bArahavIM zatAbdi kA purAnI hindI kA kavi mAnate haiM / zrI. e. en . upAdhyAya ne ukta tarkoM kA khaMDana karate hue yogIndu ko chaTI zatAbdi kA pramANita kiyA hai| ina matabhedoM ke kAraNa abhI taka sunizcita samaya kA nirNaya nahIM ho pAyA hai| hajArIprasAda jI dvivedI kA mata yaha hai kI isa zatAbdi ke yogiyoM kI bhASA aura bhAva se joindu kI bhASA aura bhAva milate julate haiN| isa zatAbdi meM hI bAhyAcAra kA virodha, Atmazuddhi para bala zarIrAdi se mamatva ke tyAga, tathA svasaMvedana ke AnaMda ke upabhoga kI pratiSThA rahI hai| kintu ve vidvAna jaina sAhitya ke itihAsa ko uThAkara dekheM to jainadharma ne hamezA Atma pratiSThA para bala diyA hai / aura pratyeka zatAbdi meM aise aneka jaina saMta hote rahe haiM, jinhoMne adhyAtma kA vizeSa pracAra evaM prasAra kiyA hai| rAhulajI ne Apako AThamI zatI kA mAnA hai| ve yogIndu kI mRtyu tithi bhI sana 780 mAnate haiN| AThavI zatAbdi ke prAraMbha meM eka taraha se sabhI dharmoM meM AdhyAtmika krAnti huI thI, jisameM AtmA aura paramAtmA ke viSaya meM vizeSa anveSaNa evaM vicAra vinimaya huA hai / rAhulajI ke ukta kathana se yahI dhvani nikalatI hai ki yogIndu muni AThavIM zatI se pUrva ke nahIM hai / bhASA kI dRSTi se bhI vicAra karanepara paramAtmA prakAza kA racanAkAla AThavIM zatI hI ThaharatA hai| isa graMtha kI bhASA apabhraMza hai / apabhraMza bhASA eka pariSkRta sAhityika bhASA ke rUpa meM kaba AI ? isapara bhI vidvAnoM meM matabheda hai| vaise apabhraMza zabda kAphI prAcIna hai kintu bhASA ke rUpa meM isakA prayoga chaTI zatAbdi se pUrva nahIM miltaa| (hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga, pR. 6-DaoN. nAmavarasiMha / ) Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha saMskRta bhASA kliSTa thI, ataH usake pazcAt prAkRta, pAlI, apabhraMza kramazaH ati azliSTa hotI gaI / usameM saralIkaraNa kI pravRtti AtI gaI / dhAturUpa kArakarUpa Adi kama hote gaye / apabhraMza taka Ate Ate bhASA kA azliSTa rUpa adhika spaSTa ho gayA / yaha bhASA hindI ke ati nikaTa hai| zrI candradhara zarmA gulerI ne to apabhraMza ko purAnI hindI hI mAnA hai aura apabhraMza sAhitya ke aneka uddharaNoM kA vizleSaNa karake vaha isa niSkarSa para pahuMce hai kI yaha uddharaNa apabhraMza kahe jAya kintu yaha usa samaya kI purAnI hindI hI hai / vartamAna hindI sAhitya se unakA paraMparAgata saMbaMdha vAkya aura artha se sthAna sthAna para spaSTa hogA / ? (purAnI hindI, pR. 130) 180 bhASA vikAsa meM kAnti yuga Aye haiM, jaba ki eka bhASA apane sthAna se cyuta hone lagatI aura dusarI bhASA usakA sthAna grahaNa karane ke liye sakriya ho uThatI hai / aise sakrAnti yuga, saMskRta, pAli, pAli-prAkRta, prAkRta - apabhraMza aura apabhraMza - hindI ke samaya meM Aye hai / chaTI zatAbdi ko prAkRtaapabhraMza kA saMkrAnti yuga mAnA jAtA hai jaba ki prAkRta ke sthAnapara apabhraMza sAhityika bhASA kA sthAna le rahI thI aura kavi gaNa apabhraMza kI ora jhuka rahe the / kintu abhI taka apabhraMza kA svarUpa nirNIta nahIM ho sakA thA / usake aneka prayoga hindI jaise the| yogIndu muni ke paramAtma prakAza aura yogasAra kI jo bhASA hai use hama chaTI zatAbdi kI nahIM mAna sakate kyoM ki usa bhASA meM hindI jaisA atyadhika saralIkaraNa A gayA thA / dekhiye yogasAra ke dohe hindI ke kitane nikaTa haiM dehA diu je pari kahiyA te appaNu Na hohiM / iu jANe viNa jIva tuha appA appa muNeM hi // 11 // cau rAzi lakkhahiM phirauM kAlu aNAI anaMtu / para sammattu Na laddha jiya ehau jANi Ni maMtu // 21 // 66 ' hemacandra ne apane siddha hema zabdAnuzAsana meM AThave adhyAya meM prAkRta vyAkaraNa para vicAra kiyA hai / unhoMne vyAkaraNa kI vibhinna vizeSatAoM ke kAraNa pramANa rUpa meM apabhraMza racanAoM ko uddhRta kiyA hai / hemacanda kA samaya saM. 1145 ye uddharaNa pUrvavartI evaM samakAlIna graMthakAroM kI racanAoM se liye gaye haiM / se 1229 mAnA jAtA hai / adhikAMza uddharaNa AThavI navIM aura dazamI ke bhI tIna dohe thoDe aMtara ke sAtha hemacandra ke vyAkaraNa meM pAye jAte haiM zatAbdi ke haiM / paramAtmaprakAza / isa prakAra aisA pratIta hotA hai ki hemacandra ne AThavIM zatAbdi se 12 vIM zatAbdi taka kI apabhraMza para vicAra kiyA hai / ataH yaha niSkarSa nikalatA hai ki yogIndu muni AThavIM zatAbdi ke aMta athavA navamI ke prAraMbha meM hue hoMge / DaoN. harivaMza kochaDa ne bhI yogIndu kA samaya AThavIM navamIM zatAbdi mAnA hai / unhoMne DaoN. upAdhye ke mata kA khaMDana karate hue likhA hai ki caNDa ke prAkRta lakSaNa meM paramAtmaprakAza kA eka dohA uddhRta kiyA huA milatA hai, jisake AdhAra para DaoN. upAdhye yogIndu kA samaya caNDa se pUrva chaThI zatAbdi mAnate haiM kintu saMbhava hai ki vaha dohA donoM ne kisI dusare srota se liyA ho| isaliye isa yukti se hama Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtma-prakAza aura usake racayitA 181 kisI nizcita nirNaya para nahIM pahuMca sakate / bhASA ke vicAra se yogIndu kA samaya AThavIM zatAbdi ke nikaTa pratIta hotA hai| " (apabhraMza sAhitya, pR. 268) granthakartA kI anya racanAeM yogIndu ke nAma kI taraha unakI racanAoM meM bhI matabheda hai| grantha paramparA se nimna likhita grantha unake racita kahe jAte haiM--1. paramAtmaprakAza, 2. yogasAra, 3. adhyAtma saMdoha, 4. naukAra zrAvakAcAra, 5. subhASita taMtra aura 6. tatvArthaTIkA / inake sivA yogIndu ke nAma para tIna grantha aura bhI prakAza meM A cuke haiM, unake nAma hai dauhA 1. pAhuDa, 2. amRtAzzIti, 3. nijAtmASTaka / inameM se 3-5-6 ke viSaya meM paricaya upalabdha nahIM hai / ____ amRtAzzIti preraNAtmaka upadeza pradhAna racanA hai| aMtima pada meM yogIndra zabda AyA hai| yaha racanA yogIndu muni kI hI hai, isakA koI nizcita pramANa nahIM hai| nijAtmASTaka prAkRta bhASA kA grantha hai| isake bhI racayitA kA bhI sunizcita nirNaya nahIM kiyA jA sakA hai| naukAra, zrAvakAcAra aura sAvaya dhamma dohA meM zrAvakoM ke sadAcAra kA sundara varNana hai| inake racayitAoM meM tIna vyaktiyoM ke nAma lie jAte hai-yogIndu, lakSmIdhara aura devasena / hindI sAhitya ke bRhat itihAsa meM yogIndu ko sAvaya dhamma dohA kA racayitA pradarzita kiyA hai| ina kI katipaya hasta likhita pratiyoM meM 'jogendukRta' likhA hai / sAvaya dhamma dohA kI tIna hastalikhita pratiyAM aisI bhI haiM jisameM kavi kA nAma 'lakSmIcandra' likhA hai / isakA saMpAdana DaoN. hirAlAla jaina ne kiyA hai aura unhoMne usakI bhUmikA meM devasena ko granthakartA aneka pramANa dekara siddha kiyA hai| devasena dazamIM zatAbdi ke kavi the unhoMne darzanasAra aura bhAvasaMgraha Adi granthoM ko bhI racanA kI thii| ___dohA pAhuDa ' ke lie do racayitAoM kA nAma AtA hai / muni rAmasiMha aura yogIndu / DaoN. hirAlAlajI ne hI isakA saMpAdana kiyA hai| aura muni rAmasiMha ko isakA kavi mAnA hai| aba paramAtmaprakAza aura yogasAra hI aise grantha raha jAte haiN| jinake vAstavika racayitA yogIndu muni ko mAnA jA sakatA hai / paramAtmaprakAza ke do adhikAroM meM 337 dohe haiN| isameM sarvatra apane ziSya prabhAkara bhaTTa ke jJAna saMpAdanArtha evaM usake AtmalAbhArtha saMbodhana kiyA gayA hai| racanA ke prAraMbha meM prabhAkara bhaTTa ne saMsAra dukha se chUTane ke upAya kI jijJAsA prakaTa kI thI, usI ke phalasvarUpa isa paramAtma-prakAza kI racanA kI gaI hai| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara jaina purANa sAhitya paM. pannAlAlajI jaina, sAhityAcArya, sAgara bhAratIya dharmagraMthoM meM purANa zabda kA prayoga itihAsa ke sAtha AtA hai| kitane hI logoM ne itihAsa aura purANa ko paJcama veda mAnA hai| cANakya ne apane arthazAstra meM itihAsa kI gaNanA atharvaveda meM kI hai aura itihAsa meM itivRta, purANa, AkhyAyikA, udAharaNa, dharmazAstra tathA arthazAstra kA samAveza kiyA hai isase yaha siddha hotA hai ki itihAsa aura purANa donoM hI vibhinna haiM / itivRta kA ullekha samAna hone para bhI donoM apanI vizeSatA rakhate haiM / koSakAroM ne purANa kA lakSaNa nimna prakAra mAnA hai jisameM sarga, pratisarga, vaMza, manvantara aura vaMza paramparAoM kA varNana ho vaha purANa hai| sarga pratisarga Adi purANa ke pAMca lakSaNa haiM / itivRtta kevala ghaTita ghaTanAoM kA ullekha karatA hai; parantu purANa mahApuruSoM kI ghaTita ghaTanAoM ullekha karatA huA unase prApya phalAphala, puNya-pApa kA bhI varNana karatA hai, tathA sAtha hI vyakti ke caritra nirmANa kI apekSA bIca bIca meM naitika aura dhArmika bhAvanAoM kA bhI pradarzana karatA hai| itivRtta meM kevala vartamAna kAlika ghaTanAoM kA ullekha rahatA hai, paraMtu purANa meM nAyaka ke atIta anAgata bhAvoM kA bhI ullekha rahatA hai aura vaha isaliye ki janasAdhAraNa samajha sakeM ki mahApuruSa kaise banA jA sakatA hai ? avanata se unnata banane ke liye kyA kyA tyAga aura tapasyAeM karanI paDatI hai ? manuSya ke jIvana-nirmANa meM purANa kA baDA hI mahatvapUrNa sthAna hai| yahI kAraNa hai ki usameM janasAdhAraNa kI zraddhA Aja bhI yathApUrva akSuNNa hai| jainetara samAja kA purANasAhitya bahuta vistRta hai| vahAM 18 purANa mAne gaye haiM jinake nAma nimna prakAra hai 1 matsya purANa, 2 mArkaNDeya purANa, 3 bhAgavata purANa, 4 bhaviSya purANa, 5 brahmANDa purANa, 6 brahmavaivarta purANa, 7 brAhma purANa, 8 vAmana purANa, 9 varAha purANa, 10 viSNu purANa, 11 vAyu va ziva purANa, 12 agni purANa, 13 nArada purANa, 14 padma purANa, 15 liGga purANa, 16 garUDa purANa, 17 kUrma purANa aura 18 skanda purANa / ye aThAraha mahApurANa kahalAte haiN| inake sivAya garuDapurANa meM 18 upapurANoM kA bhI ullekha AyA hai jo ki nimna prakAra hai--1 sanatkumAra, 2 nArasiMha, 3 skAnda, 4 zivadharma, 5 Azcarya, 6 nAradIya, 7 kApila, 8 vAmana, 9 ozanasa, 10 brahmANDa, 11 vAruNa, 12 kAlikA, 13 mAhezvara, 14 sAmba, 15 saura, 16 parIzara, 17 mArIca aura 18 bhArgava / 182 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 digambara jaina purANa sAhitya devI bhAgavata meM uparyukta skanda, vAmana brahmANDa, mArIca aura bhArgava ke sthAna meM kramazaH ziva, mAnava, Aditya, bhAgavata aura vAsiSTha ina nAmoM kA ullekha AyA hai| __ina mahApurANoM aura upapurANoM ke sivAya anya bhI gaNeza, maudgala, devI, kalkI, Adi aneka purANa upalabdha haiM / ina saba ke varNanIya viSayoM kA bahuta hI vistAra hai| kitane hI itihAsajJa logoM kA abhimata hai ki ina Adhunika purANoM kI racanA prAyaH isavIya san 300 se 800 ke bIca meM huI hai| jaisA ki jainetara sAhitya meM purANoM aura upapurANoM kA vibhAga milatA hai vaisA jaina sAhitya meM nahIM pAyA jAtA hai| phira bhI saMkhyA kI dRSTi se yadi vicAra kiyA jAve to caubIsa tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 nArAyaNa, 9 pratinArAyaNa aura 9 balabhadroM kI apekSA jaina sAhitya meM bhI purANoM kI saMkhyA bahuta hai| parantu jaina sAhitya meM ina saba ke purANoM kA saMmilita rIti se hI saMkalana milatA hai| jaina samAja meM jo bhI purANa sAhitya upalabdha hai vaha apane DhaMga kA nirAlA hai| jahAM anya purANakAra itivRtta kI yathArthatA surakSita nahIM rakha sake haiM vahA jaina-purANakAroM ne itivRtta kI yathArthatA ko adhika surakSita rakhA hai| isIliye Aja ke niSpakSa vidvAnoM kA yaha spaSTa mata hai ki hameM prAkkAlIna bhAratIya paristhiti ko jAnane ke liye jaina purANoM se-unake kathA-granthoM se jo sahAyya prApta hotA hai vaha anya purANoM se nhiiN| yahA maiM kucha digambara jaina purANoM kI sUcI de rahA hUM jisase jaina samAja samajha sake ki abhI hamane kitane camakate hue hIre tijoDiyoM meM banda kara rakkhe haiM yaha sUcI paM. paramAnandajI zAstrI se prApta huI hai / purANa nAma kartA racanA saMvata 1 padma purANa-padma carita raviSeNa 705 2 mahA purANa (Adi purANa) jinasena navIM zatI 3 uttara purANa guNabhadra 10 vI zatI 4 ajita purANa aruNamaNi 1716 __ Adi purANa (kannaDa) kavi paMpa bha. candrakIrti 17 vI zatI bha. sakalakIrti 15 vI zatI 8 uttara purANa 9 karNAmRta purANa kezavasena 1688 jayakumAra purANa bra. kAmarAja 1555 candraprabha purANa kavi agAsa deva 12 cAmuNDa purANa (kannaDa) cAmuNDarAya zaka 980 13 dharmanAtha purANa (ka) kavi bAhubalI x 5 w a va Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanA saMvata 1575 17 vI zatI 1656 15-16 zatI 17 vI zatI 15-16 zatI 1608 1657 1658 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha purANa nAma kartA 14 neminAtha purANa bra. nemidatta 15 padmanAtha purANa bha. zubhacandra 16 pauma cariya (apabhraMza) caturmukha deva svayaMbhU deva padma purANa bha. somasena bha. dharmakIrti - , (apabhraMza) kavi raidhU bha. candrakIrti brahma jinadAsa 23 pANDava purANa bha. zubhacandra ,, (apabhraMza) bha. yazakIrti bha. zrIbhUSaNa vAdicandra pArzva purANa (apabhraMza) padmakIrti kavi raidhu candrakIrti vAdicandra 31 mahA purANa AcArya maliSeNa , (apabhraMza) mahAkavi puSpadanta 33 mallinAtha purANa (ka) kavi nAgacandra 34 purANasAra zrIcandra 35 mahAvIra purANa kavi asaga 36 bha, sakalakIrti 37 mallinAtha purANa 38 munisuvrata purANa brahma kRSNadAsa bha. surendra kIrti 40 vAgarthasaMgraha purANa kavi parameSThI 41 zAntinAtha purANa kavi asaga bha. zrIbhUSaNa 43 zrI purANa bha. guNabhadra 15-16 zatI 1654 1658 1104 910 15 vI zatI 10 vI zatI 1659 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 45 46 47 48 49 50 51 52 purANa nAma harivaMza purANa 127 33 "" "" "" 23 39 " (apabhraMza) 16 (apabhraMza) (apabhraMza) digambara jaina purANa sAhitya kartA punnATasaMghIya jinasena svayaMbhU deva caturmukha deva bra. jinadAsa bha. yazakIrti bha. zrutakIrti kavi raidhU bha. dharma kavi rAmacandra 185 racanA saMvata zakasaMvata 705 (vi. saM. 840 ) 15-16 zatI 1507 1552 15-16 zatI ( inake atirikta carita grantha haiM jinakI saMkhyA purANoM kI saMkhyA se adhika hai aura jinameM 'varAGga carita', 'jinada carita', 'jasadara cariU', NAyakumAra cariu ' Adi kitane mahattvapUrNa grantha sammilita haiN| purANoM kI ukta sUci meM raviSeNa kA padmapurANa, jinasena kA mahApurANa, guNabhadra kA uttara purANa aura punnATasaMghIya jinasena kA harivaMza purANa sarvazreSTha purANa kahe jAte haiM / inameM purANa kA pUrNa lakSaNa ghaTita hotA hai / inakI racanA purANa aura kAvya donoM kI zailI se kI gaI hai, inakI apanI-apanI vizeSatAe~ haiM jo adhyayana ke samaya pAThaka kA citta apanI ora balAt AkRSTa kara letI hai / 1671 1560 ke pUrva jaina purANoM kA udgama : yati vRSabhAcAryane 'tiloya paNNatti' ke caturtha adhikAra meM tIrthaMkaroM ke mAtA pitA ke nAma, janma nagarI, pancakalyANaka tithi antarAla, Adi kitanI hI Avazyaka vastuoM kA saMkalana kiyA hai| jAna paDatA hai ki hamAre vartamAna purANakAroM ne adhikAMza usa AdhAra ko dRSTigata rakhakara purANoM kI racanAeM kI haiN| purANoM meM adhikatara tresaTha zalAkA puruSoM kA caritra citraNa hai / prasaMgavaza anya puruSoM kA bhI caritra citraNa huA hai / ina purANoM kI khAsa vizeSatA yaha hai ki inameM yadyapi kAvya zailI kA Azraya liyA gayA hai tathApi itivRtta kI prAmANikatA kI ora paryApta dRSTi rakhI gaI hai / udAharaNa ke lie 'rAmacarita' le lijie / rAmacarita para prakAza DAlanevAlA eka grantha ' vAlmIki rAmAyaNa' hai aura dUsarA grantha raviSeNa kA 'padmacarita ' hai| donoM kA tulanAtmaka dRSTi se adhyayana karane para isakA tatkAla spaSTa anubhava hotA hai ki vAlmIki ne kahAM kRtrimatA lAI hai| zrI DaoNkTara harisatya bhaTTAcArya, em. e., pIec. DI. ne 'paurANika jaina itihAsa' zIrSaka se eka lekha ' varNI abhinandana grantha ' meM diyA hai usameM unhoMne jagaha jagaha 24 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ghoSita kiyA hai ki amuka viSaya meM jaina mAnyatA satya hai / jainAcAryoM ne strI yA puruSa jisakA bhI caritra citraNa kiyA hai vaha usa vyakti ke antasthala ko sAmane rakha dene vAlA hai / isa saMdarbha meM jinasena ke mahApurANa, guNabhadra ke uttarapurANa, raviSeNa ke padmapurANa aura punnATasaMghIya jinasena ke harivaMza purANa para kucha prakAza DAlanA Avazyaka jAna paDatA hai mahApurANa mahApurANa ke do khaNDa haiM, prathama AdipurANa yA pUrvapurANa aura dvitIya uttara purANa | AdipurANa 47 parvoM meM pUrNa huA hai jisake 42 parva pUrNa tathA 43 ve parva ke 3 zloka bhagavajjinasenAcArya ke dvArA nirmita haiM aura avaziSTa 5 parva tathA uttara purANa zrI jinasenAcArya ke pramukha ziSya zrIguNabhadrAcArya ke dvArA viracita hai| AdipurANa, purANakAla ke sandhikAla kI racanA hai ataH yaha na kevala purANa grantha hai apitu kAvya grantha bhI hai, kAvya hI nahIM mahAkAvya hai / mahAkAvya ke jo lakSaNa haiM ve saba isameM prasphuTita haiM / zrI jinasenAcArya ne prathama parva meM kAvya aura mahAkAvya kI carcA karate hue nimnAGkita bhAva prakaTa kiyA hai 'kAvya svarUpa ke jAnanevAle vidvAn, kavi ke bhAva athavA kArya ko kAvya kahate haiM / kavi kA yaha kAvya sarvasammata artha se sahita, grAmyadoSa se rahita, alaMkAra se yukta aura prasAda Adi guNoM se suzobhita hotA hai ' / 'kitane hI vidvAn artha kI sundaratA ko vANI kA alaMkAra kahate haiM aura kitane hI padoM kI sundaratA ko / kintu hamArA mata hai ki artha aura pada donoM kI sundaratA hI vANI kA alaMkAra hai' / 6 'sajjana puruSoM kA jo kAvya alaMkArasahita zRGgArAdi rasoM se yukta, saundarya se ota prota aura uddiSTatArahita arthAt maulika hotA hai vaha sarasvatI devI ke mukha ke samAna AcaraNa karatA hai ' / jisa kAvya na to rIti kI ramaNIyatA hai, na padoM kA lAlitya hai, aura na rasa kA hI pravAha hai use kAvya nahIM kahanA cAhiye, vaha to kevala kAnoM ko duHkha denevAlI grAmINa bhASA hI hai / jo aneka arthoM ko sUcita karanevAle padavinyAsa se sahita, manohara rItiyoM se yukta evaM spaSTa artha se udbhAsita prabandhoM mahAkAvyoM kI racanA karate haiM ve mahAkavi kahalAte haiM / ' jo prAcIna kAla se sambandha rakhane vAlA ho, jisameM tIrthaMkara cakravartI Adi mahApuruSoM ke caritra kA citraNa kiyA gayA ho tathA jo dharma, artha aura kAma ke phalako dikhAne vAlA ho use mahAkAvya kahate haiM ' / ' ' kisI eka prakaraNa ko lekara kucha zlokoM kI racanA to sabhI kara sakate haiM parantu pUrvApara kA sambandha milAte hue kisI prabandha kI racanA karanA kaThina kArya 1 1 parva 1, zloka 94 - 105 / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 digambara jaina purANa sAhitya 'jaba ki saMsAra meM zabdoM kA samUha ananta hai, varNanIya viSaya apanI icchA ke adhIna hai, isa spaSTa hai aura uttamottama chanda sulabha hai taba kavitA karane meM daridratA kyA hai ? ' / ' 'vizAla zabda mArga meM bhramaNa karatA huA jo kavi artharUpI saghana banoM meM ghUmane se kheda khinnatA ko prApta huA hai use vizrAma ke liye mahAkAvyarUpa vRkSoM kI chAyA kA Azraya lenA caahiye| 'pratibhA jisakI jaDa hai, mAdhurya, oja, prasAda Adi guNa jisakI zAkhAeM haiM aura uttama zabda hI jisake ujvalapane hai aisA yaha mahAkAvya rUpI vRkSa yazarUpI puSpamaMjarI ko dhAraNa karatA hai'| 'athavA buddhi hI jisake kinAre hai, prasAda Adi guNa hI jisakI lahareM haiM, jo guNarUpI ratno se bharA huA hai, ucca aura manohara zabdoM se yukta hai, tathA jisameM guru ziSya paramparA rUpa vizAla pravAha calA A rahA hai aisA yaha mahAkAvya samudra ke samAna AcaraNa karatA hai'|'. 'he vidvAn puruSoM ? tuma loga Upara kahe hue kAvyarUpI rasAyana kA bharapUra upayoga karo jisase ki tumhArA yazarUpI zarIra kalpAnta kAla taka sthira raha ske'| __ 'ukta uddharaNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki grantha kartA kI kevala purANa racanA meM utanI AsthA nahIM hai jitanI ki kAvya kI rIti se likhe hue purANa meM dharmakathA meM kevala kAvya meM bhI granthakartA kI AsthA vahI mAlUma hotI, use ve sirpha kautukAvaha racanA mAnate hai / usa racanA se kAma hI kyA, jisase prANi kA antastala vizuddha na ho ske| unhoMne pIThikA meM Adi purANa ko 'dharmAnubandhinI kathA' kahA hai aura baDI dRr3hatA ke sAtha prakaTa kiyA hai ki 'jo puruSa yazarUpI dhana kA saMcaya aura puSparUpI paNya kA vyavahAra-lena dena karanA cAhate haiM unake liye dharmakathA ko nirUpaNa karanevAlA yaha kAvya mUladhana ke samAna mAnA gayA hai| vAstava meM Adi purANa saMskRta sAhitya kA eka anupama ratna hai| aisA koI viSaya nahIM hai jisakA isameM pratipAdana na ho| yaha purANa hai, mahAkAvya hai, dharmakathA hai, dharmazAstra hai, rAjanItizAstra hai, AcAra zAstra hai aura yuga kI Adya vyavasthA ko batalAne vAlA mahAn itihAsa hai| yuga ke Adi puruSa zrI bhagavAn vRSabhadeva aura unake prathama samrAT bharata cakravartI Adi purANa ke pradhAna nAyaka haiN| inhoMse saMparka rakhane vAle anya kitane hI mahApuruSoM kI kathAoM kA bhI isameM samAveza huA hai / pratyeka kathAnAyaka kA carita citraNa itanA sundara huA hai ki vaha yathArthatA kI paridhi ko na lAMghatA huA bhI hRdayagrAhI mAlUma hotA hai| hare bhare vana, vAyu ke manda manda jhauke se thirakatI huI puSpita pallavita latAe~, kalakala karatI huI saritAeM, praphulla-kamalodbhAsita sarovara, utuGga girimAlAeM, pahADI nirjhara, bijalI se zobhita zAmala ghanaghaTAe~, cahakate hue~ pakSI, prAcI meM sindurasa kI aruNiyA ko vikheranevAlA sUryodaya aura lokalocanAlhAdakArI-candrodaya Adi prAkRtika padArthoM kA citraNa kavi ne jisa cAturya se kiyA hai vaha hRdaya meM bhArI AlhAda kI udbhUti karatA hai| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha tRtIya parva meM caudahaveM kulakara zrI nAbhirAja ke samaya gagaNAGgaNa meM sarva prathama ghanaghaTA chAI huI dikhatI hai, usameM bijalI camakatI hai, manda manda garjanA hotI hai, sUrya kI sunahalI razmiyoM ke samparka se usameM raMgabiraMge indra dhanuSa dikhAI dete haiM, kabhI manda, kabhI madhyama, aura kabhI tIvra varSA hotI hai, pRthivI jalamaya ho jAtI haiM, mayUra nRtya karane lagate haiM, cira santapta cAtaka saMtoSa kI sAMsa lete haiM aura pravRSTa vAridhArA vasudhA tala meM vyAkIrNa ho jAtI haiN| isa prAkRtika sauMdarya kA varNana kavi ne jisa sarasatA aura saralatA ke sAtha kiyA hai vaha eka adhyayana kI vastu hai| anya kaviyoM ke kAvya meM Apa yahI bAta kliSTa-buddhigamya zabdoM se pariveSTita pAte hai aura isI kAraNa sthUla paridhAna se AvRta kAminI ke saundarya kI bhrAMti vahAM prakRti kA saundarya apane rUpa meM prasphuTita nahIM ho pAtA hai parantu yahAM kavi ke sarala zabdavinyAsa se prakRti kI prAkRtika suSamA paridhAnAvRta nahIM ho sakI hai kintu sUkSma-mahInavastrAvali se suzobhita kisI sundarI ke gAtra kI avadAna AbhA kI bhAMtI atyanta prasphuTita huI hai| zrImatI aura vajrajaMgha ke bhogopabhogoM kA varNana bhogabhUmi kI bhavyatA kA vyAkhyAna, marudevI gAtra kI garimA, zrI bhagavAn vRSabhadeva ke janma kalyANaka kA dRzya, abhiSeka kAlIna jala kA vistAra, kSIra samudra kA saundarya, bhagavAn kI bAlyakrIDA, pitA nAbhirAja kI preraNA se yazodA aura sunandA ke sAtha vivAha karanA, rAjyapAlana, karmabhUmi kI racanA, nIlAMjanA ke vilaya kA nimitta pAkara cAra hajAra rAjAoM ke sAtha dIkSA dhAraNa karanA, chaha mAha kA yoga samApta honepara AhAra ke liye lagAtAra chaha mAhataka bhramaNa karanA, hastinApura meM rAjA somaprabha aura zreyAMsa ke dvArA ikSurasa kA AhAra diyA jAnA, tapolInatA, nami vinami kI rAjya prArthanA, samUce sarga meM vyApta nAnA vRttamaya vijayAIgiri kI sundaratA, bhArata kI digvijaya, bharata bAhubalI kA yuddha, rAjanIti kA upadeza, brAhmaNa varNa kI sthApanA, sulocanA kA svayaMvara, jayakumAra aura arkakIrti kA adbhuta yuddha, Adi Adi viSayoM ke sarasa sAlaMkAra-pravAhAnvita varNana meM kavine jo kamAla kiyA hai usase pAThaka kA hRdayamayUra sahasA nAca uThatA hai| barabasa mukha se nikalane lagatA hai dhanya mahAkavi dhanya ! garbha kAlika varNana ke samaya SaTkumArikAo aura maru devI ke bIca praznottara rUpa meM kavi ne jo prahelikA tathA citrAlaMkAra kI chaTA dikhalAyI hai vaha Azcarya meM DAlanevAlI vastu hai / yadi AcArya jinasena bhagavAn kA stavana karane baiThate haiM to itane tanmaya hue dikhate haiM ki unheM samaya kI avadhi kA bhI bhAna nahIM rahatA aura eka-do-nahIM aSTottara hajAra nAmoM se bhagavAn kA suyaza gAte haiN| unake aise stotra Aja sahasra nAma stotra ke nAma se prasiddha haiN| ve samavazaraNa kA varNana karate haiM to pAThaka aura zrotA donoM ko aisA vidita hone lagatA hai mAnoM hama sAkSAta samavazaraNa kA hI darzana kara rahe haiN| caturbhedAtmaka dhyAna ke varNana se pUrA parva bharA huA hai| usake adhyayana se aisA lagane lagatA hai ki mAnoM aba mujhe zukladhyAna honevAlA hI hai aura mere samasta karmoM kI nirjarA hokara mokSa prApta huA hI cAhatA hai| bharata cakravartI kI digvijaya kA varNana paDhate samaya aisA lagane lagatA hai ki jaise maiM gaMgA, siMdhu, vijayArdha, vRSabhAcala aura dIpAcala Adi kA sAkSAt avalokana kara rahA huuN| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara jaina purANa sAhitya 182 bhagavAn AdinAtha jaba brAhmI sundarI putriyoM aura bharata bAhubalI Adi putroM ko lokakalyANakArI vividha vidyAoM kI zikSA dete hai taba aisA pratIta hotA hai mAnoM eka sundara vidyAmaMdira hai aura usameM zikSaka ke sthAnapara niyukta bhagavAn ziSya maNDalI ko zikSA de rahe haiN| kalpavRkSoM ke naSTa ho jAne se trasta mAnava samAja ke liye jaba bhagavAn sAntvanA dete hue SaTkarma kI vyavasthA bhArata bhUmipara pracalita karate haiM, deza, pradezanagara, sva aura svAmi Adi kA vibhAga karate haiM taba aisA jAna paDatA hai ki bhagavAn saMtrasta mAnava samAja kA kalyANa karane ke liye svarga se avatIrNa hue divyAvatAra hI hai| garbhAnvaya, dIkSAnvaya, kanvaya Adi kriyAoM kA upadeza dete hue bhagavAn jahAM janakalyANakArI vyavahAra dharma kA pratipAdana karate haiM vahAM saMsAra kI mAyA mamatA se virakta kara isa mAnava ko parama nirvRti kI ora jAne kA bhI unhoMne upadeza diyA hai| samrAT bharata digvijaya ke bAda Azrita rAjAoM ko jisa rAjanIti kA upadeza dete haiM vaha kyA kama gaurava kI bAta hai ? yadi Aja ke jananAyaka usa nIti ko apanA kara prajA kA pAlana kareM to yaha niHsaMdeha kahA jA sakatA hai ki sarvatra zAnti chA jAve aura azAnti ke kAle bAdala kabhI ke kSata-vikSata ho jAveM / antima paryoM meM guNabhadrAcArya ne jo zrIpAla Adi kA varNana kiyA hai usameM yadyapi kavitva kI mAtrA kama hai tathApi pravAhabaddha varNana zailI pAThaka ke manako vismaya meM DAla detI hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki jinasenasvAmI aura unake ziSya guNabhadrAcArya ne isa mahApurANa ke nirmANa meM jo kauzala dikhAyA hai vaha anya kaviyoM ke liye IrSyA kI vastu hai / yaha mahApurANa jaina purANa sAhitya kA ziromaNi hai / isameM sabhI anuyogoM kA vistRta varNana hai / AcArya jinasena se uttaravartI granthakAroM ne ise baDI zraddhA kI dRSTi se dekhA hai| Age calakara yaha 'ArSa' nAma se prasiddha huA hai aura jagaha jagaha 'taduktaM ArSe' ina zabdoM ke sAtha isake zloka uddhRta milate haiN| isake pratipAdya viSaya ko dekhakara yaha kahA jA sakatA hai ki jo anyatra granthoM meM pratipAdita hai vaha isameM pratipAdita hai, jo isa meM pratipAdita nahIM hai vaha kahIM bhI pratipAdita nahIM hai| jinasenAcAryane pIThikAbandha meM jayasena guru kI stuti ke bAda paramezvara kavi kA ullekha kiyA hai aura unake viSaya meM kahA hai 've kavi paramezvara loka meM kaviyoM ke dvArA pUjane yogya haiM jinhoMne ki zabda aura artha ke saMgraha rUpa samasta purANa kA saMgraha kiyA thA / ina paramezvara kavi ne gadya meM samasta purANoM kI racanA kI thI, usIkA AdhAra lekara jinasenAcArya ne mahApurANa kI racanA kI hai| isakI mahattA batalAte hue guNabhadrAcArya ne kahA hai 'yaha AdinAtha kA carita kavi paramezvara ke dvArA kahI huI gadya kathA ke AdhAra se banAyA gayA hai / isameM samasta chanda tathA alaMkAroM ke lakSaNa haiM, isameM sUkSma artha aura gUDha padoM kI racanA hai, varNana kI apekSA atyanta utkRSTa hai, samasta zAstroM ko utkRSTa padArthoM kA sAkSAt karAnevAlA hai, anya kAvyoM ko tiraskRta karatA hai, zravaNa karane yogya hai, vyutpanna buddhivAle puruSoM ke dvArA grahaNa karane yogya hai, mithyA kaviyoM ke garva ko naSTa karanevAlA hai aura atyanta sundara hai / ise siddhAntagranthoM kI TIkA karanevAle tathA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha cirakAla taka ziSyoM kA zAsana karanevAle bhagavAn jinasena ne kahA hai / isakA avaziSTa bhAga nirmala buddhivAle guNabhadra ne ati vistAra ke bhayase aura kSetra kAla ke anurodha se saMkSepa meM saMgrahIta kiyA hai ' / AdipurANa meM 67 chandoM kA prayoga huA hai, tathA 10979 zloka haiM jisakA anuSTup chandoM kI apekSA 11429 zloka pramANa hotA hai / bhagavAn vRSabhadeva aura samrAT bharata hI Adi purANa ke pramukha kathAnAyaka haiN| ye i prabhAvazAlI hue haiM ki inakA jaina granthoM meM to ullekha AtA hI hai usake zivAya veda ke mantroM, jainetara purANoM, upaniSadoM Adi meM bhI ullekha pAyA jAtA hai / bhAgavata meM bhI marudevI, nAbhirAya, vRSabhadeva aura unake putra bharata kA vistRta vivaraNa diyA hai / yaha dUsarI bAta hai ki vaha kitane hI aMzoM meM vibhinnatA rakhatA hai / uttara purANa mahApurANa kA uttara bhAga uttara purANa ke nAma se prasiddha hai / isake racayitA guNabhadrAcArya haiM / isameM ajitanAtha ko Adi lekara 23 tIrthaMkara, 11 cakravartI, 9 nArAyaNa, 9 balabhadra aura 9 pratinArAyaNa tathA jIvandharasvAmI Adi kucha viziSTa puruSoM ke kathAnaka diye hue haiM / isakI racanA bhI paramezvara kavi ke. gadyAtmaka purANa ke AdhArapara huI hogii| AThaveM, solahaveM, bAIsaveM, teIsaveM aura cauvIsaveM tIrthaMkara ko choDakara anya tIrthaMkaroM ke caritra bahuta hI saMkSepa se likhe gaye haiM / isa bhAga meM kathA kI bahulatA ne kavi kI kavitva zaktIpara AghAta kiyA hai| jahAM tahAM aisA mAlUma hotA hai ki kavi yena kena prakAreNa kathAbhAga ko pUrA kara Age baDha jAnA cAhate haiM / para phira bhI bIca bIca meM kitane hI aise subhASita A jAte haiM jinase pAThaka kA citta prasanna ho jAtA hai / uttara purANa meM 16 chandoM kA prayoga huA hai aura unameM 7575 padya haiM / anuSTupa chanda ke Adi purANa aura uttara purANa donoM ko milAkara mahApurANa kA rUpa meM unakA 7778 parimANa hotA hai / 19207 kA anuSTupa pramANa parimANa hai / mahApurANa ke racayitA zrI jinasena svAmI the jo ki na kevala kavi hI the, siddhAnta zAstra ke agAdha vaiduSya se paripUrNa the / isIliye to ve apane guru vIrasena svAmi ke dvArA prArabdha jayadhavala TIkA ko pUrNa kara sake the / vIrasena svAmI bIsa hajAra zloka pramANa TIkA likhakara jaba svarga sidhAra gaye taba jinasena 40000 zloka pramANa TIkA likhakara use pUrNa kiyaa| yaha nauvIM zatI ke antima meM hue haiM / uttara purANa ke racayitA guNabhadra, jinasena ke ziSya the aura unhoMne bhI jinasena ke apUrNa mahApurANa ko pUrNa kiyA thA / yaha dazavIM zatI ke prArambha ke vidvAna the usa samaya kI muni paramparA meM jJAna kI kaisI adbhutaupAsanA thI ! padmacarita yA padmapurANa saMskRta padmacarita digambara kathA sAhitya meM bahuta prAcIna grantha hai / grantha balabhadra padma (rAma) tathA AThave nArAyaNa lakSmaNa hai / kathAnAyaka AThave donoM hI vyakti jana jana ke zraddhA-bhAjana hai, Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara jaina purANa sAhitya isaliye unake viSaya meM kavi ne jo bhI likhA hai vaha kavi kI antarvANI ke rUpa meM usakI mAnasa-himakandarA se niHstRta mAnoM mandAkinI hI hai| prasaGga pAkara AcArya raviSeNa ne vidyAdhara loka, anjanApavanaJjaya, hanUmAna tathA sukozala Adi kA jo caritra citraNa kiyA hai, usase grantha kI rocakatA itanI adhika baDha gaI hai ki grantha ko ekabAra paDhanA zurU kara bIca meM choDane kI icchA hI nahIM hotii| ____ padmacarita kI bhASA prasAda guNa se ota prota tathA atyanta manohAriNI hai| vana, nadI, senA, yuddha Adi kA varNana karate hue kavi ne bahuta hI kamAla kiyA hai / citrakUTa parvata, gaGgA nadI, tathA vasanta Adi RtuoM kA varNana AcArya raviSeNa ne jisa khUbI se kiyA hai vaisA to hama mahAkAvyoM meM bhI nahIM dekhte| ___isake racayitA AcArya raviSeNa haiN| apanI guru paramparA kA ullekha inhoMne isI padmacaritake 123 ve parva ke 167 ve zloka meM isa prakAra kiyA hai 'AsIdindragurordavAkarayatiH ziSyo'sya cAhanmuni tasmAllakSmaNasenasanmuniradaH ziSyo ravistu smRtm'| arthAt indra guru ke divAkara yati, divAkara yati ke arhan muni, arhanmuni ke lakSmaNasena aura lakSmaNasena ke raviSeNa ziSya the| isa padmapurANa kI racanA bhagavAna mahAvIra kA nirvANa hone ke 1203 varSa 6 mAha bIta jAne para arthAt 734 vikramAbda meM pUrNa huI hai| harivaMza purANa AcArya jinasena kA harivaMzapurANa digambara sampradAya ke kathA sAhitya meM apanA pramukha sthAna rakhatA hai| yaha viSaya-vivecanA kI apekSA to pramukha sthAna rakhatA hI hai, prAcInatA kI apekSA bhI saMskRta kathA granthoM meM tIsarA grantha ThaharatA hai| pahalA raviSeNa kA padmapurANa, dUsarA jayasiMha nandI kA varAGgacarita aura tIsarA yaha jinasena kA harivaMza / yadyapi jinasena ne apane harivaMza meM mahAsena kI sulocanA kathA tathA kucha anyAnya granthoM kA ullekha kiyA hai parantu abhItaka anupalabdha hone ke kAraNa unake viSaya meM kucha kahA nahIM jA sktaa| harivaMza ke kartA-jinasena ne apane grantha ke prArambha meM pArzvabhyudaya ke kartA jinasena svAmI kA smaraNa kiyA hai isaliye inakA mahApurANa harivaMza se pUrvavartI honA cAhiye yaha mAnyatA ucita nahIM pratIta hotI, kyoMki jisa taraha jinasena ne apane harivaMza purANa meM jinasena (prathama ) kA smaraNa karate hue unake pArvAbhyudaya kA ullekha kiyA hai usa taraha mahApurANa kA nahIM / isase vidita hotA hai ki harivaMza kI racanA ke pUrvataka jinasena (prathama) ke mahApurANa kI racanA hai isaliye to vaha unake dvArA pUrNa nahIM ho sakI, unake ziSya guNabhadra ke dvArA pUrNa huI hai| ___ harivaMza purANa meM jinasenAcArya bAIsaveM tIrthaMkara zrI neminAtha bhagavAn kA caritra likhanA cAhate the parantu prasaMgopAtta anya kathAnaka bhI isameM likhe gaye haiN| yaha bAta harivaMza ke pratyeka sarga ke usa puSpikA vAkya se siddha hotI hai jisameM unhoMne 'iti ariSTanemi purANasaMgrahe' isakA ullekha kiyA hai| bhagavAn Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha neminAtha kA jIvanaAdarza tyAga kA jIvana hai| ve harivaMza gagana ke prakAzamAna sUrya the / bhagavAn neminAtha ke sAtha nArAyaNa aura balabhadra pada ke dhAraka zrIkRSNa tathA rAma kA bhI kautukAvaha caritra isameM likhA gayA hai / pANDavoM tathA kauravoM kA lokapriya caritra isameM baDI sundaratA ke sAtha aGkita kiyA gayA hai| zrIkRSNa ke putra pradyumna kA caritra bhI isameM apanA pRthak sthAna rakhatA hai| harivaMza purANa na kevala kathA grantha hai kintu mahAkAvya ke guNoMse yukta uccakoTi kA mahAkAvya bhI hai / isake saiMtIsave sarga se neminAtha bhagavAn kA caritra zurU hotA hai vahI se isakI sAhityasuSamA baDhatI gaI hai| isakA pacapanavAM sarga yamakAdi alaMkAroM se alaMkRta hai / aneka sarga sundara sundara chandoM se vibhUSita haiM / Rtu varNana, candrodaya varNana Adi bhI apane DhaMga ke nirAle haiN| neminAtha bhagavAn ke vairAgya tathA baladeva ke vilApa kA varNana karaneke liye jinasena ne jo chanda cune haiM ve rasa paripAka ke atyanta anurUpa haiN| zrIkRSNa ke mRtyu ke bAda baladeva kA karuNa-vilApa aura snehakA citraNa, lakSmaNa kI mRtyu ke bAda raviSeNa ke dvArA padmapurANa meM varNita rAmavilApa ke anurUpa hai| vaha itanA karuNa citraNa huA hai ki pAThaka azrudhArA ko nahIM roka sakatA / neminAtha ke vairAgya varNana ko paDhakara pratyeka manuSya kA hRdaya saMsAra kI mAyA mamatA se vimukha ho jAtA hai| rAjImatI ke parityAga para pAThaka ke netroM se sahAnubhUti kI azrudhArA jahAM pravAhita hotI hai vahAM unake Adarza satItva para janajana ke mAnasa meM unake prati agAdha zraddhA bhI utpanna hotI hai| mRtyu ke samaya kRSNamukha se jo udgAra prakaTa hue haiM unase unakI mahimA bahuta hI UMcI uTha jAtI hai| tIrthaMkara prakRti kA jise bandha huA hai usake pariNAmoM meM jo samatA honA cAhiye vaha antataka sthita rahI hai| harivaMza kA lokavarNana prasiddha hai jo trailokya prajJapti se anuprANita hai| kisI purANa meM itane vistAra ke sAtha isa viSaya kI carcA AnA khAsa bAta hai| purANa Adi kathA graMthoM meM loka Adi kA varNana saMkSeparUpa meM hI kiyA jAtA hai parantu isakA varNana atyanta vistAra aura vizadatA ko liye hue hai| kitane hI sthaloM para karaNa sUtroM kA bhI acchA ullekha kiyA gayA hai| neminAtha bhagavAn kI divyadhvani ke prakaraNa ko lekara granthakartA ne vistAra ke sAtha tattvoM kA nirUpaNa kiyA hai jisameM yaha eka dharmazAstra bhI ho gayA hai| kathA ke sAtha sAtha bIca bIca meM tattvoM kA nirUpaNa paDhakara pAThaka kA mana praphullita banA rahatA hai / harivaMza purANa ke racayitA AcArya jinasena punnATasaMgha ke the / inake guru kA nAma kIrtisena aura dAdA guru kA nAma jinasena thA / yaha jinasena, mahApurANa ke kartA jinasena se sarvathA bhinna hai| inhoMne harivaMzapurANa ke cyAsaThave sarga meM bhagavAna mahAvIra se lekara lohAcArya taka kI vahI AcArya paramparA dI hai jo ki zrutAvatAra Adi granthoM meM milatI hai parantu usake bAda arthAta vIra nirvANa 683 varSa ke anantara jinasena ne apane guru kIrtiSeNa taka kI jo avicchinna paramparA dI hai vaha anyatra upalabdha nahIM hai| isa dRSTi se isa grantha kA aitihAsika pahalU bhI joradAra ho jAtA hai / vaha AcArya paramparA isa prakAra hai Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara jaina purANa sAhitya 193 vinayadhara, zrutigupta, RSigupta, zivagupta, mandarArya, mitravarya, baladeva, balamitra, siMhabala, vIravid, padmasena, vyAghrahasti, nAgahasti, jitadaNDa, nandiSeNa, dIpasena, dharasena, dharmasena, siMhasena, nandiSeNa, Izvarasena, nandiSeNa, abhayasena, siddhasena, abhayasena, bhImasena, jinasena, zAntiSeNa, jayasena, amitasena, kIrtiSeNa aura jinasena' / ( harivaMza ke kartA ) isameM amitasena ko punnATa gaNa kA agraNI tathA zata varSa jIvI batalAyA hai / vIra nirvANa se lohAcArya taka 683 varSa meM 28 AcArya batalAye haiM / lohAcArya kA astitva vi. saM. 213 taka abhimata hai aura vi. saM. 840 taka harivaMza ke kartA jinasena kA astitva siddha hai / isa taraha 627 varSa ke antarAla meM 31 AcAryoM kA honA susaMgata hai / harivaMza purANa kI racanA kA prArambha varddhamAnapura meM huA aura samApti dostraTikA ke zAntinAtha jinAlaya meM huI / isakI racanA zakasaMvata 705 meM huI jisakA vikrama saMvata 840 hotA hai / 25 1. harivaMza purANa, sarga 66, zloka 22-23 / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana amRtalAla zAstrI grantha-paricaya nAma--aSTama tIrthaGkara candraprabha ke zikSAprada jIvanavRtta ko lekara likhe gaye prastuta mahAkAvya kA nAma ' candraprabhacaritam ' hai, jaisA ki pratijJA vAkya (1.9), puSpikA vAkyoM tathA ' zrIjinenduprabhasyedeM....' ityAdi prazasti ke antargata padya (5) se spaSTa hai| prAkRta, saMskRta aura apabhraMza bhASAoM meM nibaddha prAcIna evaM arvAcIna kAvyoM ke avalokana se jJAta hotA hai ki unake caritAnta nAma rakhane kI paramparA prAcIna kAla se hI calI ArahI hai| samupalabdha kAvyoM meM vimalasUri (I0 1 zatI) kA 'paumacariyaM' prAkRta kAvyoM meM, azvaghoSa (I0 1 zatI) kA 'buddhacaritam' saMskRta kAvyoM meM aura svayambhU kavi (I. 7 zatI) kA 'paumacariu' apabhraMza kAvyoM meM sarvAdhika prAcIna haiM / prastuta carita mahAkAvya kA nAma ukta carita kAvyoM kI paramparA ke anukUla hai| sabhI sargoM ke antima padyoM meM 'udaya' zabda kA sanniveza hone se yaha kAvya 'udayAGka' kahalAtA hai / viSaya prastuta grantha kA pratipAdya viSaya bha0 candraprabha kA atyanta zikSAprada jIvanavRtta hai, jo isake aThAraha sargoM ke ikatIsa chandoM meM nibaddha eka hajAra chaH sau ekAnave padyoM meM samApta huA hai| prArambha ke pandraha sargoM meM caritanAyaka aSTama tIrthaGkara bha. candraprabha ke chaH atIta bhavoM kA aura antake tIna sargoM meM vartamAna bhava kA varNana kiyA gayA hai| solahaveM sarga meM garbhakalyANaka, satrahaveM meM janma, tapa aura jJAna tathA aThArahaveM meM mokSakalyANaka varNita haiN| mahAkAvyocita prAsaGgika varNana aura avAntara kathAe~ bhI yatra-tatra gumphita haiN| caM. ca. kI kathAvastu kA saMkSipta sAra caM. ca. meM caritanAyaka ke rAjA zrIvarmA, zrIdharadeva, samrAT ajitasena, acyutendra rAjA padmanAbha, ahamindra aura candraprabha'-ina sAta bhavoM kA vistRta varNana hai, jisakA saMkSipta sAra isa prakAra hai1. yaH zrIvarmanRpo babhUva vibudhaH saudharmakalpe tata stasmAccAjitasenacakrabhRdabhUdyazcAcyutendrastataH / yazcAjAyata padmanAmanapatiyoM vaijayantezvaroyaH syAttIrthakaraH sa saptamabhave candraprabhaH pAtu na / kaviprazasti, padya 9 / 194 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana 195 1. rAjA zrIvarmA-puSkarArdha dvIpavartI sugandhi' deza meM zrIpura nAmaka pura thaa| vahA~ rAjA zrISeNa nivAsa karate the / unakI patnI kA nAma zrIkAntA thaa| putra ke na hone se vaha sadA cintita rahA karatI thii| kisI dina geMda khelate baccoM ko dekhate hI usake netroM se azrudhArA pravAhita hone lgii| usakI sakhI se isa bAta ko sunakara rAjA zrISeNa use samajhAte hue kahate haiM-devi, cintA na kro| maiM zIghra hI viziSTa jJAnI maniyoM ke darzana karane jAU~gA. aura unhIMse putra na hone kA kAraNa puuuuNgaa| kucha hI dinoM ke pazcAt ve apane udyAna meM acAnaka AkAza se utarate hue cAraNa RddhidhArI munirAja ananta ke darzana karate haiN| tatpazcAt prasaGga pAkara ve unase pUchate haiM--'bhagavan , mujhe vairAgya kyoM nahIM ho rahA ?' unhoMne uttara diyA-'rAjan , putraprApti kI icchA rahane se Apako vairAgya nahIM ho rahA hai| aba zIghra hI putra hogaa| abhI taka putra na hone kA kAraNa ApakI patnI kA pichale janma kA azubha nidAna hai|' ghara pahu~cane para ve apanI patnI ko putra na hone kI ukta bAta sunAte haiM, jisase vaha prasanna ho jAtI hai / donoM dhArmika kAryoM meM saMlagna rahane lagate haiN| itane meM ASTAhnika parva A jAtA hai| donoM ne isa parva meM ATha-ATha upavAsa kiye, ASTAhnika pUjA kI aura abhiSeka bhii| kucha hI dinoM ke uparAnta rAnI garbha dhAraNa karatI hai| dhIre-dhIre garbha ke cihna prakaTa hone lge| nau mAsa bItane para putra ratna kI prApti hotI hai| usakA nAma zrIvarmA rakhA gayA / vayaska hone para rAjA usakA vivAha kara ke yuvarAja banA dete haiN| ulkApAta dekhakara rAjA zrISeNa ko vairAgya ho jAtA hai / phalataH ve apane putra yuvarAja zrIvarmA ko apanA rAjya sauMpa kara zrIprabha' muni se jina dIkSA lekara ghora tapa karate haiM, aura phira muktikanyA kA varaNa karate haiN| pitA ke viyoga se zrIvarmA kucha dinoM taka zokAkula rahate haiN| mantrimaNDala ke samajhAne-bujhAne para ve digvijaya ke lie prasthAna karate haiN| usameM saphala hokara ve ghara Ate haiN| zaratkAlIna megha ko zIghra hI vilIna hote dekha kara unheM vairAgya ho jAtA hai phalataH ve apane putra zrIkAnta ko apanA uttarAdhikAra dekara zrIprabha muni ke nikaTa jAkara dIkSA grahaNa kara lete haiM, aura phira ghora tapazcaraNa karate haiN| ___2. zrIdharadeva-ghora tapazcaraNa ke prabhAva se zrIvarmA pahale svarga meM zrIdharadeva hote haiN| vahA~ unheM do sAgaropama Ayu prApta hotI hai| unakA abhyudaya anya devoM se kahIM acchA thA / deviyA~ unheM sthAyI utsava kI bhAMti dekhatI rhiiN| 1. purANasArasaMgraha (76. 2) meM deza kA nAma gandhila likhA hai| 2. purANasArasaMgraha (76. 3) meM rAnI kA nAma zrImatI diyA gayA / 3. uttara purANa (54. 44) meM rAjA kA cintita honA varNita hai / 4. u. pu. (54.51) meM garbha dhAraNa karane se pahale cAra svapna dekhane kA ullekha hai, aura purANa sA. (76.5) meM pAMca svapna dekhane kaa| 5. purANa sA. meM garbhacihnoM kI carcA nahIM hai| 6. u. pu. (54.73 ) meM muni kA nAma zrIpadma aura purANa sA. (78.19 ) meM zrIdhara milatA hai| 7. purANa sA. (78.19) meM zrIkAnta ke sthAna meM zrIdhara hai| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha / ke kAraNa uThA le jAtA hai eka munirAja padhArate haiM, ajitasena sakuzala ghara 3. samrATa ajitasena - dhAtakIkhaNDa dvIpa ke alakA nAmaka deza kozalA' nagarI hai / vahA~ rAjA ajitajaya aura unakI rAnI ajitasenA' nivAsa karate haiM / ukta zrIdhara deva inhIM kA putra ajitasena hotA hai / vayaska hote hI use yuvarAja banA diyA jAtA hai / ajitajaya ke dekhatedekhate usake sabhA bhavana se yuvarAja ajitasena ko caNDaruci nAmaka kukhyAta asura pichale janma ke vaira rAjA vyAkula hokara mUrcchita ho jAtA hai / isI bIca tapobhUSaNa nAmaka aura ve yaha kahakara vApisa cale jAte haiM ki ' kucha dinoM ke bAda yuvarAja A jAyagA 14 / udhara vaha asura use bahuta U~cAI se eka sarovara meM girA kara Age calA jAtA hai / magaramacchoM se jUjhatA huA vaha kisI taraha kinAre para pahu~ca jAtA hai| vahA~ se vaha jyoM hI paruSA nAma kI aTavI meM praveza karatA hai tyoM hI eka bhayaGkara AdamI se dvandva chir3a jAtA hai / parAjita hone para vaha apane asalI rUpa ko prakaTa kara detA hai, aura kahatA hai- 'yuvarAja, maiM manuSya nahIM, deva huuN| merA nAma hiraNya hai / maiM ApakA mitra hU~, kintu Apake pauruSa ke parIkSaNa ke lie maiMne aisA vyavahAra kiyA hai, kSamA kiijie| pichale tIsare janma meM Apa sugandhi deza ke nareza the / ApakI rAjadhAnI meM eka dina zazI ne seMdha lagA kara sUrya ke sAre dhana ko curA liyA thA / patA lagane para Apane zazI ko kar3A daNDa diyA, jisase vaha mara gayA aura phira vaha caNDaruci asura huA / isI vaira ke kAraNa usane ApakA apaharaNa kiyaa| barAmada dhana usake svAmI ko vApisa dilavA diyA / yuvarAja, vahI zazI marane ke bAda hiraNya nAmaka deva huA, jo isa samaya Apase bAta kara rahA hai / " 196 tatpacAt yuvarAja vipulapura kI ora prasthAna karatA hai / vahA~ ke rAjAkA nAma jayavarmA, rAnIkA nAma jayazrI aura unakI kanyA kA nAma zaziprabhA thA / mahendra nAmaka eka rAjA jayavarmA se usakI kanyA kI maMginI karatA hai, para kisI nimitta jJAnI se use alpAyuSka jAnakara vaha svIkRti na de sakA / usase kruddha hokara mahendra jayavarmA ko yuddha ke lie lalakAratA hai / yuvarAja jayavarmA kA sAtha detA hai, aura yuddha meM mahendra ko mAra DAlatA hai / isase prabhAvita hokara jayavarmA yuvarAja ke sAtha apanI kanyA zaziprabhA kA vivAha karanA cAhatA hai / itane meM vijayArdha kI dakSiNa zreNI ke Adityapura kA rAjA dharaNIdhvaja jayavarmA ko sandeza bhejatA hai ki vaha apanI kanyA kA vivAha mere ( dharaNIdhvaja ) kI sAtha kare / isake lie jayavarmA taiyAra nahIM hotA / phalataH donoM meM bhayaGkara saMgrAma chir3a jAtA hai / pUrvacarcita hiraNyadeva ke sahayoga se yuvarAja ajitasena dharaNIdhvaja ko bhI yuddhabhUmi meM svargavAsI banA detA hai / isake uparAnta rAjA jayavarmA zubha muhUrta meM yuvarAja ajitasena ke sAtha apanI kanyA kA vivAha kara detA hai / phira usake sAtha yuvarAja 1. u. pu. ( 54.87 ) meM aura purANa sA. ( 80.22 ) meM nagarI kA nAma ayodhyA diyA hai / 2. purANa sA. ( 80.23) meM rAnI kA nAma zrIdattA milatA hai / 3. zrIdhara deva ke garbha meM Ane se pahale u. pu. ( 54.89 ) meM rAnI ke ATha zubha svapna dekhane kA ullekha hai / 4. isa ghaTanA kA ullekha u. pu. tathA purANa sA. meM nahIM hai / 5. u. pu. tathA purANa sA. meM isa ghaTanA kA ullekha nahIM hai / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana 197 apane nagara kI zobhA bar3hAtA hai / vahA~ ajitajaya use apanA uttarAdhikAra sauMpa dete haiN| cakravartI hone se vaha caudaha ratnoM evaM nau nidhiyoM kA svAmitva prApta karatA hai / ajitaMjaya tIrthaGkara svayaMprabha ke nikaTa jina dIkSA le letA hai, aura vahIM para samrAT ajitasena ke hRdaya meM saccI zraddhA (samyagdarzana ) jAga uThatI hai| digvijaya meM pUrNa saphalatA prApta karake samrAT rAjya kA saMcAlana karane lagatA hai| kisI dina eka unmatta hAthI ne eka manuSya kI hatyA kara ddaalii| isa duHkhada ghaTanA' ko dekha kara samrAT ko vairAgya ho jAtA hai, phalataH vaha apane putra jitazatru ko apanA ArAadhikAra sauMpa kara zivaMkara' udyAna meM guNaprabha muni ke nikaTa jina dIkSA grahaNa kara letA hai, aura phira ghora tapazcaraNa karatA hai| 4. acyutendra-ghora tapazcaraNa karane se vaha samrATa acyutendra hotA hai| bAIsa sAgaropama Ayu kI antima avadhi taka vaha divya sukha kA anubhava karatA hai / 5. rAjA padmanAbha--Ayu samApta hone para acyutendra acyuta svarga se cayakara ghAtakIkhaNDa dvIpavartI maGgalAvatI deza ke ratnasaMcayapura meM rAjA kanakaprabha ke yahA~ unakI pradhAna rAnI suvarNamAlA kI kukSi se padmanAbha nAmaka putra hotA hai| kisI dina eka bUr3he baila ko daladala meM phaMsa jAne se marate dekhakara kanakaprabha ko vairAgya ho jAtA hai| phalataH vaha apane putra padmanAbha ko apanA rAjya dekara zrIdharamuni se jinadIkSA le letA hai, aura durdhara tapa karatA hai / pitA ke viraha se vaha kucha dina duHkhI rahatA hai| phira mantriyoM ke prayatna se vaha apane rAjya kA paripAlana karane lagatA hai| kucha kAla bAda apane putra ko yuvarAja banAkara vaha apanI rAnI somaprabhA ke sAtha Anandamaya jIvana bItAne lagatA hai / kisI dina mAlI ke dvArA zrIdharamuni ke padhArane ke zubha samAcAra sunakara padmanAbha unake darzanoM ke lie 'manohara' udyAna meM jAtA hai| darzana karane ke uparAnta vaha unake Age apanI tattvajijJAsA prakaTa karatA hai| uttara meM ve tattvopaplava Adi darzanoM ke mantavyoM kI vistRta mImAMsA karate hue sAta tattvoM ke svarUpa kA nirUpaNa karate haiN| use sunakara rAjA padmanAbha kA saMzaya dUra ho jAtA hai| isake pazcAt padmanAbha ke pUchane para ve usake pichale cAra bhavoM kA vistRta vRttAnta sunAte haiN| isa vRttAnta kI saccAI para kaise vizvAsa ho ? isa prazna kA uttara dete hue munirAja ne kahA-'rAjan , Aja se dasaveM dina eka madAndha hAthI apane jhuNDa se bichur3akara Apake nagara meM praveza kregaa| use dekhakara Apako mere kathana para vizvAsa ho jaaygaa'| isake uparAnta munirAja se vrata grahaNa kara vaha apanI rAjadhAnI meM lauTa AtA hai| ThIka dasaveM dina eka madAndha hAthI sahasA rAjadhAnI meM ghusakara upadrava karane lagatA hai| padmanAbha use apane 1. u. pu. evaM purANa sA. meM isa ghaTanA kA bhI ullekha nahIM hai| 2. u. pu. ( 54. 122) meM udyAna kA nAma 'manohara' likhA hai| 3. purANa sA. (82.32) meM kanakAma nAma diyA hai| 4. purANa sA. (82.32) meM rAnI kA nAma kanakamAlA likhA hai| 5. u. pu. tathA purANa sA. meM isa ghaTanA kI carcA nahIM hai| 6. u. pu. (54.141) meM padmanAbha kI aneka rAniyA~ hone kA saMketa milatA hai| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vaza meM kara letA hai, aura usapara savAra hokara vanakrIDA ke lie cala detA hai| isI nimitta se usa hAthI kA nAma 'vanakeli' nAma par3a jAtA hai| krIr3A ke pazcAt padmanAbha use apanI gajazAlA meM baMdhavA detA hai'| rAjA pRthvIpAla isa hAthI ko apanA batalAkara hathiyAnA cAhatA hai| padmanAbha ke inakAra karane para donoM meM yuddha chir3a jAtA hai| yuddha meM pRthivIpAla mArA jAtA hai| isake kaTe sira ko dekhakara padmanAbha ko vairAgya ho jAtA hai, phalataH vaha zrIdharamuni se jinadIkSA lekara siMhaniSkrIDita Adi vratoM va teraha prakAra ke cAritra kA paripAlana karatA huA ghora tapa karatA hai| kucha hI samaya meM vaha dvAdazAGga zruta kA jJAna prApta karatA hai, aura solahakAraNa bhAvanAoM ke prabhAva se tIrthaGkara prakRti kA bandha kara letA hai| 6. vaijayantezvara--Ayu ke anta meM saMnyAsapUrvaka bhautika zarIra ko chor3akara padmanAma vaijayanta nAmaka anuttara vimAna meM ahamindra hote haiM, aura tetIsa sAgaropama Ayu kI antima avadhi taka vahA~ divya sukha kA anubhava karate haiN| 7. tIrthaGkara candraprabha-Ayu kI samApti hone para vaijayantezvara pUrva deza' kI candrapurI meM aSTama tIrthaGkara hote haiN| mAtA-pitA-inakI mAtA kA nAma lakSmaNA aura pitA kA mahAsena thaa| ikSvAkuvaMzI mahAsena anekAneka viziSTa guNoM kI dRSTi se anupama rahe / digvijaya ke samaya inhoMne aGga, Andhra, ur3ha, karNATaka, kaliGga, kazmIra, kIra, cedI, Takka, dramila, pAJcAla, pArasIka, malaya, lATa aura sindhu Adi aneka dezoM ke narezoM ko apane adhIna kiyA thA / ratnavRSTi-digvijaya ke pazcAt candrapurI meM rAjA mahAsena ke rAjamahala meM candraprabha ke garbhAvataraNa ke chaH mAsa pahale se unake janma dina taka prati dina sAr3he tIna karor3a ratnoM kI vRSTi hotI rhii| garbhazodhana Adi-ratnavRSTi ko dekha kara mahAsena ko Azcarya hotA hai, para kucha hI samaya ke pazcAt indra kI AjJA se ATha dikkumAriyA~ unake yahA~ mahArAnI lakSmaNA kI sevA ke lie upasthita hotI haiN| unake sAtha hue vArtAlApa se unakA Azcarya dUra ho jAtA hai| mahAsena se anumati lekara ve unake antaHpura meM praveza karatI haiM, aura lakSmaNA ke garbhazodhana Adi kAryoM meM saMlagna ho jAtI haiN| 1. u. pu. aura purANa sA. meM isa ghaTanA kA tathA isake bAda honevAle yuddha kA ullekha nahIM hai / 2. vArANasI se AsAma taka kA pUrvI bhArata 'pUrva deza' ke nAma se prakhyAta rhaa| u. pu., purANa sA. triSaSTi zalAkA puruSa aura triSaSTi smRti meM isa deza kA ullekha nahIM hai| 3. triSaSTi zalAkA puruSa (296. 13) meM isa nagarI kA nAma 'candrAnanA', u. pu. (54. 163) meM 'candrapura', purANa sA. (82. 39) meM candrapura, tiloyapaNNattI (4.533) meM 'candrapura' aura harivaMza (60. 189) meM 'candrapurI' likhA hai| samprati isakA nAma 'candravaTI' 'candrauTI' yA 'caMdarauTI' hai| yaha vArANasI se 18 mIla dUra gaGgA ke bAyeM taTapara hai| yahA~ di. va zve. sampradAya ke do alaga alaga jaina mandira haiN| 4. tiloyapaNNattI (4.533) meM mAtA kA nAma 'lakSmImatI' likhA hai| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana 199 zubha svapna - mahArAnI lakSmaNA sukhapUrvaka so rahI thIM, itane meM unheM rAtri ke antima prahara solaha zubha svapna hue / prabhAta hote hI ve apane pati ke pAsa pahu~catI haiM / svapnaphala - patnI ke mukha se kramazaH sabhI svapnoM ko sunakara mahAsena ne unakA zubha phala jise sunakara unheM apAra harSa huA / batalAyA, garbhAvataraNa - Ayu ke samApta hote hI ukta vaijayantezvara apane vimAna se cayakara prazasta '[ caitra kRSNA paJcamI ke' ] dina mahArAnI lakSmaNA ke garbha meM avataraNa karate haiM / garbhakalyANaka mahotsava -- isake pazcAt indra mahArAja mahAsena ke rAjamahala meM pahu~ca kara garbhakalyANaka mahotsava manAte haiN| mAtA ke caraNoM kI arcanA karake ve vahA~ se vApisa cale jAte haiM, para zrI, hI aura dhRti deviyA~ vahIM raha kara una (mAtA) kI sevA-zuzrUSA karatI haiM / janma - pauSa kRSNA ekAdazI ke dina lakSmaNA sundara putra - candraprabha ko janma detI hai / isa zubha velA meM dizAe~ svaccha ho jAtI haiM; AkAza nirmala ho jAtA hai; sugandhita manda vAyuM kA saMcAra hotA hai; divya puSpoM kI vRSTi hotI hai; kalpavAsI devoM ke yahAM maNighaNTikAe~, jyautiSka devoM ke yahAM siMhanAda, bhavanavAsI devoM ke yahAM zaGkha aura vyantara devoM ke yahAM dundubhi bAje svayameva bajane lagate haiMina hetuoM se tathA apane Asana ke kampana se indra candraprabha ke janma ko jAnakara devoM ke sAtha candrapurI kI ora prasthAna karate haiM / abhiSeka -- indrANI mAtA ke nikaTa mAyAmayI zizu ko sulAkara vAstavika zizu ko rAjamahala se bAhara le AtI hai| saudharmendra zizu ko donoM hAthoM meM lekara airAvata para savAra hotA hai, aura sabhI devoM ke sAtha sumeru parvata kI ora prasthAna karatA hai / vahAM pANDuka zilA para zizu ko baiThAkara devoM ke dvArA lAye gaye kSIrasAgara ke jala se abhiSeka karatA hai, aura vividha alaGkAroM se alaGkRta kara ke unakA 6 ( candraprabha ) kI stuti 'candraprabha' nAma rakha detA hai / isake uparAnta saudharmendra anya indroM ke sAtha una karatA hai, aura phira unheM mAtA ke pAsa pahu~cA kara mahAsena se anumati lekara vApisa calA jAtA hai / - bAlyakAla -- zizu apanI amRtalipta aDguliyoM ko cUsa kara hI tRpta rahatA hai, use mA~ke dUdha kI vizeSa lipsA nahIM hotI / candrakalAoM kI bhA~ti zizu kA vikAsa hone lagatA hai| dhIre-dhIre vaha devakumAroM ke sAtha geMda Adi lekara krIDA karane yogya ho jAtA hai / isake pazcAt vaha tairanA, hAthI-ghoDe para savArI karanA Adi vividha kalAoM meM pravINa ho jAtA hai / 1 1. yaha miti u. pu. ( 54. 166 ) ke AdhAra para dI hai, caM. ca. meM isa miti kA ullekha nahIM hai / 2. yahI miti u. pu., harivaMza evaM tiloyapa meM aGkita hai, triSaSTizalAkApu. ( 297.32 ) meM pauSa kRSNA dvAdazI likhI hai, para purANasA. ( 84.44 ) meM kevala anurAdhA yoga kA hI ullekha milatA hai / 3. triSaSTizalAkA puruSa meM bhI stuti kA ullekha hai, para u. pu. ( 54, 174 ) meM AnandanATaka kA ullekha milatA hai, na ki stuti kA / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vivAha saMskAra - vayaska hote hI rAjA mahAsena unakA vivAhasaMskAra' karate haiM, jisameM sabhI rAje mahArAje sammilita hote haiM / 200 rAjyasaMcAlana - pitAjI ke Agraha para candraprabha rAjya kA saMcAlana svIkAra karate haiM / inake rAjya meM prajA sukhI rahI, kisIkA akAla maraNa nahIM huA, prAkRtika prakopa nahIM huA tathA svacakra yA paracakra se kabhI koI bAdhA nahIM huI / dina rAta ke samaya ko ATha bhAgoM meM vibhakta karake ve dinacaryA ke anusAra cala kara samasta prajA ko nayamArga para calane kI zikSA dete rahe / virodhI rAje-mahArAje bhI upahAra le-lekara unake pAsa Ate aura unheM namratA pUrvaka praNAma karate rahe / indra ke Adeza para aneka debAGganAe~ pratidina unake nikaTa gIta nRtya karatI rahIM / apanI kamalA Adi aneka patniyoM ke sAtha ve cirakAla taka AnandapUrvaka rahe / vairAgya - kisI dina eka vRddha lAThI TekatA huA unakI sabhA meM jAkara dardanAka zabdoM meM kahatA hai-' bhagavan, eka nimitta jJAnI ne mujhe mRtyu kI sUcanA dI hai / merI rakSA kIjie, Apa mRtyuJjaya haiM, ataH isa kArya meM sakSama haiM' / itanA kaha kara vaha adRzya ho jAtA hai / candraprabha samajha jAte haiM ki vRddha veSa meM deva AyA thA, jisakA nAma thA dharmaruci isI nimitta se ve virakta ho jAte haiM" itane meM hI kAntikadeva A jAte haiM, aura 'sAdhu ' ' sAdhu' kaha kara unake vairAgya kI prazaMsA karate haiM / tadanaMtara zIghra dIkSA lene kA nizcaya karate haiM, aura apane putra varacandra ko apanA rAjya sauMpa dete haiM / / tapa-tatpazcAt indra aura deva candraprabha ko ' trimalA ' nAmakI zibikA meM baiThAkara saphala le jAte haiM, jahA~ ve [ pauSa kRSNA ekAdazI ke dina ] do upavAsoM kA niyama lekara siddhoM ko namana 1. u. pu. (54. 214) meM aura purANasA. ( 86.57 ) meM kramazaH, niSkramaNa ke avasara para apane putra varacandra va raviteja ko candraprabha ke dvArA uttarAdhikAra sauMpane kA ullekha hai, para donoM meM aise zloka dRSTigocara nahIM hote, jinameM unake vivAha kI spaSTa carcA ho / caM. ca. ( 17.60 ) meM candraprabha kI aneka patniyoM kA ullekha hai jo triSaSTizalAkA pu. ( 298.55 ) meM bhI pAyA jAtA hai / 2. candraprabha ke vairAgya kA kAraNa tiloyapa. (4.610) meM adhruva vastu kA aura u. pu. ( 54.203 ) tathA SaSTismRti (28.9 ) meM darpaNa meM mukha kI vikRti kA avalokana likhA hai / triSaSTizalAkA pu. evaM purANakhA. meM vairAgya ke kAraNa kA ullekha nahIM hai / 3. harivaMza ( 722.222 ) meM zibikA nAma 'manoharA', triSaSTizalAkA pu. ( 298.61 ) meM ' manoramA aura purANa sA. ( 86.58 ) meM 'suvizAlA ' likhA hai / tiloyapa. (4,651 ) meM vana kA nAma ' sarvArthi ' u. pu. (54.216) meM 'savartuka' triSaSTizalA kApu. ( 298.62 ) evaM purANasA. ( 86.58) meM ( 'sahasrAmra' likhA hai / 4. caM. ca. meM miti nahIM dI, ataH harivaMza ( 723.233 ) ke AdhAra para yaha miti dI gaI hai / u. pu. ( 54.216 ) meM bhI yahI miti hai, para kRSNa pakSa kA ullekha nahIM hai / triSaSTizalAkA pu. ( 298.64) meM pauSa kRSNA trayodazI miti dI hai| purANasA. ( 86.60) meM kevala anurAdhA nakSatra kA hI ullekha hai / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana 201 karate hue eka hajAra rAjAoM ke sAtha dIkSA lekara tapa karate haiN| dIkSA lete samaya ve pAMca dRDha muSTiyoM se keza luJcana karate haiM / devendra aura deva milakara tapa kalyANaka kA utsava manAte haiM, aura una kezoM ko maNimaya pAtra meM rakhakara kSIrasAgara meM pravAhita karate haiM / pAraNA-nalinapura' meM rAjA somadatta' ke yahA~ ve pAraNA karate haiN| isI avasara para vahA~ pAMca Azcarya prakaTa hote haiN| kaivalya prApti-ghora tapa karake ve zukladhyAna kA avalambana lekara [phAlguna kRSNA saptamI ke dina ] kaivalya pUrNa jJAna kI prApti karate haiN| samavasaraNa-kaivalya prApti ke pazcAt indra kA Adeza pAkara kubera sAr3he ATha yojana ke vistAra meM vartulAkAra samavasaraNa kA nirmANa karatA hai| isake madhya gandhakuTI meM eka siMhAsana para bhagavAn candraprabha virAjamAna hue aura cAroM ora bAraha prakoSThoM meM gaNadhara Adi / divyadezanA-tadanantara gaNadhara (mukhya ziSya) ke prazna kA uttara dete hue bha. candraprabha ne jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa-- ina sAta tattvoM kA nirUpaNa aisI bhASA meM kiyA, jise sabhI zrotA AsAnI se samajhate rahe / gaNadharAdikoM kI saMkhyA-dasa sahaja, dasa kevalajJAnakRta aura caudaha devaracita atizayoM tathA ATha prAtihAryoM se vibhUSita bha. candraprabha ke samavasaraNa meM terAnace gaNadhara, do hajAra" kuzAgrabuddhi pUrvadhArI, do lAkha cArasau' upAdhyAya, ATha hajAra avadhijJAnI, dasa hajAra kevalI, caudaha hajAra 1. harivaMza (724.240) aura triSaSTizalAkA pu. (298.66) meM pura kA nAma 'padmakhaNDa' tathA purANasA. (86.62) meM 'nalinakhaNDa' diyA hai| 2. harivaMza (724.246) aura purANasA. (86.62) meM rAjA kA nAma 'somadeva' likhA milatA hai| 3. yaha miti u. pu. (54.224) ke AdhAra para dI gayI hai| caM. ca. meM bha. candraprabha ke janma aura mokSa kaNyANakoM kI mitiyA~ aGkita haiM, zeSa tIna kalyANakoM kI nhiiN| 4. triSaSTizalAkA pu. (298.75) meM caM. ke samasaravaNa kA vistAra eka yojana likhA hai| 5. tiloya pa. (4.1120) meM pUrvadhAriyoM kI saMkhyA cAra hajAra dI hai| 6. tiloya pa. (4.1120) meM upAdhyAyoM kI saMkhyA do lAkha dasa hajAra cArasau dI hai| 7. tiloya pa. (4.1121) meM avabhizAniyoM kI saMkhyA do hajAra likhI hai| 8. tiloya pa. (4.1121) meM kevaliyoM kI saMkhyA aThAraha hajAra dI hai| 9. tiloya pa. (4.1121) meM vikriyARddhidhAriyoM kI saMkhyA chaH sau dI hai aura harivaMza (736.386) meM dasa hajAra caarsau| 26 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vikriyARddhidhArI sAdhu, ATha hajAra manaHparyayajJAnI sAdhu, sAta hajAra chaH sau' vAdI, eka lAkha assI hajAra AryikAe~, tIna lAkha samyagyadRSTi zrAvaka aura pAMca lAkha vratavibhUSita zrAvikAe~ rhiiN| AryakSetra meM yatra-tatra dharmAmRta kI varSA karate hue bha. candraprabha sammedAcala (zikharajI) ke zikhara para pahu~cate haiN| bhAdrapada zuklA saptamI ke dina avaziSTa cAra aghAtiyA karmoM ke naSTa karake dasa lAkha pUrva pramANa Ayu ke samApta hote hI ve mukti prApta karate haiM / caM. ca. meM rasa yojanA-caM. ca. meM zAnta, zRGgAra, vIra, raudra, bIbhatsa, karuNa, adbhuta aura vAtsalya rasa pravAhita hai / inameM zAnta aGgI hai aura zeSa angg| caM. ca. meM alaGkAra yojanA-caM. ca. meM chekAnuprAsa, vRttyanuprAsa, zrutyanuprAsa, antyAnuprAsa, citra, kAkuvaktikri aura yamaka Adi zabdAlaGkAroM ke atirikta pUrNopamA, mAlopamA, luptopamA, upameyopamA, pratIpa, rUpaka, paramparitarUpaka, pariNAma, bhrAntimAn , apahnuti, kaitavApanuti, utprekSA, atizaya, antadIpaka, tulyayogitA, prativastUpamA, dRSTAnta, nidarzanA, vyatireka, sahokti, samAsokti, parikara, zleSa, aprastuta prazaMsA, paryAyokta, virodhAmAsa, vibhAvanA, anyonya, kAraNamAlA, ekAvalI, parivRtti, parisaMkhyA, samuccaya, arthApatti, kAvyaliGga, arthAntaranyAsa, tadguNa, lokokti, svabhAvokti, udAtta, anumAna, rasavat , preya, Urjasvita, samAhita, bhAvodaya, saMsRSTi, aura saGkara Adi zabdAlaGkAroM kA ekAdhika bAra prayoga huA hai| caM. ca. kI samIkSA-mahAkavi vIranandi ko bha. canduprama kA jo saMkSipta jIvanavRtta prAcIna srotoM se samupalabdha huA, use unhoM ne apane caM. ca. meM khUba hI pallavita kiyA hai ! caM. ke jIvanavRtta ko lekara banAyI gayIM jitanI bhI di. zve. kRtiyA~ samprati samupalabdha haiM, unameM vIranandi kI prastuta kRti hI sarvAGgapUrNa hai| isakI tulanA veM u. pu. gata caM. ca. bhI saMkSipta-sA pratIta hotA hai, jo upalabdha anya candraprabhacaritoM se, jinameM hemacandrakRta caM. ca. bhI zAmila hai, vistRta hai| ataH kevala kathAnaka ke AdhAra para hI vicAra kiyA jAe, to bhI yaha mAnanA paDegA ki vIranandI ko saba se adhika saphalatA prApta huI hai / sarasatA kI dRSTi se to inakI kRti kA mahattva aura bhI adhika bar3ha gayA hai / __ vIranandi kA caM. ca. apanI vizeSatAoM ke kAraNa saMskRta mahAkAvyoM meM viziSTa sthAna rakhatA hai| komala padAvalI, arthasauSThava, vismayajanaka kalpanAe~, adbhuta ghaTanAe~, viziSTa saMvAda, vaidarbhI rIti, 1. tiloya pa. (4.1121) meM vAdiyoM kI saMkhyA sAta hajAra dI hai| 2. tiloya pa. (4.1169) tathA purANa sA. (88.75) meM AryikAoM kI saMkhyA cAra lAkha assI hajAra likhI hai| 3. purANa sA. (88.77) meM zrAvikAoM kI saMkhyA cAra lAkha ekAnavai hajAra dI hai| triSaSTizalAkA pa. meM kalikAla sarvajJa AcArya zrI hemacandra ke dvArA dI gaI saMkhyAe~ prAyaH ina saMkhyAoM se bhinna haiN| 4. u. pu. (54.271) meM candraprabha ke mokSakalyANaka kI mitI phAlguna zuklA saptamI dI gayI hai, purANa sA. (90.79) meM miti nahIM dI gayI, kevala jyeSThA nakSatra kA ullekha kiyA gayA hai| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabhacaritam : eka parizIlana 203 oja, prasAda tathA mAdhuryaguNa, vividha chandoM ( kula milAkara ikatIsa ) aura alaGkAroM kI yojanA, rasa kA avicchinna pravAha, prAJjala saMskRta, mahAkAvyocita prAsaGgika varNana aura mAnavocita zikSA Adi kI dRSTi se prastuta kRti atyanta zlAghya hai / prastuta kRti meM vIranandi kI sAhityika, dArzanika aura saiddhAntika vidvattA kI triveNI pravAhita hai / sAhityika veNI ( dhArA ) atha se iti taka avicchinna gati se bahI hai / dArzanika dhArA kA saGgama dUsare sarga meM huA hai, aura saiddhAntika dhArA sarasvatI kI bhAMti kahIM dRzya to kahIM adRzya hokara bhI antima sarga meM viziSTa rUpa dhAraNa karatI hai / para kavi kI apratima pratibhA ne sAhityika dhArA ko kahIM para bhI kSINa nahIM hone diyA / phalataH dArzanika aura saiddhAntika dhArAoM meM bhI pUrNa sarasatA anusyUta hai / azvaghoSa aura unake uttaravartI kAlidAsa kI bhAMti vIranandi ko arthacitra se anurakti hai / yoM ina tInoM mahAkaviyoM kI kRtiyoM meM zabdacitra ke bhI darzana hote haiM, para bhAravi aura mAgha kI kRtiyoM kI bhAMti nahIM, jinameM zabdacitra AvazyakatA kI sImA se bAhara cale gaye haiM / caM. ca. meM varNita candraprabha kA jIvanavRtta atIta aura vartamAna kI dRSTi se do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai / prArambha ke pandraha sargoM meM atIta kA aura antake tIna sargoM meM vartamAna kA varNana hai / isalie atIta ke varNana se vartamAna kA varNana kucha daba-sA gayA hai / candraprabha kI pradhAna patnI kA nAma kamalaprabhA hai / nAyikA hone nAte inakA vistRta varNana honA cAhie thA, para kevala eka (17. 60) padya meM hI inake nAma mAtra kA ullekha kiyA gayA hai| isI taraha inake putra varacandra kI bhI kevala eka (17. 74 ) padya meM hI nAma mAtra kI carcA kI gayI hai / donoM ke prati baratI gayI yaha upekSA khaTakane vAlI hai / dUsare sarga meM kI gayI dArzanika carcA adhika lambI hai / isake kAraNa kathA kA pravAha kucha avaruddha-sA ho gayA hai| itanA hote hue bhI kavitva kI dRSTi se prastuta mahAkAvya prazaMsanIya hai kliSTatA aura dUrAntraya ke na hone se isake padya paDhate hI samajha meM A jAte haiN| isakI saralatA raghuvaMza aura buddhacarita se bhI kahIM adhika hai / saMskRta vyAkhyA aura paJjikA - vikrama kI 11 vIM zatI ke prArambha meM kAvya para municandra (vi. saM. 1560 ) kI saMskRta vyAkhyA aura guNanandi (vi. saM. upalabdha haiN| paM. jayacandra chAvar3Ane ( janma vi. saM. 1795 ) isake dUsare sarga ke purAnI hindI meM vacanikA likhI thI, jo ulalabdha hai / isa taraha prastuta mahAkAvya ke viSaya meM saMkSipta parizIlana prastuta kiyA gayA hai / nirmita prastuta mahA1597 ) kI paJjikA 68 dArzanika padyoM para Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zubhacaMdrakRta jJAnArNava prA. sau. padmA killedAra, nAgapUra [ saMskRtamadhye eka subhASita prasiddha Ahe. citA - cintA- samA nAsti biMdumAtra vizeSatA / sajIvaM dahate cintA nirjIvaM dahate citA // azA sajIvAlA jALaNAr2yA cintelA kase jALAyace hAca dhyAnAcA pramukha uddezya Ahe. saMsArI mANUsa uThato tI ciMtA gheUnaca. maga tI lAkaDAcI kI miThAcI aso, kI telAcI. to jhopatohI cintA gheUnaca tyAcA bhUta bhaviSya vartamAna cintAgrasta asato. azA hyA janmApAsUna mareparyaMta grasta karaNAr2yA cintelA kAyamace grasta karate te dhyAna hoya. hyAca dhyAnAcA jainAgamAta phAra kALajIpUrvaka vicAra kelelA Ahe. kundakundAmadhye nAmollekha asaNAre dhyAna umAsvAmIcyA tattvArthasUtrAta sUtrabaddha jhAle. pUjyapAdAMnI sarvArthasiddhIta tyAlA spaSTa artha prApta karUna dilA. bhaTTAkalaMkAne rAjavArtikAta tyAvara sAdhakabAdhaka carcA kelI. zubhacaMdrAMnI jJAnArNavAta tyAcA sarva bAjUMnI va sarva aMgopAgAMcA vicAra karUna atizaya sakhola vivaraNa prastuta kele. azA duHkhadAyaka va sukhahAraka graMthAcA hA alpa paricaya mumukSu lokAMsAThI karUna deNyAcA hA svalpa prayatna Ahe. ] AcArya zubhacaMdra he ApaNA sarva dharmabAMdhavAMnA tyAMcyA mahAn kRtImuLe va tyAMcyA graMthAcyA adhyayana paraMparemuLe suparicita Aheta. niriccha vRttIne va sAdhu pravRttIne prasiddhiparAGmukha azI ApalyA mumukSu AcAryAMcI paraMparAca Ahe. tyAta zubhacaMdrAcAryAMnI tyAMcyA kRtIta koThehI nAmollekha dekhIla kelA nAhI tara jIvanaviSayaka mAhitI dUraca rAho. paNa tyAMcyA graMthAta tyAMnI jyA mahAna AcAryAMcA ullekha kelA Ahe tyAMta yogazuddhi karaNAre pUjyapAda, kavIndrasUrya samantabhadra va syAdvAda vidyAdhArI bhaTTAkalaMkadeva AcArya jinasena hyAMce prAmukhyAne smaraNa kele Ahe. hyA cArahI AcAryAMta AcArya jinasena he i. sa. 898 cyA kAhI varSa AdhIce. va zubhacaMdra nizcita tyAMcyA naMtarace Aheta. tyAmuLe i. sa. 9 vyA zatakApUrvI tyAMcA kALa mAnU zakata nAhI. paNa tyAnaMtaracA maryAdAkALa aitihAsika purAvyA abhAvI siddha karatA yeta nAhI. pratyakSa graMthakArAMnI prathama sargAcyA akarAvyA zlokAta va graMtha samAptIcyA zevaTacyA dona zlokAMta hyA graMthAcA nAmollekha kelelA Ahe. prathama sarga avidyA prasarodbhUtagrahanigrahakovidam / jJAnArNavamimaM vakSye satAmAnandamandiram // -- 204 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 AcArya zubhacaMdrakRta jJAnArNava 205 paM. sa. 1) jJAnArNavasya mAhAtmyaM citte ko vetti tattvataH / yajjJAnAttIryate bhavyairdustaro'pi bhavArNavaH // iti jinapatisUtrAtsAramuddhatya kiMcit / svamativibhavayogyaM dhyAnazAstraM praNItam // vibudhamunimanISAmbodhicandrAyamANaM / caratu bhuvi vibhUtyai yAvadadrIndracandraH // graMthakArAMnI svataHca jJAnArNava va dhyAnazAstra hyA dona nAvAMnI graMthAcA ullekha kelAca Ahe. yAzivAya yogIjanAMnA AcaraNIya va jJeya siddhAMtAce rahasya hyAta asalyAmuLe yogArNava hyA nAvAne dekhIla lokAta prasiddha Ahe. mana, vacana, kAya hyAMnA zuddha karaNyAcI prakriyA hyAta sAMgitalI asalyAmuLe athavA yujja mhaNaje joDaNe. mokSAsAThI jo joDato to yoga va azA manavacanakAyecA parizuddha dharmavyApAra mhaNaje yoga va tyAce vistRta vivecana hyAta asalyAmuLe yogArNava he nAva pracalita jhAle asAve. hyA nAvAvarUna jJAnasAdhanA, yogasAdhanA vA dhyAnasAdhanA hA hyA graMthAcA pratipAdya viSaya Ahe. prathama sargAcyA 9 vyA zlokAta : tat zrutaM tacca vijJAnaM tadvyAnaM tatparaM tapaH / ayamAtmA yadAsAdhyasvasvarUpe layaM vrajet / / prathama nAndIrUpAta dhyAnavyAkhyA kelelI Ahe. va jJAnasAdhanedvArA dhyAnasAdhanA sAdhya karAyalA preraNA dilI Ahe. saMkSiptaruci ziSyAkaratA prathama bArA anuprekSecyA rUpAta pUrva tayArI karUna saMkSepAta dhyAtA dhyAnavyAkhyA va bheda sAMgitale Aheta, 12 anuprekSece varNana karatAnA vAcaka kSaNabhara bhAna visarUna ApalA mUrkhapaNA samajU zakato. hyA varNanAta ApadAspada saMbaMdhI, rogAkrAMta zarIra, vinAzAnta aizvarya, maraNAnta jIvitAmuLe kSaNikatvAcI pratIti Ahe. Apatti va mRtyUpAsUna vAcaviNyAsAThI koNI zaraNa nasalyAcI jANIva Ahe. saMsArAce viDaMbana va paMcaparivartanAmuLe bhaya Ahe. bhinnatvAce pratipAdana Ahe. ekatvAce sUcana Ahe. anartha apavitra maMdira asaNAr2yA zarIrAce citraNa Ahe. AgamApramANe Asrava, saMvara, nirjarA bhedAsaha spaSTa kele Ahe. vividha prakAracA dharma triloka varNana va durlabha asaNAr2yA dharmAcA ullekha Ahe. kAmabhogazarIrecchecA tyAga, saMvegI-nivegI apramAdI va indriyaviSayaparAGmukha azI prathama bhUmikA tayAra jhAlyAvara, azubha, zubha va zuddha ase trividha Azaya, lezyece avalaMbana va dhyeyaviSaya hyAmuLe dhyAna dekhIla aprazasta, prazasta va zuddha ase tIna prakArace sAMgitale Ahe. jitAkSa, svavaza, saMvRtta, dhIra, mumukSu munI dhyAte Aheta. gRhasthAvastheta manAce doSa, kAmavAsanA, Ataraudra pariNAma va pramAda hyAmuLe dhyAnasiddhi hota nAhI ase spaSTa pratipAdana Ahe. dhyAna apAtrAMcyA yAdIta tatkAlIna anya mata nityavAdI, sAMkhya, naiyyAyika, vedAMtI mImAMsaka, anityavAdI bauddha, kriyAvAdI 180, akriyAvAdI 84, jJAnavAdI 67, vinayavAdI 32, azA 367 matAMcA ullekha karUna doSadigdarzana karUna mithyAdRSTIta tyAMcA samAveza kelA Ahe. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha dhyAnapAtra munIMce varNana Ahe. jJAnapipAsu, maitrI, pramoda, kAruNya va mAdhyastha hyA caturbhAvanene manazuddhI karaNArA nispRha kaSAya va iMdriyavijayI dhyAna siddha karU zakatAta. ratnatraya zuddhipUrvaka dhyAna mAnale asalyAmuLe tattvarucI mhaNaje samyaktva, tattvaprakhyApaka jJAna va pApakriyA nivRttI cAritra hoya. tyAMcyA bheda prabhedAMce va guNadoSa vicArapUrvaka vivaraNa Ahe. samyakcAritrAce varNana karatAnA pAca mahAvratAce varNana Ahe. ahiMsANuvratAce tara phAraca sUkSma va vistRta vivecana kele Ahe. satyAnuvratAta, hita, mita, priya, sadaya dharmarakSaka vacana have, paNa, kaThora, bakavAda sadoSa marmabhedaka nako. bramhacarya mahAvratAce phAra gahana va vistRta varNana Ahe. maithuna prakAra, kAma strI doSa va guNavarNana, strIsaMsarga va vRddhasevAvarNana Ahe. parigraha tyAgAta antaraMga bahiraMga parigrahAcA ullekha, 25 bhAvanA, pAca samiti, tIna gupti hyAMce saMkSipta varNana Ahe. krodhAdika kaSAya cAritra va dhyAnaghAtaka asalyAmuLe tyAcehI varNana Ahe. hyApramANe dhyAnAcI pArzvabhUmI tayAra hoNyAkaratA Avazyaka tyA sarva karmAMcI siddhi jhAlyAvara Atmatatva jANaNyAcI pAtratA yete. mhaNUna tyA kALAta prasiddha ziva, kAma va garuDa hyA dhyeyatattvAce navyA arthAne AtmyAtaca aMtarbhAva karUna varNana phAraca suMdara kele Ahe. janamanAlA na dukhavita pracchannapaNe AghAta karUna navIna mArgadarzana karUna tyAca nAvAkhAlI dhyeya tattva badalavile Ahe. dhyAnasAdhanesAThI manorodha sAMgUna, manovyApArAce citraNa karUna anya matAMnI mAnalelyA ATha dhyAnAMgAcA ullekha kelA va nijarUpAta sthiratA heca dhyAna sAMgUna manAlA vItarAga, vItadveSa va vItamoha karaNyAcI preraNA deUna rAgI va vItarAgImuLe anukrame baMdha mokSa paddhati Ahe he sAMgUna sAmyabhAva AcarAyalA sAMgitalA Ahe. sAmyabhAvaparaM dhyAnaM praNItaM vizvadarzibhiH / tasyaiva vyaktaye nUnaM manyeyaM zAstravistaraH // sAmya bhAvAmuLe azubhAMcA jasA heyapaNA tasAca zubhahi heya hI buddhi nirmANa hoUna zubhAtaca dharma samajaNAr2yA vicArAtUna vyakti vara yete va tyAmuLe dhyAnasanmukha avasthA mhaNajeca sAmyabhAva ase samajAyalA kAhI harakata nAhI. va hA sAmyabhAva nizcala vhAvA hAca dhyAnAcA hetu Ahe. dhyAna va samabhAva donhIhI ekamekAMnA AdhAra Aheta. vAstavika jJAna vA dhyAna prazastaca Aheta. paNa Amace ajJAna jJAnAlA mohAkaratA va dhyAnAlA narakAkaratA yojate mhaNUna aprazasta dhyAna heya Ahe ase sAMgUna mokSAkaritA prayojanabhUta asaNArI dhyAnavyAkhyA kelI Ahe. ziSyAMnA upadeza karatAnA prathama utkRSTa tattvAcAca upadeza karAyacA, paNa ziSyAcyA balahInatemuLe tyAtUna mArga kADhaNyAkaratA kramAkramAne khAlUna utkRSTa tattva sAMgAyace hI jainacAryAMcI paddhatI zubhacaMdrAMnIhI svIkAralI hotI. utkRSTa saMhanana asaNAr2yA vyaktIce ekAca agrAvara manAlA je nirUddha karaNe te dhyAna. tyAcA jAstIta jAsta kAla antarmuhUrta Ahe. ekAca dhyeyAvara sthira asaNAre te dhyAna va aneka arthAcA vicAra mhaNaje anuprekSA. hyA dhyAnavyAkhyeta sarva prakAracyA dhyAnAcA va dhyAnasvAmIMcA aMtarbhAva hoU zakata nAhI. phakta buddhipUrvaka dhyAnAcA va saMjJI jivAMcA vicAra hyAta yeto paNa abuddhipUrvaka. (manavyatirikta) pratyeka indriyAMnI hoNAre aprazasta dhyAna ekendriyApAsUna asaMjJI paMcendriyAparyaMta asaNAre dhyAnasvAmI hyAta samAviSTa hoU zakata Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zubhacaMdrakRta jJAnArNava nAhI. paNa hyAta tapAcyA anuSaMgAne, manuSyagatItUnaca mokSa Ahe. hyA siddhAMtApramANe muniavasthepAsUna to mokSasAdhaka dhyAnAcAca vicAra Ahe. tyAmuLe prasaMgocita azI hI vizeSa utkRSTa dhyAnavyAkhyA Ahe. sarva prakAracyA dhyAnAMcA aMtarbhAva hoNArI sAmAnya vyAkhyA nAhI ase vATate, paNa uttama saMhanana nasaNAr2yAlAhI kamI kAlamaryAdA asaNAre dhyAna hoU zakate. kSAyopazamika jJAnabhAvAcyA upayogAcI ekAca agrAvara asaNArI sthiratA mhaNaje dhyAna hA artha hyAca vyAkhyevarUna nighato. mhaNUna mAnalI tara vizeSa va mAnalI tara sAmAnya hyA donhI vyAkhyA hyAta aMtarbhUta Aheta. prathama dhyAnAce prazasta aprazasta bheda karUna, aprazasta dhyAna mhaNaje Arta va raudra va prazasta mhaNaje dharmya va zukla dhyAna sAMgitale Ahe. (1) Arta mhaNaje pIDA, duHkha tyAta je utpanna hote te Arta. aniSTa saMyoga, iSTaviyoga, rogAdikAMcyA pIDemuLe va cauthe bhogAMta nidAnAmuLe hote. he ArtadhyAna eka te sahA guNasthAnAparyaMta asate eka te pAca paryaMta pahile cAra va sahAvyAta nidAnarahita tIna Arta dhyAna asatAta. kRSNa, nIla, kApota hyA azubha lezyecyA sAmarthyAne hotAta. nisargataH svayameva utpanna hote. kALa aMtarmuhUrta, tyAnaMtara nizcita jJeyAMtara asate. pramAdi, bhitre uddhAMta, ALazI, kalahapriya ase ArtadhyAnI asatAta. tithaMcagatI he phaLa hoya. rudra, krUra AzayApAsUna utpanna hoNAre raudradhyAna hiMsAnaMda, cauryAnaMda, mRSAnaMda va saMrakSaNAnaMda he cAra prakAra Aheta. prAmukhyAne kRSNalezyA asate va narakagatI he phala hoya. sAmAnyapaNe kRSNa, nIla, kApota hyA tIna lezyA asatAta va tiryaMcagatI hehI phala asate. pAca guNasthAnAparyaMta svAmI asatAta. pAcavyA guNasthAnAta azubha lezyA va narakAyacA baMdha nAhI. paNa he varNana mithyAdRSTIcyA prAdhAnyAne kelele Ahe. samyagdRSTIcyA apekSene evaDhe rudra pariNAma narakaphalAlA deNAre nAhIta. krUratA, kaThoratA, phasavaNUka he raudradhyAnIce bAhya cinha Aheta. kAla aMtarmuhUrta Ahe. svayameva utpanna hoNAre Aheta. hI donhIhI dhyAne pUrvakarmAmuLe munIMnA dekhIla hotAta. tevhA he donhIhI aprazasta dhyAna heya Aheta. 207 ArtadhyAnAcA viSaya duHkhapIDA tara raudra dhyAnAcA pAca pApAta harSarUpa rudra viSaya. donhI dhyAna kSAyopazamika bhAva Aheta. donhIMcA kAla jAstIta jAsta antarmuhUrta Ahe. ArtadhyAna svAmIce eka te sahA guNasthAnAparyaMta tara raudra svAmI eka te pAca paryaMta. ArtadhyAnAta kRSNa, nIla, kApota hyA 3 lezyece avalaMbana tara raudra dhyAnAta prAmukhyAne phakta kRSNa lezyece avalaMbana. ArtAce phala tiryaMcagati tara raudrAce phala narakagati Aheta. donhI svayameva anAdi saMskArAne utpanna hotAta. tyAnaMtara dharmadhyAnAce varNana Ahe. dharmadhyAnApUrvIcI bhUmikA tayAra jhAlyAvaraca te hoU zakate. prazama bhAvAMce avalambana, indriya va mana svavaza, kAmabhogAmadhye niriccha va virakta jhAlyAvara dharmadhyAnAcA vicAra. hyA dharmadhyAnAcA dhyAtA jJAnavairAgyasaMpanna saMvRta, sthirAzayI, mumukSu, udyamI, zAMta va dhairyavAna asAvA. prathama dharmadhyAnAcyA poSaka cAra bhAvanA sAMgitalyA Aheta. mitrAviSayI anurAgAne suravAta maitrIpoSaka rasa, cukA jhAlyAvara durustI, skhalana jhAlyAsa taDajoDa azI hitaiSI bhAvanA asate. tyApramANe sarva prANimAtrAcyA ThikANI samabhAvanene anurAgapUrvaka hitaiSI bhAvanA mhaNaje maitrI. sahAnubhUtIne vA dayene, duHkhAne pIDita jivAMce duHkha dUra karaNArI buddhi karuNA, guNIjanAta pramoda va viparItAcaraNa karaNAr2yAMcyA Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha viSayI mAdhyastha bhAva ThevAvA. hyAmuLe kaSAya ATokyAta rAhatAta. hyA bhAvanA va mokSamArgAcA prakAza dAkhaviNyAkaritA dIpikepramANe Aheta. tyAnaMtara dhyAna karaNyAyogya va ayogya sthAnAcA nirdeza Ahe. mleMccha pApI duSTa rAjyAcyA adhikArAtIla sthAna, pAkhaMDI RSI, rudrAdika devatAsthAna, garviSTha sAvakArAce kSetra, vyasanI aDDayAce sthAna, zikArI hiMsaka, samarAMgaNa he dhyAnAkaritA asthAna Aheta. ekaMdara kSobhaja, mohaja, vikAraja sthAna nako. siddha kSetra, mahA kSetra, kalyANaka sthAna, samudrakinArA, vana, parvata, saMgamasthAna, dvIpa, vana, guMphA, june vana vA smazAna, kRtrima vA akRtrima caityAlaya, zUnya ghara, gAMva, upacana, saMkSepAne dhyAna avikSepaka sthAne asAvIta. ___ paryaMka, ardhaparyaMka, vajrAsana, vIrAsana, sukhAsana, kamalAsana, kAyotsarga hI dhyAna yogya Asane Aheta. dhyAnasiddhIkaratA, sthiratekaratA sthAna va Asana varNana Ahe. uttara kiMvA pUrva dizelA toMDa karUna dhyAna karAve. paNa ratnatrayasahita munIMsAThI hA niyama nAhI. hyA dharmadhyAnAce svAmI mukhya va upacAra hyA bhedAne pramattaguNasthAnI va apramattaguNasthAnI Aheta. tyAta apramattaguNasthAnI pUrvadhArI sAtizaya apramatta hoUna zreNIlA AraMbha karato. mhaNUna dharmadhyAnI hoya. vikalazruta dekhIla dharmadhyAnAce svAmI Aheta. cavathyA guNasthAnApAsUna sAtavyA guNasthAnAparyaMta dharmadhyAnAce svAmI Aheta. jaghanya madhyama utkRSTa bhedAne dhyAna tIna prakArace Aheta. tyAnaMtara dhyAnamudrece varNana Ahe. Asana vijayI, vikasita kamalasadRza dona hAta, nirvikAra ceharA, zarIra saraLa va tATha, nizcala va avibhramI mudrA asAvI. bAkIcyA sAMkhyAdikAMnI AsanaprANAyAmAdi ATha dhyAnAMga mAnaleta. paNa tyAMcyA mAnaNyAta laukika va zArIrika nirdoSatA he prayojana Ahe. tyApAThImAge tattvajJAnAcI baiThaka asAyalA pAhije. tI nAhI. AcArya zubhacaMdrAcyA AdhI dhyAnAcA prasaMgopAtta ullekha Ahe. paNa evaDhA savistara digaMbaramAnya dhyAnagraMtha Aja upalabdha graMthasaMgrahAta nAhI. tyAMcyA AdhIcyA koNatyAhI AgamagraMthAta vA pUjyapAdAMcyA graMthAta hyA dhyAnAMgAcA vicAra ADhaLata nAhI. paNa hyA jJAnArNavAta tatvajJAnAcyA baiThakIcyA suMdara koMdaNAta hI dhyAnaparikara basavilI asalyAmuLe dhyAnasAdhanA suMdara ni tejasvI jhAlI Ahe. tyA kALAta janamanAvara hA bAkIcyA mAnyatecA itakA prabhAva asAvA kI to na DAvalatA, samyaktvAta va zuddhIta bAdhA na ANatA tyAMcA prayojanabhUta tevaDhA svIkAra tyAMnI kelA Ahe. sAdhAraNa dhyAnIkaratA, manAcyA avikSipta vA sthira avasthekaritA hI dhyAnAMga prayojanabhUta Ahe. paNa AtmadhyAnIMnA kasalAhI AsanasthAnAdikAMcA nirbaMdha nAhI. va hyAca navyA dRSTikonAtUna tyAMnI tyA aMgAcA vicAra kelA. tyAcapramANe prANAyAmAcA dekhIla Agama va syAdvAdAne nirNaya karUna siddhI. manAcyA ekAgratepUrvaka AtmasvarUpAta sthairya hyA dona prayojanAkaratA prANAyAma upayukta hoya. hyAmuLe dRSTa vA laukika prayojana gauNa karUna samyaktvapUrvaka muktIsAThI prayojanabhUta sAMgitale Ahe. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zubhacaMdrakRta jJAnArNava 209 pavanastaMbhana he prANAyAmAce lakSaNa va te staMbhana, pUraNa, kuMbhaka va recaka ase 3 prakArace Ahe. hyAmuLe vAyustaMbhanAbarobara mana niSpramAdI va AtmyAvara avaruddha hote. va kakSAya kSINa hotAta. tyA anuSaMgAne pavanamaMDala catuSTayAMce varNana kele. pRthvI, Apa, pavana va vanhImaMDala Aheta va tyAMce kAryavizeSAne zubhAzubha bheda sAMgitale Aheta. tyAmuLe aneka laukika siddhI sAMgitalyA paNa mana svavaza hote. tyAmuLe viSayavAsanA naSTa hote. nijasvarUpAMta layapravRttI va paraMparene mokSa he pAramArthika phala Ahe. pratyAhAra - ApalyA iMdriyAlA va manAlA tyAMcyA tyAMcyA iMdriyApAsUna parAvRtta karUna svecchenusAra te lAvato hA pratyAhAra, prANAyAmAta vikSepAlA prApta jhAlele mana svAsthyAlA prApta hoNyAkaratA samAdhiprAptIkaratA pratyAhArAce prayojana Ahe. saMsArarahita parAmAtmyAce vIryasahita dhyAna te savIryadhyAna hoya. hyAta AtmA paramAtmyAce sUkSma vivecana Ahe. tyAnaMtara bahirAtmA, aMtarAtmA va paramAtmyAce varNana Ahe. zarIrAdikAMcyA ThikANI AtmatyAcI buddhI asaNArA bahirAtmA, AtmyAta AtmatvAcI bhAvanA karaNArA aMtarAtmA va atyaMta zuddha nirmaLa paramAtmA. ( hyAtIla aneka zlokAMce AcAryAMnI pUjyapAdAMcyA samAdhizatakAcyA kitItarI zlokAMzI sAmya Ahe.) bahirAtmA heya, aMtarAtmA sAdhana, va tyA sAdhanAne paramAtmA sAdhya Ahe. 5 te 1119-20-22 ityAdi javaLajavaLa battisAvA sarga mhaNaje pUjyapAda zrIMcyA samAdhizatakAzI bahutAMza zlokAMcyA arthAzI miLatAjuLatA Ahe. he dharmyadhyAna sAtavyA guNasthAnAta paripUrNa hote. tyA ThikANI utkRSTa dharmadhyAna Ahe. hyA dhyAnAne sAtizaya apramatta guNasthAnAtUna zreNI caDhato va tyAmuLe zukladhyAna prApta karUna tyAmuLe karmanAza va kevalajJAnAcI prAptI hote. dharmya va zukla hyA donhI dhyAnAMce dhyeya ekaca Ahe paNa dharmadhyAnApekSA vizuddhi zukladhyAnAcI jAsta va guNasthAnabhedAne svAmibheda Ahe. anAdivibhramavAsanA, mohodaya, anabhyAsa, tattvasaMgraha abhAva va asthira jhAlelyA cittAlA sthira karaNyAkaratA, dhyAnavighna dUra karaNyAkaratA samasta vastUMcA nizcaya karaNyAkaratA vastUcyA dharmAmadhye sthira hoNyAkaratA dharmyadhyAna Ahe. hyAta chadmasthAcyA kSAyopazamika vA dRSTa jJAnAne sarvajJAMcyA AgamAvarUna paramAtmyAcA nizcaya karUna paramAtmyAce dhyAna karAve. AjJA vicaya, apAya vicaya, vipAka vicaya va saMsthAna vicaya he dharmadhyAnAce bheda Aheta. AgamAta sAMgitalelyA vastutattvAlA sarvajJAMcI AjJA mhaNUna citavana AjJA vicaya, tyAta pramANanaya nikSepAne utpAda vyaya dhrauvya rUpa cetana acetana rUpa tattvasamUhAce citavana, zabdAtmaka va arthAtmaka zrutajJAnAce ciMtana, hA hyA dhyAnAcA viSaya Ahe. anuSaMgAne zrutajJAnAce vistRta vivecana Ahe. apAyAmadhye, mokSasAdhanemadhye apAyabhUta asaNAr2yA tattvAcA vicAra Ahe. va tyApAsUna parAvRtta hoNyAcI va sAvadhAnatecI preraNA Ahe. mokSapAyA va mokSAcyA nirNayAcA vicAra Ahe. vipAka vicayAta karma, karmodaya, 8 karme tyAMce bheda, tyAMcyA udayAdika avasthAMce citavana Ahe. 27 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha saMsthAna vicayAta triloka svarUpAcA vistRta vicAra Ahe. cAra gatIMce varNana. devagatIce vaibhava vistRta citArale Ahe. va hyAca saMsthAna vicayAta piMDastha, padastha, rUparastha va rUpAtIta hyA cAra prakAracyA dhyAnAcA aMtarbhAva kelA Ahe. Aja upalabdha graMthAMta hyA cAra prakAracyA dhyAnAcA ullekha phakta hyAca graMthAta prathama sApaDato. mhaNUna jaina yogasAdhaneta hI eka navI dena mhaNAyalA kAhI harakata nAhI. 210 piMDastha dhyAnAta pAca dhAraNAMce varNana Ahe. pArthivI, AgneyI, zvasanA, vAruNI, tattvarUpavatI hyA tyA dhAraNA hota. piMDastha dhAraNeta pArthivI dhAraNAta prathama tiryakalokasadRza niHzabda kallolarahita va barphasadRza kSIrasamudrAce ciMtana, naMtara tyAta dIptimAna sahasradala kamaLAce ciMtavana, tyAnaMtara kamaLAce madhyabhAgI dazadizA vyApaNAr2yA pItavarNa karNikece dhyAna, tyA karNiketa zvetavarNa siMhAsana va tyAta sukhazAntasvarUpa, kSobharahita AtmyAce ciMtana Ahe. tyAnaMtara ApalyA nabhomaMDalAta soLA pAkaLyAMcyA kamaLAce va tyA kamaLAcyA karNiketa hU~ hyA maMtrAcI sthApanA va ciMtavana va tyA soLA pAnAMvara a, A, te aH paryaMta soLA akSarAMce dhyAna, tyAnaMtara dhUma, sphulliMga, jvAlA tyAMcyAmuLe jaLaNAr2yA hRdayastha kamaLAce ciMtavana. hRdayastha kamaLa adhomukha va ATha pAkaLyAMce Ahe. tyA ATha pAkaLyAMvara ATha karma sthira Aheta. va azA kamaLAlA hU~ hyA mahAmaMtrApAsUna uThaNAr2yA jvAlA jALatAta. tevhA aSTakarma jaLatAta. te kamala jaLalyAnaMtara agnIce citavana karAve va hyA agnIcyA jvAlA samUhAne jaLaNAr2yA vaDavAnalApramANe dhyAna karAve. agnI bIjAkSaravyApta, anti saha cinhAne yukta va vara vAyumaMDalAne utpanna dhUmarahita ase ciMtavana karAve. hyApramANe he bAherace agnimaMDala aMtaraMgAcyA maMtrAgnIlA dagdha karate, tyAnaMtara nAbhistha kamaLAlA jALUna dAhya padArthAcyA abhAvAmuLe zAMta hote. tyAnaMtara zvasanA dhAraNeta AkAzAta pUrNa hoUna saMcAra karaNAr2yA, vegavAna va mahAbalavAna vAyumaMDalAce ciMtana karAve. to vArA jagAta pasarUna pRthvItalAta praveza karUna tyA dagdha zarIrAdikAcyA bhasmAlA uDavUna deto va tyAnaMtara to zAMta hoto. vAruNI dhAraNA, garjanA, vijA, iMdradhanuSyAdi camatkArayukta meghavyApta AkAzAce dhyAna, tyAnaMtara jalabiMdu dhArA, tyAnaMtara ardhacandrAkAra AkAzAtalA vAhUna neNAr2yA varuNa maMDalAce dhyAna va hyA divya dhyAnAne bhasmaprakSAlana karato ase citavana karAve. va tyAnaMtara tattvarUpavatI dhAraNeta saptadhAturahita nirmala sarvatra samAna AtmyAce dhyAna karAve. tyAnaMtara atizaya yukta siMhAsanAvara ArUDha, kalyANika mahimAyukta va pUjya azA AtmyAce citavana va tyAnaMtara aSTakarmarahita atinirmaLa AtmyAce ciMtana karAve. piMDastha dhyAnAmuLe vidyA maMDaLa, maMtra, yantra, indrajAla krUra kriyAdikAMcA upadrava hota nAhI. vAstavika jJAnAnandarUpa AtmAca dhyeya Ahe. paNa hyA pAca dhAraNAdikA kalpanA karUna kAM dhyAna sAMgitale hA prazna AcAryAMnIca ubhA karUna uttara dile kI zarIra pRthvyAdika dhAtumaya Ahe. va pudgala karma Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zubhacaMdrakRta jJAnArNava 211 dvArA upanna Ahe. tyAcA AtmyAzI sambandha Ahe. tyAmuLe AtmA dravya bhAva kalaMkAne malIna Ahe. tyAmuLe aneka vikalpa utpanna hotAta. tyAmuLe pariNAma nizcala hota nAhI. tyA cittAlA svAdhIna ciMtanAne vaza karAyalA pAhije. AlaMbanAzivAya cittasthairya nAhI mhaNUna pAca dhAraNAMcI kalpanA kelyA gelI. hyApramANe pratyeka vikSepajanya vastUvara manAlA avaruddha karUna kramAne uttama tattvAvara avaruddha karaNyAcyA abhyAsAne dhyAnAcI dRDha dhyAnasAdhanA hote. bAkIcyA sAMpradAyAne hyA dhAraNA mAnalyAta paNa tyAmuLe kAhI laukika camatkArasiddhI hote. paNa mokSasAdhaka dhyAna yathArtha AtmatattvanirUpaNAzivAya hota nAhI. gAbhyAzivAya cothA tyApramANe te dhyAna Ahe. padastha dhyAna -- pavitra maMtrAcyA akSarasvarUpa padAMcA avalaMbana karUna ciMtavana karatAta. te padastha dhyAna hoya. hyAta varNamAtRkA ( svara vyaMjana ) dhyAna, prathama svarAvalI, naMtara anukrame paMcavIsa vyaMjana, naMtara ATha varNa, naMtara hU~ bIjAkSara tatvarUpa asaNAre maMtrarAja, he maMtrarAja akSara vividha lokAMnI vividha rUpAta mAnale Ahe. paNa he akSara mhaNaje sAkSAta jinendra bhagavAna maMtramUrtIlA dhAraNa karUna virAjamAna Aheta. prathama arha akSarAce sarva avayavAsahita dhyAna, naMtara avayavarahita, naMtara varNamAtra citavana karAve. tyAnaMtara biMdurahita, kalArahita, repharahita, akSararahita, uccAra karaNyAlA yogya na hoIla azA kramAne ciMtana karAve. naMtara anAhata devasmaraNa. hyA dhyAnAmuLe sarva siddhI prApta hotAta. tyAnaMtara praNavamaMtrA ce ( oMkAra ) dhyAna. paMcanamaskAra maMtra, SoDazAkSarI mahAvidyA, ( arhatsiddhAcAryopAdhyAya sarvasAdhubhyo namaH ) arahaMta, siddha, va paMcAkSaramayI vidyA ( hA~ hrIM hU~ hrIM ha: a si Au sA na maH ) maMgala uttama va saraNa hyA tInahI padasamUhAce smaraNa, trayodazAkSara vidyA ( arhatasiddhasayogakevalI svAhA ) hIM zrIM namaH ' Namo siddhANaM ( akSara paMktIne virAjamAna maMtra ), aSTAkSarI maMtra ( Namo arahaMtANaM ) mAyAvarNa hrIM siddhavidyA (ivIM) sAta akSarI maMtra, sarvajJamukhavidyA, ityAdI maMtravidyecA ullekha vidhI va phala savistara sAMgitale Ahe. krUrajaMtU upasarga vyaMtarAdika upazamAkaratA asaNAr2yA dhyAnAce vizeSa varNana Ahe. tyAta eka maMtra pada, pApabhakSiNI vidyA, siddhacakra maMtra, sarvakalyANabIja maMtra sAMgitalA Ahe. graMthakArAMnI vItarAgI yogI vItarAgIpaNAne vItarAga samasta padArtha samUha dhyeyAce dhyAna karato ase sAMgitale. varIla sarva maMtrAcA sUkSmArtha pAhilA tara koNatyAhI maMtrAta vItarAgatA dhyeya Ahe. hA sarvAMta sAmAnya bhAva Ahe. paNa tyAmuLe laukika siddhI va pAramArthika sAdhya prApta hote hyAta saMzaya nAhI. yA dhyAnAne vizuddhI, ekAgratA, sthairya vADhate. laukika yojanA karatA mAna karaNyAcA mokSamArgAta niSedha Ahe. rUpastha dhyAna-yA dhyAnAta arahaMta bhagavAnaca dhyeya Aheta. va tyA anuSaMgAne sarvajJAMcA nizcaya karUna nirdoSa sarvajJa arahaMta jinadevAMce dhyAna karAyalA sAMgitale Ahe. rupAtIta dhyAna - hyA dhyAnAcyA varNanApUrvI asamIcIna dhyAnAcA svapnAta dekhIla vicAra karAyalA nako. mhaNUnaca rUpastha dhyAnAta sthiracitta asaNAr2yAne amUrta indriya agocara azA paramAtmyAcyA dhyAnAlA prAraMbha karAvA. ' cittamevamanAkUlaM dhyAnaM ' anAkUla cittaca dhyAna Ahe. prathama paramAtmyAcyA guNasamUhAce pRthak pRthak citavana karAve. naMtara guNasamudAya rUpa ciMtavana karAve. guNaguNIcyA abhinnabhAvAne smaraNa va naMtara Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha anyasahAyanirapekSa hoUna paramAtmyAtaca lIna vhAve. yA dhyAnAta suruvAta pRthak vicArAne paNa antI dhyeya va dhyAtA ekarUpa hotAta. tyAnaMtara svataHcyA AtmyAlA paramAtmyAmadhye yojato. karmarahita AtmA vyaktirUpAne paramAtmA va karmasahita AtmA zaktirUpAne paramAtmA Ahe. amUrta anAkAra azA paramAtmyAce dhyAna yA dhyAnAta karAve. yApramANe siddhaparameSTIcyA dhyAnAne tyAMcyApramANe vyakta rUpa hoNyAkaratA tyAcyAta lIna hoto. hyApramANe bAhya va abhyaMtara sAmagrIne mhaNaje prathama tIna saMhanana va vairAgyabhAva asaNArA yogI zukladhyAnapAtra hoto. hyA dharmadhyAnAne karmakSaya, kSAyika samyagdRSTIpAsUna apramattaguNasthAnaparyaMta asaMkhyAtaguNI nirjarA hote. hyAcA utkRSTa kAla aMtarmuhUrta Ahe. bhAva va kSAyopazamika lezyA zukla, prasannacitta, kAMtimAna, sahRdaya, saumya va zAMta pravRttI hI hyAcI cinhe Aheta. navapraiveyaka, navaanuttara va sarvArthasiddhImadhye uttama deva hotAta. va zukladhyAna prApta karUna mokSa miLavitAta. zukla dhyAna-dharmadhyAnapUrvakaca zukladhyAna hote. je kriyArahita, iMdriyAtIta dhyAnadhAraNene rahita svarUpasaMmukha Ahe te zukladhyAna. vajra-vRSabha-nArAca-saMhanana, 11 aMga caudA pUrvadhArI zuddha caritravAn munI zukladhyAnayogya dhyAtA hoya. kaSAya malAcA kSaya kiMvA upazama hota asalyAmuLe he zukladhyAna hoya. pRthaktvavitarka vicAra, ekatvavitarka avicAra, sUkSmakriyApratipAtI va vyuparatAkriyAnivartI he cAra prakAra Aheta. pahile dona zukladhyAna chamasthAlA, arthasaMbaMdhAne, zrutajJAnAcyA avalaMbanAne hotAta. pahile pRthaktvavitarkavicAra he dhyAna pRthaktva, vitarka va vicArasahita Ahe. pRthak pRthak rUpAne zrutAce saMkramaNa hote mhaNaje vegavegaLe zrutajJAna badalate mhaNUna sapRthaka savitarka va savicAra rUpa Ahe. __ jyA dhyAnAta zrutajJAnAcA vicAra hota nAhI. eka-rUpa rAhate te ekatvavitarka avicAra dhyAna hoya. hyAta anekapaNA mhaNaje pRthaktva zrutajJAna mhaNaje vitarka va artha, vyaMjana va yogAce saMkramaNa mhaNaje vicAra hoya. ekA arthAvarUna dusar2yA arthAvara tI arthasaMkrAMtIne ekA vyaMjanAhUna dusar2yA vyaMjanAvara va vyaMjanasaMkrAMti ekA yogAhUna dusar2yA yogAvara sthira hoNe hI yogasaMkrAMtI hoya. hyA dusar2yA dhyAnAmadhye sthira asaNArA yogI kSaNAta karmAcA upazama kiMvA kSaya karato. va he dhyAna pRthaktvadhyAnapUrvakaca hote. hyAcA dhyeya viSaya, eka dravya vA eka paryAya vA eka aNu va ekAca yogAne citavana karato. va jevhA hyA dhyAnAta saMkramaNa hota nAhI tevhA bAkI rAhilelyA ghAtiyA karmAMcA mUlataH nAza karato. tisare zukladhyAna sUkSmakriyA pratipAtI. hyAMta upayogAcI kriyA nAhI paNa kAyayoga vidyamAna Ahe. va hyA kAyayogAcI kriyA kamI kamI hoUna sUkSma rAhate tevhA he dhyAna hote. he dhyAna sayogakevalIMnA hote. arahatAce antamuhUrta AyuSya zillaka asatAMnA bAkIcyA tIna karmAMcI sthitI kamI adhika asalyAsa samuddhAta vidhi karatAta. utkRSTa sahA mahine AyuSya kamI asatAnA je kevalI hotAta te avazya samuddhAta karatAta. va sahA mahinyApekSA jAsta kALa zillaka asatAMnA kevala samuddhAta vikalpAne karatAta. va aMtamuhUrta AyuSya zillaka asatAMnA AyukAevaDhI vedanIya, nAma, gotra hyA karmAcI sthitI jevhA hote tevhA sarva vacanayoga, manoyoga, va bAdara kAyayoga suTato va phakta sUkSma kAyayogAcyA avalaMbanAne parispaMdana hote, mhaNUna sUkSmakriyA-pratipAtI dhyAna hote. AyukarmAcI sthitI bAkI karmApekSA jAsta asalyAsa Atma . Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zubhacaMdrakRta jJAnArNava 213 pradeza tIna samayAMta va daNDa kapATa prakhara rUpa hoUna cauthyA samayAMta lokapUraNa hotAta. va bAkI karmAcI sthitI samAna karUna bAdarakAyayogAta sthira rAhUna bAdara vacanayoga va bAdara manoyoga sUkSma karatAta va punaH kAyayoga soDUna tyAcI sthitI kamI karUna kAyayoga sUkSma karatAta. naMtara vacanayoga manoyogAcA kSaNAta nigraha karatAta. hyA prakriyelA sUkSmakriyA pratipAtI mhaNatAta. va samucchinna kriyA he cauthe zukladhyAna, hyAMta kAyayogAcyAhI sUkSma rAhilelyA kriyA miTatAta. he dhyAna ayogI jinAMnA hote. hyA dona guNasthAnAMta dhyAna upacAramAtra Ahe. yoga Ahe paNa sUkSma vA kAhIhI yogakriyA nAhI. va ayogI guNasthAnAta bAkIcyA 13 aghAtI karmaprakRtIMcA nAza hoto. va hyA 14 vyA guNasthAnAtUna phakta pAca laghuakSarAMce uccAraNa hoIparyaMta thAMbatAta va svabhAvAneca karmabandharahita zuddhAtmA Urdhvagamana karatAta va siddhAtmA hotAta. atIndriya avyAbAdha, va svAbhAvika sukha miLavitAta. va mokSa he zukladhyAnAce phaLa Ahe. hyApramANe hyA graMthAcA pratipAdya viSaya madhura mokSaphalAne saMpavitAta. hyA graMthAta AcAryAMnA mokSasAdhanelA sAdhakatama kAraNa je saMvara va nirjarA ahe, tyAta dhyAna he adhikaca sAdhakatama kAraNa Ahe. mhaNUna saMvaranirjarelA va paraMparene mokSAlA kAraNIbhUta asaNAr2yA dhyAnAMce tyAMnI vistRta paNa kaMTALavANe navhe tara kAvyazailIne atizaya rocaka varNana kele Ahe. dhyAna mhaNaje kaSTasAdhya duSkara azI yogasAdhanA nasUna durlabha asaNAr2yA jJAnasAdhanene vizuddha dhyAnasAdhaneta vizuddhipUrvaka svacchatA vA ekAgratA vA kSayopazamika jJAnabhAvAcI upayogAta sthiratA mhaNaje dhyAna hoya. mhaNUna dhyAnasAdhanecI pUrvapIThikA mhaNUna jJAnasAdhanA, vairAgya bhAva, saMvegI nirvegI kAmabhAganirviNA azI azubha va heya asaNAr2yA Arta raudra dhyAnApAsUna parAvRtta karaNArI, naMtara zubha dhyAna dharmadhyAnAta pravRttI karaNyAcI preraNA bhavya jIvAlA dilI Ahe. hyA khaMDAta hyA kALAta dharmyadhyAnaca prAmukhyAne hoU zakate. zukladhyAnAcI zakyatA nAhI mhaNUna vA zukladhyAnAce sAdhakatama sAdhana mhaNUna dharmyadhyAnAce vistRta va vividha prakArAne varNana kele Ahe. kharokhara dharmyadhyAnAce varNana vAcatAnA vAcakAlA ekAgra, tanmaya hoUna dhyAnI banUnaca rasa ghyAvA lAgato. tyAzivAya kSipta matAlA tyAcI avITa goDI, niralasa akhaMDa mAdhurya cAkhatA yAyace nAhI. jJAnasAdhaneneca dhyAnasAdhanA va dhyAnasAdhanene paraMparene mokSasAdhanA heca tattva AcAryAMnA nirvivAdapaNe ApaNA mumukSu vAcakAsamora pravAhI arthagatIne, subodha bhASAzailIne, alaMkArika racanene, lAlityapUrNa padaracanene ekameva anupama rasAne sajavUna vividha prakAracyA rasikAMsamora mAMDAyace hote. va tyAbarobaraca anya sAMpradAyAce dhyeyaviSaya, dhyAnAMga, dhyAna, parikara dhAraNAdika mAnyatece saMpUrNapaNe uccATana na karatA jaina rUpAta mhaNaje jaina tattvajJAnAcyA bharabhakkama tattvAcyA baiThakIta basavUna Apale tattva na soDatA janamanAlA jaNU tyAMnI kAbIja kele. tatkAlIna mAnya asaNAr2yA kAma, garuDa va ziva tattvAce AtmarUpAta visarjana karUna vizAla paNa sakhola dRSTikona svIkArUna navyA rUpAta spaSTIkaraNa dile Ahe va piMDastha, padastha, rUpastha va rUpAtIta hI cAra prakAracyA dhyAnAcI jaNU navI dAlane ApaNAsArakhyA dhyAnapremI rasikAMkaritA khulI kelIta. jaina yogasAdhaneta tara hI atyaMta navI prabhAvI pariNAmakAraka dena hoya. piNDastha dhyAnAta pAca dhAraNAMnI svAdhIna citavanAne cittAlA vaza karaNyAcA upAya Ahe. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AcAryAMnI maMtrasAdhanecA dhyAnasAdhaneta aMtarbhAva karUna ghetalA. padastha dhyAnAta aneka vividha bIjAkSarAne, maMtrAne, uttama va paramAtma padAceca dhyAna Ahe. laukika dRSTI vA siddhIsAThI kiMvA durdhyAnAsAThI maMtra nAhIta. rUpastha dhyAnAta saguNa sAkAra upAsanA, tara rUpAtIta dhyAnAta nirAkAra guNopAsanene dhyeyopAsanA Ahe. vItarAgatA va vijJAnatA hyA mUla bIjAlA na soDatA iSTa dhyeya biMdU vA keMdra biMdU dharUna sAr2yA yogasAdhanecA prapaMca Ahe. bAhya jagAlA bhUla pADaNArI hI agaNita sAdhane tyAMnI dhyeya biMdUzI keMdrita karUna tiLabharahI vicalita na hoNyAcI kSamatA AmhAlA nave dhyAna-sAmarthya pradAna karato. AcAryAMnA koNatyAhI jaina siddhAMtAce viSaya ajJAta navhate tara sarva viSaya saMkSipta rUpAMta sarva prakaraNavaza Aleca Aheta. AcArya zekaDo viSayAMvarUna uDDANa karIta karIta gele tarI ApalyA dhyeyAzivAya te koThehI visAvale nAhIta. koThe ghasarale vA paDale nAhIta. dhyAnI AtmyAzivAya kA he zakya Ahe ? ApaNAlA oDhyAcyA rUpAMta paricita asaNAr2yA dhyAnAlA tyAMnI sAgarAcyA rUpAta ApaNAsamora mAMDale Ahe. va zevaTI sUryacaMdra va meru jovara pRthvIvara prakAzamAna va vidyamAna Aheta tovara hA graMthahI jJAnAcyA bharatIsAThI caMdrApramANe prakAzamAna va jJAnAcyA sthairyAsAThI merUpramANe sthira rAho hI sadbhAvanA paNa kevaDhyA AtmavizvAsAne mAMDalI Ahe. graMthakArAMcI zailI kavI bhartRharIce anusaraNa karate. kavIMnI dhyAtAcyA rUpAMta vIra rasa, vizuddhIcyA rUpAMta zAMta rasa, strIvarNanAne bIbhatsa va zRMgAra rasa, ArtadhyAnAne va ahiMsA mahAvratAne karuNa rasa, dhyAnAcyA adbhuta vidhIne va phalAne adbhuta rasa, raudra dhyAnAne va saMsAra bhAvanene raudra rasAce poSaNa kele Ahe. ___hyApramANe navarasAne rasarasalelA, kAvyaguNAne bharalelA, mumukSu rasikAMnA tanmaya karaNArA layI dhyAnI banaviNyAcI preraNA deNArA. asA hA jaina yogasAdhanecA graMtharAja Ahe. ___ jaina baMdhUMcyA niSThA vADhaviNAre, jaina siddhAMtAce rahasya sAThaviNAre, supta zaktIMcA vikAsa ghaDaviNAre vizAla va vistRta dRSTikona ThevaNAre AcArya zubhacaMdra va tyAMcA yogagraMtharAja 'jJAnArNava' atyaMta agAdha gaMbhIra sthira Ahe. tyAta mAjhyAsArakhyA kSipta ajJAnI pAmarAne varUna pAhUnahI ghAbarUna jAve. paNa na ghAbaratA DubakI gheNyAce he dhADasa, dhairya, tyAMcyAca mahAna bhaktiprabhAvAne mI kele. hA mAjhA vyartha khaTATopa Ahe. paNa gharogharI janamanAta hyA graMthAcI AvaDa, AkarSaNa nirmANa hoUna adhyayanAcA viSaya vhAvA, va tyAMcyApramANe AmhIhI paraMparene mokSAce bhAgIdAra vhAve hyAca sadbhAvanetUna hA alpasA prayatna vAcakAMnI goDa karUna ghyAvA. hyAtIla sadAzayAlA digaMbara jaina munIMcI akhaMDa jJAnasAdhanA kAraNIbhUta Ahe. hyAtIla doSAlA sarvasvI mI. jabAbadAra Ahe. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasAra bAlacandra siddhAnta zAstrI jaina Agama granthoM meM tattvArthasUtra kA sthAna atizaya mahattvapUrNa hai| vaha grantha pramANa se saMkSipta hone para bhI arthataH gambhIra aura vizAla hai| usake Azraya se sarvArthasiddhi, tattvArtha vArtika aura zloka vArtika jaise vistIrNa TIkA granthoM kI racanA huI hai / prastuta tattvArthasAra usakI eka padyAtmaka svataMtra vyAkhyA hai| vaha usake sArabhUta hI hai, tattvArtha vArtika aura zloka vArtika jaisI gambhIra aura vistIrNa nahIM hai| isake kartA AcArya amRtacandra haiN| unhoMne grantha ke anta meM "varNa padoM ke kartA haiM, padasamUha vAkyoM kA kartA haiM, aura vAkya isa zAstra ke kartA haiM, vastutaH hama isa ke kartA nahI haiM / " yaha kaha kara jo Atma kartRtvakA niSedha kiyA hai vaha unakI nirabhimAnatA aura mahattva kA dyotaka hai| sAtha hI yaha bhI smaraNIya hai ki AcArya amRtacandra adhyAtma santa the / bhagavAn kunda-kunda viracita pravacanasAra, paMcAstikAya aura saMmayaprAbhRta jaise AdhyAtmika granthoM para unake dvArA nirmita TIkAeM mahattvapUrNa haiM / isa dRSTi se bhI ukta tattvArthasAra viSayaka kartRtva ke abhimAna se apane ko pRthak rakhanA una jaisoMke liye asvAbhAvika nahIM hai / isake atirikta yaha bhI vizeSa dhyAna dene yogya hai ki ve kaNTakAkIrNa ekAnta patha ke pathika nahIM the, pratyuta anekAnta vAda ke bhakta va usake prabala samarthaka the / yaha unake dvArA viracita puruSArthasiddhayupAya se bhalIbhA~ti jJAta hotA hai| kAraNa ki vahAM unhoMne maMgala svarUpa paraMjyoti (jinendra kI jJAna jyoti ) ke jayavanta rahane kI bhAvanA ko pradarzita karate hue anekAnta ko namaskAra kiyA hai va use paramAgama kA bIja aura samasta ekAntavAdoM kA samanvayAtmaka batalAyA hai| isI prakAra nATaka-samayasAra-kalaza ke prArambha meM bhI unhoMne anekAntarUpa mUrti ke sadA prakAzamAna rahane kI bhAvanA vyakta kI hai tathA anta meM yahI sUcita kiyA hai ki yaha samaya (samayasAra ) kI vyAkhyA apanI zakti se vastutattva ko vyakta karanevAle zabdoM ke dvArA kI gaI hai; svarUpa meM gupta amRtacandra sUri kA isameM kucha bhI kartavya (kArya) nahIM hai| ukta anekAnta ke samarthana meM ve isI samayasArakalaza meM kahate haiM ki ' syAt ' pada se dyotita-anekAntasvarUpa-jinavacananizcaya aura vyavahAra ina donoM nayoM ke virodha ko naSTa karanevAle haiN| una meM anekAntarUpa jinAgama ke viSaya meM jo nirmohI (samyagdRSTi ) jana ramate haiM ve zIghra hI usa samayasArabhUta paraM jyoti kA avalokana karate haiM jo nayapakSa se rahita hai| isIko aura spaSTa karate hue ve kahate haiM ki yadyapi prAk padavI meM--jaba taka nizcala dazA prApta nahIM huI hai tabataka-vyavahAranaya vyavahArI janoM ko hAtha kA sahArA denevAlA hai--nizcaya kA sAdhaka 215 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha hone se vaha unake lie upayogI hai| parantu jaba ve antaHkaraNa meM para ke sambandha se rahita zuddha caitanyarUpa paramArtha kA darzana karane lagate haiM taba unheM ukta vyavahAranaya kucha bhI nahIM rahatA---vaha usa samaya nirarthaka ho jAtA hai (4-5) / prastuta tattvArthasAra meM ye ATha adhikAra haiM--1 saptatattvapIThikA, 2 jIvatattvavarNana, 3 ajIvatattvavarNana, 4 AsravatattvavarNana, 5 bandhatattvavarNana, 6 saMvaratattvavarNana, 7 nirjarAtattvavarNana aura 8 mokSatattvavarNana / inameM zlokoM kA pramANa kamazaH isa prakAra hai-54, 238, 77, 105, 54, 52, 60 aura 55 / isake atirikta anta meM 21 zlokoM ke dvArA saba kA upasaMhAra kiyA gayA hai / - 1. saptatattvapIThikA-isa prakaraNa meM samyagdarzana, jJAna aura cAritrasvarUpa mokSamArga ko yukti aura Agama se sunizcita batalAte hue una tInoM ke lakSaNa isa prakAra kahe gae haiM -- tattvArthazraddhAna kA nAma samyagdarzana, tattvArthAvabodha kA nAma samyagjJAna aura vastusvarUpa ko jAnakara usake viSaya meM upekSA karanA--- na usameM iSTa mAna kara rAga karanA aura na aniSTa samajha kara dveSa karanA, isakA nAma samyakcAritra hai cUMki ukta zraddhAna, adhigama aura upekSA ke viSaya bhatajIvAdi tatva haiM, ata eva jo mokSamArga ko jAnanA cAhate haiM unase prathamataH una jIvAdi tattvArtho ke jAnane kI preraNA kI gaI hai| Age una jIvAdi tattvArthoM kA nAmanirdeza karate hue unake kathana kA prayojana yaha batalAyA hai ki jIva upAdeya aura ajIva heya hai| isa heyabhUta ajIva (karma) ke jIva meM upAdAnakA kAraNa Asrava hai tathA usa heya ke grahaNa kA nAma bandha hai| saMvara aura nirjarA ye donoM usa heya kI hAni ke kAraNa haiM--navIna heya kA rokanevAlA saMvara aura purAtana saMcita usa heya ke jIva se pRthak karane kA kAraNa nirjarA hai| jIva kA usa heya se chuTakArA pA jAne kA nAma mokSa hai| isa prakAra AtmA ke prayojana ko lakSya meM rakhate hue saMkSepa meM ukta jIvAdi sAta tattvArthoM kA svarUpa yahAM bahuta sundaratA ke sAtha batalAyA gayA hai| ___ tatpazcAt nAmAdi nikSepoM ke svarUpa ko batalAkara bhedaprabhedoM ke sAtha pramANa aura naya kA vivecana kiyA gayA hai| anta meM nirdezAdi aura sat-saMkhyA Adi anya bhI jo tattva ke jAnane ke upAya haiM unakA bhI nirdeza karake pIThikA ko samApta kiyA gayA hai / 2. jIvatattvaprarUpaNA-tattvArthasUtra meM jIvoM kI jo prarUpaNA dvitIya, tRtIya aura caturtha ina tIna adhyAyoM meM kI gaI haiM vaha sabhI prarUpaNA yahAM kucha vizeSatAoM ke sAtha prakRta adhikAra meM kI gaI hai| sarvaprathama yahAM yaha batalAyA hai ki sAta tattvoM meM jisa tattva kA svatattva-nijasvarUpa-anya ajIvAdi meM na pAye jAnevAle aupazamikAdi pAMca asAdhAraNa bhAva haiM usakA nAma jIva hai| isa prakAra jIva ke svarUpa kA nirdeza karate hue ukta pAMca bhAvoM ke svarUpa aura unake pRthak pRthak bhedoM kA vivecana kiyA gayA hai / Age kahA gayA hai ki jIvakA lakSaNa upayoga hai aura vaha usase abhinna hai| karma se sambaddha hote hue bhI jIvakI abhivyakti isI upayoga ke dvArA kI jAtI hai| yaha upayoga sAkAra aura nirAkAra ke bheda se do prakAra kA hai| jo vizeSatA ke sAtha vastuko grahaNa karatA hai vaha sAkAra aura jo binA vizeSatA Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasAra 217 ke (sAmAnya se) vastuko grahaNa karatA hai vaha nirAkAra upayoga kahalAtA hai| sAkAra upayoga jJAna hai aura nirAkAra hai drshn| jJAna matijJAnAdi ke bheda se ATha prakAra kA aura darzana cakSu Adi ke bheda se cAra prakAra kA hai| isake pazcAt yahAM jIvoMke saMsArI aura mukta ina do bhedoM kA nirdeza karake unameM saMsArI jIvoM kI prarUpaNA saiddhAntika paddhati ke anusAra caudaha guNasthAna, caudaha jIvasthAna (jIva samAsa ), chaha paryAptiyoM, dasa prANoM, AhArAdi cAra saMjJAoM aura caudaha mArgaNAoM ke Azraya se kI gaI hai| Age vigraha gati kA svarUpa batalAte hue kahA gayA hai ki vigraha kA artha zarIra hotA hai, pUrva zarIra ke chUTane para navIna zarIra kI prApti ke liye jo gati hotI hai vaha vigrahagati kahalAtI hai| vaha sAmAnyarUpa se do prakAra kI hai| savigraha mor3asahita aura avigraha-moDarahita, vahI vizeSa rUpa se iSugati, pANimuktA, lAMgalikA aura gomUtrikA ke bheda se cAra prakAra kI hai / iSugati meM mor3a nahIM lenA paDatA-vaha bANakI gati ke samAna sIdhI AkAza pradeza paMkti ke anusAra hotI hai aura usameM eka samaya lagatA hai| mukta hone vAle jIvoM kI niyamataH yahI gati hotI hai| parantu anya (saMsArI) jIvoM meM isakA niyama nahIM hai--kinhI ke vigraha rahita yaha iSugati hotI hai aura kinhIM ke vaha vigraha-sahita bhI hotI hai| dUsarI pANimuktA vigraha gati meM eka mor3a lenA paDatA hai aura usameM do samaya lagate haiN| tisarI lAMgalikA gati meM do moDa lene paDate haiM aura usameM tIna samaya lagate haiN| cauthI gomUtrikA meM tIna mor3a lene paDate haiM aura cAra samaya usameM lagate haiN| pANimuktA vigraha gati meM jIva anAhAraka-audArika Adi tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgala ke grahaNa se rahita-eka samaya rahatA hai| lAMgalikA meM vaha do samaya aura gomUtrikA meM tIna samaya anAhAraka rahatA hai| ukta vigrahagati meM jIva ke audArika Adi sAta kAyayogoM meM eka kArmaNa kAyayoga hI rahatA hai, jisake Azraya se vaha vahA~ karma ko grahaNa kiyA karatA hai tathA navIna zarIra ko prApta karatA hai| __ Age tIna prakAra ke janma aura nau yoniyoM kA nirdeza karate hue yaha spaSTa kiyA gayA hai ki kina jIvoM ke kaunasA janma aura kaunasI yoniyAM hotI haiN| pazcAt vizeSarUpa se caurAsI lAkha (8400000 ) yoniyoM meM se kina jIvoM ke kitanI hotI haiM, isakA bhI ullekha kara diyA hai| sAtha hI yahAM kina jIvoM ke kitane kulabheda hote haiM, yaha bhI pragaTa kara diyA hai| tatpazcAt cAroM gatiyoM ke jIvoM ke AyupramANa ko batalAkara nArakI, manuSya aura devoM ke zarIra kI UMcAI kA nirUpaNa karate hue ekendriyAdi jIvoM ke zarIra kI avagAhanA ke pramANa kA nirdeza kiyA gayA hai| __Age gati-Agati kI prarUpaNA meM kauna kauna se jIva marakara kisa kisa naraka taka jA sakate hai tathA sAtaveM va chaThe Adi narakoM se nikale hue jIva kauna kaunasI avasthA ko nahIM prApta kara sakate haiM, isakA vivecana kiyA gayA hai / saba aparyAptaka jIva, sUkSma zarIrI, agnikAyika, vAyukAyika aura asaMjJI ye jIva Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha tiryaMcagati se nahIM nikala sakate-Ayu ke samApta hone para punarapi tiryaMcagati meM hI ve rahate haiM / pRthivIkAyika, apkAyika, vanaspatikAyika, vikalatraya aura asaMjJI inakA manuSya aura tiryaMcoM meM paraspara utpanna honA viruddha nahIM hai-ye marakara manuSya aura tiryaMcoM meM utpanna hote haiN| nArakI aura devoM kA paraspara meM utpanna honA viruddha hai-nArakI deva nahIM ho sakatA aura deva nArakI nahIM ho sktaa| bAdara pRthivIkAyika, apkAyika aura pratyekazarIra vanaspatikAyika inameM tiryaMca aura manuSyoM kA janma lenA sambhava hai| saba tejakAyika aura saba vAyukAyika jIva agale bhava meM manuSyoM meM utpanna nahIM ho sakate / paryApta asaMjJI tiryaMcoM kA janma nArakI, deva, tiryaMca aura manuSyoM meM ho sakatA hai, parantu unakI sabhI avasthAoM meM unakA janma lenA sambhava nahIM hai| abhiprAya yaha ki ve prathama pRthivI ke nArakiyoM meM tathA bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI ina tIna prakAra ke devoM meM hI utpanna ho sakate haiM--anya nArakI aura devoM meM nahIM / isI prakAra bhogabhUmijoM aura puNyazAlI manuSya-tipaMcoM ko choDakara zeSa manuSyoM va tiryaMcoM meM hI utpanna ho sakate haiM / ___ asaMkhyAta varSa kI AyuvAle ( bhogabhUmija ) manuSya aura tiryaMcoM kA janma saMkhyAta varSa kI AyuvAle (karmabhUmija ) saMjJI manuSya aura tiryaMcoM meM se hI hotA hai / ukta asaMkhyAta varSa kI AyuvAle sabhI bhogabhUmijoM kA saMkramaNa svAbhAvika mandakaSAyatA ke kAraNa devoM meM hI hotA hai / tiryaMca aura manuSya anantara bhava meM zalAkA puruSa nahIM hote, parantu mukti kadAcit ve prApta kara sakate haiN| saMjJI athavA asaMjJI mithyAdRSTI jIva vyantara aura bhavanavAsI ho sakate haiN| asaMkhyAta varSa kI AyuvAle manuSya aura tiryaMca mithyAdRSTI tathA utkRSTa tApasa ye jyotiSIdeva taka ho sakate haiM / isI prakAra se Age devoM kI Agati aura gatikA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai / isa kramase yahAM jIvoM kI gati-Agati kI prarUpaNA vistAra se (146-75) kI gaI hai, jisakA AdhAra sambhavataH mUlAcAra kA paryApti adhikAra rahA hai|' Age jIvoM ke nivAsasthAna kI prarUpaNA karate hue kahA gayA hai ki jIvoM kA kSetra loka hai jo dharmAstikAya, adharmAstikAya, kAlANuoM aura pudgaloM se vyApta hokara AkAza ke madhya meM avasthita hai| usakA AkAra nIce betake Asana ke samAna, madhya meM jhAlara ke samAna aura Upara mRdaMga ke samAna hai| yadyapi sAmAnyarUpa se sabhI loka tiryaMcoM kA kSetra hai, phira bhI nArakI, manuSya aura devoM meM usakA vibhAga kiyA gayA hai| adholoka meM ratnaprabhA Adi jo sAta pRthiviyAM haiM unameM nArakiyoM ke bila haiM, jinameM ve nirantara aneka prakAra ke duHkhoM ko sahate hue rahate haiN| yahAM unake ina biloM kI saMkhyA aura duHkha ke kAraNoM kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| 1. mUlAcAra ke paryApti adhikAra (12) kI nimna gAthAoM se kramazaH tattvArthasAra ke nimna zlokoM kA milAna kIjie / inameM adhikAMza prAkRta gAthAoM kA saMskRta meM rUpAntara jaisA pratIta hotA haimUlA.-112-13, 114-15, 116-18, 119-20, 123, 125. ta. sA.-146-147, 148, 149-51, 152, 154, 156. mUlA.-124, 126-32, 133-40, 141-142. ta. sA. 157, 158-64, 166-73, 174-75. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasAra 219 loka ke madhya meM avasthita madhyaloka meM asaMkhyAta dvIpa-samudra haiM jo krama se golAkAra hokara eka dUsare ko veSTita kara ke sthita haiM / saba ke madhya meM jambUdvIpa aura usake madhya meM mandara ( sumerU) parvata hai / jambUdvIpa ko gherakara lavaNasamudra, isako gherakara ghAtakI khaNDadvIpa, isako gherakara kAloda samudra aura isako gherakara puSkaradvIpa sthita hai| puSkaradvIpa ke bIcoMbIca eka mAnuSottara nAma kA parvata sthita hai, jisase usa dvIpa ke do vibhAga ho gaye haiN| isa prakAra do dvIpa pUre, do samudra aura mAnuSottara se idhara kA AdhA puSkaradvIpa, itanA kSetra aDhAI dvIpa ginA jAtA hai| isake bhItara hI manuSyoM kA nivAsa hai / ve manuSya Arya aura mleccha ke bheda se do prakAra ke haiN| AryakhaNDoM meM utpanna honevAle Arya aura mlecchakhaNDoM meM utpanna honevAle zaka Adi mleccha kahalAte haiM / kucha manuSya antara dvIpoM meM bhI utpanna hote haiM / bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika ye cAra bheda devoM ke haiN| gharmA pRthivI ke prathama va dvitIya vibhAga meM kucha bhavana haiM, jinameM bhavanavAsI deva rahate haiN| ratnaprabhA pRthivI ke madhya meM tathA uparima talapara vividha antaroM meM vyantaradeva rahate haiN| ratnaprabhA pRthivI se Upara tiryagloka ko AcchAdita kara AkAzagata paTaloM meM jyotiSka deva rahate haiN| vaimAnika deva Urdhvaloka meM sthita tiresaTha vimAna prataroM meM rahate haiN| ye deva krama se Upara Upara apane karma ke anusAra kAnti, lezyAvizuddhi, Ayu, indriya viSaya, avadhi viSaya, sukha aura prabhAva inameM adhika tathA mAna, gamana, zarIra aura parigraha inameM hIna hote haiN| isa prakAra saMsArI jIvoM kA kSetra samasta loka tathA siddhoM kA kSetra loka kA anta hai / anta meM isa adhikAra ko samApta karate hue kahA gayA hai ki jo zeSa tattvoM ke sAtha isa jIvatattva kA zraddhAna karatA hai va upekSA karatA hai unameM rAgadveSa nahIM karatA hai-vaha muktigAmI hotA hai| 3 ajIvatattva-dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala ye pAMca ajIva haiN| ye pAMcoM ajIva aura pUrvokta jIva ye chaha dravya kahe jAte haiN| inameM ekapradezAtmaka kAlako chor3akara zeSa pAca dravya pradeza pracayAtmaka hone se astikAya mAne gaye haiN| dravyakA lakSaNa utpAda, vyaya va dhrauvya hai| vaha (dravya ) guNa va paryAyoM se sahita hotA hai / avasthAntara kI prApti kA nAma utpAda, pUrva avasthA ke vinAza kA nAma vyaya aura pUrvottara donoM hI avasthAoM meM rahane vAle traikAlika svabhAva kA nAma dhrauvya hai| dravya kI vidhi ko usake zAzvatika astitva ko prakaTa karanevAle svabhAva ko guNa aura usakI parivartita honevAlI avasthAoM ko paryAya kahA jAtA hai| ye donoM hI-guNa aura paryAyeM-usa dravyase bhinna nahIM haiM-tadAtmaka hI haiN| ukta chaha dravyoM meM eka pudgala rUpI ( mUrtika) aura zeSa pAca arUpI haiN| dharma, adharma aura AkAza ye eka eka dravya haiM tathA kAla, pudgala aura jIva ye aneka rUpatA ko liye hue haiN| ukta chaha dravyoM meM kriyAvAn jIva aura pudgala ye do hI dravya haiM, zeSa cAra niSkriya haiM / isa prakAra se ajIva tattva kI prarUpaNA karate hue Age una dravyoM kI pradeza saMkhyA, avagAha va upakAra kA nirUpaNa kiyA gayA hai / tatpazcAt dharma-adharma Adi ukta dravyoM kA svarUpa pragaTa karate hue unake astitva ko siddha kiyA gayA hai| prasaMgAnusAra kAla aura pudgala dravya ke kucha bheda-prabhedoM kA bhI vivecana kiyA gayA hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 4. Asravatattva- karmake AsravaNakA (Agamana ) jo kAraNa hai vaha Asrava kahalAtA hai / jisa prakAra tAlAba meM nAlI ke dvArA pAnI kA AsravaNa hotA hai, ataH usa nAlI ko jalakA Asrava kahA jAtA , hai, usI prakAra cUMki yoga ke dvArA karma kA AsravaNa hotA hai, ataH usa yoga ko Asrava kahA jAtA hai / zarIra, vacana aura mana kI kriyA kA nAma yoga hai / vaha thoDA zubha aura azubha ke bheda se do prakAra kA hai| inameM zubha yoga puNya kA aura azubha yoga pApa kA Asrava hai / sAmparAyika aura IryApatha ke bheda se karma do prakAra kA hai| kaSAyasahita prANI jisa karma ko bAMdhatA hai vaha bAMdhI gaI sthiti ke anusAra AtmA ke sAtha sambaddha rahakara hInAdhika phala diyA karatA hai, isIko sAmparAyika karma kahA jAtA hai / parantu IryApatha karma vaha hai jo kaSAya se rahita prANI ke yoga ke nimitta se Akara ke sthiti va anubhAga se rahita hotA huA AtmA ke sAtha sambaddha nahIM rhtaa| jaise-sUkhI divAla para mArA huA DhelA usase sambaddha na hokara usI samaya gira jAtA hai| isI prakAra yoga ke vidyamAna rahane se karma AtA to hai, para kaSAya ke abhAva meM vaha sthiti va anubhAga se rahita hotA hai| isa prakAra prathamataH sAmAnyarUpa se Asrava ke svarUpa Adi ko dikhalAkara pazcAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, asAtAvedanIya, sAtAvedanIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya, nAraka Ayu, tiryagAyu, manuSyAyu, devAyu, azubha nAmakarma, zubha nAmakarma, tIryakaratva nAmakarma, nIcagotra, uccagotra aura antarAya ina karmoM ke Asrava hetuoM kA kramazaH pRthak pRthak nirUpaNa kiyA gayA hai| tattvArthasUtra meM ina karmoM ke Asrava ke jo bhI kAraNa nirdiSTa kie gae haiM unase yahAM ve kucha adhika kahe gae haiN| unakA ullekha sambhavataH tattvArthavArtika ke AdhAra se kiyA gayA pratIta hotA hai / yaha pUrva meM kahA jA cukA hai ki zubha yoga puNya ke Asrava kA kAraNa hai aura azubha yoga pApa ke Asrava kA / ise spaSTa karate hue Age kahA gayA hai ki vrata se puNya kA Asrava hotA hai aura avrata se pApa kA / hiMsAdi pAMca pApoM ke parityAga kA nAma vrata hai| inakA pUrNatayA parityAga kara dene ko mahAvrata aura dezataH tyAga ko aNuvrata kahA jAtA hai| pUrNatayA unakA tyAga karanevAle sAdhu aura dezataH tyAga karanevAle zrAvaka kahalAte haiN| Age ukta pAMcoM ke parityAga rUpa pAMca vratoM pRthak pRthak pAMca pAMca bhAvanAoM Adi kA nirdeza karate hue hiMsAdikA svarUpa kahA gayA hai| isa prakAra pAMca mahAvratoM va aNuvratoM kA nirUpaNa karake Age digvrata, dezavrata, anartha daNDavrata, sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhoga saMkhyA aura atithi saMvibhAga ina sAta zIlavratoM kA nirdeza kiyA gayA hai / ukta sAta zIlavratoM ke sAtha pUrvokta pAMca aNuvratoM ko grahaNa karane para ye bAraha zrAvaka ke vrata kahe jAte haiN| antameM-maraNakI sambhAvanA hone para-sallekhanApUrvaka prANoM kA tyAga bhI avazya karaNIya hai / prakRta adhikAra ko samApta karate hue Age yathAkrama se samyakatra, bAraha vrata aura sallekhanA ke atIcAra bhI kahe gaye haiN| 5. bandhatattva- yahAM sarvaprathama mithyAtva, asaMyama, pramAda, kaSAya aura yoga ina pAMca bandha ke kAraNoM kA nirdeza karate hue kramase unake svarUpa va bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / tatpazcAt bandha kA svarUpa batalAte hue kahA gayA hai ki jIva karmodaya se kaSAyayukta hokara yoga ke dvArA karma ke yogya pudgaloM ko jo saba ora se grahaNa karatA hai, isakA nAma bandha hai| yaha bandha AtmA kI kathaMcit mUrta avasthA meM Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 tattvArthasAra huA karatA hai / yadyapi AtmA svabhAvataH amUrtika hI hai, phira bhI cUMki vaha anAdi kAla se karma ke sAtha sambaddha ho rahA hai, ataeva eka sAtha galAye gaye suvarNa aura cAMdI meM jisa prakAra ekarUpatA dekhI jAtI hai usI prakAra anAdi se jIva ke va karma ke pradezoM ke eka kSetrAvagAha hokara paraspara meM anupraviSTa hone se una donoM meM bhI ekarUpatA hotI hai| isa kAraNa mUrta karma ke sAtha ekameka hone se paryAya kI apekSA AtmA kathaMcit mUrta bhI hai / taba vaisI avasthA meM karma kA bandha usake asambhava nahIM hai| hAM, jo jIva usa anAdi karma bandha se rahita (mukta ) ho jAtA hai usake mUrtatA na rahane se vaha karmabandha avazya asambhava ho jAtA hai / vaha bandha prakRti, sthiti, anubhava (anubhAga) aura pradeza ke bheda se cAra prakAra kA hai| Age ina cAroM kI prarUpaNA karate hue jJAnAvaraNAdi rUpa mUla va uttara prakRti ke bheda, unake AtmA ke sAtha sambaddha bane rahane kI kAlamaryAdA (sthiti ), pUrvopArjita zubha-azubha karmoM ke vipAka tathA sabhI bhavoM meM yogavizeSa se sarva karma prakRtiyoM ke yogya sUkSma pudgala skandhoM ko AtmapradezoM meM AtmasAt karane rUpa pradeza kA vivecana kiyA gayA hai / 6. saMvaratattva-gupti, samiti, dharma, parISahajaya, tapa, anuprekSA aura cAritra ina kAraNoM ke dvArA jo Asrava kA nirodha hotA hai, ise saMvara kahate haiN| Age ina saMvara ke kAraNoM kI krama se prarUpaNA karate hue isa adhikAra ko samApta kiyA gayA hai / 7. nirjarAtattva-upArjita karmoM kA AtmA se pRthak honA, isakA nAma nirjarA hai| vaha do prakAra kI hai--vipAkajA aura avipAkajA / karmabandha kI paramparA bIja aura aMkura kI paramparA ke samAna anAdi hai / pUrvabaddha karma kA udaya prApta hone para jo vaha apanA phala dekara kSINa hotA hai, ise vipAkajA nirjarA kahate haiN| tathA jo karma udaya ko prApta na hokara tapa ke prabhAva se udayaprApta karma kI udayAvalI meM praviSTa karAkara vedA jAtA-anubhava meM AtA hai, use avipAkajA nirjarA kahA jAtA hai| jaisekaTahala Adi phaloM ko pAkakAla ke pUrva meM hI upAya dvArA pakA liyA jAtA hai, isI prakAra karma kA bhI paripAka samajhanA cAhie / inameM vipAkajA nirjarA to sabhI prANiyoM ke huA karatI hai, kintu avipAkajA tapasviyoM ke hI huA karatI hai| Age nirjarA ke kAraNabhUta usa tapa ke prasaMga meM krama se avamodarya, upavAsa, rasaparityAga, vRttiparisaMkhyA, kAyakleza aura viviktazayyAsana ina chaha bAhya tapoM kA tathA svAdhyAya, zodhana (prAyazcitta), vaiyAvRtya, vyutsarga, vinaya aura dhyAna ina chaha abhyantara tapoM kI prarUpaNA kI gaI hai| 8. mokSatattva--bandha ke kAraNoM ke abhAva (saMvara ) aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA ke ho jAne se jo samasta karmoM kA vinAza ho jAtA hai, ise mokSa kahate haiN| sayogakevalI ke yoga kA sadbhAva hone se jo ekamAtra sAtAvedanIya kA bandha hotA thA, yoga kA abhAva ho jAne se ayogakevalI ke vaha bhI nahIM hotaa| isa prakAra samasta karmoM kA kSaya ho jAne se AtmasvarUpa kI jo prApti ho jAtI hai, isI kA nAma mokSa hai| karmakSaya ke sAtha mukta jIvoM ke aupazamikAdi bhAvoM kA tathA bhavyattva kA bhI abhAva ho jAtA hai, unake usa samaya siddhatva, samyaktva, jJAna aura darzana ye vidyamAna rahate haiN| karmabandha kI paramparA yadyapi Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha anAdi hai, phira bhI usakA vinAza sambhava hai| jisa prakAra bIja ke vinaSTa ho jAne para aMkurotpatti kI paramparA ke anAdi hone para bhI Age usakA abhAva ho jAtA hai, isI prakAra bandha ke kAraNoM kA abhAva ho jAne se ukta karmabandha kI paramparA ke bhI abhAva ko samajhanA cAhiye / bandha kA kAraNa Asrava hai, usake naSTa ho jAne para phira vaha kAraNa ke binA kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| samasta karma kA kSaya ho jAne para vAyu ke binA agni kI jvAlA ke samAna jIva kA svabhAvataH lokAnta taka Urdhvagamana hotA hai, dharmAstikAya ke binA Age usakA gamana sambhava nahIM hai| vahAM siddhAlaya meM pahuMcakara vaha jahAM anantasiddha virAjamAna haiM vahIM vaha bhI avagAhana zakti kI vilakSaNatA se sthita ho jAtA hai| jaise-eka dIpaka ke dvArA prakAzita kSetra meM anya aneka dIpoM kA bhI prakAza samA jAtA hai| isa prakAra yahAM mokSa viSayaka aneka zaMkAoM kA nirAkaraNa karate hue usakA varNana kiyA gayA hai| jo nirbAdhasukha karma parataMtra saMsArI jIvoM ko kabhI sambhava nahIM hai vaha mukta jIvoM ko prApta hai va anantakAla taka usI prakAra rahanevAlA hai| upasaMhAra-pUrvaprarUpita sAta tattvoM kA upasaMhAra karate hue anta meM kahA gayA hai ki isa prakAra pramANa naya nikSepa, nirdezAdi aura sadAdi anuyoga dvAroM ke Azraya se ina sAta tattvoM ko jAnakara mokSamArga kA Azraya lenA caahie| vaha nizcaya aura vyavahAra ke bheda se do prakAra kA hai| nizcaya mokSamArga sAdhya hai aura vyavahAra mokSamArga usakA sAdhaka hai / apanI zuddha AtmA kA jo zraddhAna, jJAna aura upekSA (tadviSayaka rAga-dveSa kA abhAva) hai; yaha ratnatrayasvarUpa nizcaya mokSamArga hai tathA parasvarUpa se jo zraddhAna, jJAna aura upekSA hai, vaha samyagdarzana, jJAna va cAritrasvarUpa vyavahAra mokSamArga hai| jo muni paradravyaviSayaka zraddhA, jJAna aura upekSA se yukta hotA hai vaha vyavahArI muni hai tathA jo svadravyaviSayaka zraddhA, jJAna aura upekSA se sampanna hotA hai vaha nizcaya se munizreSTha mAnA jAtA hai| nizcaya se AtmA hI jJAna hai, AtmA hI darzana hai aura AtmA hI cAritra hai-AtmA se bhinna jJAnAdi nahIM hai| nizcayadRSTi se kartA, karma va karaNa Adi kArakoM kA bhI bheda sambhava nahIM hai| anta meM kahA gayA hai ki jo samabuddhi-rAgadveSarahita-jIva isa prakAra se tattvArthasAra ko jAnakara mokSamArga meM sthiratA se adhiSThita hotA hai vaha saMsAra-bandhana se chUTa kara nizcaya se mokSatattva ko prApta karatA hai / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrI amRtacandra sUriviracita zrI jinanAmAvalI DaoN. padmanAbha zrIvarmA jainI, yunivarsiTI oNpha kaeNliphorniyA, yU. esa. e. bhagavAn zrI kundakundAcAryapraNIta samayasAra ke kuzala bhASyakAra zrI amRtacandra sUri kA nAma sabhA adhyAtma premiyokoM vidita hai| laghutatvasphoTa (yA zaktimaNitakoza) nAmaka unakI eka zreSTha kRti Ajataka digambara samAja meM bhI ajJAta hI thii| sadbhAgya se isa grantha kI eka hI tADapatrIya prati ahamadAbAda ke zvetAmbara jaina mandira ke DelA bhaNDAra meM hone kA samAcAra usa sampradAya ke AgamoddhAraka munirAja zrI puNyavijayajI se prApta huA / pAThakoM ko yAda hogA ki inhIM muni zrI ke prayatna se AcArya zrI akalaGkadeva viracita pramANasaMgraha kI prati pATaNa ke bhaNDAra se prApta huI thI jisakA sampAdana sva0 zrI. nyAyAcArya mahendrakumArajI se zrI siMdhI jaina sirIja se huA thaa| munirAja zrI puNyavijayajI ne laghutattva koza kI kaoNpI karA ke sampAdana ke lie mere pAsa bhejane kI udAratA kI hai| yathAvakAza ahamadAbAda ke lAlabhAI dalapatabhAI vidyAmandira se yaha grantha prakAzita hogaa| laghutattvasphoTa meM kula 625 (cha: sau pacIsa ) zloka haiN| pUrA grantha eka mahAn stotra hI hai jisake dvArA AcArya zrI ne jaina tattvakA, vizeSataH anekAnta kA, rasapUrNa bivecana kiyA hai| bhASA pAMDityapUrNa hai aura kucha kaThina bhI / isa grantha ke prArambha meM zrI jinanAmAvalI dI gaI hai jisameM kauzalya ke sAtha caubIsa tIrthaGkaroMke nAma ginAe gaye haiN| caturviMzati jinastava jainoMke devapUjA kA eka avazya aGga hai / svAmI zrI samantabhadrAcArya ke bRhatsvayambhUstotra Adi meM tattvacarcA bhI kAphI milatI hai / isIkA kucha anusaraNa zrI amRtacandrAcArya ke isa jinanAmAvalI meM upalabdha hotA hai / vAcaka-vAcya, sat-asat, dvaita-advaita, nitya-anitya Adi aneka dvandvoM ko ekatra lAkara anekAntAtmaka sadrvyakA prarUpaNa isa jinanAmAvalI meM kiyA gayA hai| zrI 108 cAritracakravarti AcArya zAntisAgara mahArAja ke AzIrvAda se zrI jinavANI jIrNoddhAra saMsthA ne jo mahAn prabhAvanA kA kArya gata pacIsa varSoM meM kiyA hai usakI rajatajayanti ke zubhAvasarapara isa ajJAta grantha kA eka choTAsA bhI bhAga kyoM na ho, prakaTa karanA ucita hI hai / AzA hai vidvajjana isakA 'paThana aura manana kareMge aura isapara vicAra vimarza bhI kreNge| 223 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha OM namaH paramAtmane / namo'nekAntAya // svAyambhuvaM maha ihocchaladacchamIDe, yenAdideva bhagavAnabhavat svayambhUH / OM bhUrbhuvaH prabhRtisanmananaikarUpa mAtmapramAtRparamAtR na mAtR mAtR // 1 // mAtA'si mAnamasi meyamasIzamAsi mAnasya cAsiphalamityajitAsi sarvam / nAsyeva kiJciduta nAsi tathApi kiJci dasyeva ciccakacakAyitacuJcuruccaiH // 2 // eko na bhAsayati deva ! na bhAsate'smi - nnanyastu bhAsayati kiJcana bhAsate ca / tau dvau tu bhAsayasi zambhava ! bhAsase ca vizvaM ca bhAsayasi bhA asi bhAsako na // 3 // yadbhAti bhAti tadihAtha ca bhAti bhAtiM nAbhAti bhAti sa ca bhAti nayo na bhAti / bhAbhAti bhAtyapi ca bhAti na bhAtyabhAti sA cAbhinandana vibhAntyabhinandati tvAm // 4 // lokaprakAzanaparaH savituryathA yo vastupramityabhimukhaH sahajaH prakAzaH / so'yaM tavollasati kArakacakracarcA citro'pyakaccu (rbu) rasasaprasaraH subuddheH // 5 // eka prakAzaka muzantyaparaM prakAzya manyatprakAzakamapIza tathA prakAzyam / tvaM na prakAzaka ihAsi na ca prakAzyaH padmaprabha ! svayamasi prakaTaH prakAzaH // 6 // anyonyamapibati vAcakavAcya sadyat satpratyayastadubhayaM pibati prasahya / satpratyayastadubhayena na pIyate cet pItaH samagramamRtaM bhagavAn supArzvaH ||7|| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 zrI jinanAmAvalI unmajjatIti parito vinimajjatIti magnaH prasahya punarutplavate tathApi / antarnimagna iti bhAti na bhAti bhAti candraprabhasya vizadazciticandrikaughaH // 8 // yasminnavasthitimupetyanavasthitaM tat tatsthaH svayaM suvidhirapyanavastha eva / devo'navasthitimito'pi sa eva nAnyaH so'pyanya evamatathA'pi sa eva nAnyaH // 9 // zUnyo'pi nirbharabhRto'si bhRto'pi cAnya zUnyo'nyazUnyavibhavo'pyasi naikapUrNaH / tvaM naikapUrNamahimApi sadaika eva kaH zItaleti caritaM tava mAtumISTe ? // 10 // nityo'pi nAzamupayAsi na yAsi nAzaM naSTo'pi sambhavamupaiSi punaH prasahya / jAto'pyajAta iti tarkayatAM vibhAsi zreyaH prabhodbhutanidhAna kimetadIdRk // 11 // sannapyasansphuTamasannapi saMzca bhAsi ___ sanbhAMzca sattvasamavAyamito na bhAsi / sattvaM svayaM vibhava bhAsi na cAsi sattvaM sanmAtravastvasi guNo'si na vAsupUjya // 12 // bhUto'dhunA bhavasi naiva na vartamAno bhayo bhaviSyasi tathApi bhaviSyasi tvam / yo vA bhaviSyasi sa khalvasi vartamAno yo varttase vimaladeva sa eva bhUtaH // 13 // ekaM prapItaviSamA parimayameya vaicitryacitramanubhUyata eva deva / dvaitaM prasAdhayadidaM tadanantazAnta madvaitameva mahayAmi mahanmahaste // 14 // Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sarvAtmako'si na ca jAtu parAtmako'si ___ svAtmAtmako'si na tavAstyaparaH sva AtmA / AtmA tvamasya'nca (?) ca dharmanirAtmatAti (-2) nAcchinnadRkprasararUpatayAsti sApi // 15 // anyonyavairarasikAdbhutatattvatantu zyUtasphuratkiraNakorakanirbharo'si / ekaprabhAbharasusaMbhRtazAntazAnte ! ___ citsattvamAtramiti bhAsyatha ca svacitte // 16 // yAnti kSaNakSayamupAdhivasena bheda mApadya citramapi cAracayantyacitre / kuntho ! sphuTanti ghanasaMghaTitAni nityaM vijJAnadhAtuparamANava eva naiva / / 17|| ekopyaneka iti bhAsi na cAsyaneka eko'syanekasamudAyamayaH sadaiva / nAnekasaJcayamayo'sya'si caika eka stvaM ciccamatkRtimayaH paramezvarA'ra // 18 // nirdArito'pi ghaTase ghaTito'pi dAraM prApnoSi dAraNamito'pyasi nirvibhAgaH / bhAgojjJito'pi paripUrtimupaiSi bhAga nirbhAga eva ca citA pratibhAsi mlle|| 19 // utpATito'pi munisuvrata ropitastva ____ mAropito'pyasi samuddhRta eva naiva / nityollasanniravadhisthirabodhapAda vyAnaddhakRtsnabhuvano'nisamacyuto'si // 20 // viSvak tato'pi na tato'sya tato'pi nitya mantaHkRtatribhuvano'si tadaMsago'si / lokaikadezanibhRto'pi name trilokI mA plAvayasyamalabodhasudhArasena // 21 // Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 zrI jinanAmAvalI baddho'pi mukta iti bhAsi na cAsi mukto baddho'si baddhamahimA'pi sadAsi muktaH / no baddhamuktaparito'syasi mokSa eva mokSo'pi nAsi cidasitvamariSTa neme // 22 // bhrAnto'pyavibhramamayo'si sadAbhramo'pi ___ sAkSAdbhamo'si yadi vAbhrama eva nAsi / vidyA'si sApyasi na pArzvajaDo'si naivaM cidbhArabhAsvararasAtizayo'si kazcit // 23 // AtmIkRtA calitacitpariNAmamAtra vizvodayapralayapAlanakartR kartR / no kartRvoddhRtacavodapi bodhamAtraM tadvardhamAna ! tava dhAma kimadbhutaM naH // 24 // ye bhAvayantyavikalArthavatIM jinAnAM nAmAvalImamRtacandracideka pItAm / vizvaM pibanti sakalaM kila lIlayaiva pIyanta eva na kadAcana te pareNa // 25 // Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa DaoN. nemicandra zAstrI ema. e., pI.eca. DI., DI. liT., ArA " jyotiSAM sUryAdi grahANAM bodhakaM zAstraM"-sUryAdi graha aura kAla karanevAlA zAstra jyotiSa kahalAtA hai / atyanta prAcIna kAla se AkAza-maNDala mAnava ke lie kautUhala kA viSaya rahA hai| sUrya aura candramA se paricita ho jAne ke uparAnta tArAoM, grahoM evaM upagrahoM kI jAnakArI bhI mAnava ne prApta kI / jaina paramparA batalAtI hai ki Aja se lAkhoM varSa pUrva karmabhUmi ke prArambha meM prathama kulakara prati zruti ke samaya meM, jaba manuSyoM ko sarvaprathama sUrya aura candramA dikhalAyI paDe, to ve itane sazaMkita huA aura apanI utkaMThA zAnta karane ke lie ukta pratizruti nAmaka kulakara-manu ke pAsa gye| ukta kulakara ne saura-jyotiSa ke nAma se prasiddha huA / Agamika paramparA anavacchinnarUpa se anAdi hone para bhI isa yuga meM jyotiSa sAhitya kI nIMva kA itihAsa yahIM se Arambha hotA hai| yoM to jo jyotiSa-sAhitya Ajakala upalabdha hai, vaha pratizruti kulakara se lAkhoM varSa pIche kA likhA huA hai| jaina jyotiSa-sAhitya kA udbhava aura vikAsa :- Agamika dRSTi se jyotiSa zAstra kA vikAsa vidyAnuvAdAMga aura parikarmoM se huA hai| samasta gaNita-siddhAnta jyotiSa-parikarmo meM aMkita thA aura aSTAMga nimitta kA vivecana vidyAnuvAdAMga meM kiyA gayA thA / SaTkhaMDAgama dhavalA TIkA' meM raudra zveta, maitra, sAragaTa, daitya, vairocana, vaizvadeva, abhijit , rohaNa, bala, vijaya, naiRtya, varuNa, aryaman aura bhAgya ye pandraha muhUrta Aye haiM / muhUrtoM kI nAmAvalI vIrasena svAmI kI apanI nahIM hai, kintu pUrva paramparA se prApta zlokoM ko unhoneM uddhRta kiyA hai / ataH muhUrta carcA paryApta prAcIna hai| praznavyAkaraNa meM nakSatroM kI mImAMsA kaI dRSTikoNoM se kI gayI hai| samasta nakSatroM ko kula, upakula aura kulopakuloM meM vibhAjana kara varNana kiyA gayA hai / yaha varNana praNAlI jyotiSa ke vikAsa se apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai / dhaniSThA, uttarAbhAdrapada, azvini, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, uttarAphAlgunI, citrA, vizAkhA, mUla evaM uttarASADhA ye nakSatra kulasaMjJaka, zravaNa, pUrvAbhAdrapada, revatI, bharaNI, rohiNI, punarvasu, AzleSA, pUrvAphAlgunI, hasta, svAti, jyeSThA, evaM pUrvASADhA ye nakSatra upakulasaMjJaka aura abhijit , zatamiSA, ArdrA evaM anurAdhA kulopakula saMjJaka haiN| yaha kulopakula kA vibhAjana pUrNamAsI ko 1. dhavalATIkA, jilda 4, pR. 318. 228 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa honevAle nakSatroM ke AdhAra para kiyA gayA hai / abhiprAya yaha hai ki zrAvaNa mAsa ke dhaniSThA, zravaNa aura abhijit bhAdrapadamAsa ke uttarAbhAdrapada, pUrvAbhAdrapada aura zatamiSA; AzvinamAsa ke azvinI aura revatI, kArtikamAsa ke kRttikA kaura bharaNI, agahana yA mArgazIrSa mAsa ke mRgazirA aura rohiNI, pauSamAsa ke puSya, punarvasu aura ArdrA, mAghamAsa ke maghA aura AzleSA, phAlgunamAsa ke uttarAphAlgunI aura pUrvAphAlgunI, caitramAsa ke citrA aura hasta, vaizAkhamAsa ke vizAkhA aura svAti, jyeSThamAsa ke jyeSThA, mUla aura anurAdhA evaM aSADhamAsa ke uttarASADhA aura pUrvASADhA nakSatra batAe gae haiM / ' pratyeka mAsa kI pUrNamAsI ko usa mAsa kA prathama nakSatra kulasaMjJaka, dUsarA upakulasaMjJaka aura tIsarA kulopakula saMjJaka hotA hai / isa varNana kA prayojana usa mahIne kA phalanirUpaNa karanA hai| isa grantha meM Rtu, ayana, mAsa, pakSa aura tithi sambandhI carcAe~ bhI upalabdha haiM / samavAyAGga meM nakSatroM kI tArAe~, unake dizAdvAra Adi kA varNana hai| kahA gayA hai--" kattiAiyA sattaNakkhattA puvvdaariaa| mahAjhyA tattaNakkhattA daahinndaariaa| aNurAhA-iyA sattaNakkhatA avaradAriA / dhaniTThAiyA sattaNakhatA uttaradAriA"2 arthAt kRttikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya aura AzleSA ye sAta nakSatra pUrvadvAra, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarA phAlgunI, hasta, citrA, svAti aura vizAkhA ye nakSatra dakSiNadvAra, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASADhA, uttarASADhA, abhijit aura zravaNa ye sAta nakSatra pazcimadvAra evaM dhaniSThA, zatamiSA pUrvAbhAdrapada, revatI, azvinI aura bharaNI ye sAta nakSatra uttaradvAra vAle haiM / samavAyAMga 1 / 6, 2 / 4, 3 / 2, 4 / 3, 5 / 9 meM AyI huI jyotiSa carcAe~ mahattvapUrNa haiM / ___ThANAMga meM candramA ke sAtha sparza yoga karanevAle nakSatroM kA kathana kiyA gayA hai| vahA~ batalAyA gayA hai-kRttikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA ye ATha nakSatra candramA ke sAtha sparzayoga karanevAle haiN| isa yoga kA phala tithiyoM ke anusAra vibhinna prakAra kA hotA hai| isI prakAra nakSatroM kI anya saMjJAe~ tathA uttara, pazcima, dakSiNa aura pUrva dizA kI ora se candramA ke sAtha yoga karanevAle nakSatroM ke nAma aura unake phala vistAra pUrvaka batalAye gaye haiN| ThANAMga meM aMgAraka, kAla, lohitAkSa, zanaizcara, kanaka, kanaka-kanaka, kanaka-vitAna, kanaka-saMtAnaka, somahita, AzvAsana, kajjIvaga, kavaTa, ayaskara, daMduyana, zaMkha, zaMkhavarNa, indrAgni, dhUmaketu, hari, piMgala, budha, zukra, vRhaspati, rAhu, agasta, bhAnavaka, kAza, sparza, dhura, pramukha, vikaTa, visandhi, vimala, pIpala, jaTilaka, aruNa, agila, kAla, mahAkAla, svastika, sauvAstika, varddhamAna, puSpamAnaka, aMkuza, pralamba, nityaloka, nityodacita, svayaMprabha, usama, zreyaMkara, preyaMkara, Ayakara, prabhaMkara, aparAjita, araja, azoka, vigatazoka, nirmala, vimukha, vitata, vitrasta, vizAla, zAla, suvrata, anivartaka, ekajaTI, dvijaTI, karakarIka, rAjagala, puSpaketu, evaM bhAvaketu Adi 88 grahoM ke nAma batAe gaye haiN| samavAyAMga meM bhI ukta 88 grahoM kA kathana AyA hai| "egamegassaNaM caMdima sUriyassa aTThAsIi mahaggahA parivAro" arthAt eka eka candra aura sUrya ke parivAra, meM aTThAsI 1. praznavyAkaraNa, 10.5. 2. samavAyAMga, sa. 6, sUtra 5. 3. ThANAMga, pR. 98-100. 4. samavAyAMga, sa. 88.1. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha aTThAsI mahAgraha haiM / prazna - vyAkaraNa meM sUrya, candra, maMgala, budha, guru, zukra, zani, rAhu aura ketu yA dhUmaketu ina nau grahoM ke sambandha meM prakAza DAlA gayA hai| samavAyAMga meM grahaNa ke kAraNoM kA bhI vivecana milatA hai|' isa meM rAhu ke do bheda batalAye gaye haiM - nirAhu aura parvahu / nityarAhu ko kRSNapakSa aura zuklapakSa kA kAraNa tathA parvarAhu ko candragrahaNa kA kAraNa mAnA hai / ketu, jisakA dhvajadaNDa sUrya ke dhvajadaNDa se U~cA hai, bhramaNavaza vahI ketu sUryagrahaNa kA kAraNa hotA hai / dina vRddhi aura dina ke sambandha meM bhI samavAyAMga meM vicAra-vinimaya kiyA gayA hai / sUrya jaba dakSiNAyana meM niSadha - parvata ke AbhyaMtara maNDala se nikalatA huA 44 veM maNDala - gamana mArga meM AtA hai, usa samaya muhUrta dina kama hokara rAta baDhatI hai - isa samaya 24 ghaTI kA dina aura 36 ghaTI kI rAta hotI hai / uttaradizA meM 44 veM maMDala - gamana mArga para jaba sUrya AtA hai, taba baDhane lagatA hai / aura isa prakAra jaba sUrya 93 veM maMDala para pahu~catA hai, to dina paramAdhika hotA hai / yaha sthiti ASADhI pUrNimA ko AtI hai / " isa prakAra jaina Agama graMthoM meM Rtu, ayana, dinamAna, dinavRddhi, dinahAsa, nakSatramAna, nakSatroM kI vividha saMjJAe~, grahoM ke maNDala, vimAnoM ke svarUpa aura vistAra grahoM kI AkRtiyoM Adi kA phuTakara rUpa meM varNana milatA hai / yadyapi Agama graMthoM kA saMgraha kAla I. sana kI AraMbhika zatAbdI yA usake pazcAt hI vidvAn mAnate haiM, kintu jyotiSa kI uparyukta carcAe~ paryApta prAcIna haiM / inhIM maulika mAnyatAoM ke AdhAra para jaina jyotiSa ke siddhAntoM ko grIkapUrva siddha kiyA gayA hai| aitihAsajJa vidvAn gaNita jyotiSa se bhI phalita ko prAcIna mAnate haiM ataH apane kAryoM kI siddhi ke liye samayazuddhi kI AvazyakatA Adima mAnava ko bhI rahI hogii| isI kAraNa jaina Agama granthoM meM phalita jyotiSa ke bIja tithi, nakSatra, yoga, karaNa, vAra, samayazuddhi, dinazuddhi Adi kI carcAe~ vidyamAna haiM / jaina jyotiSa - sAhitya kA sAMgopAMga paricaya prApta karane ke liye ise nimna cAra kAlakhaNDoM meM vibhAjita kara hRdayaMgama karane meM saralatA hogI / AdikAlapUrva madhya kAla - uttara madhyakAla --- arvAcIna kAla se I. pU. 300 601 1001 I. se I. se 1601 I. se 600 I. I. I. I. muhUrta dina 36 ghaTI kA 1000 1600 1860 taka / taka / taka / taka / 1. samavAyAMga, sa. 15.3. 2. bahirAoM uttarAoNaM kaTThAo sUrie paTamaM chammAsaM ayamANe coyAlisa ime maMDalagate aTThAsIti egasITTha bhAge muhuttassa divasakhettsa nivuTThettA eyaNIkhettassa abhinivuDThettA sUrie cAraM carai. / - sa. 88.4. 3. candAbAI abhinandana grantha ke antargata grIkapUrva jaina jyotiSa vicAradhArA zIrSaka nibandha, pR. 462. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 231 AdikAla kI racanAoM meM sUryaprajJapti, candraprajJapti, aMgavijjA, lokavijayayantra evaM jyotiSkaraNDaka Adi ullekhanIya haiN| sUryaprajJapti prAkRta bhASA meM likhita eka prAcIna racanA hai| isa para malayagiri kI saMskRta TIkA hai / I0 san se do sau varSa pUrva kI yaha racanA nirvivAda siddha hai| isameM paMcavarSAtmaka yuga mAnakara tithi, nakSatrAdi kA sAdhana kiyA gayA hai| bhagavAn mahAvIra kI zAsanatithi zrAvaNa kRSNA pratipadA se, jaba ki candramA abhijita nakSatra para rahatA hai, yugArambha mAnA gayA hai / ___ candraprajJapti meM sUrya ke gamanamArga, Ayu, parivAra Adi ke pratipAdana ke sAtha paMcavarSAtmaka yuga ke ayanoM ke nakSatra, tithi aura mAsa kA varNana bhI kiyA gayA hai| candraprajJapti kA viSaya prAyaH sUryaprajJapti ke samAna hai| viSaya kI apekSA yaha sUryaprajJapti se adhika mahattvapUrNa hai| isameM sUrya kI pratidina kI yojanAtmikA gati nikAlI gaI hai tathA uttarAyaNa aura dakSiNAyana kI vIthiyoM kA alaga-alaga vistAra nikAla kara sUrya aura candra kI gati nizcita kI gaI hai| isake caturtha prAbhUta meM candra aura sUrya kA saMsthAna tathA tApakSetra kA saMsthAna vistAra se batAyA gayA hai| isameM samacatustra, viSamacatustra Adi vibhinna AkAroM kA khaNDana kara solaha vIthiyoM meM candramA ko samacatustra gola AkAra batAyA gayA hai / isakA kAraNa yaha hai ki suSamA suSamAkAla ke Adi meM zrAvaNa kRSNA pratipadA ke dina jambUdvIpa kA prathama sUrya pUrva dakSiNa-agnikoNa meM aura dvitIya sUrya pazcimottara-vAyavyakoNa meM calA / isI prakAra prathama candramA pUrvottara-IzAnakoNa meM aura dvitIya candramA pazcima-dakSiNa naiRtya koNa meM claa| ataeva yugAdi meM sUrya aura candramA kA samacatustra saMsthAna thA, para udaya hote samaya ye graha cartulAkAra nikale, ataH candramA aura sUrya kA AkAra ardhakapITha-ardha samacatustra gola batAyA gayA hai / candraprajJapti meM chAyAsAdhana kiyA gayA hai aura chAyA pramANa para se dinamAna bhI nikAlA gayA hai| jyotiSa kI dRSTi se yaha viSaya bahuta hI mahattvapUrNa hai| yahA~ prazna kiyA gayA hai ki jaba ardhapuruSa pramANa chAyA ho, usa samaya kitanA dina vyatIta huA aura kitanA zeSa rahA? isakA uttara dete hae kahA hai ki aisI chAyA kI sthiti meM dinamAna kA tRtIyAMza vyatIta huA samajhanA cAhie / yahA~ vizeSatA itanI hai ki yadi dopahara ke pahale ardhapuruSa pramANa chAyA ho to dina kA tRtIya bhAga gata aura do tihAI bhAga avazeSa tathA dopahara ke bAda ardhapuruSa pramANa chAyA ho to do tihAI bhAga pramANa dina gata aura eka bhAga pramANa dina zeSa samajhanA cAhie / puruSa pramANa chAyA hone para dina kA cauthAI bhAga gata aura tIna cauthAI bhAga zeSa, Der3ha puruSa pramANa chAyA hone para dina kA paMcama bhAga gata aura cAra paMcama bhAga ( bhAga) avazeSa dina samajhanA cAhiye / ' / isa graMtha meM gola, trikoNa, lambI, caukora vastuoM kI chAyA para se dinamAna kA Anayana kiyA gayA hai| candramA ke sAtha tIsa muhUrta taka yoga karanevAle zravaNa, dhaniSThA, pUrvAbhAdrapada, revatI, azvinI, 1. tA avaDDhaporisANaM chAyA divasassa kiM gate sese vA tA tibhAge gae vA tA sese vA, porisANaM chAyA divassa kiM gae vA sese vA jAva caubhAga gae sese vA / candraprajJapti, pra. 9.5. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASAr3ha ye pandraha nakSatra batAe gae haiM / paiMtAlIsa muhUrta taka candramA ke sAtha yoga karanevAle uttarAbhAdrapada, rohiNI, purnavasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASAr3hA ye chaH nakSatra evaM pandraha muhUrta taka candramA ke sAtha yoga karanevAle zatamiSA, bharaNI, ArdrA, AzleSA, svAti aura jyeSThA ye chaH nakSatra batAye gaye haiN| ___ candraprajJapti ke 19 veM prAbhata meM candramA ko svataH prakAzamAna batalAyA hai tathA isake ghaTane-bar3hane kA kAraNa bhI spaSTa kiyA gayA hai| 18 veM prAbhRta meM pRthvI tala se sUryAdi grahoM kI U~cAI batalAI gayI hai| . jyotiSkaraNDaka eka mahattvapUrNa graMtha hai isameM ayanAdi ke kathana ke sAtha nakSatra lagna kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai / yaha lagna nirUpaNa kI praNAlI sarvathA navIna aura maulika hai laggaM ca dakkhiNAya visuve suvi assa uttaraM ayaNe / laggaM sAI visuvesu paMcasu vi dakkhiNe ayaNe // arthAt azvinI aura svAti ye nakSatra viSuva ke lagna batAye gaye haiN| jisa prakAra nakSatroM kI viziSTa avasthA ko rAzi kahA jAtA hai, usI prakAra yahA~ nakSatroM kI viziSTa avasthA ko lagna batAyA gayA hai / isa graMtha meM kRttikAdi, dhaniSThAdi, bharaNyAdi, zravaNAdi evaM abhijita Adi nakSatra gaNanAoM kI vivecanA kI gayI hai / jyotiSkaraNDa kA racanAkAla I. pU. 300 ke lagabhaga hai| viSaya aura bhASA donoM hI dRSTiyoM se yaha anya mahattvapUrNa hai / aMgavijjA kA racanAkAla kuSANa gupta yuga kA sandhi kAla mAnA gayA hai| zarIra ke lakSaNoM se athavA anya prakAra ke nimitta yA cinhoM se kisI ke lie zubhAzubha phala kA kathana karanA hI isa graMtha kA varNya viSaya hai| isa graMtha meM kula sATha adhyAya haiN| lambe adhyAyoM kA pATaloM meM vibhAjana kiyA gayA hai| Arambha meM adhyAyoM meM aMgavidyA kI utpatti, svarUpa, ziSya ke guNa-doSa, aMgavidyA kA mAhAtmya prabhRti viSayoM kA vivecana kiyA hai| gRha-praveza, yAtrArambha, vastra, yAna, dhAnya, caryA, ceSTA Adi ke dvArA zubhAzubha phala kA kathana kiyA gayA hai| pravAsI ghara kaba aura kaisI sthiti meM lauTakara AyegA isakA vicAra 45 veM adhyAya meM kiyA gayA hai / 52 veM adhyAya meM indradhanuSa, vidyuta, candragraha, nakSatra, tArA, udaya, asta, amAvAsyA, pUrNamAsI, maMDala, vIthI, yuga, saMvatsara, Rtu, mAsa, pakSa, kSaNa, lava, muhUrta, ulkApAta, dizAdAha Adi nimittoM se phalakathana kiyA gayA hai / sattAIsa nakSatra aura unase honevAle zubhAzubha phala kA bhI vistAra se ullekha hai| saMkSepa meM isa grantha meM aSTAMga nimitta kA vistArapUrvaka vibhinna dRSTiyoM se kathana kiyA gayA hai|' lokavijaya-yantra bhI eka prAcIna jyotiSa kI racanA hai| yaha prAkRta bhASA meM 30 gAthAoM meM likhA gayA hai / isameM pradhAnarUpa se subhikSa, durbhikSa kI jAnakArI batalAyI gayI hai / Arambha meM maMgalAcaraNa karate hue kahA hai 1. aMgavijjA, pR. 206-209. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 233 paNamiya payAraviMda tilocanAhassa jgpiivss| bucchAmi loyavijayaM jaMtaM jaMtUNa siddhikayaM // jagatpati-nAbhirAya ke putra trilokanAtha RSabhadeva ke caraNakamaloM meM praNAma karake jIvoM kI siddhi ke liye lokavijaya yantra kA varNana karatA huuN| isameM 145 se Arambha kara 153 taka dhruvAMka batalAe gae haiN| ina dhruvAMkoM para se hI apane sthAna ke zubhAzubha phala kA pratipAdana kiyA gayA hai / kRSizAstra kI dRSTi se bhI yaha grantha mahattvapUrNa hai| kAlakAcArya-yaha bhI nimitta aura jyotiSa ke prakANDa vidvAn the| inhoMne apanI pratibhA se zakakula ke sAhi ko svavaza kiyA thA tathA garda milla ko daNDa diyA thA / jaina paramparA meM jyotiSa ke pravartakoM meM inakA mukhya sthAna hai, yadi yaha AcArya nimitta aura saMhitA kA nirmANa na karate, to uttaravartI jaina lekhaka jyotiSa ko pApazruta samajhakara achUtA hI choDa dete / varAhamihira ne vRhajjAtaka meM kAlakasaMhitA kA ullekha kiyA hai|' nizItha cUrNi Avazyaka cUrNi Adi granthoM se inake jyotiSa-jJAna kA patA calatA hai / ___ umAsvAti ne apane tattvArthasUtra meM jaina jyotiSa ke mUla siddhAntoM kA nirUpaNa kiyA hai / inake mata se grahoM kA kendra sumeru parvata hai, graha nitya gatizIla hote hue meru kI pradakSiNA karate rahate haiN| cauthe adhyAya meM graha, nakSatra, prakIrNaka aura tAroM kA bhI varNana kiyA hai| saMkSepa rUpa meM AI huI inakI carcAe~ jyotiSa kI dRSTi se mahattvapUrNa hai| isa prakAra AdikAla meM aneka jyotiSa kI racanAe~ huiiN| svataMtra granthoM ke atirikta anya viSaya dhArmika granthoM, Agama granthoM kI cUrNiyoM, vRttiyoM, aura bhASyoM meM bhI jyotiSa kI mahattvapUrNa bAteM aMkita kI gyiiN| tiloya-paNNatti meM jyotirmaNDala kA mahattvapUrNa varNana AyA hai| jyotirlokAndhakAra meM ayana, gamanamArga, nakSatra evaM dinamAna Adi kA vistArapUrvaka vivecana kiyA hai| pUrva madhyakAla meM gaNita aura phalita donoM hI prakAra ke jyotiSa kA yatheSTa vikAsa huaa| isameM RSiputra, mahAvIrAcArya, candrasena, zrIdhara prabhRti jyotirvidoM ne apanI amUlya racanAoM ke dvArA isa sAhitya kI zrIvRddhi kii| bhadrabAhu ke nAma para arhaccaDAmaNisAra nAmaka eka praznazAstra sambandhI 68 prAkRta gAthAoM meM racanA upalabdha hai / yaha racanA caturdaza pUrvadhara bhadrabAhu kI hai, isameM to sandeha hai| hameM aisA lagatA hai ki yaha bhadrabAhu varAhamihira ke bhAI the, ataH saMbhava hai ki isa kRti ke lekhaka yaha dvitIya bhadrabAhu hI hoNge| prArambha meM vargoM kI saMjJAe~ batalAyI gayI haiN| a i e o, ye cAra svara tathA ka ca Ta ta pa ya za ga ja Da da ba la sa, ye caudaha vyaMjana AliMgita saMjJaka haiN| inakA subhaga, uttara aura saMkaTa nAma bhI hai| 1. bhAratIya jyotiSa, pR. 207. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha A I ai au, ye cAra svara tathA kha cha Tha tha pha ra Sa gha jha Tha, dha ma va ha ye caudaha vyaMjana abhidhumita saMjJaka haiN| inakA madhya, uttarAdhara aura vikaTa nAma bhI hai| u U aM aH ye cAra svara tathA Ga, Ja Na na ma ya vyaMjana dagdhasaMjJaka haiM / inakA vikaTa, saMkaTa, adhara aura azubha nAma bhI haiN| prazna meM sabhI AliMgita akSara hoM, to praznakartA kI kAryasiddhi hotI hai| praznAkSaroM ke dagdha hone para kAryasiddhi kA vinAza hotA hai| uttara saMjJaka svara uttara saMjJaka vyaMjanoM meM saMyukta hone se uttaratama aura uttarAdhara tathA adhara svaroM se saMyukta hone para uttara aura adhara saMjJaka hote haiN| adhara saMjJaka svara dagdhasaMjJaka vyaMjanoM meM saMyukta hone para adharAdharatara saMjJaka hote haiM / dagdhasaMjJaka svara dagdhasaMjJaka vyaMjanoM meM milane se dagdhatama saMjJaka hote haiN|' ina saMjJAoM ke pazcAt phalAphala nikAlA gayA hai| jaya-parAjaya, lAbhAlAbha, jIvana-maraNa Adi kA vivecana bhI kiyA gayA hai / isa choTI-sI kRti meM bahuta kucha nibaddha kara diyA gayA hai| isa kRti kI bhASA mahArASTrI prAkRta hai / isameM madhyavartI ka, ga aura ta ke sthAna para ya zruti pAyI jAtI hai / karalakkhaNa-yaha sAmudrika zAstra kA choTA-sA grantha hai| isameM rekhAoM kA mahattva, strI aura puruSa ke hAthoM ke vibhinna lakSaNa, aMguliyoM ke bIca ke antarAla parvo ke phala, maNibandha, vidyArekhA, kula, dhana, Urdhva, sammAna, samRddhi, Ayu, dharma, vrata Adi rekhAoM kA varNana kiyA hai| bhAI, bahana, santAna Adi kI dyotaka rekhAoM ke varNana ke uparAnta aMguSTha ke adhobhAga meM rahanevAle yava kA vibhinna paristhitiyoM meM pratipAdana kiyA gayA hai| yava kA yaha prakaraNa nau gAthAoM meM pAyA jAtA hai / isa grantha kA uddezya granthakAra ne svayaM hI spaSTa kara diyA hai| ___ iya karalakkhaNameyaM samAsao daMsiaM jijnnss| puvAyariehiM NaraM parikkhaUNaM vayaM dijjA // 61 // yatiyoM ke lie saMkSepa meM karalakSaNoM kA varNana kiyA gayA hai| ina lakSaNoM ke dvArA vrata grahaNa karanevAle kI parIkSA kara lenI caahie| jaba ziSya meM pUrI yogyatA ho, vratoM kA nirvAha kara sake tathA vratI jIvana ko prabhAvaka banA sake, tabhI use vratoM kI dIkSA denI caahie| ataH spaSTa hai ki isa grantha kA uddezya janakalyANa ke sAtha navAgata ziSya kI parIkSA karanA hI hai / isakA pracAra bhI sAdhuoM meM rahA hogaa| RSiputra kA nAma bhI prathama zreNI ke jyotirvidoM meM parigaNita hai| inheM garga kA putra kahA gayA hai / garga muni jyotiSa ke dhurandhara vidvAn the, isameM koI sandeha nahIM / inake sambandha meM likhA milatA hai| jaina AsIjjagadvaMdyo garganAmA mahAmuniH / tena svayaM sunirNIta yaM satpAzAtra kevalI // etajjJAnaM mahAjJAnaM jainarSibhirudAhRtam / prakAzca zuddhazIlAya kulInAya mahAtmanA // 1. arhaccUDAmaNisAra, gAthA 1-8. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 235 saMbhavataH inhIM garga ke vaMza meM RSiputra hue hoNge| inakA nAma hI isa bAta kA sAkSI hai ki yaha kisI RSi ke vaMzaja the athavA kisI muni ke AzIrvAda se utpanna hue the / zAstra hI upalabdha hai / inake dvArA racI gayI eka saMhitA kA bhI madanaratna milatA hai / RSiputra ke uddharaNa bRhatsaMhitA kI mahotpalI TIkA meM upalabdha haiM / RSiputra kA samaya varAhamihira ke pahale honA cAhie / yataH RSiputra kA prabhAva varAhamihira para spaSTa hai / yahA~ do-eka udAharaNa dekara spaSTa kiyA jAyagA / RSiputra kA eka nimitta nAmaka graMtha meM ullekha sasalohivaNNahovari saMkuNa itti hoi NAyavvo / saMjAmaM puNa ghoraM khajjaM sUro NivedaI // -- RSiputra nimittazAstra zazirudhikarIname mAnau nabhasthale bhavanti saMgrAmAH / - varAhamihira apane nimittazAstra meM pRthvI para dikhAI denevAle AkAza meM dRSTigocara honevAle aura vibhinna prakAra ke zabda zravaNa dvArA prakaTa honevAle ina tIna prakAra ke nimittoM dvArA phalAphala kA acchA nirUpaNa kiyA hai| varSotpAta, devotpAta, rAjotpAta, ulkotpAta, gandharvotpAta ityAdi aneka utpAtoM dvArA zubhAzubhatva kI mImAMsA bar3e sundara DhaMga se kI hai / lagnazuddhi yA lagnakuMDikA nAma kI racanA haribhadra kI milatI hai / haribhadra darzana, kathA aura Agama zAstra ke bahuta bar3e vidvAn the / inakA samaya AThavIM zatI mAnA jAtA hai / inhoMne 1440 prakaraNa grantha race haiN| inakI aba taka 88 racanAoM kA patA muni jina vijayajI ne lagAyA hai / inakI 26 racanAe~ prakAzita ho cukI haiN| lagnazuddhi prAkRta bhASA meM likhi gayI jyotiSa racanA hai / isameM lagna ke phala, dvAdaza bhAvoM ke nAma, unase vicAraNIya viSaya, lagna ke sambandha meM grahoM kA phala, grahoM kA svarUpa, navAMza, uccAMza Adi kA kathana kiyA gayA hai / jAtakazAstra yA horAzAstra kA yaha grantha hai / upayogitA kI dRSTi se isakA adhika mahattva hai / grahoM ke bala tathA lagna kI sabhI prakAra se zuddhi - pApagrahoM kA abhAva, zubhagrahoM kA sadbhAva varNita hai / mahAvirAcArya - dhurandhara gaNitajJa the / ye rASTrakUTa vaMza ke amoghavarSa nRpatuMga ke samaya meM hue the, ataH inakA samaya I. san 850 mAnA jAtA hai / inhoMne jyotiSapaTala aura gaNitasAra - saMgraha nAma ke jyotiSa granthoM kI racanA kI hai| ye donoM hI grantha gaNitajyotiSa ke haiM ? ina granthoM se inakI vidvattA kA jJAna sahaja hI meM A~kA jA sakatA hai| gaNitasAra ke prArambha meM gaNita kI prazaMsA karate hue batAyA hai ki gaNita ke binA saMsAra ke kisI bhI zAstra kI jAnakArI nahIM ho sakatI hai / kAmazAstra, gAndharva, nATaka, sUpazAstra, vAstuvidyA, chandazAstra, alaMkAra, kAvya, tarka, vyAkaraNa, kalAprabhRti kA yathArtha jJAna gaNita ke binA saMbhava nahIM hai; ataH gaNitavidyA sarvopari hai | isa graMtha meM saMjJAdhikAra, parikarmavyavahAra, kalAsavarNavyavahAra, prakIrNavyavahAra, trairAzivyavahAra, mizrakavyavahAra, kSetra - gaNitavyavahAra, khAtavyavahAra, evaM chAyAvyavahAra nAma ke prakaraNa haiM / mizrakavyavahAra meM Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha samakuTTIkaraNa, viSamakuTTIkaraNa, aura mizrakuTTIkaraNa Adi aneka prakAra ke gaNita haiM / pATIgaNita aura rekhAgaNita kI dRSTi se isameM aneka vizeSatAe~ haiN| isake kSetravyavahAra prakaraNa meM Ayata ko varga aura varga ko vRtta meM pariNata karane ke siddhAnta diye gaye haiN| samatribhuja, viSamatribhuja, samakoNa, caturbhuja, viSamakoNa caturbhuja, vRttakSetra, sUcI vyAsa, paMcabhujakSetra evaM bahubhujakSetroM kA kSetraphala tathA ghanaphala nikAlA gayA hai / jyotiSa paTala meM grahoM ke cAra kSetra, sUrya ke maNDala, nakSatra aura tArAoM ke saMsthAna, gati, sthiti aura saMkhyA Adi kA pratipAdana kiyA hai / candrasena ke dvArA 'kevalajJAna horA' nAmaka mahattvapUrNa vizAlakAya grantha likhA gayA hai / yaha grantha kalyANavarmA ke pIche kA racA gayA pratIta hotA hai| isake prakaraNa sArAvalI se milate-julate haiM, para dakSiNa meM racanA hone ke kAraNa karNATaka pradeza ke jyotiSa kA pUrNa prabhAva hai| inhoMne graMtha ke viSaya ko spaSTa karane ke lie bIca-bIca meM kannar3a bhASA kA bhI Azraya liyA hai| isa grantha anumAnataH cAra hajAra zlokoM meM pUrNa huA hai / grantha ke prArambha meM kahA hai horA nAma mahAvidyA vaktavyaM ca bhavaddhitam / jyotirjJAnakasAraM bhUSaNaM budhapoSaNam // unhoMne apanI prazaMsA bhI pracura pariNAma meM kI hai AgamaH sadRzo jainaH candrasenasamo muniH / kevalIsadRzI vidyA durlabhA sacarAcare / isa grantha meM hemaprakaraNa, dAmyaprakaraNa, zilAprakaraNa, mRttikA prakaraNa, vRkSa prakaraNa, kArpAsa-gulma balkala-tRNa-roma-carma-paTaprakaraNa, saMkhyA prakaraNa, naSTa dravya prakaraNa, nirvAha prakaraNa, apatya prakaraNa, lAbhAlAbha prakaraNa, svara prakaraNa, svapna prakaraNa, vAstu prakaraNa, bhojana prakaraNa, dehalohadikSA prakaraNa, aMjana vidyA prakaraNa evaM viSa vidyA prakaraNa, Adi haiN| grantha ko AdyopAnta dekhane se avagata hotA hai ki yaha saMhitAviSayaka racanA hai, horAviSayaka nhiiN| zrIdhara--ye jyotiSa zAstra ke marmajJa vidvAna haiN| inakA samaya dasavIM zatI kA aMtima bhAga hai| ye karNATaka prAnta ke nivAsI the / inakI mAtA kA nAma abbokA aura pitA kA nAma baladeva zarmA thA / inhoMne bacapana meM apane pitA se hI saMskRta aura kannar3a-sAhitya kA adhyayana kiyA thaa| prArambha meM ye zaiva the, kintu bAda meM jaina dharmAnuyAyI ho gaye the| inakI gaNitasAra aura jyotirjJAnavidhi saMskRta bhASA meM tathA jAtakatilaka kannar3a-bhASA meM racanAeM haiN| gaNitasAra meM abhinna guNaka, bhAgahAra, varga, vargamUla, ghana, ghanamUla, bhinna, samaccheda, bhAga jAti, prabhAgajAti, bhAgAnubandha, bhAgamAtra jAti, trairAzika, saptarAzika, navarAzika, bhANDapratibhANDa, mizraka vyavahAra, ekapatrIkaraNa, suvarNa gaNita, prakSepaka gaNita, samakrayavikraya, zreNIvyavahAra, khAtavyavahAra, citivyavahAra, kASThaka vyavahAra, rAzi vyavahAra, evaM chAyAvyavahAra Adi gaNitoM kA nirUpaNa kiyA hai| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 237 jyotirjJAnavidhi prArambhika jyotiSa kA grantha hai / isameM vyavahAropayogI muhUrta bhI diye gaye haiN| Arambha meM saMvatsaroM ke nAma, nakSatra nAma, yoga-karaNa, tathA unake zubhAzubhatva diye gaye haiN| isameM mAsazeSa, mAsAdhipati zeSa, dinazeSa evaM dinAdhipati zeSa Adi gaNitAnayana kI udbhuta prakriyAe~ batAyI gayI haiN| jAtakatilaka-kannaDa bhASA meM likhita horA yA jAtakazAstra sambandhI racanA hai| isa grantha meM lagna, graha, grahayoga, evaM janmakuNDalI sambandhI phalAdeza kA nirUpaNa kiyA gayA hai / dakSiNabhArata meM isa grantha kA adhika pracAra hai| candronmIlana prazna bhI eka mahattvapUrNa praznazAstra kI racanA hai| isa grantha ke kartA ke sambandha meM bhI kucha jJAta nahIM hai| grantha ko dekhane meM yaha avazya avagata hotA hai ki isa praznapraNAlI kA pracAra khUba thA / praznakartA ke praznavarNoM kA saMyukta, asaMyukta, abhihata, anabhihata, abhighAtita, abhidhUmita, AliMgita aura dagdha ina saMjJAoM meM vibhAjana kara praznoM kA uttara meM candronmIlana kA khaNDana kiyA gayA hai| "proktaM candronmIlanaM zuklavastraistaccAzuddham " isase jJAta hotA hai ki yaha praNAlI lokapriya thii| candronmIlana nAma kA jo grantha upalabdha hai, yaha sAdhAraNa hai| uttaramadhyakAla meM phalita jyotiSa kA bahuta vikAsa huA / muhUrtajAtaka, saMhitA, prazna sAmudrikazAstra prabhRti viSayoM kI aneka mahattvapUrNa racanAe~ likhI gayI haiN| isa yuga meM sarvaprathama aura prasiddha jyotiSI dugadeva haiN| durgadeva ke nAma se yoM to aneka racanAe~ milatI haiM, para do racanAe~ pramukha haiMriTThasamuccaya aura arddhakANDa / durgadeva kA samaya san 1032 mAnA gayA hai| riTThasamuccaya kI racanA apane guru saMyamadeva ke vacanAnusAra kI hai| grantha meM eka sthAna para saMyamadeva ke guru saMyamasena aura unake guru mAdhavacandra batAe gae haiN| riTaThasamuccaya zaurasenI prAkRta meM 261 gAthAoM meM racA gayA hai| isameM zakuna aura zubhAzubha nimittoM kA saMkalana kiyA gayA hai| lekhaka ne riSToM ke piNDastha, padastha aura rUpastha nAmaka tIna bheda kie haiN| prathama zreNI meM aMguliyoM kA TUTanA, netrajyoti kI hInatA, rasajJAna kI nyUnatA, netroM se lagAtAra jalapravAha evaM jivhA na dekha sakanA Adi ko parigaNita kiyA hai| dvitIya zreNI meM sUrya aura candramA kA anekoM rUpoM meM darzana prajvalita dIpaka ko zItala anubhava karanA candramA ko tribhaMgI rUpa meM dekhanA, candralAMchana kA darzana na honA ityAdi ko grahaNa kiyA hai| tRtIya meM nijachAyA paracchAyA tathA chAyApuruSa kA varNana hai / praznAkSara, zakuna aura svapna Adi kA bhI vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| arddhakANDa meM tejI-maMdI kA grahayoga ke anusAra vicAra kiyA gayA hai| yaha grantha bhI 149 prAkRta gAthAoM meM likhA gayA hai| ___ mallisena-saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM ke prakANDa vidvAna the| inake pitA kA nAma jinasena sUri thA, ye dakSiNa bhArata ke dhAravADa jile ke antargata gadaga tAlukA nAmaka sthAna ke rahanevAle the| inakA samaya I. san 1043 mAnA gayA hai| inakA AyasadbhAva nAmaka jyotiSagraMtha upalabdha hai| Arambha meM hI kahA hai Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sugrIvAdimunIndraH racitaM zAstraM yadAyasadbhAvam / tatsampratyArthAbhirviracyate malliSeNena // dhvajadhUmasiMhamaNDala vRSakharagajavAyasA bhavantyAyAH / jJAyante te vidbhirihakottaragaNanayA cASTau // ina uddharaNoM se spaSTa hai ki inake pUrva bhI sugrIva Adi jaina muniyoM ke dvArA isa viSaya kI ora racanAe~ bhI huI thIM, unhIMke sArAMza ko lekara AyasadbhAva kI racanA kI gayI hai| isa kRti meM 195. AryAaiM aura anta meM eka gAthA, isa taraha kula 196 padya haiM / isamadhvaja, dhUma, siMha, maNDala, vRSa, khara, gaja aura vAyasa ina AThoM AryoM ke svarUpa aura phalAdeza varNita haiN| bhaTTavosari-AyajJAnatilaka nAmaka grantha ke racayitA digambarAcArya dAmanandI ke ziSya bhaTTavosari haiM / yaha praznazAstra kA mahattvapUrNa grantha hai / isameM 25 prakaraNa aura 415 gAthAeM haiN| granthakartA kI svopajJa vRtti bhI hai| dAmanandI kA ullekha zravaNabelagola ke zilAlekha naM. 55 meM pAyA jAtA hai / ye prabhAcandrAcArya ke sadharmA yA guru-bhAI the| ataH inakA samaya' vikrama saMvata, kI 11 vIM zatI hai aura bhaTTavosari kA bhI inhIM ke AsapAsa kA samaya hai / isa grantha meM dhvaja, dhUma, siMha, gaja, khara, zvAna, vRSa, dhvAMkSa ina ATha AryoM dvArA praznoM ke phalAdeza kA vistRta vivecana kiyA hai| isameM kArya-akArya, jaya-parAjaya, siddhi-asiddhi Adi kA vicAra vistArapUrvaka kiyA gayA hai / praznazAstra kI dRSTi se yaha grantha atyanta mahattvapUrNa hai / udaya prabhadeva-inake guru kA nAma vijayasena sUri thA / inakA samaya I. san 1220 batAyA jAtA hai| inhoMne jyotiSa viSayaka Arambha siddhi aparanAmA vyavahAracaryA grantha kI racanA kI hai| isa grantha para vi. saM. 1514 meM ratnazekhara sUri ke ziSya hemahaMsa gaNi ne eka vistRta TIkA likhI hai| isa TIkA meM inhoMne muhUrta sambandhI sAhitya kA acchA saMkalana kiyA hai| lekhaka ne grantha ke prArambha meM granthokta adhyAyoM kA saMkSipta nAmakaraNa nimnaprakAra diyA hai / daivajJadIpakAlikAM vyavahAracaryAmArammasiddhimudayaprabhadevAnAm zAstikrameNa tithivAramayogarAzigocaryakAryAgamavAstuvilagna bhiH / hemahaMsagaNi ne vyavahAracaryA nAma kI sArthakatA dikhalAte hue likhA hai "vyavahAraM ziSTajanasamAcAraH zubhatithivAramAdiSu zubhakAryakaraNAdirUpastasya caryA / " yaha grantha muhUrta cintAmaNi ke samAna upayogI aura pUrNa hai| muhUrta viSaya kI jAnakArI isa akele grantha ke adhyayana se kI jA sakatI hai| 1. prazastisaMgraha, prathama bhAga, saMpAdaka - jugalakizora mukhtAra, prastAvanA, pR. 95-96 tathA purAtana vAkya sUcI kI prastAvanA, pR. 101-102. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 239 rAjAditya-inake pitA kA nAma zrIpati aura mAtA kA nAma vasantA thA / inakA janma koMDimaNDala ke 'yuvinabAga' nAmaka sthAna meM huA thaa| inake nAmAntara rAjavarma, bhAskara aura vAcirAja batAye jAte haiN| ye viSNuvardhana rAjA kI sabhA ke pradhAna paNDita the, ataH inakA samaya san 1120 ke lagabhaga hai / yaha kavi hone ke sAtha-sAtha gaNita aura jyotiSa ke mAne hue vidvAna the| "karNATaka-kavi-carite" ke lekhaka kA kathana hai ki kannar3a-sAhitya meM gaNita kA grantha likhanevAlA yaha sabase baDA vidvAn thA / inake dvArA racita vyavahAragaNita, kSetragaNita, vyavahAraratna tathA jaina-gaNita-sUtraTIkodAharaNa aura lIlAvatI ye gaNita grantha upalabdha haiN| padmaprabhasUri-nAgaura kI tapAgacchIya paTTAvalI se patA calatA hai ki ye vAdideva sUri ke ziSya the / inhoMne bhuvanadIpaka yA grahabhAvaprakAza nAmaka jyotiSa kA grantha likhA hai| isa grantha para siMhatilaka sUri ne vi. saM. 1336 meM eka vivRtti likhI hai| "jaina sAhitya no itihAsa" nAmaka graMtha meM inhoMne inake guru kA nAma vibudhaprabha sUri batAyA hai| bhuvanadIpaka kA racanAkAla vi. saM. 1294 hai| yaha grantha choTA hote hue bhI atyanta mahattvapUrNa hai| isameM 36 dvArA prakaraNa haiN| rAzisvAmI, uccanIcatva, mitrazatru, rAhu kA gRha, ketusthAna, grahoM ke svarUpa, dvAdaza bhAvoM se vicAraNIya bAteM, iSTakAlajJAna, lagna sambandhI vicAra, vinaSTagRha, rAjayoga kA kathana, lAbhAlAbha vicAra, lagneza kI sthiti kA phala, prazna dvArA garbha vicAra, prazna dvArA prasavajJAna, yamajavicAra, mRtyuyoga, cauryajJAna, dreSkANAdi ke phaloM kA vicAra vistAra se kiyA hai| isa grantha meM kula 100 zloka haiM / isakI bhASA saMskRta hai / naracandra upAdhyAya--ye kAtahagaccha ke siMhasUri ke ziSya the| inhoMne jyotiSazAstra ke kaI granthoM kI racanA kI hai| vartamAna meM inake ber3A jAtaka vRtti, prazna zataka, prazna caturviMzatikA, janmasamudraTIkA, lagnavicAra aura jyotiSaprakAza ulalabdha haiN| naracandra ne saM. 1324 meM mAgha sudi 8 ravivAra ko beDAjAtaka vRtti kI racanA 1050 zloka pramANa meM kI hai| jJAnadIpikA nAma kI eka anya racanA bhI inakI mAnI jAtI hai| jyotiSaprakAza, saMhitA aura jAtakasaMbaMdhI mahattvapUrNa racanA hai| aTThakavi yA arhadAsa--ye jaina brAhmaNa the| inakA samaya IsvI san 1300 ke AsapAsa hai| arhadAsa ke pitA nAgakumAra the| arhadAsa kannar3a-bhASA ke prakANDa vidvAna the| inhoMne kannar3a meM aTThamata nAmaka jyotiSa kA mahattvapUrNa grantha likhA hai| zaka saMvat kI caudahavIM zatAbdI meM bhAskara nAma ke Andhra kavi ne isa graMtha kA telagU bhASA meM anuvAda kiyA thaa| aTThamata meM varSA ke cinha, Akasmika lakSaNa, zakuna, vAyucakra, gRhapraveza, bhUkampa, bhajAtaphala, utpAta lakSaNa, pariveSa lakSaNa, indradhanurlakSaNa, prathamagarbhalakSaNa, droNasaMkhyA, vidyutalakSaNa, pratisUryalakSaNa, saMvatsaraphala, grahadveSa, meghoM ke nAma, kulavarNa, dhvanivicAra, dezavRSTi, mAsaphala, rAhucandra, 14 nakSatraphala, saMkrAnti phala Adi viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha __ mahendrasUri-ye bhRgupura' nivAsI madana sUri ke ziSya phirojazAha tugalaka ke pradhAna sabhApaNDita the| inhoMne nADIvRtta ke dharAtala meM golapRSThastha sabhI vRttoM kA pariNamana karake yantrarAja nAmaka graha gaNita kA upayogI grantha likhA hai| inake ziSya malayendu sUri ne isa para sodAharaNa TIkA likhI hai / isa grantha meM paramAkrAnti 23 aMza 35 kalA mAnI gayI hai| isakI racanA zaka saMvat 1292 meM huI hai| isameM gaNitAdhyAya, yantraghaTanAdhyAya, yantraracanAdhyAya, yantrazodhanAdhyAya aura yantravicAraNAdhyAya ye pAMca adhyAya haiM / kramotkamajyAnayana, bhujakoTijyA kA cApasAdhana, krAntisAdhaka dhujyAkhaMDasAdhana, dhujyAphalAnayana, saumya gaNita ke vibhinna gaNitoM kA sAdhana, akSAMza se unnatAMza sAdhana, grantha ke nakSatra dhruvAdika se abhISTa varSa ke dhruvAdika kA sAdhana, nakSatroM ke DhakkarmasAdhana, dvAdaza rAziyoM ke vibhinna vRtta sambandhI gaNitoM kA sAdhana, iSTa zanku se chAyAkaraNa sAdhana yantrazodhana prakAra aura usake anusAra vibhinna rAzi nakSatroM ke gaNita kA sAdhana, dvAdazabhAva aura navagrahoM ke spaSTIkaraNa kA gaNita evaM vibhinna yantroM dvArA sabhI grahoM ke sAdhana kA gaNita bahuta sundara DhaMga se batAyA gayA hai ! isa grantha meM paMcAMga nirmANa karane kI vidhi kA nirUpaNa kiyA hai| bhadrabAhu saMhitA aSTAMga nimitta kA eka mahattvapUrNa grantha hai| isake Arambha ke 27 adhyAyoM meM nimitta aura saMhitA viSaya kA pratipAdana kiyA gayA hai| 30 veM adhyAya meM ariSToM kA varNana kiyA gayA hai / isa grantha kA nirmANa zrutakevalI bhadrabAhu ke vacanoM ke AdhAra para huA hai| viSayanirUpaNa aura zailI kI dRSTi se isakA racanAkAla 8-9 vIM zatI ke pazcAt nahIM ho sakatA hai / hAM, lokopayogI racanA hone ke kAraNa usameM samaya-samaya para saMzodhana aura parivartana hotA rahA hai / isa grantha meM vyaMjana, aMga, svara, bhauma, channa, antarikSa, lakSaNa evaM svapna ina AThoM nimittoM kA phalanirUpaNasahita vivecana kiyA gayA hai| ulkA, parivezaNa, vidyuta, abhra, sandhyA, megha, vAta, pravarSaNa, gandharvanagara, garbhalakSaNa, yAtrA, utpAta, grahacAra, grahayuddha, svapna, muhUrta, tithi, karaNa, zakuna, pAka, jyotiSa, vAstu, indrasampadA, lakSaNa, vyaMjana, cinha, lagna, vidyA, auSadha, prabhRti sabhI nimittoM ke balAbala, virodha aura parAjaya Adi viSayoM kA vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| yaha nimittazAstra kA bahuta hI mahattvapUrNa aura upayogI grantha hai / isase varSA, kRSi, dhAnyabhAva, evaM aneka lokopayogI bAtoM kI jAnakArI prApta kI jA sakatI hai| kevalajJAna praznacUDAmaNi ke racayitA samantabhadra kA samaya 13 vIM zatI hai| ye samanta vijayapa ke putra the / vijayapa ke bhAI nemicandra ne pratiSThAtilaka kI racanA Ananda saMvatsara meM caitramAsa kI paMcamI ko kI hai| ataH samantabhadra kA samaya 13 vIM zatI hai / isa grantha meM dhAtu, mUla, jIva, naSTa, muSTi, lAbha, abhUt bhRgupure vare gaNakacakra-cUDAmaNiH kRtI nRpItasaMstuto madanasurinAmA guruH / tadIyapadazAlinA viracite suyantrAgame, mahendraguruNoddhatAjani vicAraNi yantrajA // yantrarAja, a. 5, zloka 68. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 241 hAni, roga, mRtyu, bhojana, zayana, zakuna, janma, karma, astra, zalya, vRSTi, ativRSTi, anAvRSTi, siddhi, asiddhi Adi viSayoM kA prarUpaNa kiyA gayA hai / isa grantha meM a ca Ta ta pa ya za athavA A eka caTa payaza ina akSaroM kA prathama varga, A ai kha cha Tha tha phara Sa ina akSaroM kA dvitIya varga, i o ga ja Da da ba la sa ina akSaroM kA tRtIya varga, I au gha jha bha va ha na akSaroM kA caturtha varga aura u U Na na bha aM aH ina akSaroM kA paMcama varga batAyA gayA hai / praznakartA ke vAkya yA praznAkSaroM ko grahaNa kara saMyukta, asaMyukta abhihita aura abhighAtita ina pAMcoM dvArA tathA AliMgita abhighUmita aura dagdha ina tInoM kriyAvizeSaNoM dvArA praznoM ke phalAphala kA vicAra kiyA gayA hai / isa grantha meM mUka praznoM ke uttara bhI nikAle gaye haiM / yaha praznazAstra kI dRSTi se atyanta upayogI hai / hemaprabha - inake guru kA nAma devendrasUri thA / inakA samaya caudahavIM zatI kA prathama pAda hai / saMvata 1305 meM trailokyaprakAza racanA kI gayI hai / inakI do racanAe~ upalabdha haiM - trailokyaprakAza aura meghamAlA / ' trailokyaprakAza bahuta hI mahattvapUrNa grantha hai / isameM 1960 zloka haiM / isa eka grantha ke adhyayana se phalita jyotiSa kI acchI jAnakArI prApta kI jA sakatI hai| AraMbha meM 110 zlokoM meM lagnajJAna kA nirUpaNa hai / isa prakaraNa meM bhAvoM ke svAmI, grahoM ke chaH prakAra ke bala, dRSTivicAra, zatru, mitra,vakrI mArgI, ucca-nIca, bhAvoM kI saMjJAe~, bhAvarAzi, grahabala vicAra Adi kA vivecana kiyA gayA hai / dvitIya, prakaraNa meM yogavizeSa-- dhanI, sukhI, daridra, rAjyaprApti, santAnaprApti, vidyAprApti, Adi kA kathana hai / tRtIya prakaraNa, meM nidhiprApti ghara yA jamIna ke bhItara rakhe gaye dhana aura usa dhana ko nikAlane vidhi kA vivecana hai / yaha prakaraNa bahuta hI mahattvapUrNa hai / itane sarala aura sIdhe DhaMga se isa viSaya kA nirUpaNa anyatra nahIM hai / caturtha prakaraNa bhojana aura paMcama grAma pRcchA hai / ina donoM prakaraNoM meM nAma ke anusAra vibhinna dRSTiyoM se vibhinna prakAra ke yogoM kA pratipAdana kiyA gayA hai / SaSTha putra prakaraNa hai, isameM santAna prApti kA samaya, santAna saMkhyA, putra-putriyoM kI prApti Adi kA kathana hai / saptama prakAraNa meM chaThe bhAva se vibhinna prakAra ke rogoM kA vivecana, aSTama meM saptama bhAva se dAmpatya saMbaMdha aura navama meM vibhinna dRSTiyoM se strI-sukha kA vicAra kiyA gayA hai| dazama prakaraNa meM strIjAtaka - striyoM kI dRSTi se phalAphala kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ekAdaza meM paracakragamana, dvAdaza meM gamanAgamana, trayodaza meM yuddha, caturdaza meM sandhivigraha, paMcadaza meM vRkSajJAna, SoDaza meM graha doSa -graha pIr3A, saptadaza meM Ayu, aSTAdaza meM pravahaNa aura ekonaviMza meM pravajyA kA vivecana kiyA hai / bIsaveM prakaraNa meM rAjya yA padaprApti, ikkIsaveM meM vRSTi, bAIsaveM meM ardhakANDa, teIsaveM meM strIlAbha, caubIsaveM meM naSTa vastu kI prApti evaM paccIsaveM meM grahoM ke udayAsta, subhikSa- durbhikSa, mahargha, samartha, aura vibhinna prakAra se tejI - mandI kI jAnakArI batalAI gayI hai / isa graMtha kI prazaMsA svayaM hI inhoMne kI hai| 1. jaina granthAvalI, pR. 356. 31 2. trailokyaprakAza, zlo. 430. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zrImaddevendrasUrINAM ziSyeNa jJAnadarpaNaH / vizvaprakAzakazcakre zrIhemaprabhasUriNA // zrI devendra sUri ke ziSya zrI hemaprabha sUri ne vizvaprakAzaka aura jJAnadarpaNa isa grantha ko racA / meghamAlA kI zloka saMkhyA 100 batAyI gayI hai| pro. eca. DI. velaMkara ne jaina graMthAvalI meM ukta prakAra kA hI nirdeza kiyA hai| ratnazekhara sUri ne dinazuddhidIpikA nAmaka eka jyotiSa grantha prAkRta bhASA meM likhA hai| inakA samaya 15 vIM zatI batAyA jAtA hai / grantha ke anta meM nimna prazasti gAthA milatI hai / sirikyaraseNa gurupaTTa-nAhIsarihematilayasUrINaM / pAyapasAyA esA, rayaNasiharasUriNA vihiyA // 144 // vajrasena guru ke paTTadhara zrI hematilaka sUri ke prasAda se ratnazekhara sUri ne dinazuddhi prakaraNa kI racanA kI / ise "munimaNabhavaNapayAsaM" arthAt muniyoM ke mana rUpI bhavana ke prakAzita karanevAlA kahA hai| isameM kula 144 gAthAe~ haiM / isa grantha meM vAradvAra, kAlahorA, vAraprArambha, kulikAdiyoga, vaya'prahara, nandabhadrAdi saMjJAeM, krUratithi, varNyatithi, dagdhAtithi, karaNa, bhadrAvicAra, nakSatradvAra, rAzidvAra, lagnadvAra, candraavasthA, zubharaviyoga, kumArayoga, rAjayoga, AnandAdi yoga, amRtasiddhiyoga, utpAdiyoga, lagnavicAra, prayANakAlIna zubhAzubha vicAra, vAstu muhUrta, SaDaSTakAdi, rAzikUTa, nakSatrayoni vicAra, vividha muhUrta, nakSatra doSa vicAra, chAyAsAdhana aura usake dvArA phalAdeza evaM vibhinna prakAra ke zakunoM kA vivecana kiyA gayA hai| yaha grantha vyavahAropayogI hai| caudahavIM zatAbdI meM Thakkara pherU kA nAma bhI ullekhanIya hai| inhoMne gaNitasAra aura joisasAra ye do grantha mahattvapUrNa likhe haiN| gaNitasAra meM pATIgaNita aura parikarmASTaka kI mImAMsA kI gayI hai| joisasAra meM nakSatroM kI nAmAvali se lekara grahoM ke vibhinna yogoM kA samyak vivecana kiyA gayA hai| uparyukta granthoM ke aririkta harSakIrti kRta janmapatrapaddhati, jinavallabha kRta svapnasaMhitakA, jayavijaya kRta zakunadIpikA, puNyatilaka kRta grahAyusAdhana, gargamuni kRta pAsAvalI, samudra kavi kRta sAmudrikazAstra mAnasAgara, kRta mAnasAgarIpaddhati, jinasena kRta nimittadIpaka Adi grantha bhI mahattvapUrNa haiM / jyotiSasAra, jyotiSasaMgraha, zakunasaMgraha, zakunadIpikA, zakuna vicAra, janmapatrI paddhati, grahayoga, grahaphala, nAma ke aneka aise saMgraha grantha upalabdha haiM, jinake kartA kA patA hI nahIM calatA hai| arvAcIna kAla meM kaI acche jyotirvid hue haiM jinhoMne jaina jyotiSa sAhitya ko bahuta Age bar3hAyA hai|' yahA~ pramukha lekhakoM kA unakI kRtiyoM ke sAtha paricaya diyA jAtA hai| isa yuga ke saba se 1. kevalajJAnapraznacUDAmaNi kA prastAvanA bhAga. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya kA sarvekSaNa 243 pramukha meghavijaya gaNa haiM / ye jyotiSa zAstra ke prakANDa vidvAn the / inakA samaya vi0 saM0 1036 ke AsapAsa mAnA gayA hai / inake dvArA racita megha mahodaya yA varSaprabodha, udayadIpikA, ramalazAstra aura hastasaMjIvana Adi mukhya haiM / varSaprabodha meM 13 adhikAra aura 35 prakaraNa haiN| isameM utpAta prakaraNa, karpUracakra, padminIcakra, maNDalUpakaraNa, sUrya aura candragrahaNa kA phala, mAsa, vAyu vicAra, saMvatsara kA phala, grahoM ke udayAsta aura vakrI ayana mAsa pakSa vicAra, saMkrAnti phala, varSa ke rAjA, maMtrI, dhAnyeza, raseza Adi kA nirUpaNa, Aya-vyaya vicAra, sarvatobhadracakra evaM zakuna Adi viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jyotiSa viSaya kI jAnakArI prApta karane ke liye yaha racanA upayogI hai / hastasaMjIvana meM tIna adhikAra haiM / prathama darzanAdhikAra meM hAtha dekhane kI prakriyA, hAtha kI reSAoM para se hI mAsa, dina, ghaTI, pala Adi kA kathana evaM hastarekhAoM ke AdhAra para se hI lagnakuNDalI banAnA tathA usakA phalAdeza nirUpaNa karanA varNita hai / dvitIya sparzanAdhikAra meM hAtha kI rekhAoM ke sparza para se hI samasta zubhAzubha phala kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa adhikAra meM mUla praznoM ke uttara dene kI prakriyA bhI varNita hai / tRtIya vimarzanAdhikAra meM rekhAoM para se hI Ayu, santAna, strI, bhAgyodaya, jIvana kI pramukha ghaTanAe~, sAMsArika sukha, vidyA, buddhi, rAjyasammAna aura padonnati kA vivecana kiyA gayA haiM / yaha grantha sAmudrika zAstra kI dRSTi se mahattvapUrNa aura paThanIya hai| ubhayakuzala - kA samaya 18 vIM zatI kA pUrvArddha hai / ye phalita jyotiSa ke acche jJAtA the / inhoMne vivAha paTala aura camatkAracintAmaNi TavA nAmaka do granthoM kI racanA kI hai| ye muhUrta aura jAtaka, donoM hI viSayoM ke pUrNa paMDita the / cintAmaNi TabA meM dvAdaza bhAvoM ke anusAra grahoM ke phalAdeza kA pratipAdana kiyA gayA hai / vivAha paTala meM vivAha ke muhUrta aura kunnddlN| milAna kA sAMgopAMga varNana kiyA gayA hai / 1 / labdhacandragaNi-ye kharataragacchIya kalyANanidhAna ke ziSya the| inhoMne vi. saM. 1051 meM kArtika mAsa meM janmapatrI paddhati nAmaka eka vyavahAropayogI jyotiSa kA grantha banAyA hai isa grantha meM iSTakAla, mayAta, bhayoga, lagna, navagrahoM kA spaSTIkaraNa, dvAdazabhAtra, tAtkAlika cakra, dazabala, viMzottarI dazA sAdhana Adi kA vivecana kiyA gayA hai| bAdhI muni - pArzva candragacchIya zAkhA ke muni the / inakA samaya vi. saM. 1083 mAnA jAtA hai / inhoMne tithisAriNI nAmaka jyotiSa kA mahattvapUrNa grantha likhA hai / isake atirikta inake do-tIna phalita jyotiSa ke bhI muhUrta sambandhI upalabdha grantha haiM / inakA sAraNI grantha, makaranda sAraNI ke ke samAna upayogI hai / yazasvatasAgara - inakA dUsarA nAma jasavaMtasAgara bhI batAyA jAtA hai / ye jyotiSa, nyAya, vyAkaraNa aura darzana zAstra ke dhurandhara vidvAna the / inhoMne grahalAghava ke Upara vArtika nAma kI TIkA likhI hai / vi. saM. 1062 meM janmakuNDalI viSaya ko lekara " yazorAja - paddhati " nAmaka eka vyavahAropayogI grantha Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha likhA hai / yaha grantha janmakuMDalI kI racanA ke niyamoM ke sambandha meM vizeSa prakAza DAlatA hai| uttarArddha meM jAtaka paddhati ke anusAra saMkSipta phala batalAyA hai| inake atirikta vinayakuzala, harikuzala, megharAja, jinapAla, jayaratna, sUracandra, Adi kaI jyotiSiyoM kI jyotiSa sambandhI racanAe~ upalabdha haiN| jaina jyotiSa sAhitya kA vikAsa Aja bhI zodha TIkAoM kA nirmANa evaM saMgraha granthoM ke rUpa meM ho rahA hai|' saMkSepa meM aMkagaNita, bIjagaNita, rekhAgaNita, trikoNamitigaNita, pratimAgaNita, paMcAMga nirmANa gaNita, janmapatra nirmANa gaNita Adi gaNita-jyotiSa ke aMgoM ke sAtha horAzAstra, saMhitA,' muhUrta, sAmudrikazAstra, praznazAstra, svapnazAstra, nimittazAstra, ramalazAstra, pAsAkevalI prabhRti phalita aMgoM kA vivecana jaina jyotiSa meM kiyA gayA hai / jaina jyotiSa sAhitya ke aba taka pA~ca sau granthoM kA patA laga cukA hai|' 1. bhadrabAhu saMhitA kA prastAvanA aMza. 2. mahAvIra smRtigrantha ke antargata "jaina jyotiSa kI vyAvahArikatA" zIrSaka nibandha, pR. 196-197. 3. varNI abhinandana grantha ke antargata 'bhAratIya jyotiSa kA poSaka jaina jyotiSa', pR. 478-484. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArthasiddhayupAya : eka adhyayana paM. ba. mANikacaMdrajI cavare, kAraMjA ' puruSArthasiddhayupAya' AcArya amRtacaMdra kA AcAraviSayaka adbhuta graMtha hai / AcArya zrI amRtacaMdra vikrama kI 12 vIM sadI ke dRSTi - saMpanna vidvAn, marmajJa bhASAprabhu, adhikAra saMpanna santazreSTha haiM / inakeH - 1 puruSArthasiddhayupAya, 2 tattvArthasAra, 3 samayasAra AtmakhyAti - TIkA, 4 pravacanasAra - tattvadIpikA TIkA, 5 paMcAstikAya - samayavyAkhyA TIkA ye pAMca graMtha mudrita rUpameM hameM upalabdha haiM / ye vidvanmAnya graMtha haiM / AmnAyayukti yoga se susaMpanna haiM / isake sivA 'sphuTamaNikoza' nAmaka udbhaTa paccisikAoM kA saMgraha vartamAnahI meM upalabdha huA hai / jisakA saMpAdana ho rahA hai / isa prakAra kula chaha graMthoM kI apUrva saMpatti dRSTigocara hotI hai / nirdoSa tattva - mUla yathArtha kahanA, yuktisahita kahanA, saMkSepa meM sUtra rUpase kahanA, adhikArasaMpanna anubhava kI bhASA meM kahanA ye AcArya racanA ke sAtizaya vizeSa haiM / puruSArthasiddhayupAya meM AryAcchanda ke kula 226 zloka haiM / graMtha chaha pramukha vibhAgoM meM vibhakta hai / 1 graMthapIThikA ( zloka 1 - 19) maMgala, tatvamUla, kAryakAraNa bhAva i. / 2 samyagdarzanAdhikAra (zloka 20-30) svarUpa, ATha aMgoM kA nizcaya vyavahAra kathana / 3 samyagjJAnAdhikAra (zloka 31 - 36) samyadgarzana se avinAbhAva aura kAryakAraNa saMbaMdha / 4 samyakcAritrAdhikAra (37 - 174) bAraha vratoM kI ahiMsA, poSakatA i. / 5 sallekhanAdhikAra (zloka 175 - 196) jisameM vratAticAroM kA bhI varNana sammilita hai / 6 sakalacAritrAdhikAra (zloka 197 - 226) jisameM ratnatraya dharma kI nirdoSatA yuktipUrvaka siddha hai / graMtha ke Upara AcAryakalpa paM. ToDaramalajI kI hiMdI TIkA hai jo apUrNa thI aura use kavivarya hiMdI anuvAda paM. nAthUrAmajI premI ne kiyA kahI jAya to atyukti nahIM hogI / paM. daulatarAmajI ne saM. 1827 meM pUrNa kii| isakA vartamAna hai / yadi isa graMtha ko upAsaka zrAvakoM kI 'AcArasaMhitA' pIThikA - baMdharUpa prathama adhikAra meM graMthakAra ne maMgalAcaraNa meM kevala jJAna ko paraMjyoti kahA hai, use aise darpaNa kI upamA dI jisameM saMpUrNa padArthamAlikA yathArtha pratibimbita hai / guNI kisI viziSTa vyakti ke nAmasmaraNa ke aivaja meM guNamAtra kA smaraNa sahetuka hai / parIkSApradhAna abhedarUpa kathanazailI kA yaha maMgalamaya 245 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sUtrapAta hai / paramAgama tattva ko kahatA hai / tattva vastu kA yathArtha dharma hotA hai / vastu svayaM anakAnta rUpa hai isalie anekAnta paramAgama kA bIja siddha hai / nitya - anitya, sata-asat, eka-aneka, bheda - abheda ye paraspara sApekSa aneka dharma (anta) svayaM vastu ke aMgabhUta haiM / sUkSmadRSTi ke avalaMbana karane para ina dharmo meM sAmaMjasya sahaja hI pratIta hotA hai / isakI bhI AcArya ne vandanA kI hai / lokottama puruSArthasiddhayupAya graMtha kA avatAra vicakSaNa vidvAnoM ke lie hai, isa lokottara zreNI svayaM sunizcita hotI hai / 1 kisI bhI vastutattva kA varNana mukhyarUpa se ( svarUpa pradhAna - nizcaya pradhAna ) aura upacArarUpa se ( nimitapradhAna = vyavahArapradhAna ) hotA hai / amUrta caitanyaghana puruSa ke ( AtmA ke ) yathArtha jJAna ke lie ubhaya nayoM kA jJAna nitAnta Avazyaka hotA hai / svAzrito nizvayaH / zarIrAdi se saMyukta honepara bhI AtmA ko vibhakta - ekatva svarUpa arthAt nokarma aura bhAva karmoM se pRthak aura apane guNaparyAyoM se tanmaya jAnakara hI jIva svayaM ko zuddha anubhava kara sakatA hai / isa zuddha svarUpa ko 'bhUtArtha ', ' paramArtha' ha hai aura ise jAnanevAle naya ko nizcaya naya tathA kathana ko anupacarita kathana kahate haiM / parAzrito vyavahAraH / zarIrAdi paradravyoM ke Azraya se AtmA ko jAnanA jaise yaha AtmA manuSya hai, ityAdi ka upacAra kathana hai / aura aisA jJAna vyavahAranaya dvArA hotA hai / isakA viSaya arthAt abhUtArtha hai / nirapavAda vastutatva ke parijJAna ke lie nimna likhita sUtroM ko hRdayaMgama karane se AgAmI AcAra viSayaka kisI prakAra ko vikalpa nahIM rahegA / yaha dRSTi AcAra kI AdhArazilA hai siddhazilA tulya svayaM siddha hai / graMtharacanA kI pratijJA meM spaSTa ullekha se graMtha kI nizcaya bhUtArtha (vastusvarUpa ) aura vyavahAra abhUtArtha ( avastusvarUpa ) hai / vyavahAra aura nizcaya ko yathArtha jAnanevAle hI vizva meM tIrtha nirmAtA hote hai / nizcaya zraddhAse vimukha vyakti paradravya meM ekatva pravRtti karatA hai / yahI saMsAra 1 ajJAnI ko tattva samajhAne mAtra ke lie ' ghI ke ghaDe' kI taraha vyavahAra kathana mAtra upacAra prayoga hotA hai / upadeza ke yathArtha phala ke icchukoM ko nizcaya aura vyavahAra donoM ko yathArtha jAna kara madhyastha honA anivArya hai / paramArtha se parAGmukha vrata-tapa bAlavrata bAlatapa hai ve nirvANa ke kAraNa nhiiN| unameM samIcIna dRSTi nahIM hai aura rAgadveSa kI sattA bhI hai / cAritra, zuddhisvarUpa hai use puNyabaMdha kA kAraNa mAnanA ajJAnatA hai / baMdha ke kAraNa mithyAdhyavasAyarAgadveSa hote hai, na ki zuddhi aura vItarAgatA / AtmA ke zraddhAnajJAna-sthiratArUpa mokSamArga ko na pahicAnakara kevala vyavahArarUpa darzana jJAna cAritra kI sAdhanA ko mokSamArga mAnanevAle - zubhopayoga meM santuSTa hote hai zuddhopayogarUpa mokSamArga meM pramAdI hote Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha siddhayupAya : eka adhyayana 247 hai| AryA 9 se 15 meM puruSa-puruSArtha-puruSArthasiddhi aura puruSArthasiddhayupAya kA svarUpa kramazaH spaSTa huA hai / hamArA vivekI jijJAsuoM ko anurodhavizeSa hai ki ve ina prAraMbhika 19 mUla zlokoM kA aura paMDitajI ke hiMdI anuvAda kA akSaraza: manana avazya kreN| vaha svayaMpUrNa hai| cAritra saMbaMdhI saMpUrNa vikalpoM kA sahajahI parihAra ho jAvegA / cAritra ko kisa dRSTi se AMkanA isakA parijJAna bhI ho jaavegaa| _ 'puruSa' zabda kA artha 'cidAtmA' hai vaha sparzAdi se rahita hai| apane jJAnAdi guNa paryAyoM se tanmaya hai| dravya kA dUsarA lakSaNa jo utpAdavyaya dhrauvya kA honA usase vaha samAhita hai| cidAtmA kA cetanA lakSaNa nirdoSa hai / vaha jJAna cetanA va darzana cetanArUpa se do prakAra kI hokara bhI pariNamana apekSA se tIna prakAra hai| jJAna cetanA-zuddha jJAna svarUpa pariNamana karatI hai / karma cetanA-rAgAdirUpa pariNamana karatI hai / karmaphala cetanA-sukhaduHkhAdi bhoganerUpa pariNamana karatI hai / puruSa kA 'artha' arthAt prayojana sukha hai phira bhI anAdikAla se jJAnAdi guNoM ke savikAra-pariNamanarUpa pariNamatA huA yaha jIva savikAra pariNAmoM kA hi kartA-bhoktA rahA hai aura kA nahIM yaha viparIta puruSArtha rhaa| vikAroM se rahita acala jJAyakarUpa caitanyarUpatA ko prApta honA kRtakRtyatA hai yahI puruSArtha-siddhi hai| upAya ke parijJAna ke lie jIvasvarUpa-karmasvarUpa-paraspara nimitta naimittika saMmbadha, svabhAva-vibhAva ityAdi viSayaka zloka 12, 13, 14, 15 atyanta mahattvapUrNa hai / sAthahI sAtha samayasAra kalaza yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmo bhavettu tat karma / yA pariNati kriyA sA trayamapi bhinnaM na vastutayA // isako sAtha meM rakhakara kAryakAraNa bhAva aura nimitta naimittika bhAvasaMbaMdhI saMpUrNa vikalpa jAla gala sakatA hai| pudgaloM kA karmarUpase svayaM pariNamana hotA hai| jIva ke zubhAzubha pariNAma kevala nimitta mAtra hote haiN| isahI prakAra jIva apane-cidAtmaka bhAvarUpa se pariNamatA hai, pudgala karma kevala nimitta mAtra hotA hai, yaha hai vastusthiti / karma-nimittaka bhAvoM meM tanmayatA kA anubhavana karanA ajJAna hai aura saMsAra kA bIja hai| rAgAdibhAva sacetana hai isalie inakA kartA jIva hote hue bhI svayaM granthakAra unheM 'karmakRta' kahakara 'asamAhita' bhI kaha rahe hai| Azaya spaSTa hai ki ve zuddha jIva svabhAvarUpa nahIM hai karma ke nimitta hote hue hote hai / ataeva 'karmakRta' kahe gaye haiN| inameM AtmasvarUpa kI kalpanA karanA aura upAdeyatA kI dhAraNA banAnA yaha korA ajJAna hai| isa viparIta mithyA abhiprAya ko jaDamUla se dUra karanA yaha samyagdarzana hai| karma nimittaka bhAvoM se bhinna, apane zuddha caitanyasvarUpa ko yathAvat jAnanA-anubhavanA yaha samyagjJAna hai| aura karmanimittaka bhAvoM se udAsIna hokara nijasvarUpa meM sthira honA samyakcAritra hai| ratnatraya svarUpa tinoM kA samudAya yathArtha meM puruSArtha siddhi kA upAya svayaM siddha hotA hai| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha jisa prakAra nirlepa nagnatva (digambaratva) mauna bhAva se muktimArga ko batalAtA hai isalie hama use maMgala-lokottama aura zaraNa ke rUpa meM vinA kisI vikalpa ke svIkAra kara lete haiM; usI prakAra zuddha puruSa kA zuddha pariNAma rUpa kArya usako anupacarita rUpase kahanevAlA nizcayanaya-usakI bhUtArthatA vyavahAra kI nimitAdhInatA usakI abhUtArthatA Adi ko abhrAMtarUpa meM spaSTa spaSTa nagna satya kahanevAle zlokoM kA mahattvapUrNa Azaya maMgala hai, lokottama hai aura zaraNa bhI hai use yathArtharUpase svIkAra kara leneparahi granthAntargata sArA varNana sajaga sacetana ho jAtA hai| ratnatrayAtmaka mArga ke pathika munIzvaroM kA AcAra ekAntaviratirUpa 'autsargika' hotA hai; aura padAnusArI upAsakoM kI vRtti ekadeza viratirUpa hote hue bhI AtmAbhimukha dRSTi hone se tathA ratnatraya ke bIja usameM vihita hone se zrAvakAcAra mokSamArga ko batalAnevAlA hotA hai isIlie vaha kayanIya hai / isa sat Azaya ko lekara grantha kI mahattvapUrNa pIThikA samApta hotI hai| zrAvakadharma vyAkhyAna ( zloka 20-30) mokSamArga ratnatrayAtmaka hai / yathAzakti ArAdhanA upAdeya hai| sarvaprathama samyagdarzana anivArya hai usake honepara he jJAna aura cAritra yathArtha hote haiN| jIvAjIvAdi tattvArthoM kA niraMtara zraddhAna karanA cAhiye / yaha zraddhAna viparIta zraddhAna virahita AtmasvarUpa hi hai / pRthagmUla vastu nahIM hai yadyapi samyagdarzana ke ATha aMga ve hI kahe jo ratnakaraNAdi graMthoM meM varNita haiM phira bhI unakA lakSaNa viziSTa dRSTisahita hai, ( nizcaya aura vyavahArarUpa ) nirUpita hai| 1 niHzaMkitaH--sarvajJakathita vastu samUha anekAntAtmaka hai kyA vaha satya hai yA asatya aise vikalpoM kA na honaa| __2 niSkAMkSitaH--iha paraloka meM baDappana kI aura para samaya kI (ekAnta tattva kI ) abhilASA na krnaa| __ 3 nirvicikitsAH-aniSTa kSudhA tRSA Adi bhAvoM meM tathA malamUtrAdi ke saMparka hone para glAni nahIM krnaa| ___4 amUDha dRSTiH-tattvaruci rkhnaa| loka vyavahAra meM mithyAzAstroM meM, mithyAtattvoM meM-mithyA devatAoM meM ayathArtha ( mithyA ) zraddhA nahIM krnaa| 5 upagRhana (upabRMhaNa ):-mArdavAdi bhAvoM se Atma guNoM kA vikAsa karanA aura anyoMke doSoMkA AviSkAra nahIM krnaa| 6 sthitikaraNa :--kAmakrodhAdi ke kAraNa nyAya mArga se vicalita hone para yuktipUrvaka svayaM ko aura para ko sthira krnaa| 7 vAtsalyaH-mokSa kAraNa ahiMsA meM aura sAdharmI baMdhuoM meM vAtsalya bhAva rkhnaa| | Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 prabhAvanAHprabhAvita karanA / puruSArtha siddhayupAya : eka adhyayana 249 ratnatraya prakAza dvArA svAtmA ko prabhAvita karanA aura dAnAdi dvArA anyoM ko samyagjJAnAdhikAra ( zloka 31-36) darzana (zraddhA) guNa kI samyagdarzanarUpa paryAya hote hI jJAna samyagjJAnarUpa hotA hai / ina donoM guNoM kA paryAyAntara eka eka samaya meM hotA hai phira bhI dIpa prakAzakI taraha samyagdarzana kAraNa aura samyagjJAna kArya ho jAtA hai| donoMmeM lakSaNa bheda hai, pRthagArAdhana iSTa hI hai, koI bAdhaka nahIM / samyagjJAna kI ArAdhanA karate samaya AmnAya - zAstra paraMparA, yukti aura anuyogoM kI nirdoSatA ko dRSTi meM lenA Avazyaka hotA hai / samyagjJAna kA lakSaNa - sat aura anekAnta tattvoM meM vaha saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya se pUrNatayA rahita AtmasvarUpa hI hai ( zloka 35 ) / samyagdarzana kI taraha samyagjJAna ke bhI ATha aMga haiM (zloka 36) / unakA svarUpa mananIya hai / yadyapi svataMtra zlokoM meM isakA varNana nahIM hai phira bhI TIkA meM jo AyA usakA saMkSepa isa prakAra hai / 1. vyaMjanAcAra - bhAvazruta kA kalevara jo dravyazruta ( zAstra - sUtra - gAthA Adi) ke uccAraNa yA lekhana kI nirdoSatA rakhanA / 2. arthAcAra - ra--zabda-pada Adi kA yathAsthAna samIcIna artha grahaNa karanA / 3. ubhayAcAra - donoM kI ( zabda aura artha kI ) sAvadhAnatA rakhanA / 4. kAlAcAra - zAstrokta samaya meM ( saMdhikAla choDakara ) adhyayanAdi karanA / 5. vinayAcAra - adhyayanAdi ke samaya nirahaMkAra bhAvapUrvaka namratA kA honA / 6. upadhAnAcAra - adhIta viSaya dhAraNA sahita sthAyI rakhanA / 7. bahumAnAcAra - jJAna, zAstra Adi sambandhI tathA guru sambandhI AdarabhAva rakhanA / 8. anihnavAcAra -- jJAna - zAstra - guru Adi kA apalApa nahIM karanA / samyakcAritrAdhikAra darzana moha kA abhAva aura samyagjJAna kA lAbha hone para sthira cittatA pUrva samyakcAritra kA AlaMbana upAdeya hai yahI krama hai / vaha nirapekSa rUpa hotA hai / hiMsA ahiMsA ke vicAra - viveka ( kucha sUtra vAkya sUktiyA~) saMpUrNa sAvadya yoga kA parihAra cAritra hai vaha vizada arthAta nirmala vairAgyapUrNa evaM AtmasvarUpa hai ( zloka - 39 ) 32 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha saMpUrNa rUpa se saMpUrNa pApoM se aliptatA hone se yati svayaM samayasArarUpa hotA hai aura gRhastha ekadezavirata aura upAsaka ke rUpa hotA hai / AtmapariNAma ke ghAtaka hone se asatya bhASaNAdi jitane bhI pApa haiM ve kevala ziSyoM ko hiMsA kA svarUpa spaSTa ho isI hetu se batalAe haiN| kaSAya pravRttipUrvaka prANoM kA ghAta honA dravya hiMsA hai| rAgAdi vikAroM kI utpatti bhAva hiMsA hai aura utpatti na honA ahiMsA hai| (zloka 44) ___ yadi rAgAdikoM kA Aveza vahIM hai aura AcaraNa sAvadhAna hai phira bhI yadi yogAyoga se prANa vyaparopaNa hotA hai to vaha hiMsA nahIM hai / (zloka 45) pratyuta jIva ghAta ho yA na ho yadi rAgAdi hai to vahAM hiMsA avazya hai / (zloka 46) kaSAya vaza jIvAtmA avazyahi AtmaghAtI hai / ataeva pramatta yoga hI hiMsA hai| (zloka 47-48) atisUkSma hiMsA kA bhI AdhAra paravastu nahIM hai phira bhI hiMsA ke AyatoM kA tyAga pariNAma vizuddhi ke lie upAdeya hai, isa prakAra dravyabhAvoM kA sumela hai| isa saMdhi ke dRSTipatha meM na lenevAlA bahirAtmA hai, kriyA meM AlasI aura cAritra pariNAmoM kA ghAtI hai| ina viveka sUtroM ke Azaya ko samajhanevAloM ko hI nimnalikhita vikalpoM se nivRtti sahaja hI hotI hai / 1. hiMsA na karate hue bhI eka vyakti hiMsA phala kA bhoktA hotA hai aura dUsare kisI eka ke dvArA hiMsA hote hue bhI vaha hiMsA kA phalabhAgI nahIM hotA hai / (zloka 51) 2. kisI eka ko thoDI hiMsA mahAn phaladAyI hotI hai, dUsare kisI eka ko dvArA ghaTita mahAhiMsA bhI alpa phaladAyI hotI hai / (zloka 52) 3. sahayogiyoM ke dvArA eka samaya meM kI gayI hiMsA jahA eka ko maMda phala detI hai vahAM vahI hiMsA dUsaroM ko tIvra phala detI hai / (zloka 53) 4. pariNAmoM ke kAraNa kabhI hiMsA kA phala pahale prApta hotA hai kabhI hiMsA ke kSaNa meM hI, kabhI bAda meM aura kabhI hiMsA pUrI hone ke pahale hI phala prApta hotA hai / (zloka 54 ) 5. kabhI hiMsA karanevAlA eka hotA hai aura phala bhoktA aneka hote haiN| pratyuta hiMsA karanevAle aneka aura phala bhoktA eka hotA hai / (zloka 55) 6. kisI eka ko hiMsA phalakAla meM ekamAtra hiMsA pApa ko phaladAyI hotI hai aura dusare ko vahI hiMsA ahiMsA kA adhika mAtrA meM phala detI hai / (zloka 56) 7. kisI eka kI pravRtti bAhya meM jo ahiMsA (pratIta ) hotI hai vaha anta meM hiMsA ke phala svarUpa siddha hotI hai aura kisI jIva kI hiMsA bhI antatogatvA ahiMsA ke phalasvarUpa se phalatI hai| (zloka 57) Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 puruSArtha siddhayupAya : eka adhyayana sArAMza-1. hiMsya = ( jisakI hiMsA kI jAtI hai) dravyabhAvarUpa prANa / 2. hiMsaka = (kaSAyI ghAtaka jIva) 3. hiMsA = (prANoM kA ghAta) 4. hiMsA phala = (pApoM kA saMcaya ) ina cAra avayavoM kA vAstavikarUpa se vicAra karake hI hiMsA kA vAstavika tyAga ho sakatA hai / isa prakAra sAmAnyarUpa se hiMsA ahiMsA kA varNana karane ke avAMtara vizeSarUpa se madyAdikoM ke tyAga kA vidhAna karate samaya kiyA gayA kAryakAraNa bhAvoM kA varNana bhI sAtizaya mUlagrAhI huA hai / jaise madyatyAga vidhAna-madirA citta ko mohita karatI hai| mohitacitta vyakti ko vastu dharma kA vismaraNa hotA hai| aura dharma ko vismRta karanevAlA jIva niHzaMka rUpase hiMsAcaraNa karatA hai / madya rasaja jIvoM kI yonibhUta hai, madyapAna meM unakI hiMsA honA anivArya hai| sAtha hI abhimAna-bhaya-kAmakrodha Adi vikAroM kI utpatti madyapAna se avinAbhAvI hai jo vikAra svayaM hiMsArUpa hai| isI prakAra mAMsa bhakSaNAdi kA varNana mananIya hI hai aura madhu bhakSaNa meM bhI bhAva hiMsA aura dravya hiMsA avazyaMbhAvI hai / yaha zAstroM meM pApoM ke nava prakAra se (mana-vacana-kAya-kRta-kArita-anumodanA se) honevAle tyAgako autsargika tyAga (sarva deza tyAga-jo muniyoM ko hotA hai) aura zrAvaka ko pratimAdikoM meM honevAle tyAga ko ApavAdika tyAga kahA hai| zrAbaka avasthA meM yadyapi sthAvara hiMsAse alipta rahanA azakya prAya hai tathApi saMkalpapUrvaka trasa hiMsAkA to tyAga use honA hI cAhiye sAtha meM vyartha sthAvara hiMsA ke tyAgase bhI svayaM ko sAvadhAna evaM alipta rakhanA Avazyaka hI hotA hai / saMsAra meM ajJAna aura kaSAyoM kI bahutAyatatA hone se vyavahAra meM hI nahIM paraMtu anyAnya jainatara zAstroM meM bhI ajJAnavaza hiMsA kA vidhAna AyA hai, Azcarya yaha hai kI use dharma batalAyA hai| vaha sAmAnya logoM ko cakkara meM DAlatA hai; jisake kucha udAharaNa dRSTAMta rUpa meM (zloka 79 se zloka 90 taka) Aye haiN| jo mumukSuoM ko mArgadarzana ke lie paryApta hai unheM upalakSaNa ke rUpameM hI samajhanA caahie| aura saMkalpI hiMsA se svayaM ko bacAnA cAhie / jaise 1. dharma ke lie hiMsA karanA doSAspada nahIM hai| 2. devatAoM ko balI caDhAnA cAhie kyoMki dharma devatAoM se hI utpanna hotA hai| 3. pUjya vyakti guru AdikoM ke nimitta prANighAta meM doSa nahIM hai / 4. bahuta se choTe choTe jIvoM ko mArane ke aivaja meM kisI eka baDe kA ghAta karanA acchA hai| 5. kisI eka ghAtajIva kI hatyA karane se bahuta se prANiyoM kI rakSA hotI ataH hiMsaka prANi kA ghAta karanA caahie| 6. yadi ye hiMsra-siMhAdi jIvita raheMge to inase hiMsA hogI aura unheM bahuta pApa nirmANa hogA ataH dayA bhAvase inako hI mAranA acchA hai / 7. duHkhI duHkha se vimukta hoMge ataH duHkhIyoM ko mAranA acchA hai| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 8. sukhIyoM ko sukhabhoga karate samaya hI mAranA cAhie kyoM kI sukhamagna avasthA meM mArane se AgAmI bhavameM ve sukhI hI hoNge| 9. dharma kI icchA karanevAle ziSya ne dharma prApti ke hetu apane gurudeva kI hatyA karanA cAhie / 10. dhanalolupI guru ke cakkara meM Akara khArapaTikoM kI mAnyatA ke anusAra mRtyu ko svIkAra kara dharma maannaa| 11. samAgata atithi ke lie bahumAna kI bhAvanA se apanA nijI mAMsa kA dAna karanA / ye aise vikalpa haiM jo sAmAnya sArAsAra vicAra se bhI pare haiN| paraMtu kama jyAdA mAtrA meM isa prakAra ke anyAnya vikalpoM kA bhUta Aja bhI paDhe hue aura anapaDha donoM ke sirapara savAra hai| aise vikalpoM ke cakkara meM nahIM paDanA cAhie / isalie AcArya zrI ne jagaha jagaha para jo saMketa kie haiM ve nissaMzaya DUbatI huI jIvana naukA ke lie dIpastaMbha ke samAna hai| ___ jaise abheda dRSTi meM vizuddhatA cAritra hai, usI prakAra vizuddhatA kA abhAva pApa hai| vahI pApa asatya, corI, vyabhicAra Adi anekarUpa dikhAI detA jo abheda dRSTi meM 'hiMsA' hI hotA hai isa Azaya ko jagaha jagaha batalAyA gayA hai| bheda-abheda varNana paraspara sammukha hokara huA hai| hiMsA varNana sApekSa vistRta isIlie kiyA gayA hai jisase pApoM kI AtmA suspaSTa ho hiMsA pApa kA kendra hai| asatyAdi hiMsA ke paryAya hai yaha bhI spaSTa ho jAya / asatya ke cAra bheda--(1) sat ko arthAta vidyamAn ko asat kahanA jaise devadatta honepara bhI yahA~para nahIM hai kahanA (2) avidyamAna vastu ko bhinna rUpa se kahanA jaise yahAM ghaTa hai (na hone para bhI) (3) apane svarUpa se vidyamAna vastu ko 'vaha hai' isa rUpa se kahanA jaise gAya ko 'ghoDA' kahanA (4) garhita--sAvadya aura apriya bhASA prayoga bhI asatya hai| jahAM jahAM pramatta yoga hai una saba bhASA prayogoM meM asatya hI samajhanA caahie| samIcIna vyavahAra meM bhI saphalatA ke lie jina bhASAprayogoM kA tyAga Avazyaka hotA hai unakA vidhAna zloka 96-97-98 meM avazya hI dekhanA cAhie / zrAvaka avasthA meM (bhogopabhoga ke lie sAdhana svarUpa pApa ko choDane meM azakya hotA hai aisI avasthA meM yAvat zakya asatya kA bhI sadA ke lie tyAga honA cAhie yaha vidhAna mArga darzaka hai / corI ke tyAga kathana meM bhI pramattayoga vizeSaNa anusyUta hai, artha (dhana ) puruSoM kA bahizcara prANa hone se paradravya-haraNa meM prANoM kI hatyA samajhanA caahie| jahAM corI vahAM hiMsA avibhAvarUpa se hotI hai| paraMtu buddhipUrvaka pramattayoga kA abhAva hone se karma-grahaNa corI nahIM kahI jAtI Adi aMzoM kA varNana saMkSepa meM AyA hai| abrahma svarUpa varNana meM dravyahiMsA-bhAvahiMsA-kuzIlatyAga ke krama kA vidhAna cAra zlokoM meM hai / rAgAdi utpatti ke AdhInatA se kuzIla meM hiMsA avazyaMbhAvI hai yaha bhI batalAyA hai| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha siddhayupAya : eka adhyayana 253 parigraha pramANa vrata kA varNana (zloka 111 se 128) taka AyA hai / yahA~ para bhI sUtra rUpa se mahattvapUrNa dRSTikonoM kA aMkaNa hai| parigraha kA lakSaNa jo mUrchA kahA vaha mohodaya nimittaka mamatva-pariNAmarUpa hai| parigrahatA kI vyApti mUrchA ke sAtha hai / bAhya parigraha na hote hue bhI mUrchAdhIna parigrahI hai| aisA hone para bhI bAhya vastU ko mUrchA kI nimittatA hai hii| akaSAyI jIvoM ko karma grahaNa meM mUrchA saMbhava nahIM hai / abhyaMtara vibhAvarUpa mithyAtva vedatraya, hAsyAdi chaha vibhAva aura krodhAdi cAra kaSAya ina caudaha ko aMtaraMga parigraha kahanA jaina tattvajJAna kI apanI vizeSatA hai| bAhya sacitta aura acitta padArtha mUrchA ke AdhAra yA Ayatana hone se unheM parigraha kahA hai| mUrchA-bhAva hiMsA kA hI paryAya hai| mUrchA pariNAma kI adhikatA hone se hI hiraNa ke bacce kI apekSA cUhe khAnevAlI billI nissaMzaya adhikatara hiMsaka hai| aMtaraMga parigraha tyAga ke krama kA ullekha karate hue anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSTayoM ko ye samyagdarzana ratna ke curAnevAle cora haiM yaha kahakara mithyAtva ke sAtha unakA parityAga pahale hone kI AvazyakatA btlaayii| asaMyama aura parigraha kA nikaTa saMbaMdha hai| azeSa parigraha tyAjya hI hai| yadi vaha autsargika avasthA bana nahIM pAtI to zakti ke anusAra use kama karanA cAhie kAraNa vizeSa yaha hai ki tattva yAne Atmatattva kA svarUpa svayaM paradravya se sarvataMtra svataMtra aura nivRttirUpa hai| rAtri-bhojana parityAga ko kahIM kahIM para chaTTA aNuvrata bhI kahA hai ataH usakA varNana kramaprApta hI hai| rAgabhAva (Asakti kI) kI adhiratA rAtri bhojana meM bhI nimitta hai / sthUla sUkSma jIvoM kI hiMsA rAtribhojana meM sutarAM avazya hone se dravyahiMsA bhI sunihita hai| niyamapUrvaka rAtribhojana-parihAra jainIyoM kI kulakramAgata AcAra vizeSatA seMkaDo varSoM se rhii| vartamAna kI zithilatA zocanIya AcAra patana ko sUcita karatI hai / jIvanI ke lie jIvana dRSTi kI kitanI AvazyakatA hai isako bhI sUcita karatI hai| saptazIloM ke saMdarbha meM pratyeka vratoM kA varNana karate samaya ahiMsA kA paripoSa kaise saMbhava hai isako yathAsthAna digdarzita kiyA hai| digvrata aura dezavrata meM maryAdA ke bAhira pApatyAga hone se mahAvratitva kA Aropa vrata ke AtmAko spaSTa karatA hai / anartha daNDa ke pAMca hI bhedoM kA svarUpa saMkSipta hote hue bhI mUla meM dekhane lAyaka hai / zikSAvratoM meM sAmAyika kA apanA vizeSa sthAna hai| iSTAniSTa buddhi ke parihAra ko 'sAmya' kahate hue sAmAyika ko Atmatatva prApti kA mUla kAraNa batalAyA hai| dinAnta aura nizAnta meM tathA anya samaya meM bhI vaha karaNIya hai| kucha samaya mAtra ke lie kyoM na ho pApa mAtra kA tyAga hone se uparicarita mahAbatitva kA ullekha vrata kI gurutA batalAtA hai| proSadhopavAsa meM usI sAmya bhAva ke saMskAroM kA dRDhIkaraNa hotA hai sAtha meM nava bhaMgoMse ahiMsAvrata kA solaha prahara taka ke lie vizeSa paripoSa batalAyA hai / bhogopabhoga parimANa vrata ke lie vastu tattvakA aura apanI zakti kA parijJAna Avazyaka hai / ananta kAyika vastu kA parityAga vratIyoM ko Avazyaka hai| navanIta jIvotpatti kA yonIbhUta hone se tyAjya hai / kAla aura vastu kI maryAdA se saMtoSa aura saMtoSa se hiMsA tyAga svayaM sadhatA hai| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha atithisaMvibhAga meM-svaparAnugraha hai, lobha parihAra svAnugraha hai aura hiMsA parihAra bhI hai / jJAnAdika siddhi meM nimitta hone se parAnugrahatA bhI hai| vidhi-dravya-dAtA-pAtra vizeSa kA parijJAna jAgRta viveka se hI saMbhava hai| navadhA bhakti vidhi vizeSa hai| phalAnupekSA, kSamA, RjutA, pramoda honA, asUyA kA aura viSada, ahaMkAra kA abhAva honA ye sAta guNa honA dAtA kI vizeSatA hai| rAgAdikoM kI utpattikArakatA nahIM honA dravyakI vizeSatA hai| mukti kAraNa guNoM kI abhivyakti hone se avirata samyagdRSTi vratI zrAvaka aura muni jaghanya madhyama utkRSTa pAtra vizeSa hai| sallekhanA-ko kahIM kahIM 13 vA vrata yA vrata maMdira ke kalaza kahate hai| prayatna pUrvaka kI gayI dharma sAdhanA dharma dhana hai use sAtha meM le jAne kI prakriyA sallekhanA hai| kaSAyoM ke sUkSmAtisUkSma paryAyoM kA uttarottara abhAva hotA jAya isalie sallekhanA meM icchA kA abhAva hotA hI hai / sthUla dRSTiyoM ne mAtra deha daNDa kI prakriyA ko dekhA aura use AtmahattyA kahA yaha tattva viTaMbanA hai| jo vicAra vivekazUnyatA ko batalAyA hai / sallekhanA mUrtimAna ahiMsArUpa hai aura AtmahattyA korI hiMsA hai| aticAroM kA varNana 16 zlokoM meM (181 se 196) AyA hai| aticAra kevala upalakSaNa rUpa hote haiM isa prakAra saMbhavanIya doSoM se vratoM ko bacAnA caahie| muniyoM ke sakalacAritra kA varNana 14 zloka meM (197 se 210) saMgRhita hai| anazana, avamodarya, vRtiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana, kAyakleza ye bAhya tapa hai| vinaya vaiyyAvRttya, prAyazcitta vyutsarga svAdhyAya dhyAna ye AbhyaMtara tapa hai| samatA, stava, vaMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga ina chaha ko Avazyaka kahate haiN| tIna gupti, pAMca samitiyoM ke pIche 'samyak ' vizeSaNa vaiziSTyapUrNa hai| dazadharma, bAraha anuprekSA, bAIsa pariSahajayoM kA varNana TIkA aura bhASyoM meM jAnane yogya hai / sAdhaka avasthA meM aMtarmukha dRSTi pUrvaka ratnatraya kI bhAvanA hotI hai| vizuddhatA aura rAga kA yA vicAra aura vikAroM kA nityaprati dvaMdva hotA hai aisI avasthA meM baMdha jo bhI hotA hai vaha rAgabhAva se hotA hai vaha ratnatraya kA vipakSI hai| ratnatraya hara hisse meM mokSa kA hI upAyabhUta hai| yoga aura kaSAya baMdhana ke kAraNa hai ratnatraya na yogarUpa hai na kaSAyarUpa, vaha to zuddhasvabhAvarUpa hI hai| zuddha Atma nizciti samyagdarzana hai, zuddha AtmasvarUpajJAna samyagjJAna hai aura zuddha AtmA meM sthiratA hI cAritra hai inase baMdha kaise saMbhAvya hai ? vaha nirvANa kA-paramAtmapada kA hI kAraNa hai / ___ samyaktva kI aura viziSTa vizuddhatArUpa cAritra kI sattA meM tIrthaMkara nAmakarma, AhAraka zarIra nAmakarma tathA uparima graiveyakAdi saMbaMdhI devAyu kA baMdha varNana zAstroM meM jo AyA hai vaha vizuddhatA ke sAtha saMlagna yoga aura kaSAya mUlaka hI hai| kaSAyoM kI vilakSaNa maMdatA ko zubhopayoga kahate haiN| vaha puNyAsrava meM hetubhUta hotA hai AcAryoM kI tattva dRSTi use (zubhopayogI) aparAdha kahatI hai / ___ zloka 211 se 222 ina 12 gAthAoM meM AyA huA sUkSma tattvavivecana svayaM svataMtra graMtha kI yogyatA rakhatA hai| davAI kI botala ko lagI huI prAmANika kaMpanI kI prAmANika muhara kI taraha AcAra Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSArtha siddhayupAya : eka adhyayana 255 saMhitA ko isa amRta kuMbha ko lagI huI pUrNa prAmANikatA kI digdarzaka jaina tattva nIti kI yaha lokavilakSaNa mudrA hai / viveka se amRtasvarUpa AcArasAra kA rasAsvAda yaha aMtarAtmA kA parama puruSArtha hai| isIke dvAra se paramAtmapada kI prApti hai| jo nitya nirUpalepa, svarUpa meM samavasthita, upaghAtavirahita, vizadatama, paramadarUpa, kRtakRtyakarUpa, vizvajJAnarUpa, paramAnaMdarUpa zAzvata anubhUti svarUpa hai| AcArya amRtacaMdra kA tattvavivecana jaise lokavilakSaNa adbhuta yuktiyoM se bharapUra huA hai usI taraha unakI grantha kI prazasti bhI adRSTapUrva uThI huI AtmA kI ucyatA kI dyotaka hai " nAnA varNoM se bane zabdoM se padoM kI racanA huii| padoM meM vAkyoM ko banAyA / vAkyoM ne hI isa paramapavitratama zAstra ko banAyA hai isameM hamArA kucha nahIM hai|" gauravazAlI AcArya amRtacaMdra jaisoM kA AtmA hI yaha kaha sakatA hai| zatazaH praNAma ho aise antarAtmA ko| [ puruSArthasiddhayupAya-zrImad rAyacaMda jaina zAstra mAlA-(sarala hiMdI bhASA TIkAsahita ) paramazruta prabhAvaka maMDaLa mu. agAsa, po. borIyA vhAyA AnaMda, gujarAtha mUlya 3-25] mUla hiMdI TIkAkAra zrI paM. ToDaramalajI aura zrI paM. daulatarAmajI (vartamAna hiMdI saMskaraNa zrI paM. nAthUrAmajI premI) Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta pU. zrI AryikA supArzvamatI mAtAjI jainasAhitya meM 'dharmAmRta' grantha kA viziSTa sthAna hai| evaM usake racayitA paM. AzAdharajI ne jaina sAhityakAroM meM bhI apanA viziSTa sthAna prApta kiyA hai| paMDitavarya AzAdharajI kA janma vi. saM. 1235 meM huaa| unake jIvitakAla meM likhA gayA antima upalabdha grantha anagAradharmAmRta kI TIkA vi. saM. 1300 kI hai| isake bAda ve kitane dina jIvita the yaha nahIM jAnA jaataa| unakA janma eka paraMparAzuddha aura rAjamAnya bagheravAla jAtake ucca kula meM huA thaa| isalie bAlasarasvatI madanopAdhyAya jaise logoM ne unakA ziSyatva niHsaMkoca svIkAra kiyaa| granthakAra mUla meM mevADa prAnta ke dhArAnagara ke vAsI the / zahAbuddIna ghorI ke AkramaNa se trasta hokara punaH dharmabhAvanA ke hetu dhArAnagarI ko choDakara usane nalakacchapura meM vAsa kiyaa| usa samaya dhArAnagarI vidyA aura saMskRti kA kendra banI huI thii| vahAM rAjA bhoja, vindhyavarmA, arjunavarmA jaise vidvAn aura vidvAnoM kA sammAna karanevAle rAjA ekake bAda eka ho rahe the| mahAkavi madana kI pArijAtamaMjarI ke anusAra usa samaya vizAladhArAnagarI meM caurAsI caurAhe the tathA vahAM saba jagaha se Aye hue vidvAnoM kI, kalAkovidoM kI bhIr3a lagI rahatI thii| vahAM 'zAradAsadana' nAmaka vistRta khyAtIvAlA vidyApITha thaa| paM. AzAdharajIne bhI svayaM usa nagarI meM hI vyAkaraNa aura nyAyazAstra kA adhyayana kiyA thaa| upajIvikA ke hetu nAmamAtra prApta karake unhoMne apanA zeSa samasta jIvita dharmakAryoM meM hI bitAyA / ve gRhastha hokara bhI unake jIvana meM vairAgya chAyA huA thaa| saMsAra ke zarIrabhogoM ke prati udAsInatAhI dharma kA rahasya prApta karane meM sahAyyaka banI / dharma ke jJAtA hone se zramaNoM ke prati tathA unake dharma ke prati sahaja anurAga thA / unake sahasra nAma meM Aye hue prabho bhavAMgabhogeSu nirviNNo daHkhabhIrukaH / eSa vijJApayAmi tvAM zaraNyaM karuNArNavam // adya mohagrahAvezazaithilyAtkiMcidunmukhaH / anantaguNamAptebhyastvAM zrutvA stotumuhRtaH // ina prAraMbhika zlokoM se isakA purA patA milatA hai / unhoMne sAgAradharmAmRta ke maMgalAcaraNa meM hI pratijJA ke samaya 'taddharmarAgiNAM' aisA sAgAroM kA baDe gahajaba kA vizeSaNa deke apane sUkSma dUragAmI tattvadRSTi kA hI paricaya diyA hai| 256 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 257 paMDitajI saMskRta tathA prAkRta bhASA ke acche advitIya jAnakAra the| unhoMne jaina graMthoM ke sAtha ajaina granthoM kA kAvya, alaMkAra, nyAya, vyAkaraNAdika kA sakhola adhyayana kiyA thaa| dharmazAstra ke sAtha vaidyaka, yogazAstra Adi vividha viSayoM para unakA adhikAra jamA thA / isahI kAraNa unake granthoM meM sarvatra yathAsthAna sabhI zAstroM ke pracura uddharaNa tathA subhASita dekhane meM Ate hai| aSTAMgahRdaya, kAvyAlaMkAra, amarakoza jaise granthoMpara ve TIkA likhane ke lie udyata hue| mAlavanareza arjunavarmA, rAjaguru bAlasarasvatI mahAkavi madana jaise ajainoM ne bhI unakI vidvattA kA samAdara karate hue unake nikaTa kAvyazAstra kA adhyayana kiyA / tathA vindhyavarmA ke sandhivigrahamaMtrI kavIza bilhaNa bhI unakI muktakaMTha se prazaMsA karate haiM / unake upalabdha sAhitya meM (1) prameyaratnAkara, (2) bharatezvarAbhyudaya, (3) rAjImatI vipralaMbha, (4) adhyAtmarahasya ( yogAbhyAsa kA sugama grantha) (5) bhagavatI mUlArAdhanA TIkA, (6) iSTopadeza TIkA, (7) bhupAlacaturviMzati TIkA, (8) ArAdhanAsAra TIkA, (9) amarakoza TIkA, (10) kAvyAlaMkAra TIkA, (11) sahasranAmastavana TIkA, (12) jinayajJakalpa (saTIka) (13) triSaSTi smRtizAstra saTIka, (14) nitya mahodyota, (15) ratnatrayavidhAna, (16) aSTAMga hRdayadyotinI TIkA Adi graMtha upalabdha haiN| unake grantha ke avalokana se jaina tattvajJAna para unakA asAdhAraNa prabhutva kA patA calatA hai| prathamAnuyoga kI kathAbhAMDAra kA unakA avagAha kA patA akele dharmAmRta grantha meM jo dRSTAnta unhoMne sAmane rakhe usapara se hI sahaja hI lagatA hai| unakI vidvattA kA gRhasthajanoM meM hI nahIM balkI munIjanoM meM bhI samAdara thA / tatkAlIna pIThAdhIza bhaTTArakoMne tathA muniyoMne bhI unake samIpa adhyayana karane meM koI saMkoca nahIM kiyaa| itanA hI nahIM udayasena munine 'nayavizvacakSu' tathA madanakIrti yatipatine "prajJApuMja" kahakara abhinaMdita kiyaa| unhoMne vAdIndra vizAlakIrti ko nyAyazAstra tathA bhaTTAraka vinayacaMdra ko dharmazAstra paDhAyA thA / isase yaha siddha hotA hai kI ve apane samaya ke advitIya vidvAna the| isataraha vidyAkI apekSA unakA sthAna U~cA hokara bhI cAritradhArI zreSTha zrAvaka tathA muniyoM kI prati unakI zraddhA aura Adara thaa| unake samasta upalabdha sAhitya meM unakA 'dharmAmRta' grantha aSTapailu hirA jaisA prakAzamAna hai| mumukSu jIva zramaNa tathA zramaNopAsaka-dUsare zabdoM meM sAgara aura anagAra do taraha se vibhakta hai| unake lie yaha graMtha amRta kA bhAjana hai| anagAra dharmAmRta meM anagAra muni ke caryA kA suvistRta varNana AtA hai jo ki mUlAcAra ke gahana adhyayana para AdhArita hokara bhI apanA eka khAsa sthAna rakhatA hai| yahI kAraNa hai ki Aja taka anagAra-dharmAmRta muniyoM ke lie bhI eka pramANita graMtha mAnA jAtA hai| dharmAmRta ke dUsare bhAgoM meM gRhasthoM ke lie dharma kA upadeza hai| isa graMtha para unhoMne apanI 'bhanyakumudacandrikA' svopajJa TIkA likhI hai| apane graMthapara svayaM hI TIkA karane meM unakA bhAva unhoMne sahI prastuta kiyA hai| TIkA bhI apane DhaMga kI anokhI aura pAMDityapracura hai tathA yatratatraM nAnA uddharaNoM se paripuSTa hai| munisuvrata kAvya meM arhaddAsa ne likhA hai dhAvankApathasaMbhRte bhavavane sanmArgamekaM param / tyaktvA zrAntatarazcirAya kathamapyAsAdya kAlAdamum // Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha saddharmAmRtamuddhRtaM jinavacaH kSIrodadherAdarAt / pAyaM pAyamitaH zramaH sukhapathaM dAso bhavAmyahaMtaH // mithyAtvakarmapaTalaizciramAvRte me yugme dRzaH kupathayAnanidAnabhUte / AzAdharoktilasadaMjanasamprayogairacchIkRte pRthulasatpathamAzrito'smi // 'kumArga se bhare hue saMsArarUpI bana meM jo eka zreSTha mArga thA use choDakara maiM bahuta kAla taka bhaTakatA rahA / anta meM bahuta thakakara kisI taraha kAlalabdhivaza aba jinavacanarUpa kSIrasAgara se uddhRta kiye hue dharmAmRta ko (prastuta paMDitajI kA grantha kA saMdarbha) santoSapUrvaka pI pIkara aura vigatazrama hokara arhanta bhagavAna kA dAsa hotA hUM aura usa bhale mArga ko pAtA huuN| mithyAtvakarmapaTala se DhakI huI merI donoM AMkheM jo kumArga meM hI jAtI thI-AzAdharajI ke uktiyoM ke viziSTa aMjana se svaccha ho gaIM / isalie aba maiM satpatha kA Azraya letA huuN|' isI taraha purudeva campU ke aMta meM AMkho ke badale apane mana ke lie kahA hai| mithyAtvapaMkakaluSe mama mAnase'smin AzAdharoktikatakaprasaraiH prasanne / arthAt mithyAtva ke kIcaDa se gaMdale hue mere isa mAnasa meM jo ki aba AzAdharakI sUktiyoM kI nirmalI ke prayoga se prasanna yA svaccha ho gayA hai| bhavyajana kaNThAbharaNa meM bhI AzAdharajI kI isI taraha prazaMsA kI hai ki, unakI sUktiyA bhavabhIrU gRhasthoM aura muniyoM ke lie sahAyyaka haiN| aisI kivadantI bhI hai ki una ke samIpa 300 tyAgI munI adhyayana karate the| unakI vidvattA kA varNana kyA kiyA jAya ? ___ jo mAnava darzana mohanIya kA kSaya, upazama yA kSayopazama hone para tathA cAritra mohanIya kA kSayopazama hone para paMcendriya viSayoM se virakta hokara hiMsAdi pAMco pApoM kA sarvathA tyAga karatA hai use muni yA anagAra kahate haiM / tathA joM samyagdRSTi ekadeza pAMca pApoM kA tyAga karatA hai vaha zrAvaka yA sAgAra kahalAtA hai| isa zrAvaka ko mUla pAkSikAcAra, bAraha vrata, gyAraha pratimAeM tathA antima sallekhanA samAdhi ina mUlaguNa tathA uttara guNoM kA sAgAradharmAmRta meM suvistRta nirUpaNa kiyA gayA hai| kula ATha adhyAyoM meM gRhastha ke dharma kA nirUpaNa kiyA hai| prathamo'dhyAya kA sArAMza jisa prakAra vAta, pitta aura kapha ina tInoM doSoM kI viSamatA se prAkRtAdi cAra prakAra ke jvara utpanna hote haiM aura una jvara ke dvArA Atura prANi hitAhita vicAra se zUnya hokara apathya sevI bana jAtA hai| usI prakAra mithyAtva ke dvArA vyApta ajJAnI jIva ajJAna bhAva ke nimitta se honevAlI AhAra-bhayamaithuna parigraha kI abhilASA rUpa cAra saMjJAoM ke vazIbhata huvA svAnubhUti se parAGmukha hokara viSaya sevana ko hI zAMti kA upAya samajhakara niraMtara rAgadveSa ke kAraNa strI Adi iSTa tathA durbhojanAdi aniSTa viSayoM meM pravRtta ho rahe haiN| prAyaH karake saMsArI prANI anAdi kAla se bIja aMkura ke samAna ajJAna ke dvArA Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 259 saMtatirUpa paramparA se calI AI parigraha saMjJA ko arthAt strI, putra, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa Adi parigraha meM 'yaha merA hai' isa prakAra ke mUrcchAtmaka pariNAmoM ko choDane ke lie asamartha hai| koI virale prANI janmAntara meM prApta hue ratnatraya ke prabhAva se hI sAmrAjyAdi vibhUti ko tyAjya samajhate haiM / tathA tattvajJAna pUrvaka deza saMyama kA pAlana karate hue udAsIna rUpa se viSayoM ko bhogate haiM / jinakA hRdaya mithyAtva se vyApta hai vaha jIva mAnava tana ko dhAraNa karake bhI pazu ke samAna hai / aura jinakA citta samyaktva rUpI ratna se vyApta hai vaha pazu ho kara bhI mAnava hai / saMsAra ke padArthoM meM Asakti hone kA kAraNa mithyAtva hai / usake gRhIta agRhIta aura saMzaya yaha tIna bheda haiM / nemicandra AcArya ne mithyAtva ke ekAntamithyAtva, viparItamithyAtva ajJAnamithyAtva, vinayamithyAtva tathA saMzaya mithyAtva ye pAMca bheda kahe haiM / yaha pAMcoM hI bheda paMDitavaryane apane tInoM bhedoM meM garbhita kie haiN| dUsaroM ke upadeza se grahaNa kie gae atattvAbhinivezarUpa gRhItamithyAtva, viparIta, ekAnta tathA vinayamidhyAtva ke bheda se tIna prakAra kA hai / anAdi kAla ke mithyAtva karma ke udaya se honevAlA ajJAnabhAva hI ajJAna mithyAtva vA agRhItamithyAtva kahalAtA hai / sAMzayikamithyAtva kA svataMtra bheda hai hI isalie pAMcoMhI mithyAtva ina tInoM bhedoM meM garbhita haiM / Asanna bhavyatA, karmahAni, saMjJitva, zuddhibhAk, dezanAdi samyaktva kI utpatti ke kAraNa haiM / usameM kucha kAraNa antaraMga hai / kucha bahiraMga / granthakarttAne inakA pAMca labdhi tathA karaNAnuyoga meM hI kahI gaI karaNa labdhi Adi saba kA samAveza hai / isa kali kAla meM samIcIna upadeza denevAle guru bhI durlabha hai / aura unake sunanevAle bhAva zrAvaka bhI durlabha hai / samyagdarzana kI zobhA mUla guNa aura uttara guNa ke hI hotI hai, kyoMki samyagdarzana dharmarUpI vRkSa kI jaDa hai jaDa ke binA vRkSa nahIM aura vRkSa kI zobhA nahIM / isalie mUla guNa aura uttara guNoM kA ullekha karanA paramAvazyaka hai / zrAvaka kA varNana karate samaya kahA hai ki sAgAra dharma kA dhArI zrAvaka ke 14 vizeSaNa honA cAhie / yaha vizeSaNa aura granthoM meM dekhane meM nahIM milate hai / nyAyapUrvaka dhanopArjana karanevAlA, guNa aura guruoM kI pUjA bhakti karanevAlA, acchI vANI bolanevAlA, dharma artha aura kAmapuruSArtha ko paraspara virodha rahita sevana karanevAlA, rahane kA sthAna tathA patnI dharma meM bAdhA denevAlA nahIM ho, yuktipUrvaka AhAra vihAra karanevAlA, sajjana puruSoM kI saMgati karanevAlA, buddhimAna, kRtajJa, indriyoM ko vaza meM karanevAlA, dharma vidhi ko sunanevAlA, dayAlu tathA pApase DaranevAlA honA cAhie jisa prakAra jabataka kheta kI zuddhi nahIM kI jAtI tabataka samIcIna ankurotpatti hotI nahIM / usI prakAra khAna pAna saMgati kI zuddhi vinA pariNAma vizuddhi nahIM hotI / nirmala samyagdarzana paMcANuvrata, tIna guNavrata tathA maraNa ke anta meM samAdhi maraNa karanA yaha zrAvaka kA pUrNa dharma hai / usameM bhI zrAvaka ke avazya karane yogya kArya dAna aura pUjA hai / dAna aura pUjA dhana ke vinA ho nahIM sakatI aura dhanopArjana hiMsA aura AraMbha ke binA nahIM tathA AraMbhajanya pApoM ke nAza karane kA sAdhana pakSa caryA aura sAdhana hai / maiM devatA maMtra siddhi Adi kisI / hiMsa dharmopadeza ko dhAraNa karane se puSpapatte binA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha bhI kArya meM saMkalpI hiMsA nahIM mAnakara niraparAdhI jIvoM kI rakSA kare tathA jahA~ taka ho sake vahA~ taka sAparAdhiyoM kI bhI rakSA kre| saMkalpI hiMsA kA tyAga kare tathA samyagdarzana kI nirmalatA ke lie tIrthayAtrAdi kare / gRhasthAvasthA meM rahate hue zrAvaka ko kIrti bhI saMpAdana karanA cAhie / pApabhaMjaka dUsaroM meM na pAye jAnevAle asAdhAraNa guNoM ko vistRta karanA hI kIrti saMpAdana kA mArga hai| tRtIyo'dhyAya pratyAkhyAnAvaraNa ke kSayopazama kI tAratamyatA se dezavirati ke darzanAdi gyAraha sthAna haiN| pAkSika avasthA meM aSTa mUlaguNa aura sapta vyasana kA tyAga abhyAsarUpa vA aticArasahita thaa| parantu darzana pratimA meM aSTamUlaguNa aura sapta vyasana niraticAra hotI hai| isalie dArzanika zrAvaka mithyAtva anyAya aura abhakSya kA tyAgI hotA hai| pAkSika zrAvaka pAnI chAnakara pItA thA parantu dArzanika zrAvaka do muhUrta ke bAda pAnI phira chAnegA, duppaTa kapaDe se chAnakara pIyegA jisa kuye kA pAnI hai usI meM jIvAnI ddaalegaa| carma ke bartana meM rakhI huyI kisI vastu kA prayoga nahIM kregaa| jisa vastu kI maryAdA nikala gaI usako bhakSaNa nahIM karegA kyoMki yaha saba aSTa mUla guNa ke aticAra haiN| yadi darzana pratimA meM durlezyA ke kAraNa aSTamUla guNa aura sapta vyasana meM satata aticAra lagatA hai to vaha naiSThika na rahakara pAkSika ho jAtA hai / usI prakAra Age kI pratimA meM bhI samajhanA cAhiye / dArzanika zrAvaka saMkalpI hiMsA kA parityAga kare / tathA utkRSTa AraMbha bhI nahIM kre| dArzanika zrAvaka kA kartavya hai ki vizeSa AraMbha ke kAryoM ko svayaM na karake jahAM taka ho yatnapUrvaka dUsaroM se karAnA cAhiye aura vyAvahArika zAMti ke liye apane samyaktva aura vratoM kI rakSA karate hue lokAcAra ko bhI prAmANika mAne arthAt usameM visaMvAda nahIM karanA cAhiye / apanI strI ko dharma puruSArtha meM vyutpanna banAnA caahiye| kyoMki strI viruddha tathA ajJAnI rahegI to dharma bhraSTa kara sakatI hai| yadi usakI upekSA kI jAvegI to vaha vaira kA kAraNa bhI bana sakatI hai| isaliye premapUrvaka vyavahAra karate huye strI ko dharma meM vyutpanna karanA caahiye| usI prakAra kulIna striyoM ko bhI apane pati ke manonukUla vyavahAra karanA caahiye| jisa prakAra kSadhAvedanA ko dUra karane ke liye zarIra ko sthira karane liye parimita AhAra kiyA jAtA hai| usI prakAra zarIra aura mana ke tApa kI zAMti ke liye parimita bhoga bhoganA caahiye| kyoMki jaise adhika bhojana karane se ajIrNAdi aneka prakAra ke roga utpanna hote haiM usI prakAra bhogoM kA atireka karane se dharma, artha aura kAya kA nAza hotA hai, aneka prakAra ke roga utpanna hote haiN| gRhastha vA muni dharma kI paripATI akSuNNa banI rahe isalie yogya putra kI bhI AvazyakatA hai| isalie yogya putra kI utpatti tathA saMtAna ko dhArmika karane kA bhI prayatna karanA cAhiye / ___aticAra rahita vratoM ko pAlana karane se hI pratimA hotI hai| jisa prakAra zilA kI banI huI pratimA acala rahatI hai usI prakAra apane vratoM meM sthira rahanA pratimA khlaatii| abhyAsarUpa vratoM kA Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 261 pAlana karanA zIla kahalAtA hai tathA niraticAra pAlana karanA pratimA kahalAtI hai, jaise dUsarI pratimA dhArI ke sAmAyika Adi sAta zIla vrata hote haiM vaha sAticAra hai vahI niraticAra sAmAyika karanevAle ko sAmAyika pratimA kahalAtI hai| vrata kI apekSA rakhakara vrata ke ekadeza bhaMga ko aticAra kahate haiN| vaha aticAra ajJAna aura pramAda se hI hote haiN| yadi buddhipUrvaka vrata bhaMga kiyA jAtA hai to anAcAra kahalAtA hai, aticAra nahIM / zAstrAmnAya se sabhI vratoM ke pAMca pAMca aticAra kahe haiM parantu aticAra pAMca hI hote haiM aisA nahIM samajhanA cAhiye / (pare'pyUhyAstathAtyayAH) isa vAkya se siddha hotA hai jina kAraNoM se vratoM meM malInatA AtI hai ve saba aticAra haiN| jisa prakAra binA hala jotI huI khetI utkRSTa phalaprada nahIM hotI usI prakAra sAticAra vrata iSTa phalaprada nahIM hote hai| pratimAoM meM aticAra laganepara pratimA vAstava meM pratimA nahIM rahatI hai| granthakAra aSTa mUla guNa Adi ke aticAroM kA vivecana isI dRSTikoNa se kiyA hai jisa prakAra isa grantha meM aSTa mUla guNoM ke aticAroM kA varNana hai vaisA aura grantha meM nahIM milegaa| isakA kAraNa hai sarvAMgarUpa se ajJAna janoM ko dharma kA svarUpa batAnA / caturtho'dhyAya cauthe pAMcave aura chaTe adhyAya meM vrata pratimA kA varNana hai| unameM se cauthe adhyAya meM tIna zalya rahita vratI honA cAhiye isakA varNana hai kyoMki zalya sahita vratI niMdya hai / zrAvako ke paMcANu vrata, tIna guNa vrata tathA cAra zikSA vrata ye 12 uttara guNa kahalAte haiN| cAritrasAra meM rAtri bhojana tyAga nAmakA chaTTA aNuvrata alaga mAnA hai parantu usakA Alokita pAna bhojana nAma kI bhAvanA meM antarbhAva ho jAtA hai isaliye granthakAra usako ahiMsA vratakA poSaka mAnA hai svataMtra nahIM kyoMki rAtri bhojana ke tyAga se ahiMsA vrata kI rakSA hotI hai| mUla guNoM kI vizuddhi hotI hai isaliye rAtri bhojana tyAga granthakArane mUla guNa mAnA hai| vA rAtri bhojana tyAga ko svataMtra nahIM mAnane kA eka kAraNa yaha bhI hai ki AcArya paramparA pAMca vratoM ke mAnane kI hai isaliye bhI ise svataMtra vrata na mAnakara usakA ahiMsA vrata meM hI antarbhAva kara liyA hai| jisa prakAra jJAna jaba sthUla padArthoM kA viSaya karatA hai / taba vaha sthUla jJAna kahalAtA hai parantu jaba vahIM jJAna sUkSma padArthoM kA viSaya karatA hai taba vaha vizAla jJAna kahalAtA hai usI prakAra sthUla hiMsAdi pAMca pApoM kA tyAga karane se aNu vratI aura sUkSma hiMsAdi pAMcoM pApoM kA tyAga karane se mahA vratI kahalAtA hai / gRhavirata tathA gRharata ke bheda se zrAvaka ke do bheda haiN| gRharata zrAvaka anAraMbhI saMkalpI hiMsA kA tyAga karatA hai tathA AraMbhajanita hiMsA kI prati yatnAcAra pUrvaka pravRtti karatA hai| arthAt ahiMsANuvratadhArI gRharata zrAvaka ke trasa jIvoM kI saMkalpI hiMsA kA sarvathA tyAga rahatA hai parantu jisa Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sthAvara jIvoM kI hiMsA kA tyAga karanA azakya hai use chor3akara zeSa sthAvara jIvoM ke hiMsA kA bhI tyAga rahatA hai| kyoMki mukti kA kAraNa kevata ahiMsA hai / hiMsA ahiMsA kA varNana mUlagAmI hai / dekhiye, pramatto hiMsako hiMsyA dravyabhAvasvabhAvakAH / prANAstvadvyucchidA hiMsA tatphalaM pApasaMcayaH // jo sampUrNa bhogopabhoga meM upayogI par3anevAle asatya vacana kA tyAga nahIM kara sakatA isaliye bhogopabhoga ke upayoga meM AnevAle vacanoM ko chor3akara zeSa sAvadha vacanoM kA tyAga karatA hai use satyANuvratI kahate haiN| sarva sAdhAraNa ke upabhoga meM AnevAle miTTI, jala Adi padArtho ko chor3akara anya sabhI adatta padArthoM kA tyAga karatA hai| koI vastu mArga Adi meM par3I huI mile usako bhI adatta samajhakara tyAga karatA hai| jo apane kuTumbI nahIM hai unake mara jAnepara usake dhana ke sambandha meM rAjakIya vivAda upasthita nahIM karatA hai| use acauryANuvratI kahate haiM / athavA pramAda ke vazIbhUta hokara kisI kI vinA die tRNa mAtra kA bhI grahaNa karanA vA uThAkara dUsare ko denA corI hai| abrahma tyAjya hai aisA mAnatA huvA bhI jo sampUrNa abrahma ke tyAgane meM asamartha haiM ve svadAra santoSa rUpa brahmacarya vrata ko dhAraNa karate haiN| granthakArane svadAra santoSa rUpa brahmacaryANuvrata kA lakSaNa karate samaya 'anya strI prakaTastriyau' isa pada se yaha sUcita kiyA hai ki naiSThika arthAta pratimA dhArI zrAvaka ke svadAra santoSa vrata hotA hai aura abhyAsonmukha vratI ke paradAra tyAga nAma kA vrata hotA hai| isa prakAra jo svastrI ko chor3akara sampUrNa striyoM se virakta hotA hai use brahmacaryANuvratI kahate haiN| cetana, acetana, aura mizra vastuoM meM 'yaha merA hai' isa prakAra ke saMkalpa ko bhAva parigraha kahate haiN| bhAva parigraha ko kRza karane ke liye cetana acetana tathA mizra parigraha kA bhI tyAga karanA parigraha parimANa vrata hai| parigraha kA tyAga deza kAla AtmA Adi kI apekSA se vicAra karake tyAga karanA caahie| parimita parigraha ko bhI yathA zakti kama karanA cAhiye kyoMki parigraha avizvAsa janaka hai lobha varddhaka hai, tathA AraMbha kA utpAdaka hai| avizvAsatamonaktaM lobhAnalavRtAhutiH / ArambhamakarAmbhodhiraho zreyaH parigrahaH // paMcamo'dhyAya isa adhyAya meM tIna guNa vrata aura zikSA vrata kA varNana hai| aNuvratoM ke upakAra karanevAle vratoM ko guNavrata kahate haiN| jisa prakAra kheta kI rakSA vADa se hotI hai usI prakAra aNuvratoM kI rakSA guNavrata aura zikSA vratoM se hotI hai| ina sAta zIloM se AtmA meM cAritra guNa kA vizeSa vikAsa hotA hai| digvirati ke pAlana karane se kSetra vizeSa kI apekSA sarva pApoM kA tyAga hotA hai / anarthadaMDa tyAgavata ke pAlane se nirartha pApoM ke tyAga kA lAbha hotA hai / bhogopabhoga kI maryAdA karane se yogya bhogopabhoga ke atirikta sarva pApoM kA tyAga hotA hai / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 263 zrAvaka vrata pAlana karane vAle zrAvaka ko munipada kA icchuka honA cAhiye yaha vizeSaNa diyA gayA hai usakI eka deza pUrti digvata pAlana karane se hotI hai| pUjya gRddhapicchaka ke matAnusAra isa grantha meM bhI digvrata, anarthadaMDa tyAgavata, bhogopabhoga parimANavrata yaha tIna guNavrata tathA sAmAyika, dezavrata, proSadhopavAsavrata, atithi saMvibhAgavata ina cAroM ko zikSAvrata mAnA hai / parantu svAmI samantabhadra ne dezavrata ko guNavrata tathA bhogopabhoga parimANa vrata ko zikSAvrata mAnA hai / digvata-yAvajjIva dazoM dizAoM meM Ane jAne kA parimANa karanA / anarthadaMDa tyAgavrata-vyartha ke pApoM kA tyAga karanA / bhogopabhogaparimANavata-bhogopabhoga sAmagrI kA niyama karanA / sAmAyika--Arta raudra dhyAna kA tyAga kara samatA bhAva dhAraNa karanA / dezavrata-digvrata meM kI huI maryAdA meM dina ghaTi kA Adi kA niyama karanA / proSadhopavAsavrata-aSTamI caturdazI parva meM cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA / atithisaMvibhAgavata-apane liye banAye huye bhojana meM se sAdhuoM kA hissA rakhanA / anarthadaMDa vrata ke pramAdacaryA pApopadezAdi pAMca bheda hai / bhogopabhoga parimANavrata meM hI 15 khara karmoM kA tyAga garbhita hai| bana meM agni lagAnA, tAlAba ko zoSaNa karanA ityAdi pApa bahula krUra karmoM ko khara karma kahate haiN| saghAta bahusthAvara ghAta, pramAdaviSaya, aniSTa aura anupasevya ina pAMca abhakSoM kA varNana bhI bhogopabhoga parimANa vrata meM samAviSTa kiyA hai| zikSApradhAna vratoM ko zikSAvrata kahate hai| jaise dezAvakAzika vrata meM prAtaHkAla kI sAmAyika ke anaMtara dina bhara ke liye jo kSetra vizeSa kI apekSA niyama vizeSa kiye jAte haiM usase sarva pApoM ke tyAga kI zikSA milatI hai / sAmAyika aura proSodhopavAsa meM bhI kucha kAla taka samatA bhAva rahatA hai tathA atithi saMvibhAgavata meM bhI sarva parigraha tyAgI atithi kA Adarza sAmane rahatA hai isaliye ina vratoM se bhI sarva pApoM ke tyAga kI zikSA milatI hai| SaSTha adhyAya zrAvaka kI dinacaryA kA varNana saba se prathama brAhmamuhUrta meM uThakara namaskAra maMtra kA japa karanA cAhiye / tadanantara prAtarvidhi se nivRtta hokara zrAvaka kartavya hai ki apane gRhacaityAlaya meM jinendra deva kI pUjA karake IryApatha zuddhi pUrvaka nagarastha jinamandira jAve / vahA~ para vItarAga prabhu kI pUjana kare tathA dharmAtmAoM ko dhArmika kAryoM meM protsAhana da, svataH svAdhyAya kareM aura Apatti meM phaMse huye zrAvakoM kA uddhAra kare / mandirajI Akara nyAyya Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vRtti se artha puruSArtha ke liye prayatna kare / usake bAda ghara meM Akara madhyAnha saMbandhI pUjana kare tathA bhojana karane kI taiyArI karate samaya apane liye huA bhojana meM se pahile kucha bhojana muniyoM ko dUM- aisA vicAra kara dvArApekSaNa kare / anantara pAtra lAbha honepara AhAra dekara Azrita aura anAzrita jIvoM ke bharaNa poSaNapUrvaka svayaM bhojana kare / bhojanoparAMta vizrAma lekara tattvajJAna saMbandhI carcA kare / sAyaMkAla meM vandanAdi karma karake rAtri meM yogyakAla meM svalpa nidrA le / zrAvaka kI bhojana karate samaya yaha bhAvanA honI cAhiye ki maiM muni kaba holU~gA - aura rAtri meM nidrA bhaMga hone para bAraha bhAvanAoM kA tathA vairAgya bhAvanAoM kA citavana kare / tathA aisA vicAra kare ki aho maiMne anAdi kAla se isa zarIra ko hI AtmA samajhakara vyartha saMsAra meM paribhramaNa kiyA / aba isa saMsAra kA uccheda karane ke liye maiM prayatna karatA hU~ / rAgadveSa se karmabandha, karmabandha se zarIra, zarIra se indriyA, indriyoM se viSayabhogo aura viSaya sevana se punaH karmabandha isa anAdi moha cakra kA maiM avazya nAza karU~gA / jo kAmavAsanA jJAniyoM ke sahavAsa aura tapasyA se bhI nahIM jIti jA sakatI hai--usa kAmavAsanA para vijaya kevala bheda jJAna se hI prApta ho sakatI hai / bheda vijJAna ke liye jinhoM ne rAjyapada kA tyAga kiyA haiM ve hI manuSya dhanya haiM / isa gRhasthAzrama meM pha~se huye mujhe dhikkAra hai / mere antaHkaraNa meM strI aura vairAgyarUpI strI kA dvaMdva cala rahA hai| usameM na mAlUma kisa kI jIta hogI / aho isa samaya isa strI kI hI jIta hogI kyoMki yaha moha rAjA kI senA hai / yadi maiM strI se virakta ho jAyU~ to parigRha kA tyAga bahuta sarala hai / pratikSaNa Ayu naSTa ho rahI hai zarIra zithila ho rahA hai isaliye maiM ina donoM meM se kisI ko bhI apane puruSArtha siddhi meM sahakArI nahIM mAna sakatA hU~ / vipattiyoM sahita bhI jina dharmAvalaMbI honA acchA hai / parantu jina dharma se rahita sampatti prApta honA bhI acchA nahIM hai / mujhe vaha saubhAgya kaba prApta hogA jisa dina maiM sampUrNa saMsAra kI vAsanAoM kA tyAga kara samatA rasa kA pAna karU~gA / vaha zubha dina mujhe kaba prApta hogA jisa dina maiM yati hokara samarasa svAdiyoM ke madhya baiThUMgA / aho, mujhako vaha nirvikalpa dhyAna kaba prApta hogA ki mere zarIra ko jaMgalI pazu kASTha samajhakara apane sarIra se khAja khujAyege / mahA upasarga sahana karanevAle jinadattAdi zrAvakoM ko dhanya hai jo ghoropasarga hone para bhI apane dhyAna se cyuta nahIM huye / isa prakAra dinacaryA pAlanevAle zrAvaka ke kaNTha meM svargarUpI strI muktirUpI strI kI IrSA se varamAlA DAlatI hai / 1 I saptamo'dhyAya isa adhyAya meM sAmAyikAdi nau pratimA ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai / nau pratimA kA svarUpa to sAmAnya hai parantu gyArahavIM pratimA meM kucha vizeSatA hai / isa grantha meM gyArahavIM pratimA ke kSullaka tathA ailaka isa prakAra do bheda kie haiN| kSullaka pIcha nahIM rakhe to bhI calatA hai tathA khaMDa vastra dhAraNa karatA hai, churA yA kaiMcI se bAla nikalavA sakatA hai / kSullaka ke do bheda bhI haiM eka ghara bhikSA niyama ekaghara bhikSA niyaMmavAlA kSullaka muniyoM ke AhAra lene ke tathA aneka ghara bhikSA niyama aise do bheda haiM / anantara AhAra ko nikalatA hai aura aneka Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 265 gharabhikSA niyamavAlA kSullaka aneka gharoM se bhikSA lAkara jahA~ prAsuka pAnI milatA hai vahA~ AhAra grahaNa karatA hai / ailaka eka laMgoTI, pIchI tathA kamaMDalu rakhatA hai, kaizaloca karatA hai, hAtha meM bhojana karatA hai / isa 'ko Arya bhI kahate haiM / paraspara meM yaha saba ' icchAmi' bolate haiM / zAstra meM jo pUrva kI donoM pratimAoM ke pAlana karane ke sAtha sAtha tInoM kAloM meM niraticAra sAmAyika karatA hai usako sAmAyika pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrvakathita tIna pratimAoM ke sAtha niraticAra proSadhopavAsa vrata kA pAlana karatA hai usako proSadha pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI cAroM pratimAoM ke sAtha sacitta AhAra Adika kA tyAga karatA hai usako sacitta tyAga pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI pAMca pratimAoM ke sAtha dina meM maithuna sevana kA tyAga karatA hai usako divAmaithuna tyAga pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI chaH pratimAoM ke strImAtra kA tyAga karatA hai usako brahmacarya pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI sAta pratimAoM ke sAtha kRSi Adi AraMbha kA tyAga karatA hai usako AraMbhatyAga pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI ATha pratimAoM ke sAtha parigraha kA tyAga karatA hai usako parigraha tyAga pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI nau pratimAoM ke sAtha anumati kA tyAga karatA hai usako anumatityAga pratimAdhArI kahate haiM / jo pUrva kI dasa pratimAoM ke sAtha uddiSTa AhAra kA tyAga karatA hai usako uddiSTa tyAga pratimAdhArI kahate haiM / sAdhAraNatayA saMsAra paribhramaNa kA vinAza karane ke lie dAna denA, zIla pAlanA, catuSa parva meM upavAsa karanA aura jinendradeva kI pUjA karanA zrAvaka kA mukhya dharma hai / guru tathA paMca parameSThI kI sAkSIpUrvaka grahaNa kie vratoM ko prANa jAne para bhI bhaMga nahIM karanA cAhie kyoMki prANanAza kevala maraNa ke samaya duHkhakara hai parantu vrata kA nAza bhava bhava meM duHkhakara hai / jo saba prakAra ke iMdriya ke sukhoM meM Azakta na hokara viSayabhogoM meM saMtoSa dhAraNa karake zIlavAna hotA hai vaha sakalasadAcAroM meM siddhapuruSa mAnA jAtA hai, iMdrAdika ke dvArA pUjanIya hotA hai, zIla aura santoSa hI saMsAra kA anupama bhUSaNa hai / jo manuSya sajjana aura svAbhimAnI yatiyoM ke dvArA aMgIkAra kiye jAnevAle pApanAzaka santoSa bhAva ko dhAraNa karatA hai, aise uttama puruSa meM vivekarUpI sUrya naSTa nahIM hotA hai ajJAna andhakAramaya rAtrI nahIM phailatI hai / dayArUpI amRta kI nadI nahIM rukatI hai / santoSI manuSya ke hRdaya meM dInatA rUpI jvara utpanna nahIM hotA hai / dhanasaMpadAe~ viraktatA ko prApta nahIM hotI hai aura vipattiyAM sadaiva usase dUra rahatI hai| zrAvaka apane vratoM ko pUrNatayA pAlana karane ke lie AdhyAtma zAstra Adi kA adhyayana kare / tathA bAraha bhAvanA aura solaha kAraNa bhAvanAoM kA ciMtana kare / kyoMki svAdhyAya aura bhAvanAoM ke citavana se Atma kartavya meM utkarSa kI prApti hotI hai / jo svAdhyAya bhAvanAoM meM Alasya karate haiM unakA apane kartavya meM utsAha nahIM raha sakatA hai / 1 34 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha Sear zrAvaka ke 12 vrata haiM / anta meM sallekhanA maraNa karanA hI vratoM kI saphalatA hai / samyakprakAra zAstrokta vidhi se kaSAya aura zarIra ko kRSa karanA sallekhanA hai / jisakA pratikAra karanA azakya ho aise buDhApA, roga, durbhikSa, upasarga Adi ke Anepara kaSAyoM ke sAtha sampUrNa AhArAdi kA tyAga karanA dharma ke liye zarIra chor3anA samAdhi maraNa hai / zrAvaka aura muni donoM hI sallekhanA ke pAtra haiM / jo zrAvaka sallekhanA karate haiM ve kahalAte haiM / jaba taka zarIra svastha rahe taba taka usakA anuvarttana karanA cAhiye / parantu jaba zarI ke prati anna kA koI upayoga nahIM hotA usa samaya yaha zarIra tyAjya hai / upasarga ke kAraNa tathA nimitta jJAna se vA anumAna se zarIra ke nAza samajhakara abhyasta apane vratoM ko saphala banAne ke liye sallekhanA karanA cAhiye / yadi maraNa kI ekadama sambhAvanA ho to usI samaya prAyopagamana karanA cAhiye arthAt anta samaya meM samasta AhAra pAnI kA tyAga karanA cAhiye / sallekhanA gaNa ke madhya meM kI jAtI hai| yadi pUrvopArjita pApa karma kA tIvra udaya nahIM hai to sallekhanA avazya hotI hai / dUra bhavya ho mukti dUra ho to bhI samAdhimaraNa kA abhyAsa avazya karanA cAhiye / kyoMki zubha bhAvoM se marakara svarga jAnA acchA hai, azubha bhAvoM se pApopArjana kara naraka meM jAnA ThIka nahIM hai / jIva ke marate samaya jaise pariNAma hote hai vaisI hI gati hotI hai / isaliye maraNa samaya kA mahAna mAhAtmya hai / yadi maraNa samaya meM nirvikalpa samAdhi ho jAya to mukti pada kI prApti hotI hai, ataH anta samaya ke sudhArane ke liye svayaM sAvadhAna rahanA caahiye| muni ho to apane saMgha ko chor3akara anya saMgha meM jAkara niryApakAcArya ke AcArya jaise vidhi aTTa at vidhi pariNAma vizuddhi ke liye karanA cAhiye / supUrda honA cAhiye tathA ve samAdhi maraNa ke icchuka sAdhaka zrAvaka vA muni ko tIrtha sthAna meM vA niryApakAcArya ke samIpa jAnA cAhiye / yadi samAdhi siddhi ke liye tIrtha sthAna meM vA niryApakAcArya ke samIpa jAte samaya rAste meM maraNa ho jAya to bhI sAdhaka kI samAdhi bhAvanA siddha samajhI jAtI hai| tIrtha kSetra meM vA AcArya ke talAza meM jAne ke samaya prathama saba se kSamA yAcanA tathA svataH sabako kSamA karanI cAhiye / samAdhi icchuka bhavya yogya kSetra kAla meM vizuddhi rUpI amRta se abhiSikta hokara pUrva yA uttara mukha karake samAdhi ke liye tatpara honA cAhiye / jinako deha ke doSoM ke kAraNa hone para bhI muni vrata diyA jA sakatA hai / mahA de sakate haiM / munitrata varjanIya hai parantu samAdhi ke samaya una doSoM se sahita AryikA ko bhI samAdhi samaya nagna dIkSA rUpa upacarita Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta samAdhista kI bhAvanA prANi kA deha hI saMsAra hai isaliye dehAzrita jo nagnatvAdi liMga hai vaha para usake viSaya meM Asakti na kre| kevala paradravya kI Asakti se hI AtmA anAdi kAla se bandha ko prApta huA hai| ataH mumukSu ko apane zuddha cidAnanda rUpa Atma-pariNati ke anubhava meM hI apanA upayoga lagAnA cAhiye / kSapaka pAMca prakAra zuddhi aura pAMca vivekapUrva samAdhi maraNa kare pAMca aticAra na lagane de / niryApakAcArya kSapaka ko vividha prakAra ke pakvAna samAdhistha muni ko dikhAve / unako dekhakara koI saba bhojya padArtha se virakta hotA hai, koI unako dekhakara kucha chor3akara kisI eka ke bhakSaNa karane kI icchA karatA hai| koI ekAdha padArtha meM Asakta hotA hai| unameM se jo Asakta hotA hai usakI usa padArtha kI tRSNA ko niryApakAcArya sadupadeza se dUra karate haiN| niryApakAcArya kA sadupadeza aho jitendriya, paramArtha ziromaNi, kyA yaha bhojanAdi pudgala AtmA ke upakArI hai ! kyA aisA koI bhI pudgala saMsAra meM jisakA tUne bhoga nahIM kiyA ! yadi tU kisI bhI pudgala meM Asakta hokara maregA to susvAda cirbhaTa meM Asakta hokara maranevAle bhikSuka ke samAna usI pudgala meM kIDA hokara janma legA / isa prakAra niryApakAcArya hitopadezarUpI megha vRSTi se kSapaka ko tRSNArahita karake krama krama se kavalAhAra kA tyAga karAke dugdhAdi snigdha padArtha ko baDhAve / tadantara unakA bhI tyAga karAkara kevala jalamAtra zeSa rkhe| jaba kSapa kI jala meM bhI icchA na ho to pAnI kA bhI tyAga karAve tathA saba se kSamA yAcanA karAve / samAdhi siddha karane ke liye usakI vaiyAvRtti ke liye muniyoM ko niyukta kare / tathA niraMtara usakA saMbodhana kare / he kSapaka tU isa samaya vaiyAvRtti ke lobha se jIne kI icchA mata kara / vyAdhi se pIDita hokara maraNa kI icchA mata kara, pUrva meM sAtha khelanevAle mitroM meM anurAga tathA pUrva meM bhoge huye bhogoM kI yAda mata kara / Age bhogoM kI icchA mata kr| apane pariNAma meM mithyArUpI zatru kA praveza mata hone de / hiMsA asatyAdi pApoM meM mana ko mata jAne de| he kSapaka jo mahA puruSoM manuSyakRta, tiryaMcakRta, devakRta tathA acetana kRta ghoropasarga Ane para bhI samAdhi se cyuta nahIM huye una gajakumAra, sukumAla, vidyuccara, zivabhUti Adi mahApuruSoM kA smaraNa kara / paMca namaskAra maMtra kA dhyAna kara-zarIra se mamatva chodd'| jo manuSya NamokAra maMtra kA smaraNa karatA huvA prANatyAga karatA hai vaha aSTama bhava meM niyama se mokSapada prApta karatA hai| saba vratoM meM samAdhimaraNa mahAna hai / aura sampUrNa vastu kI prApti huI parantu samAdhi maraNa nahIM milA-isaliye sallekhanAmaraNa meM sAvadhAna rahe / __ muni ko uttama sallekhanA kI ArAdhanA se mukti, madhyama se indrAdika padavI tathA jaghanya ArAdhanA kI saphalatA se sAta ATha bhava meM mukti hotI hai| marate samaya nizcaya ratnatraya aura nizcaya tapArAdhanA meM tatparatA honI cAhiye / zrAvaka bhI sallekhanA ke prApta se abhyudaya aura paramparA se muktipada bhAgI banatA hai| Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha isa taraha ATha adhyAyoM meM zrAvaka dharma kA nirUpaNa suvistRta kiyA hai / pahile adhyAya meM zrAvaka kI bhUmikA, usakA svarUpa Adi prAstAvika nirUpaNa hai| dvitIya adhyAya meM pAkSika zrAvaka kA, 3 se 7 adhyAya taka naiSThika zrAvaka kA, aura AThaveM adhyAya meM sAdhaka zrAvaka kA varNana AyA hai / 3 se 7 veM adhyAya meM gyAraha pratimAoM kA varNana hai / usameM tRtIya adhyAya meM darzanapratimA kA, cauthe adhyAya meM dvitIya pratimAMtargata pAMca aNuvratoM kA, pAcaveM adhyAya meM guNavrata tathA zikSAvratoM kA, chaTTe adhyAya meM zrAvaka kI dinacaryA kA, aura sAtaveM adhyAya meM zeSa navapratimAoM kA varNana AyA hai| zrAvaka ke AcAra kA varNana pradhAna uddeza hone se sahajahi vyavahAra naya kI pradhAnatA kara varNana hai| zrAvaka kI kaunasI bhUmikA meM antaraMga pariNAmoM kI kyA bhUmikA hotI hai isakA karaNAnuyoga ke anusAra varNana bhI pUrNataH AgamAnukUla hone se karaNAnuyoga yA dravyAnuyoga se kahI virodha dikhAI nahIM detA / sampUrNa grantha meM pariNAmoM kI antaraMga dazA kA jJAna karAne ko kabhI nahIM cuke| gyAraha pratimAoM kA antaraMgasvarUpa kSayopazama dazA meM honevAle cAritramoha ke sadbhAva meM AMtarika vizuddhatA kI taratamatA tathA bahiraMga svarUpa pAMca pApoM ke kramavartI tyAga kI taratamatA hai| samyagdarzana kI utpattI kI bhUmikA, hiMsA-ahiMsA nirUpaNa, parigraha kA svarUpa Adi sarvatra karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga ke sUkSma parizIlana kA pratyaya AtA hai| grantha caraNAnuyoga kA hone se antaraMga vizuddhatA ke sAtha jo bAhya AcAra yA parikara bhUmikAnusAra hotA hai usakA varNana avazyaMbhAvI hai| vaha bAhya AcAra usa bhUmikA meM kaisA upayogI kAryakArI tathA phalaprada hotA hai isakA prathamAnuyoga ke dRSTAnta dekara zAstrazuddha samarthana kiyA hai| aSTamUlaguNa, saptavyasana pAMca pApa tathA bAraha vrata ke dRSTAnta, tathA sAdhaka ke samAdhimaraNa ke samaya protsAhita karane ke lie nAnA prathamAnuyogAMtargata kathAoM ke dRSTAnta Ane se viSaya sarva taraha ke zrotAoM ke lie sugama aura sulabha banA hai| paMDitapravara ke pahile jitanA caraNAnuyoga kA sAhitya thA usakA talasparzI avagAhana unhoMne kiyA thaa| vividha AcAryoM aura vidvAnoM ke matabhedoM kA sAmaMjasya sthApita karane ke lie pUrNa prayatna kiyA hai| unakA kahanA hai "ArSa saMdadhIta na tu vighaTayet" pUrvavartI AcAryoM kA jitanA bhI nirUpaNa hai usakA dRSTikoNa samajhakara sumela biThAne meM vidvattA hai| isalie unhoMne apanA svataMtra mata to kahIMpara pratipAdita nahIM kiyA, parantu tamAma matabhedoM ko upasthita karake unakI vistRta carcA kI hai aura phira unake bIca kisa taraha AMtarika ekatA anusyUta hai yaha dikhalAyA hai| jaise mUlaguNoM ke prakaraNa meM AzAdharajI ne saba AcAryoM ke matAnusAra varNana kiyA hai / sabakA samanvaya karane ke lie madyapalamadhunizAzanapaMcaphalIvirati pNcaakaaptnutii| jIvadayA jalagAlanamiti kvacidaSTa mUlaguNAH // adhyAya 2 zloka 18 isameM ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM Aye huye ATha mUlaguNoM kA aMtarbhAva hai| jIvadayA ke rUpa meM sthUla pAMca pApoM kA tyAga svIkRta hotA hai| kahIM para paMcaphalavirati ke sthAna meM brUtatyAga kA nirdeza hai| juAM meM hiMsA, jhUTha, corI, lobha sarva pApoM kA prakarSa hone se usakI bhI jIvadayA ke dvArA svIkRti hai / Ajakala Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. AzAdharajI aura unakA sAgAradharmAmRta 269 carcA umaDa paDI hai aura jijJAsuoM ke mana meM zaMkA hai kI darzanapratimAdhArI ko kevala samyadgarzana nirmala honA cAhie, use bAjAra kA ghI nahIM khAnA maryAdita vastu bhakSaNa karanA kahA likhA hai ? paraMtu sAgAradharmAmRta kA tIsarA adhyAya paDhane se prathama pratimAdhArI ko kisa vastu kA tyAga honA cAhiye yaha spaSTa hotA hai| unhoMne mUlaguNoM ke aticAroM kA jo varNana kiyA vaha unakI vizeSatA hI kahanA caahie| isa prakAra vaha bAjAra kA ghI murabbA acAra tathA calita vastu nahIM khA sktaa| yadi khAtA hai to aSTamUlaguNoM meM doSa lagate hai aura jise aSTa mUlaguNa niraticAra nahIM vaha darzanapratimAdhArI nahIM ho sktaa| zrAvaka kA pAkSika kA bhI AcAra aura dinacaryA nirUpaNa karate samaya unakA sAmAjika dRSTikoNa kitanA sarvasparzI aura mUlagAmI thA isakA bhI patA calatA hai / pratiSThAyAtrAdinyatikarazubhasvairacaraNa / sphuraddharmoddharSaprasararasapurAstarajasaH / kathaM syuH sAgArA zramaNagaNadharmAzramapadaM / na yatrAhagRhaM dalitakalilIlAvilasitam // yahAM zrAvaka samAja ke aMtarmAnasa kA kitanA hRdayaMgama darzana huA hai| samAja meM tyAga aura tyAgiyoM ke prati niSThA hai| tyAgI sAdhuoM ke vihAra se dharmabhAvanA kI paraMparA avicchinna calatI rahatI hai| isa kAraNa dharma kI paraMparA cAlU rakhane ke lie sAdhuoM kI paraMparA bhI avicchinna honA jarUrI hai / isalie ve likhate hai jinadharma jagadvandhumanubadhumapatyavat / yatIJ janayituM yasyet tathotkarSayituM guNaiH // adhyAya 2 zloka 71 vizvabaMdhu jinadharma kI paraMparA cAlU rakhane ke lie apatya kI taraha sAdhuoM kI nirmiti ke lie aura unameM guNoM kA utkarSa hone ke lie prayAsa karanA cAhie / sAmAjika dRSTikoNa kI yaha gaharAI ! sAdhU paraMparA meM bhI kali kA praveza hone se doSa kA prAdurbhAva unheM dikhAI detA thA / paraMtu vinasyaidaMyugIneSu pratimAsu jinAniva / bhaktyA pUrvamunInacet kutaH zreyo'ticarciNAm // jina pratimA kI taraha isa kAlIna munIoM meM pUrva bhAvaliMgI sAdhU kI sthApanA karake unakI pUjA karanI cAhie, kyoM kI aticarcA karanevAle ko kaunasI zreyoprApti hogii| zrAvaka ke jinamaMdIra, jinacaitya, pAThazAlA, maTha Adi nirmANa karanA kyoM jarUrI hai isakA varNana isakA sAkSI hai / Apa saMskRta bhASA ke adhikArI samartha vidvAna the / ApakI TIkA vidvanmAnya hai Apake graMthoM meM anya subhASita aura uddharaNoM pracuratA se pAye jAte vaise Apake zlokoM meM aneka subhASita pracuratA se pAye jAte / ina saba vizeSatAoM ke kAraNa unakA sAgAradharmAmRta aura anagAradharmAmRta donoM graMtha Aja taka sarvamAnya aura pramANabhUta mAne jAte aura mAne jAyeMge / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmi kArtikeyAnuprekSA kI vizeSatA zrI mahAvIrasvAmI antima tIrthakara ke pazcAta aura zrutakevalI kI paramparA samApta hone ke bAda jaba svAmikArtikeya nAma ke mahAn AcArya hue haiN| inakA svAmikumAra yaha nAma bhI prasiddha hai| inhoM ne Ajanma brahmacarya dhAraNa kiyA thaa| inhoM ne-'anuprekSA' nAmaka mahAn grantha racA hai| kundakundAdika aneka AcAryoM ne anuprekSA viSaya para aneka racanAe~ ki hai parantu inakA yaha anuprekSA grantha upalabdha saba anuprekSA granthoM kI apekSA se baDA hai| mahAvIra jinezvara ke tIrtha pravartana ke kAla meM dAruNa upasarga sahakara ye vijayAdika paMcAnuttara meM se kisI eka anuttara meM inakI utpatti huI hai / aisA ullekha rAjavArtikAdi granthoM meM haiM / RSidAsa dhanya su nakSatra kArtikanandana zAlibhadra, abhaya, vAriSaNa, cilAta putrA ityete daza vardhamAna tIrthe / ityete dAruNAnupasargonirjitya vijayAdyanuttareSu utpnnaa| ityate manuttaropapAdika daza // (rAjavArtika, a. 1 lA, pR. 51 ) bhagavatI ArAdhanA meM bhI inakA ullekha AyA hai yathA rohe u yammi sattIe ha o ko ceNa aggidaI do bi / taM veyaNa madhiyAsiya paDivaNNo uttamaM ahaM // 1549 // aggidaI dovi agni rAjanAmno rAjJaH putraH kArtikeya sNjnyH| rohataka nAma ke nagara meM krAca nAmaka rAjA ne zaktizAstra kA prahAra kara kArtikeya munirAja ko viddha kiyaa| parantu unhoMne vedanAoM ko saha liyA tathA sAmya pariNAma tatpara hokara svarga meM deva hue| ye kArtikeya munirAja agnirAjA ke putra the, inakI mAtA kA nAma kRttikA thA ataH inako kArtika tathA kArtikeya aura kumAra aisA nAma thA / zrIzubhacandrabhaTTAraka jo ki isa grantha ke TIkAkAra haiM unhoM ne inake viSaya meM aisA ullekha kiyA hai| " svAmi kArtikeya muniH krauJccarAjakRtopasarga soDhvAsAmyapariNAmaNa samAdhimaraNena devalokaM prAptaH" isa granthakAra ke viSaya meM itanA paricaya milatA hai jo ki paryApta hai| 270 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmi kArtikeyAnuprekSA kI vizeSatA 271 grantha kA pratipAdya viSaya anuprakSA zabda kI vyAkhyA isa prakAra hai-" anu-punaH punaH prekSaNaM cintanaM smaraNaM anityAdi svarUpANAm iti anuprekSA nija nijanAmAnusAreNa tattvAnucintanamanuprekSA ityarthaH // " zarIra, dhana, vaibhava Adi padArthoM ke anityAdi svabhAvoM kA bAra bAra cintana, manana, smaraNa karanA yaha anuprekSA zabda kA artha hai / arthAta dhanAdi padArtha anitya hai inase jIva kA hita nahIM hotA hai ityAdi rUpase jo cintana karanA use anuprekSA kahate haiM bhAvanA aisA bhI inakA dUsarA nAma hai| inake bAraha bheda hai 1. adhruva, 2 azaraNa, 3 saMsAra, 4 ekatva, 5 anyatva, 6 azucitva, 7 Asrava, 8 saMvara, 9 nirjarA, 10 loka, 11 durlabha aura 12 dharma / 1. adhruvAnuprekSA jo-jo padArtha utpanna hotA hai vaha cirasthAyI nahIM hai| janma maraNa ke sAtha avinAbhAvI hai| padArthoM meM satata pariNati hotI hI hai| pariNatirahita padArtha duniyA meM koI bhI nahIM hai| yadi jIva ko tAruNya prApta huA to bhI vaha akSaya nahIM hai| kAlAntara se vaha jIva vRddha hokara kAlavaza hotA hai| dhanadhAnyAdi lakSmI meghacchAyA ke samAna zIghra vinAza ko prApta hotI hai / puNyodaya se aizvarya lAbha hotA hai parantu vaha samApta honepara aizvarya naSTa hotA hai| aneka rAjyaizvarya naSTa hue haiN| satpuruSoM ke mana meM aizvarya nitya nahIM rahegA aisA vicAra AtA hai tathA ve usakA upayoga dharma kArya meM karate haiM arthAta ve jinamaMdira, jinapratiSThA, jinabimba tathA sutIrtha yAtrA meM usakA vyaya karate haiM jo sAdhArmika bAMdhava haiM unakI Apatti ko dUra karake unako pratyupakAra kI apekSA na karate hue dhana dekara dharma meM pravRtta karate haiM, unakI lakSmI saphala hotI hai| samyagdRSTi, aNuvratI, mahAvratI AdikoM kI ratnatraya vRddhi karane ke lie AhAra auSadhAdi dAna dene se Atmahita hotA hai tathA saMpatti kI prApti honA saphala hotA hai / indriyoM ke viSaya vinazvara hai aisA nizcaya kara unake Upara mohita jo nahIM hotA hai vaha sajjana apanA kalyANa karatA hai / bAlaka jaisA stanapAna karate samaya apanA dUsarA hAtha mAtA ke dUsare stanapara rakhatA hai vaise manuSya jo usako vaibhava prApta huA hai usakA upabhoga lete hue bhAvI Atmahita ke liye dharma kArya meM bhI usakA avazya vyaya kre| dhana meM lubdha na hote hue nirmoha hokara usakA vyaya karane se bhavAntara meM bhI vaha lakSmI sAtha AtI hai| 2. azaraNAnuprekSA manuSya zabda kI siddhi manu dhAtu se huI hai| vicAra karanA vivekayukta pravRtti karanA yaha manu dhAtu kA artha hai / saMsAra, zarIra, aura bhAgoM se virata hokara sajjana aisA vicAra karate haiM " isa jagat meM indrAdika deva sAmarthyazAlI hokara bhI mRtyu se apanA rakSaNa karane meM asamartha haiN| AyuSya kA kSaya hone se Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha prANI marate haiN| jagat meM manuSya kA rakSaNa samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra se hotA hai| isaliye parama zraddhA se ratnatraya kA sevana karanA cAhiye / jaba jIva meM kSamA, vinaya, niSkapaTatA Adi dharma utpanna hote haiM taba vaha jIva apanA rakSaNa karane meM samartha hotA hai| tIvra krodhAdi kaSAyoM se bharA huA jIva svayaM apanA ghAta karatA hai| dasaNaNANacarittaM saraNaM sevehi paramasaddhAe / aNNaM kiM pi ya saraNaM saMsAra saMsaraMtANaM / / appANaM pi ya saraNaM khamAdibhAvahiM pariNadaM hodi / tivvakasAyAviThTho appANaM haNadi appeNa // ina gAthAoM kA abhiprAya Upara a 3. saMsArAnuprekSA yaha jIva eka zarIra ko grahaNa karake usako choDa detA hai tadanaMtara dUsare zarIra ko grahaNa karatA hai| use bhI choDakara tIsarA zarIra dhAraNa karatA hai / isa prakAra isa jIva ne mithyAtva kaSAya vaza hokara ananta deha dhAraNa kara caturgatI meM bhramaNa kiyA hai / isako saMsAra kahate haiN| isI abhiprAya ko AcArya do gAthAoM meM kahate haiM ekaM cayadi sarIraM aNNaM giNhedi NavaNavaM jiivo| puNu puNu aNNaM aNNaM giNhadi muMcadi bahuvAraM // evaM jaM saMsaraNaM NANAdehesu havadi jIvassa / so saMsAro bhaNNadi micchakasAyehiM juttassa // pApa ke udaya se jIva naraka meM janma letA hai| vahAM aneka prakAra ke duHkha sahate haiN| nArakI jIvoM meM satata krodha kA udaya hotA hai jisase ve anyonya ko AmaraNa vyathita karate haiN| naraka se nikala kara jIva tiryaMca pazu hotA hai| usa gati meM bhI usako duHkha bhogane par3ate haiN| krUra manuSya pazuoM ko mArate haiM / hariNAdika dIna pazuoM meM janma hone para siMha vyAghrAdikoM ke ve bhakSa banate haiN| ___ manuSya gati meM janma lene para bhI mAtApitA ke viraha se unako kaSTa bhoganA paDatA hai| yAcanA karanA, ucchiSTa bhakSaNa karanA, Adika duHkhasamUha pApodaya se prApta hote haiN| koI manuSya-samyagdarzana, tathA vratoM ko dhAraNa karatA hai, uttama kSamAdi dharma dhAraNa karatA hai, kucha pApakarma hone para usako kahakara apanI niMdA karatA hai, guru ke Age apane doSoM ko kahatA hai, aise sadAcAra se usako puNyabandha hotA hai tathA use sukha kI prApti hotI hai to bhI usako kabhI iSTa viyoga aura aniSTa saMyoga ho jAtA hai| isa viSaya meM granthakAra kahate haiM puNNa judassa vi dIsai iTThavioyaM aNNiTThasaMjoyaM / bharaho vi sAhimANo parijjio lahuyabhAyeNa // Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmi kArtikeyAnuprekSA kI vizeSatA 273 puNyavaMta ko bhI iSTa viyoga tathA aniSTa saMyoga hote haiM aisA dekhA jAtA hai / bharatacakravartI SaTkhaMDa svAmI hone se sagarva huA thaa| parantu usake choTe bhAIne use parAjita kiyA thA / arthAta manuSya gati meM bhI aneka duHkha bhogane paDate haiN| ___ devagati meM bhI duHkha prApta hotA hai| maharddhika devoM kA aizvarya dekha kara hIna devoM ko mAnasika duHkha utpanna hotA hai / aizvarya yukta devoM ko bhI devI ke marane se duHkha hotA hai| isa prakAra saMsAra kA svarUpa jAnakara samyagdarzana, vrata, samiti, dhyAna Adi ko meM apane AtmA ko tatpara karanA cAhiye tathA nijasvarUpa ke cintana meM tatpara hokara mohakA sarvathA tyAga karane se jIvako saMsAra naSTa hone se siddha padakI prApti hogii| isI abhiprAya ko granthakAra ne isa gAthA meM vyakta kiyA hai iya saMsAraM jANiya mohaM savvAyareNa caiUNa / taM jhAyaha sasahAvaM saMsaraNaM jeNa NAsei / / 4. ekatvAnuprekSA isa bhAbanA ko ekatvAnuprekSA kahate haiN| jinakA mana rAgadveSa mohAdikoM se rahita huA hai tathA jinake mana meM vairAgya vRddhi huI hai aise munirAja tathA bramhacArI Adi gRhatyAgI loka isa anuprekSA ko apanAte haiN| ekatva cintana se AtmasvarUpa kA anubhava uttarottara jIvako adhika mAtrA meM AtA hai| jo kucha bhalA burA kArya yaha jIva karatA hai usakA anubhava sukha duHkharUpa use hI milatA hai| jIva akelA hI janma lekara akelA hI mRtyuvaza hotA hai| roga zokAdika akelA hI bhogatA hai| jIva ne yadi puNya kiyA to usakA phala sukha vaha akelA hI bhogatA hai| tathA yadi vaha pApa karegA to naraka tiryagAdi gati meM vaha duHkha ko akelA hI bhogegaa| uttama kSamAdi dharma hI apanA kalyANa karanevAle svajana haiM vaha dharma hI deva loka ko prApta kara degaa| yaha jIva apane zarIra se bhI apane ko bhinna samajatA hai tathA apane AtmasvarUpa meM lIna hokara sarva moha kA tyAgI hotA hai to karmakSaya karake vaha mukti zrI ko varatA hai| 5. anyatvabhAvanA karma ke udaya se jo deha mujhe prApta huA hai vaha mujhase bhinna hai| mAtA, pitA, patnI, putra ye mujhase bhinna haiM / hAthI, ghoDA, dhana, ratha, ghara ye padArtha caitanyasvarUpI mujhase bhinna hI haiM / to bhI moha se maiM una padArthoM meM anurakta ho rahA hUM yaha kheda kI bAta hai| maiM catana hUM aura yaha merA deha acetana hai / caitanya merA lakSaNa hai, deha usase bhinna hai| yaha jAnakara maiM apane svarUpa meM yadi rahUMgA to mujhe mokSa kI prApti hogii| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha karma, zarIra aura moha se jinarAja yadyapi bhinna haiM tathApi ve apane kevala jJAna se bhinna nahIM hai ve abhinna haiN| 6. azucitvAnuprekSA ___yaha chaThThI bhAvanA hai / yaha deha manuja zarIra apavitra padArthoM se utpanna huI hai| yaha asaMkhya kRmiyoM se bharI hai| yaha durgandha tathA malamUtra kA ghara hai| aisA he Atman tUM isakA svarUpa jAnakara isase virakta hokara AtmasvarUpa kA cintana kara / jo putra, strI AdikoM ke deha se tathA svadeha se bhI virakta hai jo apane zuddha cidrUpa meM lIna hai usakI dehaviSayaka azucitva bhAvanA saccI hai aisA samajhanA yogya hai| uparyukta abhiprAya kI gAthA yaha hai-- jo paradehaviratto Niyadehe Na ya karedi aNurAyaM / appasarUvi suratto asuItte bhAvaNA tassa // 87 // 7. AsravAnuprekSA saMsArI jIva meM moha ke udaya se nAnAvidha sukhaduHkha Adika denevAle svabhAvoM ko dhAraNa karanevAle karmoM kA Agamana mana, vacana aura zarIra ke Azraya se hotA hai| use Asrava kahate haiN| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai--jIva ke pradezoM meM jo kampana hotA hai use yoga kahate haiN| isa yoga ke manoyoga, vacanayoga tathA kAyayoga-zarIrayoga aise tIna bheda haiN| yaha caMcalatA moha karma ke udaya se hotI hai tathA moha ke abhAva meM bhI hotI hai / ina yogoM ko hI Asrava kahate haiN| zarIra nAma karma ke udaya se mana, vacana tathA zarIra se yukta jo jIva kI zakti AtmapradezoM meM karmoM kA Agamana hone ke lie kAraNa hotI hai use yoga kahate haiM / ye yoga Asrava ke kAraNa hai| kAraNa meM kAryoM kA upacAra karane se kAraNa rUpa yoga ko bhI Asrava kahA hai| saMsArI jIva ke sarva Atma pradezoM meM rahanevAlI tathA karmoM ko grahaNa karanevAlI jo zakti use bhAvayoga kahate haiN| isa bhAvayoga se jIva ke pradezoM meM manovargaNA, vacanavargaNA tathA kAyavargaNAoM ke nimitta se caMcalatA utpanna hotI hai unheM manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga kahate haiM ye yoga taraha ve sayogakevalI guNasthAna taka rahate haiN| mithyAtva guNasthAna se sUkSma lobha nAmaka dasave guNasthAna taka moha karma ke sAtha yoga rahate haiM isa liye ina guNasthAna se terahave guNasthAna taka bhI karma kA Agamana hotA hai parantu isa se karmabaMdha nahIM hotA hai| Aye hue karma eka samaya taka rahakara nikala jAte haiM yahAM jo karma kA Agamana hotA hai use iryApatha Asrava kahate haiM / ina tIna guNasthAnoM meM binA phala diye hI nikala jAtA hai| ina tIna guNasthAnoM meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya yA sAMparAyika Asrava ke kAraNa nahIM rahate haiN| caudahave ayoga kevalI guNasthAna meM yoga bhI nahIM rahate haiM / ataH yahAM Asrava tathA baMdha hI hone se ayoga kevalI jIva mukta hote haiN| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 svAmi kArtikeyAnuprekSA kI vizeSatA jIva meM karma ke udaya se puNya tathA pApa karma AtA hai| maMda kaSAya se jIva ke pariNAma svaccha hote haiM tathA tIvra kaSAyoM se asvaccha hote haiN| mitra ho athavA zatru ho saba jIvoM ke sAtha prema kI pravRtti jo rakhatA hai prema yukta bhASaNa jo karatA hai| guNagrAhakatA jisameM rahatI hai vaha jIva maMda-kaSAyI hai| jisameM dveSAdika hai guNa grAhakatA nahIM hai, mithyAtvAdika kA tyAga nahIM karate haiM ve tIvra kaSAyI haiN| unameM satata karmAsrava hote haiN| ___ jo tyAjya vastuoM kA vicArapUrvaka tyAga karatA hai tathA suvicAra ke anusAra jo kArya karatA hai, kSamAdikoM ko dhAraNa karake samatAbhAva meM jo lIna hote haiM, jo rAga dveSa ke tyAgI haiM ve Asrava bhAvanA ke vicAra hone se unheM sumati yA kIrti kI prApti hotI hai| ' 8. saMvarAnuprekSA __ jIva ke pradezoM meM arthAta AtmA ke asaMkhyAta pradezoM meM mithyAtva, avirati, pramAdAdika kAraNoM se karma Ate the parantu aba AtmA samyagdarzana, aNuvrata, mahAvratAdikoM ko dhAraNa karane lagA isa se mithyAtvAdika AsravoM kA abhAva huA arthAta mithyAtvAdikoM ke pratisparddhi samyaktva, aNuvrata tathA mahAvratAdikarUpa saMvara AtmA meM prakaTa huaa| kaSAya krodha, mAna mAyA lobhoM ko jItane se AtmA meM uttamakSamA, mArdava, Arjava, zaucAdika dazadharmarUpa saMvara prakaTa huA hai| yoga kA nirodha karane se manogupti, vAggupti, kAyaguptirUpa saMvara huA / arthAta gupti, samiti, dazadharma, pariSaha vijaya-bhUkha tRSAdikoM kI bAdhA sahanA tathA sAmAyika, cchedopasthApanA, parihAra vizuddhi Adika cAritra jo ki utkRSTa saMvara kAraNa utpanna hue haiM / ina saMvara kAraNoM se apUrva zAMti utpanna huI tathA karma Ane ke manovacanakAyAdi pravRttirUpa kivADe baMda ho jAne se karmoM kA Agamana baMda huA tathA rAgadveSAdikoM kA abhAva hone se satcitAnaMdarUpa AtmA huI, aba vaha paMcendriya viSayarUpa jAlamesa chUTa gii| aba usakA dIrgha kAla taka saMsAra meM ghumanA baMda huA yahI abhiprAya Age kI gAthA meM vyakta huA hai jo puNa visayaviratto appANaM savvadA vi saMvaraI / maNaharavisayehito tassa phuDaM saMvaro hodi // 101 // 9. nirjarAnuprekSA baddha karma udaya meM Akara apanA phala dekara AtmA se alaga ho rahA hai aura AtmA garva rahita, nidAna rahita huA hai / tapasvI huA hai / harSa viSAdAdi se atyaMta dUra huA hai| arthAt baMdhA huA karma udaya meM Akara apanA sukha duHkhAdika de rahA hai to bhI AtmA apanI zAMta vRttIse tilamAtra hI sarakatA nahIM hai aura karma pratikSaNa meM jhaDa rahA hai| nayA karma AtmA meM AnA bilakula baMda huA hai aisI avasthA meM jo karma nirjarA hotI hai use aviptakA nirjarA kahate haiN| aisI nirjarA AtmA ke ratnatraya guNoMkI uttarottara prakarSatA hone para hotI hai Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha aura yaha nirjarA mokSakI kAraNa hotI hai| aisI nirjarA caturtha guNasthAna se zurU hotI hai| aura ayogi jinakI avasthA prApta hone taka hotI hai / yaha nirjarA antima avasthA ko prApta karatI huI jIva ko mokSa pradAna karatI hai| jisase AtmA pUrNa zuddha banakara akSaya nirmalatA dhAraNa karatI hai / jo caturgati meM ghumanevAle prANiyoM ko hotI hai vaha nirjarA savipAka nirjarA hai, vaha baMdha sahita hai| jina sAdhuoM ne rAgadveSoM kA tyAga kiyA hai, jinako samasta sukha kA satata svAda ArahA hai, jinako Atma cintana se AnaMda prApta ho rahA hai aise sAdhuoM kI nirjarA parama zreSTha hai| jo samasukkhaNilINo vAraM vAraM sarei appANaM / iMdiyakasAyavijaI tassa have NijjarA paramA / 10. lokAnuprekSA isa anuprekSA kA cintana munirAja kisa prakAra se karate haiM usakA nirUpaNa saMkSepa se aisA haijagat ko loka kahate haiN| isameM eka cetana tattva tathA dUsarA acetana tattva hai / jIva ko cetana tattva arthAta antastattva tathA acetana tattva ko bahistattva jaDatattva kahate haiM / jaDatattva ke dharma, adharma, AkAza, kAla, tathA pudgala aise pAMca bheda haiN| jIvatattva ke sAtha tattva ke chaha bheda hote haiN| AkAza nAmaka tattva mahAna tathA anantAnanta pradezayukta hai| isase baDA koI bhI nahIM hai| isa tattva ke bahu sadhyameM jIvoM ke sAtha dharmAdharmAdi pAMca tattva rahate haiN| jitane AkAza meM ye pAMca tattva rahate haiM usako lokAkAza kahate haiN| tathA vaha asaMkhyAta pradezavAlA hai| AkAza ke sAtha ye chaha dravya pariNamanazIla haiN| ataH inako sarvathA nitya vA sarvathA anitya kahanA yogya nahIM haiM / dravyoM kI apekSA se ye sarva hI padArtha apane svarUpa ko kabhI bhI nahIM choDate haiM ataH ye nitya haiM aura apane cetana tathA acetana svabhAva ko na choDate hue bhI naranArakAdi avasthAoM ko dhAraNa karate haiM ataH ye padArtha kathaMcita anitya haiN| inase utpatti tathA vinAza hote hue bhI apane svabhAvoM ko ye tattva nahIM choDate haiN| apanI apanI paryAyoM se pariNata hote haiN| yahAM jIva tattva ke viSaya meM vicAra karanA hai| loka dhAtukA artha dekhanA avalokana karanA hai| arthAta jisameM jIvAdika sarva padArtha dikhate haiM use loka kahate haiM / isa loka ke agrabhAga meM jJAnAvaraNAdi saMpUrNa karmoM se rahita ananta jJAnAdi guNa pUrNa zuddha jIva virAjamAna hue haiM tathA ve anantAnanta haiN| jIvoM ke saMsArI tathA mukta aise do bheda haiM / karmokA nAza kara jo atyanta zuddha svarUpa ko prApta hue haiM ve jIva mukta siddha haiN| saMsArI jIva cAra gatiyoM meM bhramaNa karate haiN| nara, nAraka, pazu tathA deva avasthAoM ko dhAraNa karate haiN| ye avasthAyeM anAdi kAla se karma saMbaMdha hone se unheM prApta huI haiN| isa karma saMbandha se cAroM gatiyoM meM ve sukhaduHkhoM ko bhogate hue bhramaNa karate haiN| pazugati ke jIva ekendriya se saMjJI paMcendriya taka hote haiM / naraka gati ke jIva saMjJI paMcendriya hote haiM parantu atizaya duHkhI hote haiN| puNya se deva gati meM jIva attointo Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmi krArtikeyAnuprekSA kI vizeSatA 277 sukhI hote haiM / pApa puNya donoM ke udaya se mAnavatA prApta hotI hai / saMsArI jIva ko jo choTA baDA zarIra prApta hogA usake anusAra vaha apane pradeza saMkucita yA vistRta karake usameM rahatA hai, zarIra nAma karma se usako svabhAva prApta huA hai| jaba jIva ko kevala jJAna prApta hotA hai taba vaha sarva trailokya ko tathA trikAlavartI vastuoM ko unake guNaparyAyoM ke sAtha jAnatA hai ataH jIva ko jJAna kI dRSTI se lokAloka vyApaka kahanA yogya hai| jJAna guNa hai tathA jIva guNI hai| vaha jJAna jIva se sarvathA yadi bhinna hotA to jIva guNI tathA jJAna guNa hai aisA jo guNaguNi saMbaMdha mAnA jAtA hai vaha naSTa ho jAtA, ataH AtmA se jJAna sarvathA bhinna nahIM hai| jIva tathA usakA jJAna anyonya se kAlatraya meM bhI nahIM hote / unako anyonya se bhinna karanA zakya nahIM hai| jIva kartA hai vaha kAlalabdhi se saMsAra tathA mokSa ko prApta karatA hai| jIva bhoktA hai kyoM ki pApa aura puNya kA phala sukha duHkhoM ko bhogatA hai / tIvra kaSAya pariNata jIva pApI hotA hai| aura kaSAyoM ko zAnta karanevAlA jIva puNyavAna hotA hai / ratnatraya yukta jIva uttamatArtha hai| vaha ratnatraya rUpa divya naukA se saMsAra samudra meM se uttIrNa hotA hai| lokAkAza meM jIva ke samAna pudgalAdika pAMca padArtha haiM to bhI jIva kI mukhyatA hai / anya padArtha acetana hone se ve apanA svarUpa nahIM jaante| jIva mAtra svapara padArtha kA jJAtA hai ataH vaha loka kA vicAra karake tattvajJAna kI prApti se dhyAnAdika se karmakSaya kara loka ke agrabhAga meM azarIra siddha paramAtmA hokara sadA virAjamAna hotA hai / ataH isa lokAnuprekSA ke cintana kI AvazyakatA hai / evaM loyasahAvaM jo jhAyadi uksmekksmbhaavo| so khaviya kammapuMjaM tasseva sihAmaNI hodi // jyAce kaSAya zAnta jhAle Aheta va tyAmuLe jo zuddhabuddha rUpAne pariNata jhAlA Ahe arthAta loka svabhAva jANUna jJAnAvaraNAdi karmAcA puMja jyAne naSTa kelA Ahe to trailokyAcA zikhAmaNi hoto. arthAta loka svabhAvAcyA dhyAnAne dravyakarma, bhAvakarma ANi nokarma yAMcyA samUhAcA nAza karito va trailokyAcyA zikharAvara tanuvAta valayAcyA madhye caDAmaNi pramANe hoto. arthAta samyaktvAdi ATha guNAMnI yukta siddha parameSThI hoto. 11. bodhidurlabhAnuprekSA ____ isa jIvako bodhi-ratnatraya kI prApti honA durlabha, atizaya kaThiNa hai aisA cintana karanA-bhAvanA karanA use bodhi-durlabhAnuprekSA kahate haiM / samyagdarzana, sammagjJAna aura samyak cAritra ye tIna AtmaguNa ratnatraya kahe jAte haiM / ratna jaisA amUlya hotA hai vaise ye samyagdarzanAdika amUlya kaSTa se prApta hote haiN| samyagdarzana jIvAdika sapta tattvoMpara zraddhA karanA yaha niHzaMkita, niSkAGkita, nirvicikitsA Adika ATha aMgosahita prApta honA durlabha hai| isako vyavahAra samyagdarzana kahate haiN| aura 'svAtma Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zraddhAnarUpaM nizcayasamyagdarzanam ' apane AtmA para vaha jJAna darzana sukharUpa zuddha banane kI pAtratA rakhanA hai aisI zraddhA rakhanA use nizcaya samyagdarzana kahate haiM / jJAnaM dvAdazAGgaparijJAnaM svAtmasvarUpaM vedanaM nizcayajJAnaM ca / dvAdazAMgoMkA AcArAGga, sUtrakRtAGgAdi aMgoM kA jJAna honA tathA AtmA ke svarUpa kA jJAna honA, AtmasvarUpa ko jAnanA use nizcaya jJAna kahate haiM / 'cAritraM sarvasAvadyanivRttilakSaNaM, sAmAyikAdi paMcabhedaM punaH svAtmAnubhUtilakSaNaM nizcayacAritraM ca / ' / asatya, corI Adi pAtakoM se nivRtta honA vyavahAra cAritra hai / tathA isake sAmAyika, chedopasthApanAdika pAMca bheda haiN| AtmAnubhava vana meM lIna honA nizcaya cAritra hai| isa prakAra vyavahAra tathA nizcaya ratnatraya kI prApti honA kyoM durlabha hai isakA vicAra kiyA jAtA hai jIvakA nigodAdi avasthAoM meM bhramaNa __ jIva kA nigoda meM anantakAla taka vAstavya huA hai| nigodI jIva kI Ayu zvAsa ke aThAraha bhAga hotI hai itanI Ayu samApta hone para bAra bAra usI avasthA ko jIva ne anantAnanta atIta kAla meM anubhUta kI hai / arthAta anantAnanta nigodAvasthAoM kA isa jIva ne anubhava kiyA hai / nigodAvasthA se nikala kara pRthvIkAyAdi paMca sthAvara kArya kI avasthAyeM isa jIva ne dhAraNa kI thI aura unameM bhI isane asaMkhyAta varSoM kA kAla bitAyA hai| isa paMca sthAvara kAyika ke bAdara sthAvara kAyika tathA sUkSma sthAvara kAyika jIva aise do bheda haiM, aura ina avasthA meM bhI isa jIva ne asaMkhyAta varSoM kA kAla bitAyA hai / isa jIva ko dvIndriyAdi vikalatraya avasthA ciMtAmaNi ratnake samAna durlabha huI thii| ina vikala trayAvasthAoM meM bhI isa jIva ne aneka pUrva koTi varSAMtaka bhramaNa kiyA hai| tadanantara asaMjJI paMcendriya avasthA prApta huI thI isa avasthA meM apanA aura parakA svarUpa ise mAlUma hotA nahIM / kadAcita saMjJI paMcendriya avasthA bhI prApta huI to yadi siMhAdi krUra pazuoM kI prApta huI to use azubhakarma baMdha hone se maraNottara dIrgha kAla taka naraka duHkha sahana karane paDate haiN| jahAM logoM kA hamezA AnA jAnA hotA hai aise sthAna para apanA ratna gira jAne para usakI prApti honA nitarAM durlabha hai vaise manuSya janma prApta honA durlabha hai / usakI prApti hone para bhI yadi mithyAtva avasthA meM aneka pApa kArya usase kiye gaye to phira narakAdi durgatiyoM meM bhramaNa karanA paDatA hai / AryakhaNDa meM tathA ucca kula meM bhI janma prApta hokara mUkAdi avasthA prApta hone se Atmahita nahIM ho sktaa| nirogatA, dIrghAyuSya, avyaGgatAdi prApta hokara bhI zIlavrata pAlana, sAdhusaMgati Adika prApta honA durlabha hai| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmi kArtikeyAnuprekSA kI vizeSatA 279 sudaiva se ratnatraya prApta honapara bhI kaSAya kI tIvratA se vaha ratnatraya naSTa hokara punaH usakI prApti honA samudra meM gire hue ratna kI prApti samAna durlabha hai| ___ saMyama prApti se devapada prApta huA to bhI vahAM samyaktva prApti hI hotI hai saMyama, tapa Adika kI prApti hotI hI nhiiN| ataH manuSya janma prApta honA atizaya durlabha hai| manuSya gatI meM ratnatraya pAlana ho sakatA hai| caha milane para bhI samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra kA pAlana kara Atmahita karanA caahiye| tabhI mAnava bhava pAnA saphala hotA hai / svAmi kArtikeya isa viSaya meM aisA kahate haiM iya savvadulahadulahaM dasaNa NANaM tahA carittaM ca / muNiUNa ya saMsAre mahAyaraM kuNaha tiNhaM pi // isa prakAra samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra arthAta ratnatraya atyanta durlabha hai aisA samajhakara inakA atyaMta AdarapUrvaka dhAraNa kro| 12. dharmAnuprekSA nirdoSa sarvajJa tIrthaMkaroM ne dharma kA svarUpa kahA hai / asarvajJa se sarva prANiyoM kA hita karanevAle satya dharma kA svarUpa kahanA zakya nahIM hai / indriya jJAna sthUla hotA hai usase vastu kA satya svarUpa kahanA zakya nahIM hai| jinake kSudhAdi doSa naSTa hue haiM, rAga dveSAdika naSTa hue haiM, jJAna ko DhakanevAle jJAnAvaraNAdika naSTa hue haiN| aise jinezvara ananta jJAna dhanI sarvajJa hue ataH unhoMne parigrahoMpara Asakta hue gRhasthoM ko tathA niSparigrahI munioM ko alaga alaga dharma kahA hai| gRhasthoM ke liye unhoMne bAraha prakAra kA dharma kahA hai aura muniyoM ke liye unhoMne daza prakAra kA dharma kahA hai / gRhasthadharma ke bArA bheda isa prakAra haiM 1. paccIsa doSoM se rahita samyagdarzana-jIvAdika tatva tathA jinezvara, jinazAstra aura niSparigrahI jaina sAdhu inake Upara zraddhA rakhanA yaha gRhastha dharma kA prathama bheda hai / tIna mUDhatA, ATha prakAra kA garva, chaha AnAyatana aura zaMkA, kAMkSAdika ATha doSa inase rahita samyagdarzana dhAraNa karanA, yaha avirati samyagdRSTi kA pahilA gRhastha dharma hai / isake anantara vrati gRhasthoM ke liye dharma ke prakAra unhoM ne kahe hai ve isa prakAra 2. madya, mAMsa, madhu kA doSarahitatyAga, paMca uduMbara phaloM kA tyAga --jinameM trasajIva utpanna hote haiM aise phala sevana kA tyAga, yaha dusarA bheda, jugAra Adi sapta vyasanoM kA tyAga, tathA kaMdamUla patrazAka bhakSaNa tyAga isakA dusare gRhastha dharma ke bheda meM antarbhAva hai / 3. pAMca aNuvrata, tIna guNavata, cAra zikSAbata aise bArA vratoM kA pAlana karanA yaha tIsarA bheda / 4. trikAla sAmAyika karanA / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 5. aSTamI, caturdazI cAra parva tithiyoM ke dina proSadhopavAsa krnaa| 6. prAsuka AhAra lenA arthAta sacijala, sacitta phala, sacitta dhAnyAdikoM kA tyAga yaha chaTThA gRhastha dharma hai| 7. rAtri bhojana tyAga tathA dina meM maithuna sevana tyAga yaha saptama gRhastha dharma hai| 8. devAMganA, manuSya, strI, pazustrI tathA kASTapASANAdika se nirmita acetana strI pratimA isa prakAra se cAra prakAra kI striyoM kA mana vacana kAya se naU prakAra se tyAga karanA arthAta brahmacarya pratimA kA pAlana karanA yaha AThavA dharma haiN| 9. kRSikarma, vyApAra Adi gRhasthayogya AraMbha ko tyAganA yaha nauvA gRhastha dharma hai| 10. gRhastha yogya aise kheta, ghara, dhanadhAnyAdika daza prakAra ke parigrahoM kA tyAga karanA yaha dasavA gRhastha dharma hai| 11. gRhanirmANa, vivAha karanA, dravyopArjana karanA Adi kAryoM meM saMmati pradAna nahIM karanA yaha gyArahavA gRhIdharma hai| 12. uddiSTAhAra kA tyAga karanA tathA usake liye koI zayanAsanAdika degA to usakA tyAga karanA isa prakAra saMkSepa se gRhastha dharmoM kA varNana kiyA hai / isa prakAra se gRhastha dharma kA AcaraNa karake isa dharma ke yA to zikhara aise kSullaka pada tathA Arya pada jaba gRhastha dhAraNa karatA hai, taba vaha muni ke samAna kezaloca karatA hai, pANipAtra meM AhAra letA hai, picchi ko dhAraNa karatA hai| isa prakAra gRhastha dharma kA varNana svAmi kArtikeya mahArAja ne kiyA hai| muni ke dasa prakAra hai-arthAta kSamAdi dazadharma munidharma hai| 1. uttama kSamA-deva, manuSya aura pazuoM ne ghoropasarga karane para bhI muni apane citta ko krodha se kaluSita nahIM karate haiN| yaha unakA uttama kSamA dharma hai| 2. uttama mArdava-jo jJAniyoM meM zreSTha haiM, jo uttama zruta jJAna ke dhAraka haiM, jo uttama tapasvI haiM tathA garva se dUra haiM aise garvAdikoM kA jo vinaya karate haiM unakA yaha mArdava dharma prazaMsanIya hai| 3. uttama Arjava dharma-jo sAdhu mana meM kapaTa dhAraNa nahIM karate haiM, mukha se kapaTa bhASaNa nahIM bolate haiM / apane se utpanna hue doSa gurU ke Age nahIM chipAte hue kahate haiM unakA uttama Arjava dharma hai / 4. uttama zaucadharma-jo sAdhu santoSa rUpa jala se tIvra lobha rUpI mala ko dho DAlate haiM tathA bhojana meM jinako lampaTatA nahIM haiM ve sAdhu uttama zauca dharma ke dhAraka haiN| 5. uttama satya dharma-jo sAdhu sadaiva jina vacana hI bolate haiM, jaina siddhAnta pratipAdaka vacana hI bolate haiM, pUjA prabhAvanA ke liye bhI asatya bhASaNa nahIM karate haiM, ve sAdhu satyavAdI haiN| satya bhASaNa meM sarva guNoM kA saMcaya rahatA hai| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmikArtikeyAnuprekSA kI vizeSatA 281 6. uttama saMyama dharma - gamana karanA, baiThanA, kucha vastu jamIna para se lenA athavA rakhanA Adi kArya jIva rakSaNa kA hetu rakhakara hI munijana karate haiM / tRNa kA pattA bhI ve nahIM toDate haiM / ve apanI indriyA~ apane vaza meM rakhate haiN| sthAvara tathA trasa jIvoM kA rakSaNa karate haiM / / 7. uttama tapodharma -- ihaloka meM tathA paraloka meM mujhe sukha mile aise hetu ke binA ve tapa karate haiM / rAgadveSarahita hokara samatA bhAva se nAnA prakAra ke tapa karate haiM / mAyA, mithyAtva, nidAnavaza tapa nahIM karate haiM / 8. uttama tyAga - jo sAdhu rAgadveSa utpanna karanevAle upakaraNoM kA tyAga karate haiM, miSTa bhojana kA tyAga karate haiM, rAgadveSavardhaka vasati kA tyAga karate haiM, aise sAdhu kA yaha tyAga Atmahita kA hetu hotA hai / 9. uttama AkiMcanya dharma - mAnasanmAna kI AzA choDakara bAhyAbhyantara cetana acetana parigrahoM tyAga sAdhu karate haiM / yaha sAdhu zarIrapara niHspRha hote haiM / nirmama hone se unakI karma nirjarA adhika hotI hai / ziSyoM para bhI nirmama hone se AtmAnubhava kA svAda unako prApta hotA hai / 10. uttama brahmacarya - ye jaina sAdhu cAra prakAra ke striyoM ke tyAgI hote haiM / unake rUpa kA avalokana nahIM karate haiM / kAmakathAdikoM ke ve tyAgI hote haiM / taruNa striyoM ke kaTAkSa bANoM se unakA mana viddha nahIM hone se ve hI vAstavika zUra haiM / sAdhu paMcamAta pAlaka hote haiM, puNyaprApti ke liye ve uttamakSamAdi dharma dhAraNa nahIM karate haiN| kyoMki puNya bhI saMsAravardhaka hai / sAdhu bAhyAbhyaMtara tapazcaraNoM se tatpara rahate haiM / Arta tathA raudra dhyAna choDakara dharma dhyAna meM lIna rahate haiM / samyagdarzana ke niHzaMkitiAdi ATha guNoM ko pAlate hue ve samyaktva meM atizaya dRDha rahate haiM / yatiyoM ke samatA, stutivaMdanAdi SaTkarma jo ki Avazyaka haiM unakA AcaraNa Alasya rahita hokara karate haiM / isa prakAra svAmi kArtikeyAcArya ne 'dharmAnuprekSA meM ' gRhastha dharma tathA munidharma kA varNana kiyA / aMtima do gAthA meM unhoMne jo abhiprAya vyakta kiyA hai vaha isa prakAra hai bArasa aNupekkhAo bhaNiyA hu jiNAgamANusAreNa / jo paDhai suNai bhAvai so pAvai sAsayaM mokkhaM // 488 // tihuvaNapANasvAmiM kumArakAle vi taviya tavayaraNaM / vasupujjasuyaM malliM caramatiyaM saMthuve NiccaM // 489 // jinAgama ke anusAra maiMne bArA bhAvanAoMkA varNana kiyA hai isako jo paDhegA, zravaNa karegA tathA manana karegA usako zAzvata sukha - muktisukha milegA // 490 // jo trailokya ke svAmI haiM, jinhoMne kumAra kAla meM bhI tapazcaraNa kiyA aise vAsupUjya, mallInAtha, nemI - pArzva sanmati - mahAvIra ina pAMca tIrthakaroM kI maiM nitya stuti karatA hUM / // 491 // isa prakAra aMtima maMgala stuti kara graMtha samApta kiyA hai / 36 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrImAn nemicandra va bRhadravyasaMgraha paM. nareMdrakumAra jayavaMtasA bhisIkara jaina (nyAyatIrtha ) 1. grantha nAma nirdeza yaha 'bRhadravyasaMgraha ' grantha dravyAnuyoga kA eka anupama grantha hai| AcAryadeva ne prathama 1 se 26 gAthA taka laghudravyasaMgraha nAmaka grantha racA / bAda meM vizeSa varNana karane kI icchA se bRhadrvyasaMgraha racA / isakI mUla gAthAe~ 58 haiM / 2. granthakartA paricaya isa grantha ke mUla gAthA kartA AcArya bhagavAn nemicandra siddhAnta cakravartI haiN| inakA vizeSa paricaya saMskRta-bhujabali caritra ke anusAra isa prakAra hai draviDa deza meM madhurA (maDUrA) nAmaka nagarI thI / usake rAjA rAjamalla, tathA mantrI 'cAmuMDarAya' the| unase kisIne kahA ki uttara dizA meM eka podanapura nagara hai| vahAM zrI bharatacakravartI dvArA sthApita kAyotsarga zrI bAhubalI kA pratibiMba hai| jo ki vartamAna meM 'gommaTadeva' isa nAma se prasiddha hai| zrI cAmuMDarAya ne jaba taka zrI bAhubalI ke pratibiMba kA darzana na hogA taba taka dUdha nahIM pIUMgA, aisI pratijJA kara bAhubalI ke darzanArtha AcArya nemicandra ke sAtha zrI cAmuMDarAya ne prasthAna kiyaa| bIca meM kisI parvata para jinamaMdira kA darzana kara vahAM nivAsa kiyaa| rAtri meM kUSmAMDI deva ne svapna meM Akara kahA ki isI parvata meM rAvaNa dvArA sthApita zrI bAhubalI kA pratibiMba hai| dhanuSya meM suvarNa kA bANa caDhAkara parvata kA bhedana karane para prakaTa hogaa| zrI cAmuMDarAya ne usI prakAra kiyA aura vahAM se zrI bAhubalI kA 20 dhanuSya pramANa pratibiMba prakaTa huA / unhoMne bhagavAn kA abhiSeka kara bhaktibhAva se pUjana kiyA, apane ko dhanya samajhA / ___isa kathAnaka se AcArya nemicandra cakravartI kA jIvana kAla zaka saM. 600 vikrama saMvata 735 isavI sana 679 thA yaha siddha hotA hai / inake racita anya grantha gommaTasAra Adi haiM / zrI nemicandra AcArya naMdIsaMgha dezIyagaNa ke pramukha AcArya the| unake guru abhayanaMdI, vIranaMdI, iMdranaMdI, kanakanaMdI ye cAra mahAn AcArya the / tatkAlIna rAjA rAjamalla, cAmuMDarAya, rAjA bhoja unake ziSya the| 282 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrImAn nemicaMdra va bRhadravyasaMgraha 283 mAlava deza ke 'dhArA' nAmaka nagarI meM 'rAjA bhoja' rAjya karatA thaa| usake rAjyamaMDala meM rAjA zrIpAla kA bhAMDAgAra adhikArI 'soma' nAmaka rAjazreSThI rahatA thaa| usake niyomavaza zrI munisuvrata bhagavAna ke jina maMdira meM AcArya nemicaMdra ne isa grantha kI racanA kii| 3. grantha viSaya-paricaya isa grantha ke prAmukhya se tIna adhikAra haiN| 1. prathama adhikAra meM-(gAthA 1 se 27 taka) jIva dravya kA 9 adhikAroM meM saMkSipta varNana karake pudgala dravyAdi pAMca ajIva dravyoM kA, pAMca astikAyoM kA varNana hai| 2. dvitIya adhikAra meM--(gAthA 28 te 38 taka) jIva-ajIva Adi 7 tattva aura 9 padArthoM kA saMkSipta varNana kiyA hai / 3. tRtIya adhikAra meM--(gAthA 39 se 58 taka) vyavahAra mokSa mArga va nizcaya mokSa mArga kA svarUpa batalAkara mokSasiddhi ke liye dhyAna kI AvazyakatA batalAkara dhyAna karanevAlA kauna ho sakatA hai, dhyAna kina maMtroM se karanA cAhiye, dhyAna kisa kA karanA cAhiye, dhyAna siddhi kA upAya kyA hai isakA vizada vivaraNa kiyA hai / anta meM antima nivedana kara grantha kI samApti kI hai| 4. graMtha kI kathanazailI granthakArane pratyeka viSaya kA varNana isa grantha meM anekAMta paddhati se ubhaya nayoM dvArA kiyA hai| vyavahAra naya se vartamAna meM jIva kI karmodaya nimittavaza kyA-kyA avasthA hotI hai, jIva kitane prakAra se vyavahAra meM jAnA jAtA hai usakA varNana kiyA hai| isa vyavahAra naya kA mukhya abhiprAya yaha hai ki yaha vyavahAra naya se jo jIva kA guNasthAna-mArgaNAsthAna-jIva samAsa rUpa se kathana kiyA hai vaha vartamAna meM jIva kI kyA-kyA avasthA ho rahI hai isakA sAmAnya janoM ko jJAna hone ke liye vyavahAra bhASA se yaha jIva kA varNana kiyA hai aisA abhiprAya smjhnaa| yaha vyavahAra kathana jIva ke svabhAva kA svarUpa kA kathana nahIM hai, usake bahiraMga bAhyarUpa kA kathana hai| usake vinA vyavahArI janoM ko jIva kA bodha karAne kA dUsarA upAya nahIM hai isaliye vyavahAra naya se vyavahArI jana bhASA se jIva kA kathana kiyA gayA hai| jisa prakAra vyavahAra meM vyavahAra calana ke liye prayojanavaza 'ghIkA ghaDA' aisA zabda prayoga karanA paDatA hai aura vyavahArI jana samajha lete haiM ki ghaDA ghIkA nahIM hai / ghaDA to miTTI kA hI hai| ghaDe meM ghI rakhA hai| isaliye vyavahAra meM upacAra se 'ghI kA ghaDA' bolA jAtA hai| bolane meM ghI kA ghaDA' aisA zabda prayoga bola kara bhI usakA ThIka abhiprAya saba bAlagopAla samajha lete haiN| usI prakAra AcAryadeva ne jIva kA bodha karAne ke liye guNasthAna-mArgaNAsthAna-jIvasamAsa bheda se yadyapi jIva kA kathana vyavahAranaya se kiyA hai to bhI vaha kevala upacAra hI smjhnaa| kathanamAtra usakA Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha prayojana smjhnaa| unake zabda prayoga se vaha jIva kA paramArtha svarUpa nahIM samajhanA / yaha vyavahAranaya kA nizcayanayAnukUla eka hI abhiprAya hone se donoM nayoM meM paraspara virodha nahIM hai / donoM nayoM kA abhiprAya samajha kara donoM nayoM kA yathArtha artha samajhanAhI donoM nayoM kA samyagjJAna hai / vaha anekAMta pramANa jainazAsana hai| donoM nayoM ko eka koTi meM rakhakara donoM nayoM ko paramArtha samajhanA, vyavahAranaya se jo kahA usako bhI jIva kA paramArtha svarUpa samajhanA, aura nizcayanaya se jo kahA vaha bhI vastu kA paramArtha svarUpa hai, isa prakAra donoM nayoM ko paramArtha samajhanA yaha samyak anekAMta nahIM hai / vaha anekAMtAbhAsa hai| vastu kA paramArtha svarUpa ekahI hotA hai / yadyapi vastu ke aMga do hote haiN| (1) aMtaraMga, (2) bahiraMga tathApi donoM vastu ke paramArtha svarUpa nahIM hai| jo vastu kA aMtaraMga svarUpa hotA hai vahI vastu kA dhruva svarUpa hone se paramArtha hai| jo vastu kA bahiraMga rUpa hotA hai vaha vastu ne tAvatkAla dhAraNa kiyA huA usakA rUpa hai, usakA dhruva svarUpa nahIM hai| vaha usakA vibhAvarUpa hai / usa vibhAvarUpa se jIva kA kathana kiyA isaliye usa vibhAva ko vastu kA paramArtha svarUpa nahIM samajhanA / kahane aura samajhane meM aMtara hai / ghaDe ko ghI kA kahane meM virodha nahIM hai| lekina jaisA kahA vaisA yadi usako ghI kA hI samajhe to usako ghI kA ghaDA kahAM bhI milanA asaMbhava hai| 'vyavahAraH vaktavyaH na tu paramArthena anusrtvyH|' vyavahAra yaha kevala vaktavyamAtra hai, vaha svayaM paramArtha nahIM hai| lekina paramArtha kA sUcaka hone se vaktavyamAtra hai| vyavahAra Azraya karane ke liye yogya nahIM hai| kevala nizcayanaya hI Azraya karane yogya hai| kyoMki nizcayanaya paramArtha bhatArtha hai / vastu kA jo mUla paramArtha dhruva svarUpa hai usako nizcayanaya batalAtA hai| ___yadyapi donoM naya vastu kA svarUpa aura virUpa samajhane meM sAdhaka hai| samajhane ke bAda vastusvarUpa kA nirvikalpa anubhava karate samaya donoM nayoM kA pakSapAta chUTa jAtA hai tathApi jisa prakAra vyavahAranaya ke viSaya kI-upAdhi kI--vikAra kI vastu svarUpa meM nAsti hai usa prakAra nizcayanaya ke viSaya kI nAsti nahIM hai| kevala nizcayanaya kA pakSapAta chUTatA hai / tathApi nizcayanaya ke viSaya kA avalaMbana nahIM chUTatA / kyoMki nizcayanaya kA avalaMbana viSaya dhruvasvabhAva hai| usake avalaMbana vinA nirvikalpa anubhUti nahIM hotI hai| sArAMza nizcaya aura vyavahAra kA yathArtha abhiprAya jAnanA hI samyakjJAna hai| nizcayanaya kA jo kathana hai vahI vastu kA paramArtha dhruva svarUpa hai usakA avalaMbana upAdeya hai| tathA vyavahAranaya kA jo kathana hai vaha vastu kA bahiraMga paryAya kA kathana hai vaha paramArthasvarUpa nahIM hai aisA jo samIcIna jJAna yahI donoM nayoM kA samyakjJAna hai| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrImAn nemicaMdra va bRhaddavyasaMgraha pratyeka vastu anekAntAtmaka hai| sAmAnya-vizeSa-ubhayadharmAtmaka hai| 1 sAmAnya aMza, 2 vizeSa aMza / 1. sAmAnya aMza-vastu kA antaraMga paramArthasvarUpa hotA hai| vaha apariNamanazIla, dhruva, ekarUpa, nitya zuddha hotA hai| isIko svabhAvaguNa-lakSaNa kahate haiN| sAmAnya aMza yaha pAriNAmikabhAva rUpa hotA hai| usakA avalaMbana lekara hI paryAya meM vastu kA pariNamana svabhAva-nirmala pariNamana surU hotA hai| yahI saba adhyAtma granthoM kA sAra saMkSepa hai / nizcayanaya kA viSaya yaha dhruva sAmAnya aMza hai| yadyapi sAmAnya yaha eka vastu kA aMza hai tathApi vaha vizeSa kI taraha aMzarUpa nahIM hai / aMzajJAnarUpa nahIM hai| aMzI ke vastu ke pUrNa jJAnarUpa hai| vyApaka hai| yaha sAmAnya aMza nitya vidyamAna rahatA hai / zuddha hotA hai| usa zuddha kA Azraya lene se zuddha paryAya prakaTa hotI hai| 2. vizeSa aMza-vastu kA tAvatkAla dhAraNa kiyA huA bAhya rUpa hai| kSaNika hai, pariNamana-zIla hai / aneka rUpa hotA hai / usake do bheda haiM 1 svabhAvavizeSa, 2 vibhAvavizeSa / 1 vastu kA jo pariNamana vastu ke dhruva sAmAnya svabhAva ke Azraya se hotA hai vaha svabhAva pariNamana zuddha pariNamana hai| 2 jo pariNamana dhruvasAmAnya kA bhAna na hone se anAdi paramparAgata bAhya vikAra kA avalaMbana lene se pragaTa hotA hai vaha vibhAva-azuddha pariNamana hai| ___ isa azuddhapariNamana meM kevala vikAra hI nahIM hai| kyoMki vikAra to avastu hai| usakA mUla vastu nahIM hai / anAdi vikAra hI usakA mUla hai / vikAra se hI vikAra AtA hai| vikAra kA Azraya lene se vikAra AtA hai| tathApi usa vikAra ke sAtha vastu kA dhruvasAmAnya aMza vidyamAna rahatA hai isalie usako azuddha kahate haiN| mizraNa meM do aMza hote haiN| antaraMga meM dhruva sAmAnya aMza aura bahiraMga paryAya meM azuddha vikAra aMza rahatA hai / isalie azuddha pariNamana rahate hue bhI jIva apane meM nitya dhruva vidyamAna rahane cAle zuddha sAmAnya aMza kA yogya kAlalabdhivaza apane niyata puruSArthabala se bhAva kare, anubhava leve to usakA azuddha pariNamana baMda hokara, miTakara, sarvathA naSTa hokara, zuddha pariNamana zurU hotA hai / rAgAdi vikArarUpa azuddhatA vAstava meM jIva ke ajJAna kA, mithyA kalpanA kA kalpanAjAla hai / bhrama hai| avastu hai / vastubhata nahIM hai / vaha vikAra mUlavastusvabhAva meM nahIM aura vastu ke nirmala pariNamana meM bhI usakA sarvathA abhAva hai| sarvathA nAsti hai| kevala aMtarAla meM vaha apanA kSaNika saMyogIrUpa batalA kara jIva ko bhrama meM DAlatA hai| jIva usako vastu na hokara bhI ajJAna se vastu samajhatA hai / usake pIche lagatA hai| usameM apanA sArA jIvana barabAda karatA hai to bhI usako hoza nahIM haiN| vaha mUrchita hokara usImeM masta hokara nIMda letA hai| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha usako AcArya deva jAgRta kara samajhAte haiM, he Atman , jisameM tU rama rahA hai vaha terA sthAna nahIM hai / vaha vastu nahIM hai| vaha avastu hai / citrapaTa para dIkhanevAle citra ke samAna bhrama rUpa hai / terA pada to tere aMtaraMga vastu meM hai / vaha dhruva zAzvata hai / usakA avalaMbana lenepara tujhe zAzvata sukha kI prApti hogii| yahI saba zAstrakAroM kA sArasaMkSepa hai ve yadyapi bhinna bhinna nayabhASA meM zAstra meM varNana karate haiM tathApi saba zAstrakAroM kA abhiprAya eka hI hai / vikAra yaha vikAra hI hai| vikAra jIva kA svarUpa nahIM hai| vikAra kA jIva se tAdAtmya nahIM hai| vikAra ko bhinna, paravastu samajha kara apanI dhruva vastu jo jJAnasvabhAva usakA Azraya lenA hI mokSamArga hai / vahI jIva kA saccA dharma hai| jahAM vyavahArazAstra meM vikAra jIva kA hI hai aisA kahA hai vahAM AcArya kA abhiprAya jIva kA. svabhAva kahane kA nahIM hai / ajJAnI vikAra ko para kA aparAdha mAnakara, merA aparAdha nahIM hai aisA mAnakara yatheccha vikAra meM ramamANa hotA hai usake liye vyavahArI jana ko vyavahArI bhASA meM samajhAne ke liye vyavahAra naya se vikAra ko AtmA kA kahA hai| lekina vahAM bhI vaha AtmA kA aparAdha hI kahA hai| usako svabhAva yA paramArtha vastu nahIM kahA hai| vikAra parake, karma ke udaya ke kAraNa nahIM AtA hai| yaha jIva ajJAna se svayaM apane aparAdha se rAga se tanmaya hotA hai, usa samaya karma kA udaya avazya rahatA hai lekina apane rAgapariNamana kA kAryakAraNa bhAva karma ke udaya ke sAtha lagAnA yaha upacAra-vyavahAranaya kathana hai| vAstava meM karmodaya ke sAtha usakA kAryakAraNa bhAva nahIM hai| usakA kAraNa jIva kA svayaM aparAdha hai / isa abhiprAya se vyavahArazAstra meM rAgavikAra jIva kA hI hai aisA vyavahAranaya se kahA hai| __ isa prakAra vastu meM prAmukhyatA se 2 aMza aura usake bhedarUpa se 3 aMza vivakSita hote haiM / isaliye unako kathana karanevAle naya bhI prAmukhyatA se 3 hI haiM / 1 sAmAnya aMza, 2 svabhAva vizeSa aMza, 3 vibhAva vizeSAMza / 1. sAmAnya aMza-ko kathana karanA nizcayanaya kA viSaya hai| jIva isa saMsAra avasthA meM bhI vidyamAna apane dhruva, nityazuddha sAmAnya aMza kA pAriNAmika bhAva kA Azraya lekara paryAya meM zuddha pariNamana kara sakatA hai| yaha nizcayanaya kA abhiprAya hai| jIva kA kevala jJAna svabhAva trikAlavartI dhruva hai| 2. svabhAva paryAyavizeSa- sAmAnya aMza ke Azraya se jo nirmala pariNamana hotA hai vaha svabhAvaparyAya vizeSa hai / vaha sadbhuta vyavahAranaya kA viSaya hai| paryAya kA kathana hone se vyavahAra hai| vaha paryAya zuddhaparyAya hai, usakA dravya ke sAtha tAdAtmya hai, usakI dravya meM asti hai isaliye usako sadbhUta kahate haiN| jaise jIva kA kevala jJAnasvabhAva paryAya dhruva kevala jJAnasvabhAva ke Azraya se pragaTa hotA hai / kSAyikabhAva svabhAva paryAya vizeSa hai / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrImAn nemicaMdra va bRhadravyasaMgraha 287 3. vibhAva paryAyavizeSa - dhruvasvabhAva kA bhAna na hone se anAdi paramparAgata vikArabhAva kA Azraya lekara jo svabhAva - viruddha vikArarUpa pariNamana hotA hai usako vibhAvavizeSa kahate haiM / vaha jIva kA aparAdha hone se usako jIva kA kahanA yaha asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai / paryAya kA Azraya hone se vyavahAra aura vaha vikAra vastubhUta nahIM hai, vastu kA paramArthasvarUpa nahIM hai| adbhUta abhUtArtha hai / mokSamArga ke lie vaha prayojanabhUta nahIM hai / binA mAbApa kA yaha vyabhicArIbhAva hai, svAbhAvikabhAva nahIM hai isalie asadbhUta hai / jaise audayikabhAva, rAgAdivikArabhAva jIva ke svabhAva na hokara vibhAva hone se unako jIva ke kahanA yaha asadbhUta vyavahAranaya hai / saba zAstroM meM jo kathana AtA hai vaha saba ina tIna nayoM meM antarbhUta hai / anya jo bhI nayabheda kahe gae haiM ve saba inhIMke bheda - prabheda haiM / 5. prathama adhyAya saMkSipta varNana isa bRhadravyasaMgraha grantha meM AcArya nemicandra ke dvArA vastu kA varNana karate samaya prAmukhya se tIna nayoM kI vivakSA abhipreta kI gaI hai / kahA hai / 1. vastu kA jo svabhAvakathana vaha nizcayanaya se kiyA hai / 2. vastu kA jo azuddhabhAva vaha dravya kA azuddha pariNamana hone se usako azuddha nizcayanaya 3. vastu ke anyadravyAzraya se jo upacAra kathana hai usako vyavahAranaya athavA upacAranaya kahA hai / (1) jIva kA varNana karate samaya 9 adhikAroM meM jIva kA varNana karate samaya vyavahAranaya se jo bAhya daza prANoM ko dhAraNa karatA hai vaha jIva hai / nizcayanaya se jo sahaja siddha zuddha cetana prANa ko dhAraNa karatA hai vaha jIva hai / (2) vyavahAranaya se 8 prakAra jJAnopayoga 4 prakAra darzanopayoga jIva kA sAmAnya lakSaNa hai / nizcayanaya se zuddha jJAna - darzana upayoga jIva kA lakSaNa hai / (3) nizcayanaya se varNAdika se rahita hone se jIva amUrta hai / vyavahAranaya se karma ke sAtha baddha hone se jIva mUrtika hai| 4. vyavahAranaya se jIva jJAnAvaraNAdi pudgala karmoM kA kartA hai / azuddha nizcayanaya se rAgAdi bhAvakarmoM kA kartA hai| zuddha nizcayanaya se zuddha jJAna bhAva kA kartA hai / 5. vyavahAranaya se pudgala karmodayakA phala sukhaduHkha kA bhoktA hai / nizcayanaya se apane zuddha caitanya bhAva kA bhoktA hai / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 6. vyavahAranaya se jIva apane apane zarIra pramANa choTA baDA hai| nizcayanaya se saba jIva asaMkhyAta pradezI samAna hai| 7. vyavahAranaya se jIva saMsArI hai, 14 mArgaNA, 14 guNa sthAna 14 jIva samAsa inase yukta hai| zuddhanaya se nizcayanaya se sarva jIvamAtra zuddha hI hai| 8. nizcayanaya se saba baMdhoM se mukta jIva Urdhvagati svabhAva hai| vyavahAranaya se saMsArI jIva vigraha gati meM vidizA ko choDakara cAroM dizAoM ke ora aura nIce Upara zreNI ke anurUpa gamana karatA hai / 9. nizcayanaya se mukta jIva zuddha caitanya mAtra hai| svataHsiddha siddha hai, vyavahAranaya se karmoM se mukta hai, samyaktvAdi ATha guNoM se sahita hai, carama deha se kiMcit nyUna AkAra hai| lokAgrasthita hai, utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta hai| pAMca ajIva dravya varNana pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla ye 5 ajIva dravya hai| inameM se pudgaladravya mUrta hai| zeSa dravya amUrta hai / zabda, baMdha, sUkSma, sthUla, saMsthAna, bheda, aMdhakAra, chAyA, udyota, Atapa ye saba pudgala dravya ke paryAya haiN| gatimAn jIva pudgaloM ko gamana karane meM sarva sAdhAraNa bAhya nimitta kAraNa dharma dravya hai| sthitimAn jIva pudgaloM ko sthira hone meM sarvasAdhAraNa bAhya nimitta adharma dravya hai / saba dravyoM ko avagAha dene meM bAhya nimitta AkAza dravya hai / saba dravyoM ko apane apane paryAya rUpa se pariNamana karane meM bAhya nimitta kAla dravya hai| dharmAdika dravya jitane AkAza ke bhAga meM rahate haiM usako lokAkAza kahate haiM / usake Age cAroM ora anaMta alokAkAza hai| lokAkAza ke eka eka pradeza para eka eka kAlANu isa prakAra asaMkhyAta kAlANu dravya hai| dharma-adharma-AkAza eka eka akhaMDa dravya hai / jIva anaMtAnaMta hai| pudgala paramANu inase bhI ananta paTa hai| kAla ko choDakara pAMca dravyoM ko astikAya-bahupradezI dravya kahate haiM / kAla ekapradezI hone se astikAya nahIM hai| dharma-adharma pratyeka jIva inake pratyeka ke lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradeza hote haiM / AkAza ke ananta pradeza hote haiN| pudgala paramANu vAstava meM nizcayanaya se ekapradezI haiM / paraMtu jitane paramANu kA skaMdha hotA hai vaha saMkhyAta-asaMkhyAta anaMtapradezI upacAra se kahA jAtA hai / isaliye bahupradezI hai| 6. dvitIya adhikAra saMkSipta varNana isa adhikAra meM jIva-ajIvAdi 7 tattvoM kA tathA puNya-pApa milAkara 9 padArthoM kA varNana kiyA hai| vAstava meM tattva 7 jIva aura ajIva dravya ke saMyogavizeSa se utpanna honevAle saMyogI rUpa hai / isaliye inakA Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 AcArya zrImAn nemicaMdra va bRhadrvya saMgraha varNana dravya bhAva rUpase kiyA gayA hai| jo jIva dravya kA vibhAva pariNamana hai usako bhAvatattva rUpase saMbodhita kiyA hai / jo karma kA pariNamana hai vaha dravyatattva rUpase saMbodhita kiyA hai / jisa prakAra sphaTikamaNi svabhAvanaya se nirmala hai tathApi japApuSpAdi ke upAdhi se lAla-nIla Adi raMgarUpa se pariNata dikhatA hai| usI prakAra jIva yadyapi nizcayanaya se dravya rUpa se sahajazuddha cidAnaMda ekasvabhAva hai tathApi anAdi karmabaMdha paryAyanaya se bhAvarUpa se rAgAdi vikArarUpa pariNamatA hai| yadyapi bhAvarUpa se paryAya se rAgAdi para paryAyarUpa pariNamatA hai tathApi dravyarUpa se apanA zuddha svarUpa choDatA nahIM-usa rAgAdi se tAdAtmya hotA nhiiN| ve rAgAdibhAva dravya ke svabhAva meM praveza karate nhiiN| vikArarUpa pariNamane para bhI jIva apanA dhruva svabhAva kAyama rakhatA hai| nitya vidyamAna usa zuddha dhruva svabhAva ke avalaMbana se vaha azuddha pariNamana ko naSTa kara zuddha pariNamana meM tAdAtmya ho sakatA hai / yahAM para rAgAdi upAdhi ko hI prAmukhyatA se bhAva ajIvatatva kahA hai / usa upAdhi kA kAraNa rAgAdikabhAva hI hai unako Asrava aura bandhatattva kahA hai| isalie ajIva-Asrava bandha tattva upAdhirUpa hone se, saMsAra duHkha kA kAraNa hone se heya hai| zuddha caitanyabhAva ko jIva kahA hai / usake Azraya se saMvara-nirjarA-mokSa sAdhakatattva hai| unako upAdeya kahA hai| ina sAta tattvoM kA heya-upAdeyarUpa se jo samIcIna zraddhAna usako samyagdarzana kahA hai| athavA ye 7 tattva ekahI jIva ke 7 bAhya svabhAva-vibhAvarUpa hai / unako 7 rUpa mAnanA yaha atattvazraddhAna hai / una sAta tattvoM meM dhruvasvabhAvarUpa se rahanevAlA jo pAriNAmika bhAvarUpa kAraNaparamAtmatattva-zuddhajIvatattva usIko ekarUpa samajhanA yaha 7 tattvoM kA yathArtha zraddhAna hai| 1. bhAvAtrava-AtmA ke jisa pariNAma se karma Ate haiM unako bhAvAsrava kahate haiM / mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, yoga ina pariNAmoM se navIna karmoM kA Asrava hotA hai| 2. dravyAstrava-bhAvAsrava ke nimitta se karmoM kA AnA dravyAsrava hai / 1. bhAvabaMdha-AtmA ke jisa pariNAma se karma baMdhate haiM vaha bhAvabaMdha hai| 2. dravyabaMdha-bhAvabaMdha ke nimitta se jo Atmapradeza aura karmaparamANu inakA paraspara baMdha hotA hai vaha dravyabaMdha hai| 1. bhAvasaMvara-AtmA ke jina pariNAmoM se navIna karma kA Asrava rukatA hai / samyagdarzana sahita vrata, samiti, gupti, dharmaanuprekSA, parISahajaya, cAritra ina pariNAmoM se navIna karmoM kA Asrava rukatA hai / una pariNAmoM ko bhAvasaMvara kahate haiN| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha 2. dravyasaMvara- bhAvasaMvara ke nimitta se navIna karmoM kA Asrava baMda honA vaha dravyasaMvara hai / 1. bhAvanirjarA - AtmA ke jina pariNAmoM se pUrvabaddha karma phala na dete hue nikala jAte haiM una pariNAmoM ko bhAvanirjarA kahate haiM / 2. dravyanirjarA - bhAvanirjarA ke nimitta se jo pUrvabaddha karmaphala na dete hue jharanA vaha dravyanirjarA hai / 1. bhAvamokSa - AtmA ke jina pariNAmoM ke Azraya se saba karmoM kA kSaya hotA hai una pariNAmoM ko bhAvamokSa kahate haiM / 2. dravyamokSa - bhAvamokSa ke nimitta se sampUrNa karmoM kA kSaya honA dravyamokSa hai / aMtarbhAva sAta tattvoM meM puNya-pApa kA Asrava - baMdhatattva meM liye unako alaga varNana karake 9 padArtha kahe gaye haiM / kiyA hai| unakA vizeSa varNana karane ke 1. bhAva puNya-bhAva pApa-jIva ke jo zubha azubha bhAva unako bhAvapuNya bhAva pApa kahate hai / 2. dravya puNya pApa -- bhAva puNya pApake nimitta se jo puNya pApa rUpa dravya karma Ate haiM vaha dravya puNya-pApa tattva hai / 1. dravya puNya prakRti sAtA vedanIya, zubha Ayu, zubha nAma, zubha gotra, puNya prakRti hai / 2. dravya pApa prakRti -- asAtAvedanIya, azubhAyu, azubha nAma, nIca gotra tathA 4 ghAtikarmoM kI prakRti ye saba pApa prakRti hai / isa adhikAra meM saMskRta TIkA meM saMsAra bhAvanA meM paMca parAvartana kA svarUpa tathA lokAnuprekSA meM adholoka, madhyaloka, Urdhvaloka kA vizeSa varNana saMgraharUpa se kiyA hai / viSaya kaSAya pravRttirUpa azubhopayoga bhAva se pApakarmoM kA Asrava hotA hai isaliye unako to sarvathA heya kahA hai / deva-zAstra-guru bhaktirUpa zubha upayoga bhAva, yadyapi azubha bhoga se bacane ke nimitta tAvatkAla avalaMbana karane yogya kahe haiM tathApi jhAnI vaha zubha upayoga puNya baMdhakA hI kAraNa mAnatA hai / mokSa kA kAraNa nahIM mAnatA hai / mokSa kA kAraNa zuddha upayoga ko hI mAna kara usIko Atma svabhAva mAnatA hai / bhAvanA zuddhopayoga kI hI karatA hai / usako upAdeya mAnatA hai / usameM sthira hone meM asamartha hone se tAvatkAla usako zubha bhAva AtA hai / lekina usa zubha bhAva se puNyaphala kI prApti ho aisA nidAna nahIM karatA hai| zubha bhAva se prApta jo puNyaphala usameM Asakta nahIM hotA / bheda jJAna bala ke sAmarthya se vaha yogya kAlalabdhi Ane para saMpUrNa zubha azubha yoga se nivRtta hokara zuddhopayoga ke bala se mokSa ko prApta karatA hai / mithyAdRSTi ajJAnI tIvra nidAna bAMdhane se puNyaphala ko bhogakara rAvaNAdika kI taraha naraka meM jAte haiM / 7. tRtIya adhikAra kA saMkSipta varNana isa adhikAra meM tIrthapravRtti nimitta ke prayojana se azubhayoga se nivRtti tathA zubhayoga pravRttirUpa vyavahAra mokSamArga kA varNana kara, nizcaya se saMpUrNa kriyA nivRttirUpa nizcaya ratnatraya yahI mokSa kA sAkSAt Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrImAn nemicaMdra va bRhadravyasaMgraha 291 mArga hai aisA batalAyA hai| samyagdarzana-jJAna-cAritra yaha AtmA kA svabhAva hai| inase yukta AtmA hI sAkSAt mokSamArga hai aura AtmA hI sAkSAt mokSasvarUpa hai| jo siddha avasthA meM anaMtajJAnAdi guNasvarUpa se AtmA pragaTa hotA hai utanA hI svataH siddha mUla Atmatattva hai| zeSa jo upAdhi Agantuka thI vaha sarvathA naSTa ho gaI / jo mUla dhruva Atmatattva thA vahI zeSa raha gayA isaliye AtmA hI sAkSAt siddha hai / AtmA ke Azraya se hI mokSa hotA hai / isaliye mokSamArga bhI AtmA hI hai / samyagdarzana sahita vrata-cAritrarUpa jo bhI zubha pravRtti mArga hai vaha saba Atmasiddhi ke abhiprAya se nizcaya mokSamArga kI baDI bhAvanA se yukta hone se vyavahAra mArga ko bhI paraMparA se mokSamArga kahA hai| vAstava meM vrata-cAritrarUpa zubha pravRtti sAkSAt mokSa kA kAraNa nahIM hai, vaha to puNyabaMdha kA hI kAraNa hai paraMtu usameM puNyaphala kI svargasukha kI icchA na hone se vaha puNyakriyA nidAnapUrvaka na hone se aMta meM usa zubhakriyA pravRtti se bhI nivRtta hokara AtmA meM avicala sthiravRtti hotA hai| usase mokSa kI prApti hotI hai| ___ arthAt mokSa kI prApti saMpUrNa kriyA nivRtti se hI nizcaya mokSamArga se hI hotI hai, zubha pravRttirUpa vyavahAra mArga se nahIM isako samyak anekAMta kahate haiN| donoM se mokSaprApti mAnanA vyabhicArI mithyA anekAMta hai| anekAMtAbhAsa hai| saMpUrNa kriyA se nivRtta hokara AtmA meM sthiravatti rakhanA yahI nizcaya samyakcAritra hai, vahI sAkSAt mokSamArga hai| vahI sAkSAt mokSa hai / abheda naya se mokSa mArga aura mokSa, kAraNa aura kArya eka abheda AtmA hI hai| vivakSAvaza prayojana se usakA kathana vyavahAra naya se do prakAra se yA tIna prakAra se vividha rUpa se kiyA jAtA hai / tathApi nizcaya se mArga eka hI hotA hai| mokSamArga kI prathama sIDhI samyagdarzana kahI hai| guNasthAna 4 se samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatA rUpa mokSamArga kA prAraMbha zurU hotA hai| guNasthAna 4 meM yadyapi zubha pravRtti yA azubha nivRtti rUpa vrata-cAritra upayoga rUpa se na hone se usako avirata kahA hai tathApi saMpUrNa kriyA nivRtti rUpa zuddhopayoga kI bhAvanA nirantara jAgRta rahatI hai isaliye vahAM bhI bhAvanA rUpa labdhirUpa svarUpAcaraNa cAritra samyagdarzana kA avinAbhAvi hone se avazya rahatA hai isaliye mokSamArga kA vAstavika prAraMbha guNasthAna 4 se hI hotA hai| tathApi upayogarUpa svarUpAcaraNa cAritrarUpa zuddhopayoga mukhyatA se sAkSAt zreNI caDhane ko unmukha sAtizaya apramatta se nizcaya mokSamArga kahA jAtA hai| kevala naya vivakSA bheda hai| vaha vivAda pakSa kA viSaya nahIM hai / samyagdarzana kA varNana karate samaya bRhadrvyasaMgraha kI TIkA meM samyagdarzana ke ATha aMgoM kA tathA unameM prasiddha puruSoM kA caritra varNana kiyA hai vaha prAthamika avasthA meM khAsa paThana karanA Avazyaka hai| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha (dRSTAntena sthirA matiH) dRSTAnta, caritra paThana-pAThana karane se dharma meM buddhi sthira-dRDha hotI hai / samyagdarzana hone para hI jo durabhiniveza pUrvaka jJAna aura cAritra mithyA yA vahI durabhiniveza rahita hone se samyak jJAna aura samyak cAritra kahA jAtA hai| jJAna-darzana-cAritra ina tInoM kI ekatA-avinAbhAva yugapat rahatA hai| ve tInoM yadi mithyA darzana se sahita ho to tInoM mithyA haiM aura yadi samyagdarzana se sahita ho to tInoM samyak haiM / AcArya kuMdakuMdadeva ne bhI aSTapAhuDa meM cAritra ke do bheda kiye haiN| 1 samyaktvacaraNa, 2 cAritracaraNa / bRhadrvya saMgraha meM bhI zuddhopayoga ke do bheda kiye haiM / 1 bhAvanArUpa, 2 upayogarUpa / 1. bhAvanArUpa zuddhopayoga hI samyaktvacaraNa cAritra yA labdhirUpa svarUpAcaraNa cAritra samyaktva kA avinAbhAvi hone se guNasthAna 4 se zurU hotA hai isaliye nizcaya mokSa mArga kA prAraMbha samyagdarzana kI prApti se hI hotA hai| upayogarUpa zuddhopayogarUpa nizcaya cAritra kA prAraMbha guNasthAna 7 se hokara pUrNatA guNasthAna 14 ke aMta samaya meM hotI hai| guNasthAna 14 ke aMta samaya kI ratnatraya kI pUrNatA vyavahAra se kAraNa mokSamArga kahalAtI hai aura uttara samaya kI siddha avasthA mokSakArya kahalAtI hai| pUrvaparyAya upAdAna aura uttara paryAya upAdeya hone se pUrvottara samaya meM kArya-kAraNabhAva bhedadRSTi se vyavahAranaya se kahA jAtA hai| vAstava meM abheda dRSTi se nizcaya se kArya-kAraNa eka hI samaya meM hote haiM / nyAyazAstra meM kAryotpAdaH kSayo hetoH' kAraNa kA kSaya hI kArya kA utpAda hai / kAraNa kA kSaya hI kArya kA kAraNa hai vahI kArya hai| kArya-kAraNa abheda hone se eka samaya meM hI hote haiM / jJAna ke dRDha nirNaya ko hI zraddhA yA samyagdarzana kahate haiN| jJAna kI jJAna meM vRtti, AtmA kA AtmA meM ramaNa hI cAritra hai / isaliye jJAnamAtra AtmA hI mokSamArga hai aura AtmA hI sAkSAt mokSa hai / ratnatraya dharma kI siddhi yA AtmA kI siddhi dhyAna se hotI hai| dhyAna kI siddhi ke liye dhyAtA kaisA honA cAhiye, dhyAna kisa prakAra se karanA cAhiye, aura dhyAna kisakA karanA cAhiye isakA vivaraNa isa graMtha meM kiyA hai| dhyAna se hI mukti kI prApti hotI hai| isaliye dhyAna kA abhyAsa karane kI preraNA kI hai| 1. dhyAtA kA lakSaNa-dhyAna kI siddhi ke lie citta kI sthiratA Avazyaka hai| citta kI sthiratA ke lie citta kI asthiratA kA kAraNa jo rAga, dveSa, moha usakA tyAga Avazyaka hai| vahI dhyAtA dhyAna kI siddhi kara sakatA hai| | Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya zrImAn nemicaMdra va bRhadravyasaMgraha 293 2. dhyAna ke prakAra-dhyAna ke 4 prakAra haiM / 1 ArtadhyAna, 2 raudradhyAna, 3 dharmadhyAna, 4 zukladhyAna / unameM se pahale do dhyAna saMsAra bandhana kA kAraNa hone se heya haiM / dharmadhyAna-zukladhyAna mokSa kA kAraNa hone se upAdeya haiN| dhyAna kA prabandhaka rAga-dveSa-moha hai| prazna-rAga-dveSa-moha kisakA kArya hai / kyA jIva kA kArya hai ? yA karma kA kArya haiM ? uttara-rAga, dveSa, moha na kevala jIva vastu kA kArya hai, tathA na kevala karmarUpa pudgala vastu kA kArya hai| kiMtu donoM ke saMyoga kA yaha kArya hai| 1. ekadeza zuddha nizcayanaya se rAga para bhAva hai, anAtmabhAva hai| karma ke Azraya se hotA hai / - isalie usako karmajanita kahA jAtA hai| 2. azuddha nizcayanaya se vaha AtmA kA hI aparAdha hai isalie vaha Atmajanita kahA jAtA hai| 3. zuddha nizcayanaya se rAga na AtmA kA kArya hai, na karma kA bhI kArya hai| vaha svayaM mUla vastu se utpanna na hone se avastubhUta he aura avastubhata rAga kA hI vaha kArya hone se avastubhata hai| tathApi rAgI jIva usako vastubhUta mAnakara unase mohita hotA hai| rAga-dveSa-moha se durdhyAna, ArtaraudradhyAna hote haiM ataeva vaha heya hai| rAga, dveSa, moha kA abhAvarUpa dharma-zukladhyAna upAdeya hai| 3. dhyAna ke maMtra-paMca parameSThIvAcaka-NamokAra maMtra, yA bIjAkSarI OM kAra rUpa hIMkAra rUpa ekAkSarI maMtra se lekara aneka prakAra ke maMtroM kA zAstra meM vidhAna kiyA hai| una maMtroM se dhyAna karanA caahie| 4. dhyAna kisakA karanA--nizcayanaya se dhyAna karane yogya AtmA hI hai| AtmA ke dhyAna se hI Atmasiddhi hotI hai| tathApi AtmA ke pratibiMba arihaMta siddha paramAtmA hai| tathA AtmA ke sAdhaka AcArya-upAdhyAya aura sAdhu parameSThI haiN| isaliye prAthamika avasthA meM paMcamaparameSThI ke dhyAna kA hI upadeza diyA gayA hai| dhyAna kA aMtima sAdhya Atmasiddhi hai isaliye AtmaguNoM kA dhyAna, AtmasvabhAva kI carcA, AtmA ke 47 zakti tattvoM kA abhyAsa-paThana-pAThana-manana, citavana, anubhavana ye saba dhyAna karane ke viSaya haiN| 5. dhyAna kA phala--dhyAna ke siddhi ke liye zarIra kI ceSTA (kriyA vyavahAra ) karanA baMda karo, bacana kI kriyA antarjalpa-bahirjalpa baMda karo, mana kI ceSTA baMda karo, saba saMkalpa vikalpoM kA tyAga kro| jisase AtmA AtmA meM sthira vRtti dhAraNa kre| AtmA kA AtmA meM ramaNa honA hI saccA dhyAna hai aura vahI dhyAna kA phala hai| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha samyagdarzana sahita vrata, tapa karanevAlA, niraMtara zrutAbhyAsa karanevAlA AtmA hI dhyAnaratha para ArUDha ho sakatA hai isaliye dhyAna kI siddhi ke liye vratoM ko dhAraNa karo, tapa kA pAlana karo, zAstra kA svAdhyAya kro| isa prakAra aMtima nivedana kara apanA alpazrutAbhyAsa kI laghutA batalA kara yadi isa graMtha meM pramAdavaza kucha doSa rahe ho to zrutapUrNa jJAnI jana unako dUra karake unakA saMzodhana kare / aisI prArthanA kara graMtha samApta kiyA hai / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arhat-dharma evaM zramaNa-saMskRti muni vidyAnanda vartamAna vizva meM vividha dharma pracalita haiM aura unameM vividha rUpatA hai| prAcIna kAla meM tIrthakara AdinAtha [vRSabhadeva ] ke samaya meM bhI unake zramaNa muni banane ke bAda 363 mata-dharmoM kA ullekha pAyA jAtA hai| isase pUrva jaba yahA~ bhogabhUmi thI kisI dharma, jAti, sampradAya aura varNa kA pracalana nahIM thaa| isase pUrva bhUtakAlIna 24 tIrthaMkaroM ne dharma pracAra kiyaa'| yaha paramparA anAdikAlIna rahI aura tat-tat samaya meM tatkAlIna tIrthaMkaroM se pravAhita hotI rhii| tIrthaMkaroM dvArA pravAhita yaha dharma AIt-dharma kahalAyA jAtA rahA / kyoMki anAdikAla se sambhUta sabhI tIrthakara 'arhanta' hue aura isa pada kI prApti ke pazcAt hI isa dharma kA upadeza diyaa| arhantoM dvArA upadiSTa aura arhantAvasthA kI upalabdhi karAnevAlA hone se yaha dharma 'Aheta-dharma' kahalAyA / zabda-zAstra [vyAkaraNa ] ke anusAra arhat , arhan aura arahaMta zabdoM kI vyutpatti = 'arha' dhAtu se 'arhaH prazaMsAyAm ' sUtra se zatR pratyaya hone se huI hai| jaba isameM 'ugidacAM num sarvanAma sthAne dhAtoH' se num huA taba arhanta-arahaMta banA / arahaMta avasthA saMsAra meM sarvotkRSTa avasthA hai| yaha avasthA siddha avasthA se pUrva kI avasthA hai aura mukti kA dvAra hai| arahaMta zabda kA astitva vaidika, sanAtana aura bauddha sAhityoM meM pracura mAtrA meM pAyA jAtA hai / loka mAnyatA ke anusAra yadi vedoM kA sAhitya prAcInatama mAnA jAtA hai, to usa prAcInatama sAhitya meM bhI arhat zabda kA ullekha pAyA jAtA hai| isa mAnyatAnusAra bhI Arhat dharma prAcInatama siddha hai / hama yahA~ kucha uddharaNa upasthita kara rahe haiM, jina se pAThakoM ko sahaja jAnakArI ho skegii| [1] 'arhan vimarSi sAyakAni, dhanvArhaniSkaM yajataM vizvarUpam / arhannidaM dayase vizvamambaM, na vA o jIyorudratvadanyadasti // ' Rgveda 2 / 33 / 10 1. 'paNamahU cauvIsajiNe titthayare tattha bharahakhettammi / bhavvANaM bhavarukkhaM chiMdaMte NANaparasUhiM / ' -tiloyapaNNattI 41514 -bharatakSetra saMbaMdhI caubIsa jina tIrthaMkaroM ko maiM vandana karatA huuN| ye tIrthaMkara apane jJAnarUpI pharase se bhavyoM ke saMsAra rUpa vRkSa ko kATate haiN| 295 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha [2] 'arhantA citpurodadhezeva devAvarvate / ' -Rgveda 6 / 865 rUpANAM nAdeyaM hyasti kiNcn|' ___-mahAbhArata, zAntiparva 226 / 15 [4] 'Arhata |'-vaayupuraann 104 / 16 [5] 'Arhata / ' yogavAsiSTha 96 / 50 [6] 'devo'hanaparamezvaraH / ' yogazAstra 2 / 4; 'arhatAM devaH / ' -vArAhamihira saMhitA 45 / 58 [7] 'arhannityatha jainazAsanaratAH |'--hnumnnaattk 13 [8] 'syAdarhan jinapUjyayoH |'-shaashvtkoss 641 [9] 'yatthArahanto viharanti taM bhUmi rAmaNeyyakaM |'-dhmmpd 9819 [10] 'arahatAnaM |'-khNddgiri udayagiri abhilekha, IsApUrva dvitIya zatI / (jaina) ukta sabhI uddharaNa jainetara sAmagrI meM upalabdha haiM / etAvatA arhantoM kI prAcInatA sahaja siddha hai| dhammapada ke ullekha se to yaha bhI spaSTa hotA hai ki jahA~ bhI arahaMta vihAra karate haiM vahAM kI bhUmi ramaNIya ho jAtI hai--jaisA ki jaina zAstroM meM varNana AtA hai-'SaT Rtu ke phUla phale apAra |'aadi kevala jJAna aura arahanta pada sahabhAvI haiN| kyoM ki cAra ghAtiyAM [jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, mohanIya aura antarAya ] karmoM ke astitvAbhAva meM kevalajJAna hotA hai aura kevalajJAnI meM arahanta vyapadeza hotA hai / arahanta parameSThI [ paramapada meM sthita ] kahalAte haiM--inakA AtmA svaguNoM ke pUrNa vikAsa ko pA letA hai| inake upadeza se jana-jana ke kalyANa kA mArga prazasta hotA hai aura inakA upadeza hI vAstavika dharma [saMsAra dukha se chuDAnevAlA ] hotA hai| ataH avinAzI pada--mokSa meM pahu~cAne meM samartha dharma 'Ahata-dharma' kahalAne kI zreNI meM AtA hai / saMsArI jIvoM ke kalyANa kI dRSTi se arahanta pada sarvopakArI hai| ataH Arhata dharma saMbaMdhI anAdi mUla maMtra meM arahaMtoM kA smaraNa [namana] prathama kiyA gayA hai / isa dharma kA mUla maMtra parameSThI vAcaka kahalAtA hai / aura sarva pApoM ke nAza karane meM vaha samartha hai aura sarva maMgaloM meM prathama maMgala hai'| maMtra isa prakAra hai-- Namo arahaMtANaM = arahaMtoM ko namaskAra ho Namo siddhANaM = siddhoM ko namaskAra ho Namo AiriyANaM = AcAryoM ko namaskAra ho 1. 'eso paMca NamAyAro svvpaavppnnaasnno| __ maMgalANaM ca savvesiM par3hamaM havai maMgalaM |'-muulaacaar 7 / 18 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AIt-dharma evaM zramaNa-saMskRti 297 Namo uvajjhAyANaM = upAdhyAyoM ko namaskAra ho Namo loe savvasAhUNaM = loka meM sarva sAdhuoM [zramaNa muniyoM ] ko namaskAra ho| prakArAntara se yadi vizeSa vivecana kiyA jAya to jaise yaha mUla maMtra namaskArAtmaka hai vaise hI Ahata dharma kA pratipAdaka bhI hai| ukta pAMcoM parameSThI kA svarUpa samajhanA, Arhata dharma ke siddhAntoM ko samajhanA hai| aura isIliye hama kaha sakate haiM ukta mUla maMtra 'zramaNa saMskRti' kA AdhAra aura 'zramaNa saMskRti' mUla maMtra kA AdhAra hai| cUMki eka anAdi siddha hai, prAcIna siddha hai to dUsarA bhI anAdi aura prAcIna siddha hai| aba hama ukta anAdi maMtra kA saMkSipta digdarzana karAkara zramaNa-saMskRti para prakAza ddaaleNge| zramaNa saMskRti ke bhI ullekha anya granthoM meM vaise hI milate haiM jaise ki 'arahaMta' pada ke milate haiN| NamokAra maMtra kA vAstavika svarUpa Arhata darzana meM chaha dravya mAne gaye haiM-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / sthUla rIti se inheM jIva aura ajIva ina do bhedoM meM bhI garbhita kara sakate haiN| pratyeka dravya svabhAvataH zuddha hai / para, jIva aura pudgala vaibhAvika pariNati se azuddha pariNamana bhI kara rahe haiN| jabataka azuddha pariNamana rahatA hai jIva dravya bhI saMsArI nAma pAtA hai-usakI pUjyatA nahIM hotii| zuddhatA prApta karane ke liye jIva ko karmoM se pRthak honA par3atA hai| jaba yaha jIva karmoM se pRthak hone kA upakrama karake jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, mohanIya aura aMtarAya karmoM se apane ko pRthak kara letA hai taba ye kevalajJAnI aura pUjya ho jAtA hai aura ise arahaMta saMjJA kI prApti ho jAtI hai| arahaMta kI niSpatti 'arha' dhAtu se hotI hai jisakA bhAva pUjAvAcaka arthAt pUjya hone se hai| Namo arahantANaM-loka meM arahanta ke pracalita tIna rUpa milate haiM yathA- Namo arahaMtANaM, Namo arihaMtANa aura Namo aruhaMtANaM / aneka vidvAnoM ne ina para vicAra kiyA hai aura bhinna bhinna vicAra bhI prakaTa kiye haiM-arahatANaM pada 'arhaH prazaMsAyAM' sUtra se zatR pratyaya hone para arhata banA / aura 'ugidacAM num sarva sthAne dhAtoH ' se num hone para arhantu banA / ' svararahitaM vyaMjanaM nAsti' niyama ke anusAra arahaMta vnaa| aura pUjya artha meM yahI pada zuddha hai / anya padoM kA vyavahAra kAlAntara meM zabdazAstra para UhApoha hone ke pazcAt vibhinna arthoM ke sanniveza meM hone lgaa| vAstava meM ghAtu ke mUla artha 'pUjyatA' kI dRSTi se Namo arahaMtANaM hI ThIka hai aura aisA hI bolanA cAhiye / yadyapi loka meM isa pada ko arihaMta rUpa meM uccAraNa karane kI prathA [ari-karmazatru ko 'hanta'-nAzakartA ke bhAva meM ] par3a calI hai aura zabdArtha vicArane para ucita sI AbhAsita hotI hai / para jahAM taka mUla aura maMtra kI anAdi paramparA kI bAta hai--aisA artha kinhI prAcIna granthoM meM dekhane meM nahIM aataa| sabhI sthAnoM para 'ahaM' 38 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha pUjArthaka dhAtu se hI isakA saMbaMdha jor3A gayA hai| hiMsArthaka han dhAtu se nahIM jor3A gyaa| phira Arhat-darzana to 'ahiMsA paramodharmaH' kA paramapoSaka hai; sAtha meM parakartRtva abhAva bhI to hai / arahaMta parameSThI karma kA hanana na karake sva ko sva meM prakaTa karate haiM aura karma svayaM hI akiMcitkara ho jAte haiM aura isIse arahaMta pUjyapanA prApta karate haiM / ataH Namo arahaMtANaM hI upayukta a~catA hai / Namo siddhANaM-'siddha' zabda 'Sidh' dhAtu se banA hai, jisakA artha gati hai| saMprasAraNa meM 'sidh' dhAtu se niSThA sUtra se kta pratyaya huA aura 'jhalAM jazo'nte' 'jhalAM jazajhanni' sUtroM se t ko dh va d hokara siddha pada bnaa| siddha se tAtparya hai jo AtmamArga ko siddha kara cuke-saMsAra paribhramaNa se sadA ke liye mukta ho gaye / siddhoM ke svarUpa kA varNana zAstroM meM isa prakAra milatA hai 'aTThavihakammaviyalA sIdIbhUdA NiraMjaNA nniccaa|| aTThaguNA kidakiccA loyaggaNivAsiNo siddhA ||'-nemicndr cakravartI jo aSTavidha karma se rahita, zAnta, niraMjana, nitya, aSTaguNasahita, kRtakRtya aura lokAgravAsI haiM ve siddha haiM siddhabhakti meM likhA hai 'asarIrA jIvaghanA uvajuttA daMsaNeya NANeya / / sAyAramaNAyArA lakkhaNameyaM tu siddhANaM ||'-siddhbhkti' karmamala aura tajjanya pA~ca zarIroM kA abhAva hone se ve siddha zarIra rahita haiN| svajIva dravya meM paramarUpa hone se anya kisI padArtha dvArA utpAdita vikAra bhAva se samAviSTa nahIM haiM aura ananta darzana, anantajJAna se pUrNa haiM / antima zarIrAkAra Atmapradeza hone se sAkAra aura vAstava meM nirAkAra [ pudgala Adi anya dravyoM se bhinnajAtIya ] haiN| Namo AiriyANaM-AiriyANaM pada meM 'A' upasarga hai jo samantAt athavA pUrNatayA artha meM AtA hai / 'A' upasarga pUrvaka gatyarthaka 'cara' dhAtu se yogya artha meM 'Nyat ' pratyaya hokara 'A + cara + ya' banA / 'k g c t d y v vAM prAyo luk ' se ca kA lopa huA 'yasyari' se 'rakAra' ko 'rikAra' huA / ' i saptAdau ' se a ko i hone para 'Airiya' rUpa banA / namaskArArtha meM 'ANaM' caturthI vibhakti hone para AiriyANaM banA / AcArya [ Airiya ] kA artha hai-AcAraNa meM calAne yogya, AcArazAstra ke adhikArI / inake 36 guNa hote haiM3-12 tapa, 6 Avazyaka, 5 AcAra, 10 dharma, 3 gupti / 1. svargAvataraNa janmAbhiSeka pariniSkramaNa kevalajJAnotpatti parinirvANeSu devakRtAnAM pUjAnAM devasuramAnava prAptapUjAbhyo'bhyadhikatvAdatizayAnAmahatvAda yogytvaadrhntH|'- (dhavalA) 'sammattaNANa daMsaNa vIriya suhama taheva avagahaNaM / agurulahumavvAvAhaM aTThaguNAhuti siddhANaM / ' dvAdazadhA tapobhedA AvazyakAH pare hi SaT / paMcAcArA dazadharmAstisraH zuddhAzca guptyH|| AcAryANAM guNAH proktAH sstttriNshcchivdaaykH|| so0 trai0 12 / 46 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AIt-dharma evaM zramaNa-saMskRti 299 6 Namo uvajjhAyANaM - ' upa ' upasarga samIpa artha kA dyotaka hai aura ' iG' dhAtu adhyayanArtha hai / iG dhAtu sadA ' adhi ' upasarga ke sAtha AtI hai / ' upa + adhi + i ' aisI sthiti meM ' 'ghaJ ' pratyaya huA aura vRddhi, dIrgha, yaNa aura Ay hone para ' upAdhyAya ' banA / ' povaH ' se pakAra ko bakAra, sUtra 'hrasvaH saMyoge ' se vakAra ko hasva hone para ' uvadhyAya ' banA ' dhyasyajjha : ' sUtra se ' dhya' ko 'jjhaH ' Adeza hone para 6 uvajjhAya ' banA aura caturthyanta hone se uvajjhAyANaM' bolane meM AyA / upAdhyAya muni saMghastha anya muniyoM ko adhyApana karAte haiM / '' Namo loe savvasAhUNaM - ' sAdhnoti svArthamanapekSya parakAryamiti sAdhuH ' athavA ' sAdhnoti nijasya AtmanaH pareSAM bhavyajantUnAM muktirUpaM kAryamiti sAdhuH / ' jo svArtha kI apekSA na karake para kArya ko siddha karate haiM yA nija AtmA aura anya bhavyajIvoM ke muktirUpa kArya ko siddha karate haiM ve sAdhu hote haiM / saMskRta meM sarva zabda samasta artha kA bodhaka hotA hai / prAkRta meM ' sarvatra lavarAmacandre zeSANAM dvitvacAnAdau ' sUtra se rakAra kA lopa aura vakAra ko dvitva hone se ' savva' bana jAtA hai / siddhi artha meM ' sAdha ' dhAtu se 'uN ' pratyaya hone para 'sAdhu ' rUpa banatA hai / sAdhu zabda se loka meM anekoM artha grahaNa kiye jAne lage haiM parantu vAstava meM yaha zabda zramaNa muniyoM ke liye hI hai / 'rava dyatha dha mAM ha: ' sUtra se dhakAra ko hakAra ho jAtA hai / sAmAnyata: isa pada meM AcArya aura upAdhyAyoM kA grahaNa bhI ho jAtA hai parantu una donoM padoM ko vizeSApekSayA pRthak kahA gayA hai / snAtaka, nirgrantha, pulAka, bakuza aura kuzIla ye sabhI bhedasAdhuoM ke haiM aura ina saba kA grahaNa karane ke liye prakRta mUla maMtra meM ' savva ' pada kA grahaNa kiyA gayA hai / ukta prakAra mUlamaMtra kA saMkSipta vivecana hai / / ukta maMtra Arhat-dharma ke digdarzana meM mUlabhUta hai / isake vizeSa - vistRta adhyayana se Arhat-dharma siddhAntoM para pUrNa prakAza par3a sakatA hai AtmA - saMbaMdhI samasta guNoM, kartavyoM aura caramAvasthA ke digdarzana karAne meM samartha hone se ukta maMtra Atmetara anya dravyoM ke prakAza meM bhI samartha hai / upAdhyAya parameSThI ke dvAra se jahAM tattvoM kI zikSA kA bodha hotA hai, vahAM sabhI tattvoM kA vivecana bhI garbhita ho jAtA hai / etAvatA mUlamaMtra Arhat dharma kA pratIka hai, isakA manana, cintana paramapada ko dilAnevAlA hai aura isI vicAradhArA se pravAhita zramaNa-saMskRti hai / aura mUlamaMtra kI bhA~ti vaha bhI anAdi nidhana hai / ' zramaNa ' zabda ke viSaya meM likhA hai ki- ' zrAmyatIti zramaNaH tapasyantItyarthaH / ' - dazavaikAlikasUtra, arthAt jo zrama kare vaha zramaNa kahalAtA hai aura zrama kA bhAva hai tapasyA karanA / bhArata meM zramaNa paramparA prAcInatama -- vastusvarUpa ke sAtha se calI A rahI hai / isa paramparA ke darzana anekoM rUpoM se kiye jA sakate haiN| yathA NAmeNa jahA samaNo ThAvaNie taha ya davvabhAveNa / Nikkhavo vaha tahA caduvviho hoi NAyavvo || - AcArya kundakunda mUlAcAra 10 / 114 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zramaNoM kA astitva nAma, sthApanA, dravya aura bhAva cAroM nikSepoM kI apekSA ko liye hue haiN| 'zramaNa' aura 'muni ' donoM zabdoM kI paraspara meM sAmyatA hai| jaise 'zrama' zabda prakRta prasaMga meM AdhyAtmikatA se saMbaMdhita hai vaise hI muni zabda bhI AdhyAtmikatA kI ora saMketa karatA hai / kahA bhI hai--'mAnyatvAdAptavidhAnAM mahadbhiH kIrtyate muniH'--yazastilaka 8 / 44 / arthAt AptavidyA [Agama ] meM vRddha aura mAnya hone se mahAna puruSoM ne ise muni saMjJA dI hai| 'mananAt muniH ' aisA bhI kahA jAtA hai arthAt jo tattvoM kA-AtmA kA manana kareM ve muni haiM / 'zrama' zabda tIna rUpoM meM grahaNa kiyA jAtA hai-zrama, parizrama aura Azrama / DaoN. vAsudevazaraNa agravAla kahate haiM- 'ekataH zramaH zramaH / ' 'paritaH zramaH parizramaH / ' aura 'A samantAt zramaH AzramaH / ' eka ora arthAt zarIra se kiyA gayA zrama 'zrama' kahalAtA hai| do ora arthAt zarIra aura mana se kiyA gayA zrama 'parizrama' kahalAtA hai| aura tInoM ora se arthAt mana-vacana-kAya se kiyA gayA zrama 'Azrama' kahalAtA hai| ukta prasaMga se zramaNa aura Azrama kI pArasparika ghaniSTatA vidita hotI hai kyoM ki bhramaNa muni mana-vacana-kAya tInoM kI ekarUpatA pUrvaka dhyAna kA abhyAsa karate haiN| vAstava meM zramaNamuniyoM ke hI Azrama adhyAtma se sambandha rakhate rahe haiM / zeSa Azrama to zrama aura parizrama taka hI sImita haiN| yahI kAraNa hai ki zramaNadharma ko anya AzramoM kA janaka batalAyA gyaa|' zramaNa paramparA kA ullekha prAcInatama granthoM meM milatA hai| cAritra cakravartI AcArya zrI zAntisAgara mahArAja bhI isI zramaNa paramparA ke muni the| unhoMne isa yuga meM zramaNa dharma ko mUrtarUpa dene meM prAthamika maMgala kArya kiyA hai / Aja ke zramaNamuni unhIM kI paramparA se ubuddha hue haiM; jo Arhat dharma aura zramaNa saMskRti ke sAkSAt-pratIka rUpa haiN| 'ThANAGga sutta' meM zramaNa muniyoM kI aneka vRttiyoM kA varNana hai| vahA~ likhA hai zramaNamuniyoM kI vRtti uraga, giri, jvalana, sAgara, AkAzatala, tarugaNa, bhramara, mRga, dharaNI, jalaruha, ravi aura pavana sama hotI hai| isakA vistRta vyAkhyAna phira kabhI kiyA jAyagA, lekha vistRta hone ke kAraNa yahA~ saMkoca hI zreSTha hai| 'zramaNa' zabda kA astitva veda-purANa-vyAkaraNa-upaniSad-bhAgavata Adi aneka granthoM meM pAyA jAtA hai| itanA hI nahIM isa zabda kA prayoga bhinna bhinna bhASAoM meM bhI huA hai| zramaNa-saMskRti prAcIna bhArata meM himAlaya se lekara kanyAkumArI taka vyApta thI yaha to nirvivAda siddha hai aura aise bhI pramANa mile haiM ki isa zramaNa dharma ke zAstA tIrthakara tibbata taka bhI gae haiM, aMga, vaMga, kaliMga Adi to 1. 'zramaNa paramparA ke kAraNa brAhmaNa dharma meM vAnaprastha aura sanyAsa ko prazraya milA / '-- -vAsudevazaraNa agravAla [ jaina sAhitya kA itihAsa, pUrvapIThikA se uddhRta] pR. 13 2. 'uraga-giri-jalana-sAgara, nahatala tarugaNa samo ajo hoi / bhamara miya dharaNijalaruha ravi pavaNasamo aso samaNo |||'-tthaannaaNg sutta 5 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AIt-dharma evaM zramaNa-saMskRti 301 isa deza ke aMga haiM hI / bhArata kA pracalita nAmakaraNa bhI isI saMskRti ke anuyAyI cakravartI bharata se huA isa prakAra zramaNa-saMskRti kA mahattA bahuta bar3hI car3hI aura Adarza rahI hai / 1. 2. 3. 4. 5. kannaDa 6. yUnAnI 7. cInI 8. tamila 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. prAkRta bhASA meM mAgadhI saMskRta apabhraMza 1. 2. 6 [ kucha bhASAoM meM zramaNa zabda ke rUpa ] 6 6 6 6 6 samaNa zamaNa 6 'zramaNa ' [ 'kumAraH zramaNAdibhi: " pANini 2 / 1 / 70 ] savaNu' " " " amaNa zravaNa ' saramanAI ' ' zramaNerasa ' " [ kucha granthoM meM zramaNa zabda ] 'tRdilA atRdilAso adrayo zramaNA azathitA amRtyavaH / ' - Rgveda 10 / 94 / 11 6 yatra lokA na lokAH....zramaNo na zramaNastApaso.. .. ' -- brahmopaniSad ' vAtarazanA ' 'havA RSayaH... zramaNA Urdhvamanthino babhUvuH / - taittirIyopaniSad, AraNyaka 2 / 7 shrmnno'shrmnnstaapto'taapso........|' " zramaNaH parivAT - yatkarmanimitto bhavati sa 6 vAtarazanA ha vA RSayaH zramaNA / ' - bRhadAraNyaka 4 / 3 / 22 / ' - zAMkarabhASya taittirIya AraNyaka 2, pra0 7, anu0 1-2 vAtarazanAkhyA RSayaH zramaNAstapasvinaH.. / '- sAyaNa TIkA 'AtmArAmAH samadRzaH prAyazaH zramaNA janAH / ' - zrImadbhAgavata 12 / 3 / 18-19 ' vAtarazanAnAM zramaNAnAmRSINAmUrdhvamaMthinAm . / ' - zrImadbhAgavata 5/3/20 *****... isa prakAra zramaNa saMskRti aura Arhat-dharma prAcInatama siddha hote haiM / yaha saMskRti himAlaya meM "bhI vyApta rahI / yuga ke Adi manu nAbhi aura Adi tIrthaMkara RSabhadeva kA isa pradeza se bhI ghaniSTa saMbaMdha rahA aise bhI pramANa upalabdha hue haiM / hindU grantha zrImadbhAgavata meM likhA hai - nAbhi manu aura rAnI marudevI ne yahIM se kalyANapada [ tapasyA dvArA ] prApta kiyA / tathAhi 'kumAra : zramaNAdinA ' - zabdArNavacaMdrikA 'kumAraH zramaNAdibhiH ' - jainendra vyAkaraNa 113465 vAtarazanA ya RprayaH zramaNA UrdhvamanthinaH / - zrImadbhAgavata 1916/47 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha viditAnurAgamApaura prakRti janapado rAjAnAbhirAtmajaM samayasetu rakSAyAmabhiSicya......."sahamarudevyA vizAlAyAM' prasannanipuNena tapasA samAdhiyogena'.....mahimAnamavApa |'-shriimdbhaagvt 5 / 4 / 5 gatavarSa jaba hamane himAlaya meM vihAra kiyA taba bhI aise bahuta se tathya samakSa Ae jinase isa pradeza meM zramaNa-saMskRti kI puSTi milii| zrInagara-gaDhavAla meM jaina-saMskRti kI paryApta mAtrA meM upalabdhi huii| aura aisA bhI vidita huA ki isa pradeza ka dhanupura paTTI Adi sthAnoM para jainoM aura zramaNa-saMskRti kA paryApta prabhAva rahA / khoja kI AvazyakatA hai| 1. 'vizAlAyAM badarikAzrame |'-shriidhr TIkA, kAzI 'vizAla phaladA proktA vishaalaa|' Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DHANANJAYA AND HIS DVISANDHANA Dr. A. N. UPADHYE, Kolhapur Two distinguished authors, of the name Dhananjaya, are well known in Sanskrit literature. One is the author of the Dasarupakal and the other, the author of the Dvisandhana-kavya (DS), also called Raghavapandaviya (RP). Traditionally, the Jatter is also the author of two more works, one a Sanskrit lexicon, Namamala or Dhananjaya-nighantu,; and the second, a hymn in Sanskrit, Visapahara-stotra,+ in praise of the Jina, possibly Rsabha. Lately a good deal of fresh evidence has come to light; and it is necessary to take stock of the evidence regarding the DS and the age of Dhananjaya. This, the present article attempts to do. Dhananjaya and his DS have attracted the attention of eminent Sanskrit scholars since almost the ninteties of the last century. K. B, Pathak, while editing the Terdal Inscription,5 added a casual note that Srutakirti Traividya, mentioned in that record, is identical with Srutakirti Traividyadeva referred to by Pampa according to whom he was the author of RP in the gata-pratyagata style. He identified Dhananjaya with Srutakirti and assigned him to c. 1123 A. D. He repeated this view rather elaborately in a subsequent paper also.6 R. G. Bhandarkar noticed two Mss. of DS.7 Accepting Dhananjaya as the anthor of the Namamala as well, he pointed out that DS is quoted in Vardhamana's Ganaratnamahodadhi (A. D. 1141), Presuming that the RP of Kaviraja was possibly imitated by Dhananjaya, he put both of them between A. D. 996-1141, Dhananjaya being considerably younger than Kaviraja. E. V. Vira 1. Nirnaya Sagara Press Edition, Bombay, Saka 1819. 2. Nirnaya Sagara Press, (Kavyamala. No. 49), Bombay, 1895. A new edition will be soon published by the Bharatiya Jnanapitha, Varanasi. 3. Bharatiya Jnanapitha, Benares, 1950. 4. Edn. Kavyamala No. 7, N. S. Press, Bombay, 1926. 5. Indian Antiquary, 14 (1885), 14-26. 6. The Journal of the BBRAS, 21 (1904) 1-3. 7. Report on the Search of Skt. Mss. in the Bombay Presidency during the years 1884-85, 1885-86, and 1886-87, Bombay, 1894. 303 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha Raghavacharya8 reached the conclusion that Dhananjaya, the author of the Namamala and DS, flourished about 750 to 800 A. D., later than Kaviraja whom he assigns to 650-725 A. D. A. Venkatasubbiah studiously refuted K. B. Pathak and reached the following conclusions. This Dhananjaya is identical with Hemasena (c. 985) mentioned in the Sravana Belgo! Inscription No. 54 (67) where he is called VidyaDhananjaya. In his opinion, it is not unlikely that this Hemasena is the author of the RP or the DS-Kavya, and that it was written some time during A. D. 916-1000. He puts Kaviraja and his RP somewhere between A. D. 1236-1307, as against Pathak who assigned him to A. D. 1182-97. Most of the histories of Sanskrit literature have quietly adopted this date for Dhananjaya. Among the three works attributed to Dhananjaya, the Visapahara-stotra is a devotional hymn in praise of Jina, presumably Vrsabha, in 40 Sanskrit verses (39 Upajati and the last Puspitagra). It is composed in lucid language with catching concepts. The last verse mentions the name of the author by slesa : vitarati vihitA yathAkathaMcijjina vinatAya manISitAni bhaktiH / tvayi nutiviSayA punarvizeSAd dizati sukhAni yazo dhanaM jayaM ca // 40 // A Sanskrit commentary on it is available in the Jaina Matha at Moodabidri (S. Kanara). The hymn gets its title possibly from the first word in verse No. 14; and a legend has come to be associated with this hymn that a recitation of it is an antidote against poison. Some of the ideas from it, which are quite traditional in their spirit, as noted by Pt. Premi,10 seem to have been adopted by Jinasena in his Adipurana and by Somadeva in his Yasastilaka. The Namamala, also called, in some of its manuscripts, Dhananjaya-nighantu, is a Sanskrit lexicon of synonyms. There is also an Anekarthanamamala attributed to him. The follwing verses occur at the end of his Namamala: pramANamakalaGkasya pUjyapAdasya lakSaNam / dviHsaMdhAnakaveH kAvyaM ratnatrayamapazcimam // 201 // kaverdhanaJjayasyeyaM satkavInAM ziromaNeH / pramANaM nAmamAleti zlokAnAM hi zatadvayam // 202 // 8. Journal of the Andhra Historical Research Society, (Rajahamundry), 2. ii (1927) 181-84. 9. JBBRAS (New Series 3, i-ii (1927) 134 f. 10. Jaina Sahitya aur Itihasa, pp. 109 s., Bombay, 1956. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 Dhananjaya And His Dvisandhana brahmANaM samupetya vedaninadavyAjAt tuSArAcalasthAnasthAvaramIzvaraM suranadIvyAjAttathA kezavam / apyambhonidhizAyinaM jalanidhidhvAnopadezAdaho phUtkurvanti dhanaJjayasya ca bhiyA zabdAH samutpIDitAH // 203 // In some manuscriptsll the following two verses are found added after, perhaps, No. 201, Pramanam etc. : jAte jagati vAlmIko zabda kaviriti smRtaH / kavI iti tato vyAse kavayazceti daNDini // kavayaH kapayazceti bahutvaM dUramAgatam / vinivRttaM cirAdetat kalau jAte dhanaJjaye // It is interesting to note that the first verse, with the third pada slightly different (Vyase jate kavi ceti), is attributed to Kalidasa by Jalhana in his Suktimuktavali.19 it could not have been composed by Kalidasa, because it contains a reference to Dandin, Dhananjaya, as noted above, ranks his poetic abilities with those of Akalanka in Pramanasastra and of Pujyapada in grammar: a veritable triad of gems, two of them his outstanding predecessors. These verses leave, no doubt, that the author of the DS and of the Namamala is one and the same. It seems quite natural that a poet with a thorough mastery over the ocean of Sanskrit vocabulary could easily compose a dvisandhana poem. Dhananjaya does not give any auto-biographical details. Nemicandra, in his commentary on the DS,13 118-146 states that Dhananjaya was the son of Vasudeva and Sridevi and pupil of Dasaratha. It is necessary to put together references to Dhananjaya and his works so that some broad limits can be put to his date. Dhananjaya and his works have received sufficient praise; and his poem was so distinguished that he came to be called Dvisandhana-kavi. The term dvisandhana seems to be as old as Dandin (c. 7th century A. D.); and Bhoja's observations quoted below clearly indicate that Dandin also, like Dhananjaya, had a Dvisandhana-prabandha to his credit, though it has not come down to us. Possibly, it was Dandin's third work besides the Kavyadarsa and the Dasakumaracarita. 11. See the paper of Vira Raghavacharya mentioned above. 12. Edn., GOS, No. 82, Baroda, 1938, p. 45. 13. Nemicandra's commentary is included in the Inanapitha edition which would be published soon. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha Vardhamana (A. D. 1141 ) quotes DS (of Dhananjaya ) 4.6.,9.51., 18.22, in his Ganaratna-mahodadhi 435, 409 and 97 of Eggeling's edition. __Bhoja (middle of the 11th century A. D.), while discussing the Ubhayalankara, gives the valuable information that Dandin wrote a Dvisandhana-prabandha on the storties of the Ramayama and Bharata.li Cf., tRtIyasya yathA daNDino dhanaJjayasya vA dvisandhAnaprabandhau rAmAyaNamahAbhAratArthAvanubadhnAti (?) For our purpose what is significant is that Bhoja mentions Dhananjaya and his DS along with Dandin and his DS-Prabhandha. Prabhacandra ( 11th century A. D.) refers in his Prameyakamalamartanda to the DS thus :15 nanu vyAkaraNAdyabhyAsAllaukikapadavAkyArthapratipattau tadaviziSTavaidikapadavAkyArthapratipattirapi prasiddharazrutakAvyAdivat / tanna vedArthapratipattAvatIndriyArthadarzinA kiJcitprayojanamityapyasAram / laukikavaidikapadAnAmakatve'pyanekArthatvavyavasthiteranyaparihAreNa vyAcikhyAsitArthasya niyamayitumazakteH / na ca prakaraNAdibhyastanniyamasteSAmapyanekapravRtterdvisandhAnAdivat / Vadiraja, in his Paravanathacarita, 16 composed in A. D. 1025, refers to Dhananjaya and his skill in more than one sandhana : anekabhedasandhAnAH khananto hRdaye muhuH / bANA dhanaJjayonmuktAH karNasyeva priyA katham // 1.26 // Durgasimha (c. 1025 A. D.), the author of the Kannada Panicatantra,17 refers to the RP of Dhananjaya in these words: anupamakavivrajaM jIyene rAghavapAMDavIyamaM peLUdu yazo vanitAdhIzvaranAdaM dhanaJjayaM vAgvadhUpiyaM kevaLane // 7 // Dr. B.S. Kulkarni, Dharwar, informs me that the palm-leaf manuscript of the Panicatantra from Arrah does not contain all those verses referring to the earlier poets. Scholars are divided in their opinions whether there was only one Nagavarma or there were two at different times (A. D. c. 1090 and c. 1145), with some or the other works assigned to them. We get the following verse in his Chandombudhi,18 a work in Kannada on metrics : 14. V. Raghavan, Bhoja's Srigaraprakasa, (Madras, 1963), p. 406. 15 Ed., N. S. Press, (Bombay, 1912), p. 116, lines 1 ff.; Bombay 1941, p.402. 16. Ed. Manikachandra D. J., Granthamata, No. 4, Bombay, 1926. 17. Mysore, 1898. 18. R. Narasimhacharya, Karnataka Kavicarite, (Bangalore, 1961), pp. 53 ff., 154 ff. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dhananjaya And His Dvisandhana 307 jitabANaM hariyaMtadhaHkRtamayUraM tArakArAtiyaMtatimAgha zizirAMtyadaMte surpproccNddkodNdddN-| te tirobhUtaguNADhayanabjavanadaMtAvirbhavaiMDi bhA ratadaMtAttadhanaJjayaikavibhavaM vAgguMphadoLU nAkigaM // Dhananjaya is mentioned here among earlier poets. Narsimhacharya thinks that this is a reference to the author of DS, but A. Venkatasubbiah opines that the author of the Dasarupaka is intended. Jalhana (c. 1257 A. D.) in his Suktimuktavali19 puts in the mouth of Rajasekhara (c. 900 A. D.), the following verse about Dhananjaya : dviHsaMdhAne nipuNatAM sa tAM cakre dhanaJjayaH / yayA jAtaM phalaM tasya satAM cakre dhanaM jayaH // 7 // This splitting of the name of the author into dhanam and jaya is quite in tune with what the author himself has done in his works. As already pointed out by Dr. H. L. Jain, 20 Virasena quotes a verse useful for explaining the term iti, and it is the same as No. 39 of the Namamala of Dhananjaya. The above references enable us to fix the limits for the age of Dhananjaya. He must have flourished between Akalanka (7th-8th century A. D.) and Virasena who completed his Dhavala in A. D. 816. Dhananjaya may, therefore, be assigned to c. 800. In any case, he could not be later than Bhoja (11th century A. D.) who specifically mentions him and his DS. The DS of Dhananjaya has 18 cantos, comprising of 1105 verses composed in various metrical forms, his favourite forms being Upajati, Vasantatilaka, salini, Svagata etc. The benedictory verses in the beginning remembers (Muni-) Suvrata or Nemi, and then Sarasvati. The story of both Rama and the Pandavas is covered in this work, usually taking recourse to slesa (double entendre ). It is a characteristic so usual with Digambara Jaina authors that the tale is said to be narrated by Gautama to King Srenika. The author !ays more stress on dignified descriptions than on the narration of events. Most of the verses are embellished with figures of speech, and they are duly noted by the commentator. In the last canto (especially, verse No. 43 onwards) the author has illustrated many of the Sabdalankaras, a trait common with Bharavi, Magha and other poets. The verse No. 143 is an illustration of sarva-gata-pratyagata. Presuming that the colophons found at the end of the cantos (but not at the end of cantos 1, 2, 16 and 18 ) belong to the author himself, it is clear that he gives himself the name Dhananjaya, or Kavi, or Dvisandhana-kavi and calls his poem Dvisandhana 19. Ed., GOS, No. 82. Baroda, 1938, p. 46. 20. Satkhandagama with Dhavala. vol. I. (Amraoti, 1939), Introduction, p. 62; Ibid., vol. VI, p. 14. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ROC A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha -kavya, or the Raghava-Pandaviya - (a second name, apara-nama ) Mahakavya. At the close of every canto, in the last verse, he mentions his name Dhananjaya by slesa, as in the Visapahara-stotra; this is already imitated by Rajasekhara in the verse put in his mouth by Jalhana. The title Dvisandhana indicates the pattern of composition in which each verse is susceptible to two interpretations, and the appellation Raghava-Pandaviya connotes the contents of the poem viz., that it deals with the tales of Rama and the Pandavas simultaneously. The cycle of tales connected with these two are so much an inseparable part of Indian cultural heritage that any poet who wants to pick up two topics at one and the same time, would easily turn to them, especially because independent epics dealing with them and giving plenty of details and contexts for alternative selection and presentation are available in large numbers. The title Raghava-Pandaviya is sufficiently popular. Beside Dhananjaya, it has been chosen by poets like Kaviraja, Srutakirti etc.; and there are also similar titles, e. g, Raghava-Yadaviya, Raghava-Pandava, Yadaviya, etc. With Dhananjaya, however, the primary title for his kavya is Dvisandhana; and and he, after 'Dandin, seems to be the pioneer of this type; the Ragdava-Pandaviya is only a secondary title. It is interesting to compare the poems of Dhananjaya and Kaviraja.91 Dhananjaya's kavya has an alternative name RP which is the sole title of Kaviraja's poem. Dhananjaya has eighteen cantos with 1105 verses, while Kaviraja has thirteen with 664 verses. Dhananjaya mentions his own name byslesa (thus marking his kavya Dhananjayanka'), while Kaviraja mentions the name of his patron Kamadeva in the last verse of each canto: in fact the latter's poem is Kamadevanka'. A detailed comparison of the contents of these two poems is a desideratum. On a cursory reading one feels that there is not much striking similarity between them. Dhanamjaya has more of descriptions, while Kaviraja narrates the details of his tale successfully inspite of the handicap of slesa (see 1. 54, 69, etc.). So far as slesa is concerned, Kaviraja shows more skill and mastery over vocabulary. Dhananjaya's poem is complimented as a monument of poetic excellence': undoubtedly, he shows a good deal of learning, especially of the nitisastra; and some of his arthantaranyasas are really profound and striking. As contrasted with Kaviraja's style, which is lucid and delightful, (cf. 2.11-13), Dhananjaya writes rather heavy Sanskrit which often needs some effort to understand. In his descriptions, there are very few verses of double entendre which are the normal feature of Kaviraja's composition. As far as we have seen, there is very little between these two poems as to suggest that one is an imitation of the other. There is one more poet, srutakirti Traividya, who wrote a Raghava-Pandaviyakavya of the gatapratyagata pattern, a matter of curiosity and wonder among the 21. Edn. N. S. Press, Bombay, 1897, with the commentary of Sasadhara, Kavyamala, No. 62. Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dhananjaya And His Dvisandhana learned, as mentioned by Nagacandra or Abhinava Pampa in his Ramacandra-caritaPurana, 22 in Kannada, also known as Pampa- Ramayana ( 1.24-25 ) : AvAM vAdikathAtrayapravaNadA~ vidvajjanaM ma~ccai vidyAvaSTaMbhamanappu paravAdikSoNibhRtpakSamaM / devendraM katiMdadi~dai kaDidaM syAdvAdavidyAstradiM traividyazrutakIrti divyamunivol vikhyAtiyaM tALadidaM ||24|| zrutakIrtitraividya ti rAghavapAMDavayamaM vibudhacama tkRtiyenisi gatapratyA tadiM maLakIrtiyaM prakaTisidaM // 25 // These two verses are quoted in an inscription at Sravana Belgol No. 40 (64), of A. D. 1163. This srutakirti Traividya is mentioned in the Terdal inscription of 1123 A. D. 305 taMtu paravAdIbhapaMcAnanara sadharmmaru | zrutakIrtitraividyatratipar SaTutarkakarkazaru paravAdipratibhApradIpapavanar jitadoSar negaLdara khilabhuvanAMtaradoLa // King Gonka sent for Maghanandi Saiddhantika (the preceptor of Nimba Samanta) of Kollagiri or Kolhapur, and the latter's colleagues were Kanakanandi Panditadeva and Srutakirti Traividya. In another inscription of A. D. 1135, from Kolhapur, Srutakirti Traividya is referred to as the Acarya of the Rupanarayana Basadi of Kolhapur :24 zakavarSada sAsiradayvatteMTaneya rAkSasasaMvatsarada kArtikabahulapaMcami somavAradaMdu zrImUlasaMghadesIyagaNapustaka gacchada kollApurada zrIrUpanArAyaNabasadiyAcAryarappa zrI zrutakIrtitraividyadevar kAlaM karci etc. Nagacandra calls him a vrati and so also the Terdal inscription; i. e., he was a vratin in 1123, but by 1135 A. D. he had reached the status of an acarya. Expert opinion puts Nagacandra near about A. D. 1100.25 This means that Srutakirti's age ranges from c. 1100 to 1150 A. D., approximately. So far no manuscript of his RP has *come to light. K. B. Pathak was the first to postulate the identity of Dhananjaya and Srutakirti from the latter's having composed the Raghavapandaviya. Rightly enough, R. G. Bhandarkar hesitated to accept this identity. But somehow the date proposed for Dhananjaya based on this identity attained currency. 22. A Ms. is being used, but the text is available in printed form. 23. Epigraphia Carnatica, Vol. II, Sravana Belgol Inscriptions. 24. Epigraphia Indica, Vol. 19, p. 30. 25. R. Narasimhacharya, Karnataka Kavicarite, vol. I, (Bangalore 1961), pp. 110f. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha Dhananjaya and his DS or RP have to be distinguished from Srutakirti and his RP. First, Dhananjaya was a householder, while Srutakriti, a vratin and later an Acarya. Secondly, neither Dhananjaya nor the sources which mention Srutakirti give any evidence to suppose that the two names stand for the same poet. Thirdly, a verse from Dhananjaya's Namamala is quoted by Virasena (A. D. 816); and his DS, specifically mentioning the name Dhananjaya, is referred to by Bhoja (c. 1010-62 A. D.), while the period of Srutakirti ranges from 1100 to 1150 A. D. Lastly, if the DS of Dhananjaya is already famous to be ranked with the work of Dandin and to be referred to by Bhoja (middle of the lith century), it cannot be the same work as that of Srutakirti who was an Acarya in 1135 A. D. So this identification has no basis; and therefore, the date, based on this identity proposed for Dhanan jaya, namely 1123-40 A. D., has to be given up. E. V. Vira Raghavacharya's suggestion of the date for Dhananjaya (c. 750-800) is nearer the point, but it is not known why he puts Kaviraja earlier than Dhananjaya when Kaviraja specifically refers to Munja of Dhara (973-95 A. D.). Prof. Venkatasubbiah's thesis, viz., that Dhananjaya, the author of DS, is identical with Hemasena because the later is mentioned as Vidya-Dhananjaya in the Sravana Be!go! Inscription, cannot be accepted. Vadiraja is mentioning in his poem earlier authors and teachers and not necessarily his pontifical predecessors. That Dhananjaya therefore, was a pontifical predecessor of Vadiraja and identical with Hemasana is not justified. First, Dhananjaya was a householder. He has not at all mentioned his ascetic line, nor does he speak about his ascetic predecessors; he cannot, therefore, be a pontifical predecessor of Vadiraja. Secondly, nowhere in his works, has Dhananjaya given his name as Hemasena. Lastly, it is very doubtful whether Vidya-Dhananjaya is a proper name, for it could be read as well vidya dhanam jayapadam visadam dadhano. It is also possible that Dhananjaya here means Arjuna; so Hemasena is Vidya-Dhananjaya. If at all Vidya-Dhananjaya is a proper name, then, it means that it only distinguishes Hemasena from some other Dhananjaya who flourished earlier. Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ganitasar-Sangraha of Mahaviracharya Prof. B. B. Bagi, Dharwar Aryabhata the elder (c. 510 A. D.), Brahmagupta (c. 628 A.D.), Mahaviracharya (c. 850 A. D.) and Bhaskaracharya (c. 1150 A. D.) are the most eminent mathematicians of ancient India. Mahaviracharya, the author of the Ganitasara Samgraha, lived in a period wellknown, in the history of South India, for its prosperity, political stability and academic fertility. He was a contemporary and enjoyed the patronge of Nripatunga or Amoghavarsha (815-877 A. D.) of the Rashtrakuta dynasty. Nripatunga was ruling at Manyakheta but his kingdom extended far northwards. His capital was a centre of learning. He was not only a mightly ruler, but also a patron of poets and himself a man of literary aptitude and attainments. A Kannada work, Kavirajamaraga, on poetics is attributed to him. He was a great devotee of Jinasena (the author of Adipurana and Parsvabhyudaya ) whose ascetic practices and literary gifts must have captivated his mind. He soon became a pious Jaina and renounced the kingdom in preference to religious life as mentioned by him in his Sanskrit work, the Prasnottara-ratnamala and as graphically described by his contemporayy Mahaviracharya in his Ganitasara Samgraha. Mahaviracharya combines the discipline of seasoned mathematician with the warm and vivid imagination of a creative poet. He skilfully summarizes all the known mathematics of his time into a perfect text-book which was used for centuries in the whole of Southern India. He states rules clearly and precisely. He simplifies and sharpens many processes. He generalises many a theorem shedding light on new aspects by apt illustrations. Ganitasara-Samgraha is a veritable treasury of problems many of which are characterised by mathematical subtlety, poetic beauty and delicate hint of refined humour, qualities so rare in a mathematical text book. It is difficult to decide, in a textbook what is old and what is the original contribution of the author. Here is a brief survey of the contents of the book : Chapter I opens with the salutation to Lord Mahavira, the twentyfourth Tirthankara of the Jainas, who by his knowledge of the science of the numbers illuminates the three worlds. This is followed by a warm and handsome tribute of gratitude paid to his royal patron Amoghavarsha. After this, comes the most enthusiastic and unique panegyric ever bestowed on the science of Mathematics. Then we have measures 311 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha used, names of operations and numerals. Rules governing the use of negative numbers are correctly stated those regarding the use of zero may be stated in modern notation thus : a + o= a; axo = 0; 2:0 = a. The last part is obviously wrong. As regards the square root of a negative number, the author observes that since squares of positive and negative numbers are positive, square root of a negative number cannot exist. Considering the limitations of his time, Mahaviracharya could not have reached a more sensible conclusion. We may note, in this context, the necessary extension of the concept of number which assimilates square roots of negative numbers into the number system, was achieved as late as in 1797 by c. Wessel a Norwegian Surveyor (Bell's "The Development of Mathematics" Page 177). Chapter II deals, in respect of integers, with operations of multiplication, division, squaring and its inverse, cubing and its inverse, arithmetic and geometric series. Problem II. 17. In this problem, put down in order (from the unit's place upwards) 1,1,0, 1, 1, 0, 1 and 1, which (figures so placed ) give the measure of a number and (then) if this number is multiplied by 91, there results that necklace which is worthy of a prince. The Necklace' referred to, may be displayed thus : 11011011 x 91 = 1002002001. Two more 'garlands worthy of a prince' are : (II. 11, 15): 333333666667 x 33 = 11000011000011; and 752207 x 73 = 11,111,111. Chapters III and IV are devoted to elementary operations with fractions, Mahaviracharya has paid considerable attension to the problem of expression of a unit fraction as the sum of unit fraction. This problem has interested mathematicians from remote antiquity (Ahmes Papyrus, 1650 B. C.). Here are three relevant problems (II 75, 77, 78 ) set in modern notation. (1) 1 = 1 + 1 + 32 + .***** +31+3n-3.3 (2) 1 = 2.3.1+3.4.+****+ (2n - 1)2n.4 +2n. (3) a n (na,(n +a) (na, +2, +..... a ag n n (n+ai) (n +a ) (n+a, +a, 2.-1 (n+a? + a2 + ...... + ar-2) (n + a1 + a2 + ar-1) ac a: (n + a1 + a2 + ......ar) Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ganitasar-Sangraha of Mahaviracharya 313 Problem IV.4: One third or a herd of elephants and three times the square root of the remaining part ( of the herd ) were seen on the mountain slope; and in a lake was seen a male elephant along with three female elephants. How many were the elephants there? Here is a sample of monkish humour: Chapter V treats * Rule of three' and its generalised forms. Chapter VI. Having created the arithmetical apparatus in the earlier chapters in this long chapter, Mahaviracharya applies it to solving many problems which one encounters in life such as money lending, number of combinations of given things, indeterminate equations of first degree ete. Problem ( VI, 128 ) : In relation to twelve (numerically equal ) heaps of pomgranates which having been put together and combined with five of those ( same fruits ) were distributed equally among 19 travellers. Give out the numerical measure of (any) one heap. Problem ( VI. 218 ): The number of combinations of n different things taken r at a time is. n(n-1)(n-2) ""*" (n-r+1) ore n ! 1.2.3.........r r! (n-r ! Or It is interesting to note that this general formula was discovered in Europe as late as in 1634 by Herigone (Smith's History of Mathematics, Vol II). We may also recall here that the number 7 which occurs in Saptabhangi provides a simple example in the theory of permutations and combinations. A layman can verify that he can form seven and only seven different combinations of three distinct objects. Jainas have been using mathematics freely in their sacred literature from very remote antiquity. The above example supports this fact. Problem (VI. 220) : 0 friend, tell me quickly how many varieties there may be, owing to variation in combination of a single-string necklace made up of diamonds, supphires, emeralds, corals and pearls ? Problem (VI. 287) : What is that quantity which when divided by 7, (then) multiplied by 3, (then) squared, (then) increased by 5, (then) divided by 3/5, (then ) halved and then reduced to its square root, happens to be 59. Note the sheer devilry of it : In chapters VII and VIII problems on measuration are treated. Some of the formulas used are noted here : (1) The Pythagorean formula for the sides of a right-angled triangle is a' = b + c? where a is the hypotenuse. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha (2) Area of ABC is Vs(s-a)(s-b)(s-c) where 2s = a + b + c. (3) The area and the diagonals of a quadrilateral ABCD are: V(s-a)(s-b)(s-c)(s-d) where 2s = a +b+c+d: V (ac + bd) (ab+ cd) (ac + bd) (ad + bc) ad + bc ab + cd. It is unfortunate that both Mahaviracharya and his predecessor Brahmagupta made the common mistake of pot mentioning the fact that these formulas hold for cyclic quadrilaterals only. (4) = 3 or v 10 (5) The circumference of an ellipse whose major and minor axes are of lengths 2a and 2b is 24 bo + 16 ao which redues to 2 h1 a VI-e' where e is the eccentricity. It is difficult to imagine, how Mahaviracharya could attain such a close apprximation without the help of the powerful tools available to us. [ By the Courtesy of Jain Sanskrati Sanrakshak Sangh, Sholapur.] Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArASTra ke jaina zilAlekha DaoN. vidyAdhara joharApurakara, bhopAla purAtana jaina muni - paramparA kA bIsavIM zatAbdI meM punaruddhAra eka AzcaryakArI ghaTanA thI / isakA jaina samAja ke cAritrika utthAna para bar3A prabhAva pdd'aa| isa mahatkArya ke preraNA srota paramapUjya AcArya zrI zAntisAgarajI ke puNyadarzana kA saubhAgya mujhe 1954 meM mhasavaDa grAma meM prApta huA thA / unakI smRti jJAna prasAra kA kArya prArambha kara phalaTana kI jinavANI jirNoddhAra saMsthA vAstavika prazaMsA kI adhikArI siddha huI hai / isake raupya mahotsava kA vRtta parama prasannatA kA viSaya hai / isa avasara para svargastha AcArya zrI ke prati vinamra zraddhAMjali ke rUpa meM mahArASTra ke kucha jaina zilAlekhoM kA vivaraNa yahAM de rahA hU~ / 1 mahArASTra ke nizcita itihAsa kA prArambha IsavI sana ke prArambha ke pUrva pahalI zatAbdI meM sAtavA - hana rAjavaMza ke sAtha hotA hai / jaina kathAgranthoM meM pAdalipta, kAlaka Adi AcAryoM kA sAtavAhana rAjAoM se samparka rahA thA aisI kathAeM milatI haiN| ina meM satya kA aMza kitanA hai yaha abhI abhI taka anizcita thaa| tIna varSa pUrva pUnA ke nikaTa pAlA grAma ke samIpastha bana meM eka guhA meM prApta zilAlekha se aba yaha pramANita ho gayA hai ki sAtavAhana yuga meM mahArASTra meM jaina zramaNoM kA astitva thA / isa lekha meM paMca namaskAra maMtra kI pahalI paMkti aMkita hai tathA guhA aura jalakuMDa ke nirmANa ke preraka AcArya indrarakSita kA nAma bhI hai| mahArASTra ke jaina lekhoM meM yaha sabase purAtana hai / avazya milate haiM / karNATaka, gujarAta, sAtavAhanoM ke bAda ke vAkATaka aura unake bAda ke cAlukya rAjavaMza ke samaya ke jaina lekha mahArASTra meM abhI upalabdha nahIM hue haiM / karNATaka meM cAlukyoM ke samaya ke kaI lekha tadanantara isa pradeza meM rASTrakUTa rAjavaMza kA adhikAra rahA / isa vaMza ke kaI jaina lekha Andhra tathA mahArASTra ina cAroM prAntoM meM mile haiN| mahArASTra meM prApta lekhoM meM nAsika ke pAsa vajIrakheDa meM prApta do tAmrapatralekha mahattvapUrNa haiM / sana 915 meM rASTrakUTa samrATa indrarAja ne apane rAjyAbhiSeka ke avasara para jaina AcArya vardhamAna ko amogha vasati aura uriamma vasati nAmaka jina mandiroM kI dekhabhAla ke lie kucha gAMva dAna diye the aisA ina tAmrazAsanoM meM varNana hai / inameM se amogha vasati nAma se yaha bhI anumAna hotA hai ki indrarAja ke prapitAmaha samrATa amoghavarSa kI preraNA se vaha jina mandira banavAyA gayA hogA / isI samaya ke AsapAsa arthAta nauvIM - dasavIM zatAbdI ke kucha saMkSipta zilAlekha elorA ke jaina guhAoM meM mile haiM / inameM nAganandi aura dIpanandi ina AcAryoM ke tathA unake kucha ziSyoM ke nAma haiM / yahAM kA eka lekha rASTrakUTa - rAjyakAla ke bAda kA arthAta terahavIM zatAbdI kA hai, isameM guhAmandira ke nirmAtA 315 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha ke rUpa meM cakrezvara nAmaka sajjana kI prazaMsA milatI hai / rASTrakUTa rAjyakAla ke antima samaya meM karNATaka meM zravaNabelagula kI vindhyagiri pahAr3I para bhagavAn gommaTezvara kI mahAmUrti kI sthApanA huI jisakA saMkSipta ullekha ' zrIcAmuNDa rAje karaviyale ' isa marAThI vAkya meM vahAM aMkita hai| yaha marAThI ke prAcInatama zilAlekhoM meM se eka hai / rASTrakUToM ke bAda kalyANa ke cAlukyoM kA mahArASTra para adhikAra rahA / isa vaMza ke samrATa bhuvana malla ke samaya kA sana 1071 kA eka lekha nAndeDa ke pAsa taDakhela grAma meM milA hai jisake anusAra senApati kAlimayya tathA nAgavarmA ne nigalaMka jinAlaya nAmaka mandira ko bhUmi, udyAna Adi arpaNa kiye the / isI vaMza ke samrATa tribhuvanamalla ke samaya kA sana 1078 kA eka lekha solApura ke samIpa akkalakoTa meM milA hai, isameM bhI eka jaina maTha ke lie bhUmi Adi ke dAna kA varNana hai / cAlukyoM ke pratispardhI mAlavA ke paramAra vaMza ke rAjA bhoja ke sAmanta yazovarman dvArA kalkalezvara ke jinamandira ko kucha dAna diyA gayA thA jisakA varNana bambaI ke samIpa kalyANa meM prApta eka tAmrazAsana meM milatA hai / cAlukyoM ke sAmanta zilAhAra vaMza ke rAjA gaNDarAditya dvArA usake sAmanta nolamba ko sana 1915 meM do grAmoM kA adhikAra sauMpA gayA thA aisA kolhApura ke eka lekha se mAlUma hotA hai / isameM nolamba ko samyaktva - ratnAkara tathA padmAvatI devI labdhavaraprasAda ye vizeSaNa diye haiM jisa se jJAta hotA hai ki vaha jaina thA / kolhApura meM hI prApta eka anya lekha sana 1935 kA hai / isameM rAjA gaNDarAditya ke sAmanta nimbadeva dvArA eka jinamandira ke nirmANa kA tathA vIrabalaMja logoM ke saMgha dvArA AcArya zrutakIrti ko kucha dAna diye jAne kA varNana hai / kolhApura ke suprasiddha mahAlakSmI mandira meM prApta eka lekha meM bhI sAmanta nimbadeva ke jinamandira nirmANa kA tathA AcArya mAghanandi kA varNana milatA hai / yAdava vaMza ke rAjA seuNacandra kA eka lekha sana 1942 kA hai / yaha nAsika ke pAsa aMjanerI ke guhAmandira meM prApta huA hai / candraprabha mandira ke lie diye gaye kucha dAnoM kA isameM varNana hai / dhUliyA ke samIpa mulatAnapura meM sana 1954 ke AsapAsa kA eka lekha milA hai| isameM punnATa gurukula ke AcArya vijayakIrti kA nAma aMkita haiM / akolA ke samIpa pAtUra se prApta do lekha sana 1988 ke haiM / isa samaya nAgapura saMgrahAlaya meM haiM / inameM dharmasena, mANikasena Adi AcAryoM ke nAma milate haiM / akolA jile meM hI zirapura ke jinamandira ke dvArapara eka lekha hai jisa kI tithi kucha aspaSTa hai / bArahavIMterahavIM sadI ke isa lekha meM antarikSa pArzvanAtha mandira kA ullekha prApta hotA hai| terahavIM zatAbdI ke anta meM mahArASTra meM muslima zAsana sthApita huA / isake bAda ke adhikAMza lekha mUrtiyoM ke pAdapIThoM para tathA AcAryoM kI samAdhiyoM para pAye jAte haiM / inakI saMkhyA kAphI adhika hai / mahArASTra meM jinamandiroM kI saMkhyA do sau se adhika hai tathA pratyeka mandira meM kucha na kucha mUrtilekha Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArASTra ke jaina zilAlekha 317 avazya upalabdha hote haiN| nAgapura, kAraMjA Adi sthAnoM ke aise lekha prakAzita hue haiM kintu adhikAMza sthAnoM ke lekha abhI aprakAzita haiM / ina lekhoM se madhyayuga meM isa pradeza meM vidyamAna AcAryoM aura zrAvakoM ke viSaya meM bahumUlya sUcanAeM milatI haiM / inakA itihAsa kI dRSTi se adhyayana karane kA prArambhika prayatna hama ne bhaTTAraka sampradAya nAmaka grantha meM kiyA thaa| isa kArya ko Age baDhAnA tathA mahArASTra ke samasta mUrtilekhoM kA saMkalana karanA upayogI siddha hogaa| isa lekha meM varNita zilAlekha mANikacandra granthamAlA, bambaI (aba vArANasI) dvArA prakAzita jaina zilAlekha saMgraha meM dekhe jA sakate haiN| isake cAra bhAga prakAzita ho cuke haiM tathA pAMcave bhAga kA mudraNa cala rahA hai| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAnUna (Jain Law) zrI. vAlacaMda padamasI koThArI, aeNDavhokeTa, gulabargA ( mhaisUra sTeTa ) prAstAvika kathana jaina dharma svatantra aura atiprAcIna dharma hai| jaina dharma, tattvajJAna, AcAra aura vicAra purAtana kAla se cale Arahe haiM / usI taurapara 'jaina-laoN' bhI eka svatantra siddhAMta Jurisprudence hai / jainIyoM ke prathama tIrthaMkara zrI AdinAtha bhagavAn (zrIRSabhanAtha ) ke jyeSTha putra zrI bharata cakravartI (Emperor) ne jaina kAnUna ko banAyA thA, aura jaina kAnUna upAsakAdhyayana grantha kA eka vibhAga thaa| lekina upAsakAdhyayana grantha Ajataka upalabdha nahIM ho pAyA / upAsakAdhyayana ke AdhAra se likhI huI kucha pustakeM, vartamAna kAla meM prApta huI hai| unake nAma1 bhadrabAhu saMhitA, 2 vardhamAna nIti, 3 arhannIti, 4 iMdranaMdIjina-saMhitA, 5 trivarNAcAra, 6 zrI AdipurANa / granthoM kA paricaya 1. zrIbhadrabAhu saMhitA kI racanA zrI bhadrabAhu zrutakevalI ne kI thii| yaha grantha lagabhaga 2400 varSa pahale likhA gayA thaa| lekina yaha grantha bhI Aja upalabdha nahIM hai| karIba 800 varSa hone ke bAda maujudA bhadrabAhu saMhitA kI racanA kI jAnA pAyA jAtA hai / lekina isa grantha kA saMkalana kisane kiyA mAlUma nahIM huaa| 2. arhannIti aura 3 vardhamAnanIti ko zrI hemacaMdrAcArya ne saMkalita kiyA aisA mAlUma hotA hai / vardhamAnanIti kA saMpAdana zrI amitagati AcArya ne lagabhaga sa. 1011 i. meM kiyA thaa| rAjA bhuMja ke samaya meM zrI amitagati AcArya hue the| zrI bhadrabAhu saMhitA aura vardhamAnanIti ke kucha zlokoM meM samAnatA pAyI jAtI hai| 4. iMdranandI jinasaMhitA--isake racayitA zrI vasunandI iMdranandI svAmI haiM / upAsakAdhyayana ke AdhAra para ye grantha likhe gae haiN| 5. trivarNAcAra--sa. 1611 i. meM zrI bhaTTAraka somasena ne isakI racanA kI hai ! Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 jaina kAnUna 6. zrI AdinAtha purANa-bhagavat jinasenAcArya ne i. sa. 900 zatAbdi meM isa purANa ko likhA hai| vartamAna kAla meM ye graMtha upalabdha haiM, parantu inameM se kisI meM bhI saMpUrNa jaina kAnUna kA varNana nahIM milatA / phira bhI kAnUna kI kucha Avazyaka bAtoM kA ina graMthoM se patA calatA hai / 1. briTiza amala ke kAla meM jaina laoN kI avasthA bhArata meM biTiza zAsana hone ke bAda nyAyAlaya (civil courts) sthApana huye / virAsata kA kAyadA (Succession Rights) vibhaktapanA ( Partition) dattaka vidhAna (Adoption) aura vidhavA strI kA pati ke jAyadAda para adhikAra (Widows' rights over her Husband's estate) vagairaha / ina kAnuna ke bAre meM jaba jaina logoM ke mukaddamAta korTa meM peza hote the to zurU meM jainIyoM ne apane jaina laoN ko nyAyAlayoM meM peza karane kA virodha kiyaa| isakA viparIta pariNAma yaha huA ki nyAya karanevAle (Judges) nyAyAdhIzoM ne yaha nirNaya kara liyA ki jainIyoM kA koI svataMtra jaina kAnUna nahIM hai| paraMtu nyAyAlayoM kA isameM kucha aparAdha nhiiN| agara jaina samAja jAgRta raha kara apanA kAnUna adAlata meM peza karate to usakI mAnyatA bhI ho sakatI thii| isa viSaya meM hiMduoM ne buddhimAnI se kAma liyaa| aura hiMdu laoN ke bAre meM jo kucha hiMdu zAstra the adAlata meM peza kiye aura unake AdhArapara nyAyAlayoM meM phaisale bhI hote rahe / usI taurapara muslima maulavI aura kAjI muslIma laoN ko ( Mohammedan law) korTa meM peza karate gaye aura virAsata vagaire mAmalata meM muslima laoN ke anusAra phaisale hote gaye / 2. jaina laoN kA saMkalana zrI jugamaMdaralAlajI jaina baeNrisTara ne (jo iMdora hAyakorTa ke cIpha jajja bhI the) prathama bAra isa duravasthA ko dekha kara jaina laoN nAma kA eka graMtha tayyAra kiyA / jisako 1916 i. meM prakAzita kraayaa| lekina zrI jugamandaralAlajI ko paryApta avakAza na milane se yaha graMtha bhI apUrNa rUpa rahA / isake pazcAt sa 1921 i. meM jaba DaoN. gaura kA hiMdu koDa (Hindu code) prakAzita huA usameM jainIyoM ko dharma-vimukha hiMdu (Hindu) likhA / isa hiMdu koDa ke kAraNa jaina samAja meM halacala macI / isakA virodha karane ke liye 'jaina laoN kamiTI' kAyama huI lekina dUra dezAMtara se sadasya vaktapara ekatrita na ho sake isaliye yaha jaina laoN kamiTI bhI apane uddezoM ko purA na kara skii| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha aisI duravasthA ho gii| zrImAna caMpatarAyajI jaina baeNrisTara ne jaina laoN kA saMkalana karake sa. 1926 i. meM isa pustaka ko laMDana meM prakAzita kiyA aura bhArata meM vApisa lauTane ke bAda 'jaina kAnUna' ke nAma se sa. 1928 i. meM hiMdI meM prakAzita kiyaa| 'jaina laoN' isa uddeza se tayyAra kiyA gayA ki jaina laoN phira svataMtratApUrvaka eka bAra prakAza meM Akara kArya meM pariNata ho sake, aura jaina loga apane hi kAnUna ke pAbaMda rahakara apane dharma kA samucita pAlana kara ske| 'jaina ke ' mitra saMpAdaka zrI mUlacaMdajI kApaDiyA ne isa hiMdI jaina kAnUna ko punarapi sa. 1969 i. meM surata se prakAzita kiyA hai / 'jaina laoN' kI nIti (system) eka aise dRSTikona para nirbhara hai jisameM kisI dUsarI rItikrama (system) ke praveza kara dene se sAmAjika vicAra aura AcAra kI svataMtratA kA nAza ho jAtA hai aura jaina dharma ke pAlana meM zithilatA paidA hotI hai| jaina laoN ko, hiMdu laoN yA muslima laoN ko jo zreNI (Status) prApta huI hai vaisI zreNI prApta nahIM ho skii| jaba koI rItirivAja (customs and usage) hiMdu laoN se bhinna honA jaina loga bayAna kareM to usako sAbita karane kA uttaradAyitva jainiyoM para hI rakhA jAtA hai| lekina yaha bahuta kaThina kAma ho gayA hai| kAnUna ke jAnanevAle jAnate haiM ki kisI vizeSa rivAja ko pramANita karanA bahuta prayatnasAdhya kArya hai| saiMkaDo sAkSI aura udAharaNoM dvArA isako sAbita karane kI AvazyakatA hotI hai| jo choTe mukaddamevAloM kI haisIyata ke bAhara hotA hai / itanA kaSTa lene ke bAda bhI, nyAya milegA aisA vizvAsa nahIM rahatA / isa prakAra aura bhI hAniyAM hai / ve usI samaya dUra ho sakeMgI jaba jaina laoN para adAlata meM amala hotA rhegaa| 3. jaina dharmapraNAli aura hiMdu dharmapraNAli meM kucha bhinnatAe~ (1) jagat ko (vizva ko) jaina anAdi mAnate haiM; yaha jagat Izvara nirmita hai aisA hiMdu mAnate haiN| (2) jaina tIrthaMkaroM kI-[paramAtmA pada ko prApta honevAle mahApuruSoM kI] mUrtiyA~ maMdiroM meM sthApana karake jaina unakI pUjA karate haiN| lekina hiMdu paraMparA se prayatnasAdhya paramAtmapada kI kalpanA nahIM hai| Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 jaina kAnUna jaina mata meM devatAoM ko bhoga lagAnA aura devatA apanI icchA tapti kareM aisI prArthanA karanA mithyAtva mAnA jAtA hai, lekina hiMdu mata meM devatAoM ko prasanna karanA, unase artha prApti kI siddhi kalpanA hai| (3) hiMdu veda ko mAnate haiM; jainI veda ko nahIM mAnate / jaina dharma meM samyagdarzana-samyagjJAna aura samyagcAritra kA pAlana karanA isako dharma kahA gayA hai / cAra ghAtIyA karma kA nAza hone ke bAda kevalajJAna prApta hotA hai usI avasthA ko arihaMta kahate haiM / aise kevalajJAnIyoM ne jina tattvoM kA pratipAdana kiyA hai una para aTala zraddhA rakhanA ise samyag darzana kahate hai / yathArtha jJAna ko samyagjJAna kahate haiM / vaha jJAna cAra prakAroM meM pAyA jAtA hai / prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga / pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ko pAlana karane se gRhastha kA samyak cAritra hotA hai / 4. kisI bacce ko dattaka lenA kevala vyAvahArika dRSTi se ( In a Secular way) jaina mAnate haiN| ___ pAralaukika sukha ke prApti kI icchA se jaina dattaka ko nahIM lete| jaina matAnusAra putra ke hone na hone se koI manuSya puNya pApa kA bhAgIdAra nahIM bntaa| tIrthaMkara putra na hote huye bhI mukta sthiti ko prApta huye hai| aura bahuta se manuSya putravAna hote huye bhI apane karmAnusAra naraka gati ko prApta hue haiN| hiMdu dharma meM dattaka lenA eka dharmavidhi hai| pAralaukika sukha prApta karane ke hetu se hiMdu dharma meM dattaka lenA avazya samajhate haiN| 5. striyoM ke adhikAra-pati se prApta huye jAyadAda para jaina laoN ke anusAra pUre hote haiM parantu hiMdu laoN ke anusAra striyoM ko sirpha jIvana paryaMta ( Life estate) kA adhikAra hotA hai| 6. hiMdu laoN meM ekatra kuTuMba aura avibhAjita esTaTe (Joint family & Joint property) kI prazaMsA kI gaI hai lekina jaina laoN meM usakA niSedha na karate hue vibhakta dazA kA Agraha kiyA gayA hai tAki dharma kI vRddhi ho| bhArata svataMtra hote ke bAda hiMdu laoN ke virAsata aura dattaka sambandhI mAnyatA meM bahuta pharaka ho gayA hai| 1. hiMdu virAsata kA kAyadA sa. 1956 (Hindu Succession Act 1956) amala meM AyA hai| buddha, jaina aura sIkha dharmI loka bhI isa kAnUna ke pAbaMda kiye gaye haiN| isa kAnUna ke daphA 14 ke lihAja se kisI hiMdu strI ke kabje meM jo kucha jAyadAda AI ho usa jAyadAda kI vaha strI pUrNa mAlika bana jAtI hai| 2. hiMdu dattaka aura bharaNa poSaNa kA kAyadA 1956 ( Hindu Adoption & Maintenance Act 1956) pAsa huA hai isa kAnUna ke daphe 11 ke lihAja se dattahoma kA 41 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha karanA jarurI nahIM batalAyA gayA, aura daphA 12 ke lihAja se dattaka putra dattaka mAtA-pitA kI isTeTa meM unakI hayAtI meM koI hakka prApta nahIM kara sktaa| sirpha rizte ke lihAja se dattaka putra samajhA jAtA hai / ina donoM naye kAnUna meM jaina laoN kI mAnyatAoM ko aMzataH svIkAra kiyA hai| 5. jainIyoM ke bAre meM nyAyAlayoM ke kucha mahattva ke phaisale (1) oNla iMDiyA riporTara 1962 suprIma korTa pAna 1943 (A. I. R. 1962 S. C. 1943) munnAlAla banAma rAjakumAra vagairaha isa mukaddame ke donoM pArTI jaina the| jAyadAda ke vibhakta karane kA (Partition suit) dAvA thA / ekatra kuTuMba ke vidhavA strI ne dattaka liyA thaa| usa vidhavA ne dattaka lene ke lie apane pati kI AjJA bhI (permission) nahIM lI thii| kuTuMba ke anya logoM ne isakA virodha kiyA thaa| tahata kI korTa ne jisako dattaka liyA thA usako maMjura kiyA aura vahI phaisalA hAyakorTa aura suprIma korTa se bahAla rakhA gyaa| vibhAjana kI prAthamika DikrI (preliminery) vidhavA ke hakka meM huI thii| lekina pratyakSa baTavAre (Actual position) ke pahile hI vidhavA kA svargavAsa huA to bhI vidhavA kA vArasa putra usa vibhAjana meM apanA hissA pA sakatA hai aisA suprIma korTa ne phaisalA kiyaa| (2) oNla iMDiyA riporTara sana 1968 kalakattA 74 (A. I. R. 1961 Cal. 74) kamIznara veltha haeNksa pa. baMgAla banAma caMpAkumArI siMdhI isa mukaddame meM kalakattA hAyakorTa ne phaisalA kiyA ki jaina vedoM ko nahIM maante| hiMduoM ke kriyA kAMDa ko jaina nahIM svIkAra karate / hiMduoM se dharma-vimukha hiMdu (Hindu) jainiyoM ko mAnanA sahI nahIM hai| jaina hiMdu nahIM hai isa vajaha se hiMdu zAdI kA kAyadA 1955 (Hindu marriage Act 1955) aura hiMdu virAsata kA kAyadA 1956 (Hindu succession Act 1956) jainIyoM ko yaha kAnUna lagAyA gayA hai / isase mAlUma hotA hai ki hiMdu se jaina alAhidA haiM / isa mukadame meM hiMdu ekatra kuTuMba ke samAna jaina ekatra kuTuMba paddhati nahIM hai aisA taya kiyA gayA hai / aMtima nivedana nyAyAlayIna phaisaloM ke anusAra jaina dharma svataMtra hai aura hiMdudharma bhI eka svataMtra dharma hai; paraMtu janIyoM ko hiMdu dharma se vimukha samajhanA sahI nahIM hai / jainIyoM kA tattvajJAna aura usake zraddhAna ke anusAra jo jaina samAja racanA hai aisI samAja vyavasthA jaina dharmapraNAlI ke anusAra kAyama raha sake aisA prayatna karanA hara jainIkA kartavya hai aura isI dhyeya pUrti ke liye jaina laoN para amala ho sake aisA samucita prayatna honA jarUrI hai| Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karnATaka jaina sAhityAcI prAcIna paraMparA zrI vidyAvAcaspati paM. vardhamAna pA. zAstrI vidyAlaMkAra karnATaka prAMtAtIla prAcIna vidvAnAMnI jaina saMskRtI va sAhitya yAMcyA rakSaNArtha satata yogadAna va prayatna kele Aheta. AjahI purAtattva, sAhitya, sthApatya Adi prAMtAMmadhye jaina loka vipula pramANAmadhye Aheta. tyAMcyA darzanAne samasta jaga Azcaryakita hote. bhagavAn bAhubalIcI vizAlakAya mUrtI, belUra yethIla kalAmaya somanAtha maMdira, haLebIDa yethIla darzanIya zAMtinAtha devAlaya, mUDabidrI yethIla navaratna nirmita pratimA ANi tribhuvanatilaka cUDAmaNI basadi Adi AjahI yA prAMtAcI prekSaNIya sthaLeca navhe tara yA prAMtAce vaiziSTya vyakta karatAta. jaina sAhityAcA prasAra ANi saMrakSaNa karaNyAce zreya bahvazAne yA prAMtAlA dile pAhije. kAraNa, SaTkhaMDAgama sadRza siddhAMta graMthAcI surakSA, kevaLa yA prAMtAtIla zraddhAvAn bAMdhavAMcyA kRpene hoU zakalI. hA eka svataMtra viSaya Ahe. yA lekhAcA viSaya phakta karnATaka jaina sAhityAcyA paraMparecA parAmarza gheNe hA Ahe. karnATaka jaina sAhityAcI paraMparA __karnATaka sAhitya paraMparecA saMbaMdha phAra prAcIna kAlAzI joDatA yeIla. bhagavAn AdiprabhUcI kanyA brAhmIne kannaDa lipIcI nirmitI kelI, he kathana prAcIna paraMparepAsUna yeta Ahe. paraMtu Aja aitihAsika dRSTIne yA sAhityAcI paraMparA kitI prAcIna Ahe yAcA vicAra karAvayAcA Ahe. aneka graMthAMcyA avalokanAne he jJAta jhAle Ahe kI prAcIna AcAryayugAta karnATaka graMthakartyAMce astitva hote ANi karnATaka sAhityanirmitIce sarvaprathama zreya jaina graMthakartyAMnAca miLAlele Ahe. yA viSayAta AjacyA sAhitya jagAmadhye koNatAhI matabheda nAhI. kevaLa prAcInatebaddalaca navhe, tara viSayapratipAdana, sarasa zailI Adi viSayIhI Aja karnATaka jaina sAhityAlAca prathama sthAna dyAve lAgela, mhaNUna Aja aneka vidyApIThAMcyA abhyAsakramAta jaina sAhityagraMthaca niyukta Aheta ANi jainetara vidvAnAMnI yA jaina sAhityAcI muktakaMThAne prazaMsA kelI Ahe. yA dRSTIne karnATaka jaina sAhityaparaMparA phAra prAcIna ANi mahattvAcI Ahe he nirvivAda siddha hote. prAcIna kALAta yA sAhityasevI kavIMnA rAjAzraya miLAlA hotA. gaMga, pallava, rASTrakUTa, hoyasaLa, Adi rAjavaMzAMcyA kArakirdIta yA kavIMnA vizeSa protsAhana miLAle. yA kavIMdvArA yA rAjelokAMnA rAjyazakaTa nirvedhapaNe cAlaviNyAsAThI baLa miLAle hote, he vividha prasaMgAMtIla ghaTanAMnI siddha jhAle Ahe. 323 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha rASTrakUTa zAsaka nRpatuMga navavyA zatakAta hovUna gelA. tyAne kavirAja mArgAcI racanA kelI. kavirAja mArga hA karnATaka sAhityAcyA darzanAkaritA darpaNApramANe Ahe. yA graMthAcyA adhyayanAne ase anumAna karatA yeIla kI nRpatuMgAcyA pUrvIhI karnATaka sAhityAcI racanA jhAlI Ahe. tyAcyA pUrvI junI kannaDa mhaNaje jilA haLe kannaDa mhaNatAta, tItUna graMthAMcI racanA hota ase. kavirAja mArgAmadhye nRpatuMgAne kAhI haLe kannaDa kAvyaprakArAMcA ullekha kelA Ahe. tyAzivAya graMthakArAne kAhI prAcIna kavIMcAhI nirdeza kelA Ahe. zrIvijaya, kaviparamezvara, paMDitacaMdra Adi kavIMce graMthakartyAne smaraNa kele Ahe. mahAkavi paMpanehI samaMtabhadra, kavi parameSThI, pUjyapAda AdIMce smaraNa kele Ahe. samaMtabhadra ANi pUjyapAda yAMcA kALa phAra prAcIna Ahe. yA AcAryAMcI janmabhUmi ANi karmabhUmi karnATakaca Ahe. mhaNUna anumAna karU zakato kI yA AcAryAMnIhI karnATaka bhASeta kAhI racanA kelyA asatIla. paraMtu sadhyA kAhI upalabdha nAhI. pUjyapAdAMcyA aneka graMthAMcI karnATaka TIkA upalabdha Ahe. samaMtabhadra yAMcyA graMthAvarIla junyA kanaDamadhIla TIkA miLAlI Ahe. mhaNUna tyA kALAtahI karnATaka sAhityAcI sRSTI hotI yA anumAnAlA phAra prabaLa jAgA Ahe. napatuMgAne ullekhilelyA zrIvijayanehI kAhI karnATaka graMthAMcI racanA kelI asAvI. kAhI uttarekaDIla graMthAMtahI kAhI ThikANI yAMcA ullekha miLato. __ yA zrIvijayAbarobaraca kavIzvara kiMvA kavi parameSThIcA ullekha yeto. tehI eka prAcInatama kavi Aheta ase nissaMzaya pratipAdana karatA yeIla. yA kavIcI racanA mahApurANakAra bhagavajjinasena ANi guNabhadrAMcyAhI AdhI astitvAta asAvI ase sAMgatA yeIla. kAraNa bhagavajjinasenAMnIhI ApalyA AdipurANAmadhye yAMcA AdarAne ullekha kelA Ahe. saH pUjyaH kvibhiloke kavInAM paramezvaraH / vAgarthasaMgrahaM kRtsnaM purANaM yaH samagrahIt / / AdipurANa parva, 1, zloka 60 yAcapramANe uttarapurANAmadhyehI AcArya guNabhadra yAMnI varIla kavi paramezvarAMcA ullekha kelA Ahe. yA ullekhAmuLe hA niSkarSa kADhatA yeIla kI jinasena ANi guNabhadrAMcyA AdhIca triSaSTi zalAkA puruSAMce caritra kavi parameSThIkaDUna racale gele hote. ANi to graMtha karnATaka bhASetIla hotA. kadAcit to graMtha saMkSipta asela, paraMtu bhagavajjinasenAdikAMnI tyAcA vistAra kelA asAvA. ___yA sarvAMcA ullekha karaNyAcA AmacA mukhya hetu hA kI karnATaka jaina sAhityAcI paraMparA phAra prAcIna Ahe. jinasena guNabhadrAMcyA yugAcyA AdhI kitItarI zatakApUrvIpAsUna karnATaka graMthAMcI racanA hota AlI Ahe. yAsaMbaMdhIce ullekha uttara kALAtIla graMthAMta ADhaLatAta. tyApUrvIce aneka zilAlekhahI upalabdha Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karnATaka jaina sAhityAcI prAcIna paraMparA 325 hotAta. ikaDacyA tikaDacyA yA prAcIna graMthAMce nAmollekha miLatAta. durdaiva he kI te graMtha mAtra Aja upalabdha hota nAhIta. kALAcyA udarAta gaDapa jhAle Aheta. yAsaMbaMdhI AmhI phakta digdarzanaca kele Ahe. vizeSa vistAra kelyAsa svataMtra graMthaca tayAra hoIla. jaina kavIMnI karnATaka bhASeta gadyakAvya ANi padyakAvyAMcI racanA kelI Ahe. Adikavi paMpAne caMpUkAvyAneca ApalyA sAhityakalecA zrIgaNeza kelA Ahe. caMpUkAvyAmadhye gadya ANi padyAce mizraNa asate, cAcakAMnA vAcatAMnA kaMTALA yeta nAhI. vibhinna pratipAdana, vibhinna rasAsvAdana, Adi yA caMpUkAvyAmadhye anubhavAta yeta asalyAmuLe sAhityabhogyAMnA vizeSa AnaMdaca yeta asato. paMpa mahAkavi mahAkavIne kri. zaka 941 madhye AdipurANa ANi paMpa - bhAratAcI racanA kelI Ahe. sadara racanA caMpU kAvyAmadhye Ahe. caMpU kAvyAcA paMpakavica Adyajanaka hotA ase sAMgatA yeIla. paMpAcyA yA caMpU kAvyAlA karnATaka sAhityAta vizeSa mahattvAce sthAna Ahe. paMpa mULacA vaidika brAhmaNa, arthAt tyAce pUrvaja vaidika hote. paraMtu tyAce vaDIla abhirAma jainadharmAcyA mahattene prabhAvita hoUna jaina banale. mhaNUna paMpAcyA jIvanAvara jainadharmAce saMskAra biMbale he sAhajikaca Ahe. sarvaprathama mahAkavIne AdipurANAcI racanA kelI Ahe. AdipurANAcI racanA mukhyataH bhagavajjinasena AcAryaviracita AdipurANAcI kathAvastu samora ThevUna kavIne kelI Ahe. tathApi tyAcI zailI svataMtra Ahe. mUla saMskRta mahApurANAmadhye AcAryAMnI kevaLa kathAsAhityAcI nirmitI kelI nAhI, tara veLaprasaMgI dharmabodha, AcAra va tattvapratipAdanAcIhI dRSTi ThevalI Ahe. tyApramANe paMpa mahAkavIne ApalyA graMthAta sAhitya ANi dharmabodha, yA uddezAMnA sAdhale Ahe. AdipurANAmadhye bhagavAn AdiprabhUce caritra moThyA sarasa zailIne citrita kele Ahe. bhoga ANi yogAcI suMdara tulanA karIta kavIne graMthAta sarvatra bhogaviraktIcA upadeza dilA Ahe. paMpAcI dusarI racanA paMpabhArata Ahe. yAcA viSaya bhArata mahAkAvya Ahe. tatkAlIna rAjA prabhu arikeparIlA arjuna mAnUna tyAcI ThikaThikANI prazaMsA kelI Ahe. arjunAbarobara ApalyA rAjAcI tulanA karaNyAcyA taMdrIta asatA koThe koThe kathAvastUmadhye kiMcit pharakahI kavIlA karAvA lAgalA Ahe. tarIhI kAvyAcI mahattA kAhI kamI jhAlelI nAhI. yA kAvyAmadhye kavIce kAvyanaipuNya uThUna disate. hA kavi karnATakAtIla Adya sAhityakAra mhaNUna saMbodhalA jAto. jaina jainetara sarva sAhityakSetrAmadhye paMpAcyA sAhityAlA phAra uccastarIya AdarAce sthAna Ahe. mhaNUnaca prAyaH naMtaracyA graMthakArAMnI paMpAce smaraNa AdarAne kele Ahe. tyAnaMtaracyA kavi nAgacaMdrAMnI rAmAyaNAcI racanA karUna svataHcA abhinava paMpa mhaNUna ullekha kelA Ahe. yAvarUnahI paMpAce jyeSTha vyaktitva kaLUna yeNyAsArakhe Ahe. Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha kavi pona mahAkavi paMpAnaMtara ponna nAvAcA kavI jhAlA. itihAsajJa vidvAnAMcyA mate yAcA kALa i. sa. 950 mAnalA jAto. yAnehI paMpApramANe dona dhArmika ANi eka laukika azA graMthAMcI racanA kelI Ahe. yA kavIcyA racanemadhye mukhyataH zAMtinAtha purANAcA ullekha karatA yeIla. yAta paMcamacakravartI bhagavAn zAMtinAtha tIrthaMkarAce 'caritra atyaMta sarasa zailIne varNita Ahe. yA kavIcA dusarA laukika graMtha va ma Ahe. to upalabdha nAhI. yAzivAya jinAkSaramAlA nAmaka stotragraMthAcIhI yA kavIne racanA kelI Ahe.. yAcehI karnATaka sAhityakSetrAta uccatara sthAna Ahe. yAsa kavi - cakravartI, ubhayabhASA - kavi - cakravartI, Adi padavyA hotyA. naMtaracyA kavIMnI yAce samAdarapUrvaka smaraNa kele Ahe. 326 kavi rana ponnAnaMtara mahAkavi rannAcA nAmollekha karaNe ucita Ahe. to i. sa. 993 madhye jhAlA. hA jaina vaizya hotA. mudhoLa yethe sAmAnya kAsAra kulAta utpanna hoUnahI saMskRta ANi kannaDa bhASemadhye gaMbhIra pAMDitya miLavile hote. yA kavIne aneka suMdara graMthAMcI racanA karUna karnATaka sAhityAcI kIrtI jagabhara pasaravilI hotI. sAhityajagAvara mahAn upakAra kele hote. yAcyA kAhI racanA upalabdha Aheta. ajitapurANa he yAce suMdara kalApUrNa sAhitya Ahe. yA graMthAcI mahattA jANUna tyA veLacyA rANI attimantre yAMnI yA graMthAcyA eka hajAra pratI tADapatrAvara lihUna gheUna vitaraNa kelyA Aheta. yAvarUna tice sAhityaprema ANi ranna - sAhityAcI uccatA sahaja kaLUna yeIla. yAce parazurAmacarita, cakrezvara purANa Adi graMtha upalabdha nAhIta. hAhI kavI karnATaka sAhityAtIla kaviziromaNI Ahe. paMpa, ranna ANi ponna he kaviratnatraya mhaNUna karnATaka sAhityakSetrAta prasiddha Aheta. yAvarUnahI yAMcI mahattA kaLUna yeIla. kavi cAmuMDarAya yAca veLacA eka kavi cAmuMDarAya hA i. sa. 961 te 994 paryaMta gaMgavADIce rAjA mArasiMha rAcamallacA senApati hotA. yAne cAmuMDarAya purANAcI racanA kelI Ahe. hA caturviMzatI tIrthakarAMce varNana karaNArA gadya graMtha Ahe. kadAcit zuddha gadya graMthAcI nirmitI karaNyAcI prathA yA kavIneca pADalI asAvI. yApramANe zivakoTInehI vaDDArAdhane nAvAcyA gadya graMthAcI racanA kelI Ahe. kAhI anya kavigaNa yAnaMtara javaLa javaLa akarAvyA zatakAta dharmAmRtAcA kartA kavi nayasena, lIlAvatI prabaMdhAcA kartA nemicaMdra, kavvigara kAvya nirmAtA aMDayyA yAMcA ullekha karatA yeIla. yA kavIMnI dharmopadeza deNyAcyA nimittAne vividha prameye nivaDUna graMtha nirmANa kelA Ahe. kathAsAhityAcyA rUpAne ahiMsAdi dharmAMce poSaNa yA graMthAmuLe hote. yAca kALAta itara aneka kavi hovUna gele. tyAMnI ApalyA jIvanAtIla puNyamaya kALAlA caturviMzatI tIrthaMkarAMce caritranirmitImadhye ghAlavilA. tyAMpaikI kAhI kavIMcA nAmollekha mAtra yethe AmhI Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karnATaka jaina sAhityAcI prAcIna paraMparA 327 karato. paricaya dilyAsa lekha vADhela. tyAtIla ullekhanIya kavi khAlIla pramANe Aheta. neminAtha purANAcA kartA kavi karNapArya (1140), caMdraprabha purANAcA kartA aggaladeva (1989), vardhamAna caritrAcA kartA kavi AcaNNA (1195), puSpadaMta purANAcA nirmAtA kavi guNavarma (1235), zAMtIzvara purANAcA racayitA kavi kamalabhava (1235), neminAtha purANAcA racayitA kavi mahAbala (1254), dharmanAtha purANAcA kartA madhura kavi ( 1385) yAMcA khAsa ullekha karatA yeIla. yA sarvAMcyA racanA mahattvapUrNa Aheta. kavicakravartI janna i. sa. 1170 te 1235 paryaMta janna mahAkavI hovUna gelA. tyAMnI ApalyA kRtIne karnATaka sAhityAmadhye moThI bhara ghAtalI Ahe. janna mahAkavI viracita yazodharacarita prasiddha Ahe. tyAta kAvyamAdhuryAbarobara kavIne racanAkauzalya vyakta kele Ahe. ___yA graMthAce prameya yazastilaka caMpU mahAkAvya he Ahe. rAjA yazodharAcyA rahasyamaya jIvanAce citraNa karUna jIvadayASTamI kathecA sUtrapAta yA kAvyAne kelA Ahe. saMskRta sAhityAmadhye somadebAcyA yazastilakAlA je sthAna Ahe teca sthAna karnATaka sAhityAmadhye jannAcyA yazodharacaritAlA Ahe. hA kavi kavicakravartI upAdhIne vibhUSita hotA. yAca beLI hastimalla jhAlA. to ubhayabhASAcakravartI hotA. tyAne gadyamaya AdipurANAcI racanA kelI hotI. hA kavi 1290 madhye hovUna gelA. yA kavIce kAhI saMskRta graMthahI Aheta. abhinava paMpa kavi nAgacaMdra bArAvyA zatakAta nAgacaMdra nAvAcA vidvAn kavi hovUna gelA. tyAne rAmAyaNAcI racanA kelI Ahe. tyAcI hI racanA phAra suMdara Ahe. tyAne svataHlA abhinava paMpa yA nAvAne saMbodhita kele Ahe. yA kavIne vijayapurAta mallinAtha bhagavaMtAcyA jinAlayAcI nirmitI karavilI ANi tyAcyA smaraNArtha mallinAtha purANAcI racanA kelI asAvI. yAnaMtara 14 vyA zatakAta bhAskara kavIne jIvaMdharacarita kAvyAcI racanA bhAminI SaTpadI chaMdAmadhye suMdara zailIne kelI Ahe. kavi bommarasa yAMnI sanatkumAra caritra ANi jIvaMdhara caritrAcI racanA kelI yAcAhI ullekha karaNe jarUra Ahe. taseca 16 vyA zatakAcyA prAraMbhI maMgarasa kavIne samyaktva-kaumudI, jayanUpa kAvya, nemijineza saMgati, zrIpAla caritra, prabhaMjana caritra ANi sUpa zAstra Adi graMthAMcI racanA kelI Ahe. yAcapramANe sALva kavIne bhArata ANi kavi doDDayyAne caMdraprabha caritra yAce nirmANa yAca kALAta kele Ahe. mahAkavi ratnAkara varNI yAnaMtara mahAkavi ratnAkara varNI yAMcA ullekha moThyA AdarAne sAhityajagAta karAvA lAgela. tyAMnI bharateza vaibhava nAmaka moThyA AdhyAtmika sarasa graMthAcI racanA kelI Ahe. yAta sumAre 10000 sAMgatya Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha zloka Aheta. kavIce varNanacAturya, padalAlitya, bhogayogAce prabhAvaka varNana Adi ullekhanIya Ahe. yA graMthAlA kavIne bhogavijaya, digvijaya, yogavijaya, mokSavijaya ANi arkakIrtivijayacyA nAvAne vibhakta karUna paMcakalyANAce rUpa dile Ahe. yAcA kALa i. sa. 1557 cA Ahe. yA mahAkAvyAta AdiprabhUcA putra bharatezvarAsa ApalA kathAnAyaka nivaDUna tyAcyA dinacaryece vRtta atyaMta AkarSaka zailIne varNile Ahe. he mahAkAvya mhaNaje AdhyAtmika sarasa kathA Ahe. yA graMthAcA samagra hiMdI anuvAda yA lekhAcyA lekhakAne kelA Ahe ANi aneka AvRtyA nighAlyA Aheta. yA sarasa kAvyAcA marAThI, gujarAtI anuvAdahI jhAlA Ahe. iMgrajI anuvAdahI hota Ahe. bhArata sarakArane yA graMthAsa bhAratIya gaurava graMthAcyA rUpAne svIkRta kelA Ahe. yAvarUna yA graMthAcI mahattA sahaja kaLUna yeIla. yA mahAkavIne yA bRhadgraMthAzivAya ratnAkara zataka, aparAjita zataka ANi triloka zataka nAmaka zatakatraya graMthAMcI racanA karUna AdhyAtmika jagAvara moThA upakAra kelA Ahe. tyAcapramANe sumAre 2000 ce hI vara AdhyAtmika padAMcI racanA yA kavIne kelI Ahe. sAMgatya yugAtIla anya kavi yAnaMtara sAMgatya chaMdAmadhye aneka kavIMnI graMtharacanA kelI Ahe. bAhubalI kavIne (1560) nAgakumAra carite, pAyaNNa vratIne (1606) samyaktva kaumudI, paMcavAta (1614) bhujabali carite, caMdrabha kavIne (1646) kArakala gommaTeza carite, dharaNI paMDitane (1650) vijaNarAya carite, nemi paMDitAne (1650) suvicAra caritra, cidAnaMda kavIne (1680) munivaMzAbhyudaya kAvya, padmanAbha paMDitAne (1680) jinadattarAya carite, pAyaNa kavIne (1750) rAmacaMdra carite, anaMta kavIne (1780) zravaNa beLaguLa gommaTeza carite, dharaNI paMDitAne varAMgacaritra, jinabhArata, caMdrasAgara varNIne (1810) rAmAyaNa yA graMthAcI racanA kelI Ahe. yAca sumArAsa cArU paMDitAne bhavyajana ciMtAmaNi ANi devacaMdra kavIne rAjAbalI kathAkoSa nAmaka aitihAsika graMthAMcI racanA kelI Ahe. paMpa mahAkavIcyA yugAlA caMpUyuga mhaNatA yeIla tara ratnAkara varNIcyA yugAlA sAMgatya yuga mhaNatA yeIla. he doghehI mahAkavI nissaMdeha yugapuruSa Aheta. vibhinna viSayAMtIla karnATaka sAhitya nRpatuMgaviracita kavirAjamArga hA lakSaNa graMtha Ahe. yAta kavIMnA rAjamArgaca dAkhavilA Ahe. tyAcapramANe nAgavarmAce chaMdodadhi nAmaka graMthAta chaMdaviSayaka ANi dusare nAgavarmAcyA bhASAbhUSaNAmadhye vyAkaraNaviSayaka pratipAdana Ahe. kAvyAvalokana (kAvyAlaMkAra ), vastukoSa (koSa), bhaTTAkalaMkAce zabdAnuzAsana (vyAkaraNa), kezIrAjace zabdamaNidarpaNa, sALva viracita rasaratnAkara, devottama racita nAnArtha ratnAkara (koSa), zRMgAra kavIce karnATaka saMjIvana, (koSa) Adi graMtha ApaApalyA viSayAce samIcIna jJAna deNAre Aheta. yAvarUna karnATaka sAhityakArAMcyA vividha vibhAgAcyA sevA vyakta hotAta. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karnATaka jaina sAhityAcI prAcIna paraMparA 329 ___ yAcapramANe vaidyaka, jyotiSa ANi sAmudrikAdi viSayAMvarahI karnATakAtIla kavIMnI graMtharacanA kelI Ahe. yAMtIla aneka graMtha upalabdha nAhIta. kAhI upalabdha Aheta. kalyANakAraka vaidyaka (somanAtha ), hastyAyurveda (zivamAradeva ), bAlagrahacikitsA ( deveMdramuni ), madanatilaka (caMdrarAja ), smarataMtra (janna ) Adi graMthahI ullekhanIya Aheta. yAzivAya dhyAnasArasamuccaya Adi yogaviSayaka graMthAMcI racanAhI jhAlI Ahe. yAcapramANe jyotiSAsaMbaMdhI graMthAMmadhye zrIdharAcArya viracita jAtakatilaka (1049), cAuNDarAyAce lokopakAraka (sAmudrika), jagabaMdhunaMdanace sUpa zAstra, rAjAdityAce gaNitazAstra, arhaddAsa kavIce zakunazAstra Adi graMthAMcAhI ullekha yethe namUda karaNe jarUra Ahe. aneka graMthakArAMcI nAve yethe sthalAbhAvI AmhI vyakta karU zakalo nAhI. evaDhayAvarUnaca yA bhASetIla graMthasaMpattIcI kalpanA yeIla. upasaMhAra yAvarUna spaSTa hote kI karnATaka prAMtIya prAcIna jaina kavIMnI phAra prAcIna kALApAsUnaca sAhityaparaMparecI jopAsanA kelI Ahe ANi sAhityAcyA mAdhyamAne jagAcyA vividha aMgAMcI sevA kelI Ahe. puSkaLase sAhitya naSTabhraSTa jhAle, vikRta jhAle. uralele sAhityahI alpapramANAta nAhI. koNatyAhI samAjAsa abhimAna vATAvA, ANi sAhityika samAjAne AdarAne smaraNa karAve yA pramANAta Aja karnATaka jaina sAhitya upalabdha Ahe. hI paraMparA karnATaka jaina kavIMnI nirmANa kelI Ahe. kharokhara jaina samAjAsAThI hI abhimAnAcI goSTa mAnalI jAIla. paraMtu yA pAvana paraMparece rakSaNa karaNyAcI jabAbadArI AjacyA piDhIvara Ahe. tI pAra pADaNyAsa ApaNa samartha Tharalo tara bhUSaNAvaha Ahe. nAhI tara phakta pUrvajAMce nAva gheUna jagaNAr2yA puruSArthahIna saMtatIceca sthAna Amace Ahe. AmhI tyA paraMparekaritA kAya karIta Ahota ? prakAzanAcI AvazyakatA yA bhASetIla uttama sAhityAcA anuvAda hoUna itara bhASemadhye prakAzita hoNe jarUra Ahe. tyAmuLe vAcaka vargAsa vizeSa lAbha hoIla, ikaDe samAjAmadhIla zrImaMta vargAce lakSya jANe jarUra Ahe. ityalam ! Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra zrI kSu. dayAsAgarajI eka mahAna AdhyAtmika graMtha maMgalamaya vastuoM meM sarvotkRSTa vastu jagata meM kaunasI hai ki jisake avalaMba se AtmA kA sadA ke lie hI kalyANa ho ? yaha samasyA vizva ke manuSyoM ke sAmane anAdi kAla se upasthita hai aura upasthita rhegii| kintu vicArazIla puruSoM ne isa samasyA ko sulajhAyA hai| usakA prayoga bhI kiyA hai tathA suyogya phala bhI prApta kiyA hai| phira bhI yaha samasyA jagata meM sadA hI banI kyoM rahe ? isakA uttara saMbhavataH yaha hai ki jagata ke anaMta jIvoMmeM se atyaMta virale hI puruSa una mahApuruSoM kI vANI kI tarapha dhyAna dete haiM; mahAna graMtha 'svAmikArtikeyAnuprekSA' meM kahA hai| viralA NisuNahi taccaM, viralA jANaMti taccado taccaM // viralA bhAvahi taccaM, viralANaM dhAraNA hohi // 279 // arthAta virale hI jIva tattva ko sunate haiM; sunane para bhI virale hI tattvataH tattva ko jAnate haiM; jAnane para bhI virale hI mahAbhAga usakI bhAvanA karate haiM aura saba virale hI zreSThAtmAoM ko usakI dhAraNA hotI hai| eka taraha se jagata ke dukhoM kA kAraNa isa gAthA meM ThIka ThIka kahA hai| isa anAdi-anaMta vizva meM jIva janma lete haiM--baDe hote haiM AjIvikArtha yatna karate haiM eka parivAra banAte haiM kucha bAla-baccoM ko janma dete haiM-vRddha hote haiM--eka dina mara jAte haiN| kyA yahI yathArtha jIvana hai ? pazu-pakSI-kRmikITakAdi bhI AhAra-bhaya-maithuna-parigraha ina cAra saMjJAoM kI kameM hI apanI gADI calAte haiN| to phira yathArtha jIvana kaunasA hai ? aisI tattva jijJAsA to kamase kama utpanna hue vinA kalyANa kA satya prAraMbha asaMbhava hai / hama svayaM svayaM hI ke bAre meM kitanAhI kama jAnate haiM / eka AMgla ciMtaka ne kahA hai "How little do we know that which we are i" arthAta hama kitanA kama jAnate haiM jo ki hama svayaM hI hai| maiM vAstava meM kauna hU~ ? yahA~ maiM kahA~ se AyA ? merA satya svarUpa kyA ? merA sarvocca kartavya kyA ? mRtyu ke bAda kyA hai ? Adi praznoM ke jijJAsA kI mahAjvAlA aMtara meM prajvalita nahIM hotI tabataka kalyANapatha kA sparza taka nahIM hotaa| jisa mahAn grantha kA nIce kiMcit paricaya prApta karAnA hai vaha 'tattvasAra' grantha to bahuta mahAn hai| prAraMbhika Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra 331 jIvoM ke lie purANa puruSoM ke anekoM mahAn caritra arthAt prathamAnuyoga ke uttamottama grantha, dravyasaMgraha, chahaDhAlA, svAmikArtikeyAnuprekSA, iSTopadeza, samAdhitaMtrAdi grantha jijJAsA - zamana - yogya ho skeNge| Avazyaka prAraMbhika jijJAsA zamana ke pazcAta Age baDhane ke lie utsuka janoM ke paramAvazyaka hai / Age baDhanevAle zreSTha janoM ke lie prakRta ' tattvasAra' grantha mahAn AdhyAtmika patha-pradarzaka aura akhaMDa tathA anaMta zuddha cidAnaMda kI upalabdhi kA rahasyodghATaka eka mahAn grantha hai isameM koI sandeha nahIM / jIvanmukta bana jAne kI saccI icchA karanevAle mahAtmA isa 'tattvasAra ' grantha ke vAstava manana se jIvanamukta bana sakeMge Age calakara pUrNa mukta bhI bana sakeMge / graMtha- paricaya " tattvasAra graMtha nAma -- graMtha kA nAma graMthakAra ne svayaM hI ' tattvasAra' ( sutattvasAra ? ) prakaTa kiyA hai / graMtha kA sAdhanta rasAsvAda lene para graMtha kA nAma bilkula anvarthaka pratIta hotA hai / eka vicAraNIya bAta hai ki maMgalAcaraNa kI prathama gAthA meM hI graMthakAra ne " sutaccasAraM pavocchAmi / " aisA likhA hai arthAta sutattvasAra ko kahatA hU~ aisA apanA abhiprAya vyakta kiyA hai / ataH graMthanAma ' tattvasAra' na hokara graMthakAra ke hI zabdoM meM 'sutattvasAra' honA caahie| bra. zItalaprasAdajI ne apanI TIkA meM 'su' vizeSaNa ko ' zabda kA vizeSaNa na mAna kara ' kahatA hU~' isa kriyA kA vizeSaNa mAna kara artha kiyA hai arthAta 'su pavocchAmi' yAne ' utkRSTa rUpena kahatA hU~' / graMthakAra ne pUre graMtha meM graMtha nAma kA do bAra ullekha kiyA hai / sarvaprathama maMgalAcaraNa gAthA meM aura sarvAnta meM upasaMhArasvarUpa gAthA meM / hA~ vizeSa yaha hai ki prathama gAthA meM 'sutaccasAraM ' zabda hai aura aMtima gAthA meM mAtra ' taccasAraM ' zabda hai / vaise , tattvasAra nAma adhika rUDha hai hI / prakRta lekha meM ' tattvasAra' isa bahurUDha nAma kA hI upayoga kiyA gayA hai / tattvasAra yaha sAmAsika pada hai / isameM do zabda haiM, (1) tattva aura (2) sAra / donoM zabdoM ke samAsa se tattva + sAratattvasAra yaha zabda banA hai / 'tattva' yaha zabda tat + tva ina do padoM ke saMyoga se banA huA hai / ' tat ' yAne ' vaha ' - arthAta vastu aura 'tva' pratyaya kA artha hai bhaav| isa prakAra " 'tattva' vastu kA svabhAva aisA artha vyakta hotA hai / tattva zabda kI nirukti ' tasya bhAvastattvam ' isa taraha kI gaI hai arthAta ' tasya ' usakA ' bhAva: ' arthAta so ' tattvam ' tattva hai / pratipAdya viSaya jo bhI hogA usakA bhAva usa nAmavAle tattva ke antargata AvegA / jaise-yadi pratipAdya viSaya ' saMvara ' hai to saMvara ke bAre meM jo vicAra yA varNana hogA so saba ' saMvara' nAmaka tattva ke antargata hogA / dUsarA zabda hai 'sAra' sAra zabda ke kaI artha ho sakate haiM yathA zuddha, marma, mahattvapUrNa, tAtparya, Adi / prakRta meM marma athavA zuddha ye artha mukhyarUpeNa grahaNa kiye jA sakate haiM / tattvasAra zabda se tattvoM kA marma yA tattvoM kA nicoDa athavA zuddha tattva yaha artha hotA hai / maulika graMtha meM vAstava meM tattvoM kA nicoDa, mArmika tattva rahasyodghATana hai / adhyAtma rasikoM ke saMmukha zuddha tattva kA yathArtha citraNa hai, jisa se graMtha ke lie ' tattvasAra ' yaha nAma gauravazAlI nAma yathArtha hai / 6 d Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha . graMtha kA pratipAdya viSaya tattva ke svagata tattva aura para-gata tattva isa taraha do bheda kiye jAne para bhI graMthakAra kA mukhya dRSTikoNa isa graMtha meM sva-gata tattva kA vivecana karanA yahI rahA hai| sva-gata tattva ke bhI do bheda savikalpa aura avikalpa isa prakAra kiye gaye haiN| unameM bhI avikalpa sva-gata tattva kA hI pradhAnatayA varNana karane kA graMthakAra kA dRSTikoNa yA uddeza rahA hai aura usa avikalpa sva-gata tattva kI prApti ke liye nimranthapada dhAraNa karane kI preraNA kI gayI hai| sArAMza, avikalpa sva-gata tattva kA yahAM vistAra se paricaya hai aura tatprAptyartha nirgrantha pada dhAraNa karane ke artha preraNA bhI hai| sva-gata tattva kI avikalpa dazA ko hI samAdhi, yoga, brAhmIdazA Adi nAmoM se kahA hai| isa dRSTi se vicAra karane para yaha eka rahasya graMtha hai aura isameM samAdhi kA, yoga kA, brAhmIdazA kA rahasya pragaTa kiyA hai / aise rahasyoM kA udghATana pAtra vyaktiyoM ke lie hI hotA hai| jo nimrantha padadhAraNotsuka hai yA jo nimrantha muni bana cuke haiM kintu avikalpa sva-gata tattva ke AnaMdarasAsvAda se abhI vaMcita haiM unake liye yaha grantha mahAna mArga pradarzaka hai / sarvaprathama maMgalAcaraNa-gAthA meM vaMdana eka siddha bhagavAna ko nahIM apitu aneka siddhoM ko kiyA hai| isase do bAteM siddha ho jAtI haiN| pahalI bAta yaha ki yaha adhyAtma pradhAna mahAn graMtha hone se yahA~ pUrNa Adarza rUpa jo siddha bhagavAna unhIM ko vaMdana karanA samucita hai| dUsarI bAta yaha ki ekezvaravAdI anyAnya loga eka hI Izvara mAnate haiM vaisI kalpanA jaina darzana meM nahIM hai / jaina darzana meM hara eka supAtra bhavyAtmA yathArtha va nirdoSa puruSArtha se Atmasiddhi kara siddhapada-paramAtmapada prApta kara sakatA hai| mukti kA dvAra sabake lie khulA huA hai| ataH paramAtmA yA siddha eka nahIM anekoM hone se siddhoM ko vaMdana kiyA hai| maMgalAcaraNa meM hI siddhoM ne siddhi kisa upAya se prApta kI yaha batAne ke lie gAthA ke pUrvArddha meM batAyA hai ki unhoMne dhyAna kI agni meM aSTa karmoM ko dagdha kara nirmala suvizuddha AtmasvabhAva ko prApta kiyA arthAt siddhapada prApti kA upAya hai dhyAna / isase eka dRSTi se graMthakAra ne yaha bhI sUcita kiyA hai ki yaha 'tattvasAra' graMtha dhyAna graMtha hai| pUre graMtha meM dhyAna kA hI pramukhatA se varNana AyA huA hone se isa graMtha ko dhyAna graMtha-A Book of meditation yA yoga rahasyazAstra Mysterious science of Yoga kaha sakate haiN| jaina dharma meM jaise vizvazreSTha dharma meM jo kucha maulika dhyAnagraMtha yA yogagraMtha haiM unameM isa graMtha kA sthAna bhI ucca zreNI meM hai| saMkSepa :---prathama gAthA ke bAda pUrvAcAryoM ne tattvoM ke bahuta bheda bhI kahe haiM kintu yahA~ sva-gata tattva aura para-gata tattva arthAta nijaAtmA aura paMcaparameSThI isa taraha tattva ke do hI bheda haiM / para-gata tattva jo paMca parameSThI unakI bhakti bahupuNya baMdha kA hetu hai aura paraMparA se vaha mokSakA kAraNa bhI hai| __ sva-gata tattvake 'savikalpa' aura 'avikalpa' isa taraha do bheda haiN| savikalpa sva-gata tattva Asrava se sahita hai aura avikalpa sva-gata tattva Asrava se rahita hai isakA spaSTIkaraNa hai| isa graMtha kA pramukha pratipAdya viSaya hai Asrava rahita avikalpa sva-gata tattva / vaha avikalpa sva-gata tattva kyA hai aura kaisA hai isakA bahuta suMdaratA se varNana hai jo ki mArmika hai| AThavI gAthA meM usake nAmAMtara batAe haiM / tattvoM meM Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra 333 sArabhUta tattva jo avikalpa sva-gata tattva hI hai aura vahI mokSa kA sAkSAt kAraNa hai / usakI prApti ke kaunasI mahattva kI zarta ko pUrA karanA paramAvazyaka hai isa bAta ko spaSTa kiyA hai / dasavI va gyArahavIM gAthAoM meM usa zarta kA lakSaNAdi batAte huye spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / gAthA bArahavIM aura usake Age kI gAthA terahavIM ye do gAthAe~ baDI hI marmabharI haiN| kore niyativAda se kAma nahIM calatA / bAhya cAritra dravyacAritra kI kriyAkalApa kI apanI vizeSatA hai| jo jIva vyavahAra cAritra ko to aMgIkAra karanA nahIM cAhate aura zuddhopayoga kI to prApti nahIM ve burI hAlata meM phasakara apanA akalyANa hI kara lete haiN| moha kaba kama hogA yaha batAte huye kahA hai ki jaba kAlalabdhyAdi nikaTa hoMge taba mohAdi kI mAtrA kama ho jAyagI / phira bhI agalI gAthA meM kahA hai ki paMgu apAhija AdamI kA jaise merU parvata ke zikharapara caDhane kI icchA kara baiThanA vyartha hai vaise hI binA puruSArtha ke, binA dhyAnAdi sAmAyika vratAdi ke karmakSayarUpa Atmasiddhi asaMbhava hai / tAtparya binA samIcIna puruSArtha ke kAlalabdhi AdikA koI artha nahIM hai / ataH mukta hone ke lie puruSArtha kI hI pramukhatA hai, anivArya AvazyakatA hai / isa paMcama kAla meM dhyAna nahIM hai aisA mithyA rAga alApane vAloM ko joradAra uttara diyA hai| ye gAthAe~ vikhyAta bhI haiM jinameM vartamAna meM dhyAna kA sadbhAva va tadartha preraNA hai / yahA~ se Age arthAt gAthA 17 se gAthA 65 taka dhyAna karane kI vidhi, dhyAna kI gUDha prakriyAe~, dhyAnArtha Avazyaka sAmagrI, dhyAna ke sAdhaka-bAdhaka kAraNAdi kA vividha prakAroM se, dRSTAMtoM Adi dvArA varNana kiyA hai / yahA~ saMkSepa se itanAhI kahA jA sakegA ki yaha varNana atyaMta mahattvapUrNa va gambhIra hai / bhavyoM ko pratyakSa sUkSma svAdhyAya se usase mahAn lAbha uThAnA cAhie / isameM kaI gAthAe~ gUDha haiM jinheM isa grantha meM prakaTa kiyA gayA hai / aura paramAnanda prApti kaba hotI hai yaha batAyA / gAthA 66 va 67 meM jIvanmukta paramAtmA va pUrNa mukta paramAtmA kA varNana hai / gAthA 68 se 71 taka siddha pada ke bAre vizeSa varNana hai / gAthA 72 vI meM maMgalAcaraNa ke samAna aMta meM punazca siddhavandanA kI gayI hai / 73 vIM gAthA meM sva-gata, para-gata tattva kI mahattA ko prakaTa kara ve cirakAla jayavaMta rahe yaha maMgala bhAva abhivyakta kiyA hai / 74vIM aMtima gAthA meM maMgalAzIrvAda abhivyaMjita kiyA hai ki jo jIva isa tattvasAra kI bhAvanA karatA hai vaha samyagdRSTi mahAtmA zAzvata sukha ko prApta hotA hai / graMthakAra kA isa graMtha meM pradhAnoddeza thA avikalpa sva-gata tattva kI prApti hI tIna loka meM tIna kAla meM sArabhUta hone se tatprApti kA upAya jo gUDha dhyAnamarma use batAnA aura tadartha nigraMtha padadhAraNa kI preraNA karanA / graMtha ke svAdhyAya se spaSTa patA cala jAtA hai ki graMthakAra ne apane uddezapUrti ke lie paryApta samyak prayatna kiyA hai aura usameM bahuta acchI saphalatA bhI saMpAdana kI hai| graMtha kI vizeSatAeM isa graMtha meM mAtra tattva hI nahIM pratyuta tattvoM kA sAra batAyA hai aura yahI maMgalAcaraNa gAthAgata nAma kA svIkAra kareM (sutattvasAra) to kahanA paDegA ki isa graMtha meM kevala sAdhAraNa rUpase hI tattvoM kA sAra nahIM batAyA hai apitu suSThu rUpeNa tattvoM kA sAra batAyA hai / yaha isa graMtha kI pahalI vizeSatA hai / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sAdhAraNa rUpa se 'pratipAdya viSaya kA bhAva so tattva' 'tasya bhAvaH ttvm'| isa nirukti ke anusAra kisI bhI pratipAdya viSaya kA bhAva tattva kahalA sakatA hai| isa dRSTi se jagata kI koI bhI cIja, koI bhI bAta tattva kahalA sakatI hai aura taba to anaMtoM pratipAdya viSaya hoMge, anaMtoM tattva bana sakeMge / kintu jaina darzana meM mokSamArga ke prayojanabhUta jo bAteM haiM kevala unhIM ko 'tattva' ke antargata svIkAra kiyA hai| mokSa prApti ke dRSTi se jina bAtoM kA samyagjJAna paramAvazyaka hai aisI bAteM sAta haiM jo 'sapta tattva' nAma se suvikhyAta haiN| zrImadumAsvAmI kA 'tattvArthasUtra' prasiddha graMtha inhIM sapta tattvoM ko sAMgopAMga varNana karanevAlA hai evaM anyAnya anekoM jainAcAryoM ke graMtha sapta tattvoM ke pratipAdanasvarUpa haiN| una sapta tattvoM ke nAma haiM-(1) jIva, (2) ajIva, (pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla) (3) Asrava, (4) baMdha, (5) saMvara, (6) nirjarA, (7) mokSa / yaha sapta tattva-paripATI jaina jagata meM suparicita hai| kintu 'tattvasAra' graMtha meM tattva vibhAjana adbhuta navIna kiyA hai| AcArya deva ne tattvoM ko do vibhAgoM meM vibhAjita kiyA hai| (1) sva-gata tattva aura (2) para-gata tattva / yaha sva-gata tattva meM nijaAtmA liyA gayA hai| aba paragata tattva ke viSaya meM tarka ho sakatA hai ki nija AtmA ke atirikta zeSa samasta AtmAeM yA samasta paradravya Ate hoNge| kintu yahA~ bhI AcAryavara kA vizeSa dRSTikoNa hai / paragata tattva meM samasta paramAtmAe~ yA paradravya na lekara pUrNa zuddhAtma prApti kI dRSTi se prayojanabhUta-ArAdhyasvarUpa jo parama pada meM sthita paMcaparameSThI arthAt arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya va sAdhu unakA grahaNa kiyA hai| sArAMza svagata tattva meM nijAtmA aura para-gata tattva meM paMcaparameSThI aisA tattvoM kA vibhAjana yaha graMtha kI dUsarI vizeSatA hai / sva-gata tattva aura para-gata tattva ina do prakAra ke tattvoM meM se isa graMtha kA pratipAdya viSaya vizeSatA sva-gata tattva hai, para-gata tattva nhiiN| graMtha meM kula cauhattara gAthAe~ hai jinameM mAtra eka hI gAthA para-gata tattva ke arthAt paMcaparameSThI ke saMbaMdha meM AyI hai| ataH sva-gata tattva kA vivecana arthAta nija Atma tattva kA sArabhUta vivacana hai yaha isakI tIsarI vizeSatA hai / heyopAdeya kA vicAra zraddhAna va cAritra ina do dRSTiyoM se karanA yogya hai| azubha zubha (arthAt pApa va puNya ) ye donoM zuddhAtma prApti ke lie zraddhAna kI apekSA heya hai, aura zuddha (zubhAzubharahita, pApa puNyarahita AtmadazA) sarvathA upAdeya hai| kintu puNya yA zubha ? cAritra kI apekSA zubhAcAra yA puNyakriyA na sarvathA heya hai aura na sarvathA upAdeya hai, pratyuta kathaMcit heya hai aura kathaMcit upAdeya hai| zuddhAtmasvarUpa paramaNatA jisa kAla meM nahIM hai usa kAla meM azubha se yA pApa se bacane ke lie zubha yA puNya upAdeya hai / SaSTha guNasthAnavartI munirAja taka kI zubha yA puNya kA avalaMba cAritra kI apekSA banA rahatA hai| graMthakAra ne paMcaparameSThI kI bhakti ko bahu puNya kA kAraNa aura paramparA se mokSa prApti kA bhI kAraNa batAyA hai| ataH puNya kA saMkSepa meM zreSTha janayogya saMtulita aura nirdoSa vivecana yaha isa graMtha kI cauthI vizeSatA hai / - jo paMcaparameSThI kI bhakti se bhalI bhA~ti paricita haiM aise janoM ko nirgrantha pada dhAraNa karanA paramAvazyaka hai| mukhyatayA nija-tattva kI prApti ke lie nirvikalpa nijatattva kA suparicaya prApta kara Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra usameM ramaNakara zuddha cidAnanda lAbha karanA cAhie / isa dRSTi se paMca parameSThI kI bhakti meM suparipakva pAtra AtmAoM ko nigraMtha pada ke lie preraNA karanA avikalpa nija-tattvopalabdhi kA rahasya batA denA yaha * grantha kI pA~cavI vizeSatA hai / grantha kA racanA kauzalya, bhAvagAMbhIrya aura AdhyAtmika sauMdarya bhI atyaMta avalokanIya hai / gambhIra dRSTi se dekhane para samasta cauhattara gAthAoM meM pUrNa susaMgati aura susUtratA kA sundara pravAha dRSTigata hotA hai / jisase AcAryavara kA racanA cAturya guNa prakaTa hotA hai / yaha isa grantha kI chaThI vizeSatA hai / prasAdaguNayukta sIdhi-sAdI-sarala gAthAe~, adhyAtma rasa se otaprota mAdhurya guNa se alaMkRta bhASA aura puruSArtha kI preraNAdi karate samaya prakaTa huA oja guNa Adi sAhitya ke bhI ucita guNa isa racanA meM zobhAyamAna haiM yaha bhI vizeSatA hai / isa prakAra isa mahAn AdhyAtmika prantha kI kucha pramukha vizeSatAoM kA vihaMgamAvalokana kiyA / graMthakAra - paricaya isa mahAn AdhyAtmika graMtha ke racayitA haiM adhyAtma marma ke mahAn AcArya zrImad devasenAcArya / Apake janmasthAna kA varNana nahIM milatA kintu Apake racita ' darzanasAra ' graMtha ke aMta meM vaha graMtha 'dhArA ' ( mAlavA ) nagarI ke bha. pArzvanAtha maMdira meM racita huA aisA ullekha hone se vahIM kahIM AsapAsa meM ApakA janmasthAna ho sakatA hai / kintu sAdhujana bhramaNazIla hone se vahA~ ke vAstavya meM graMtha racA hogA yaha bhI kaha sakate haiM / ataH janmasthAna ke nizcita pramANa nahIM mile haiN| lekina anekoM bAtoM para se Apa dakSiNa bhArata nivAsI hoMge yoM pratIta hotA hai / kAla vikrama kI 10 vIM zatAbdi hai yaha ' darzanasAra ' graMtha se siddha hai / ( ' darzanasAra ' graMtha se Apa ke guru zrI vimalasena the yaha bhI spaSTa siddha hai / 335 ' darzanasAra ' graMtha ke jainAbhAsa khaMDana se Apa ' mUlasaMgha' ke AcArya the yaha pratIta hotA hai / bha. kuMdakuMda svAmi kI mahimA ko Apane darzanasAra kI 43 vI gAthA meM gAyA hai jisase Apa kuMdakuMda nAya ke the aisA spaSTa hotA hai / Apa bahuzruta the / ApakI sArI racanAe~ mahattvapUrNa haiM / ( 1 ) darzanasAra ( 2 ) bhAva saMgraha (3) AlApa paddhati ( 4 ) nayacakra ( 5 ) ArAdhanAsAra ( 6 ) tattvasAra Adi racanAe~ Aja upalabdha 'haiM / inake atirikta ' jJAnasAra ' va ' dharmasaMgraha' nAma ke graMthoM kA bhI Apake nAma para ullekha milatA hai| kintu ye graMtha abhI anupalabdha haiM / tAtparya AcArya zrImaddevasenAcArya mUlasaMghIya, kuMdakuMdAmnAyI, zrIvimalasena guru ke ziSya, bahudarzana paricita, nyAya ke gaMbhIra vidvAna, karmasiddhAMta ke sUkSma jJAnI, saphala vipula graMtha nirmANaka mahAna graMthakAra va jainAcArya the / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha upasaMhAra yaha graMthakAra zrImaddevasenAcArya deva kA ati saMkSepa meM paricaya hai / mANikacaMda digaMbara jaina prathamAlA ke graMthoM se tathA solApura ke marAThI graMthAdi se isa prabaMdhArtha sAmagrI, sahAyatA lI gayI hai etadartha unakA ullekha ucita hI hai / chadmastha truTiyoM ke lie lekhaka kSatavya hai| anaMta kAla taka akhaMDa AnaMdopalabdhi cATanevAle jijJAsu aura pauruSapAtra bhavya jIvoM ko mUla graMtha kA svAdhyAya karanA cAhie / dehagrahaNa, dehatyajana ke mahAduHkhakArI anAdi duSTa cakra se mukta hokara zAzvata sukhI honA cAhie yahI maMgala dRDha bhAvanA hai| Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra zrI bra. vidyullatAbena zahA, em. e., bI. eD. zrAvikAsaMsthAnagara, solApUra 2 jina jina mahAtmAoM ne Adarza zrAvaka banane kA saMkalpa kiyA, una sabhI jIvoM ne apane isa saMkalpa kI siddhi ke lie isa choTe se grantha kA abhyAsa kara usake pratyeka zabda kA bhAva AtmasAt kiyA / Adarza zrAvaka ke zuddha nirmala jIvana kA saccA pratibiMba hI yaha 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra ' grantha hai| isa grantha kA dUsarA nAma hai 'upaaskaadhyyn'| zrAvakaratnatraya dharma kA upAsaka hotA hai| use isa grantha kA abhyAsa Avazyaka hai / jinavANI jina dvAdaza aMgoM meM gUMthI gaI una bAraha aMgoM meM isa upAsakAdhyayana kA sthAna hai / vahI usakA ugamasthAna hai| caraNAnuyoga ke ati prAcIna grantha kI racanA bhAvI tIrthaMkara, paramaRddhidhArI syAdvAdakesarI, mahAdigambara sAdhu zrI samantabhadra AcArya ne sirpha DeDhasau zlokoM meM kI hai / isa grantha ke ujAle meM zrAvakoM kI AcArazuddhi khila uThatI hai, pariNAmoM kA sugaMdha cAroM ora mahaka uThatA hai aura sahaja gatyA munimArga prApta kara sakate haiN| sAdhya svarUpa munidharma kI prApti kA . zrAvaka dharma pradhAna sAdhana hai / aura usIkA isa grantha meM ullekha hai| 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' isa sAlaMkRta nAmahI meM isa grantha kA varNya viSaya samA gayA hai| samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyakcAritra ye hI tIna sacce alaMkAra jIvana ko sajAnevAle haiN| AcArya zrI ne inhIM tIna ratnoM ko eka karaNDe meM rakha dharohara ke rUpa meM bhAgyavantoM ke hAthoM sauMpa diyA hai| mahAtapasvI sAdhu kA diyA huA yaha prAsuka dAna prasanna antaHkaraNa se zrAvaka grahaNa kreN| varNya viSaya ratnakaraNDa zrAvakAcAra yaha eka sUtramaya grantha hai / " sadRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA viduH" isa sUtra meM zeSa DeDhasau zloka-puSpoM ko gUMthakara bhAvikoM kI icchAoM ko pulakita karanevAlA sundara hAra banAyA gayA hai / 'dharma' isa do varNavAle zabda meM hI duHkhoM se chuDAkara samIcIna zAzvata sukhasthAna meM rakhanevAlA, karmakalaMka ko pUrNatayA haTAnevAlA yadi koI dharma hai to vaha samyagdarzana-jJAna-cAritrAtmaka AtmasvarUpa ratnatraya dharma hI hai / samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyakcAritra ye tIna bhinna bhinna haiM / AcArya zrIne 'dharmAn ' isa prakAra bahuvacanAnta prayoga na kara 'dharmam ' isa prakAra eka vacanAnta zabda kA prayoga kyoM kiyA ? Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha sukhaprApti kA, mokSa kA mArga samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatA meM hai; na ki bhinnatA meM / AcArya zrI umAsvAmi ne bhI apane tattvArthasUtra ke prAraMbha meM 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH' / isa sUtra meM 'mArgaH' ekavacana rakhakara jisa taraha donoM kI ekatA mokSamArga hai isa prakAra kiyA hai| usI taraha 'dharma' isa eka vacanAtmaka zabdaprayoga dvArA muktimArga eka hI hai aneka nahIM hai yaha sUcita kiyA hai| upara kahe gaye zloka ke pUrvArdha meM jisa taraha dharma kA sArabhUta svarUpa kahA gayA hai, usI taraha uttarArdha meM adharma kA svarUpa kahA gayA hai-'yadIya pratyanIkAni bhavanti bhavapaddhatiH' / dharmasvarUpa viruddha mithyAdarzana-jJAna-cAritra yaha saMsAracakra kI paraMparA ko baDhAnevAlA adharma hai| graMtha kA vistAra atyalpa hote hue bhI varNya viSaya ke bAre meM kahIM bhI saMdigdhatA nahIM hai| thoDe zabdoM meM jaTila praznoM kA nizcita nirNaya ho jAtA hai / jo bhI kucha kahA gayA hai, avyApti, ativyApti, asaMbhava ina doSoM se mukta hitakAraka satya hi kahA gayA hai| ataeva isa graMtha ko sUtrarUpa graMtha kahane meM koI bhI atizayokti nahIM hai / sUtra kA lakSaNa aisA hI hotA hai 'alpAkSaraM saMdigdhaM sAravadgRDhanirNayam / nirdoSa hetumattathyaM sUtramityucyate budhaiH // ' (jayadhavala ) isa graMtha meM upAsaka ke samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatraya dharma kA varNana abhipreta hai| sarvaprathama prathama adhikAra meM samyagdarzana, dvitIya adhikAra meM samyagjJAna kA aura zeSa adhyAyoM meM samyakcAritra kA (pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata kA) arthAta bAraha vratoM kA pratimAoM kA aura sallekhanA kA vivecana hai / yaha graMtha caraNAnuyoga kA hone se puruSArthapUrvaka AcAra kI pradhAnatA se likhA gayA hai / isalie ratnatraya kA vivecana yahA~ para dravyAnuyoga kI dRSTi se na hokara samyagdarzana ke utpatti ke nimittabhUta aura samyagdarzana ke sAtha sAtha rahanevAle bAhya AcAra kI dRSTi se hI samyagdarzana kA varNana kiyA gayA hai / arthAta Azaya spaSTa hai kI vyavahAranaya kI pradhAnatA se hI graMtha kI racanA hai| phira bhI samIcIna vyavahAra kA yathArtha darzana karate hue 'zraddhAnaM paramArthAnAm ' (zlokAMka 4) 'rAgadveSanivRttyai ' i. (zloka 47) Adi padoM ke prayoga se nizcaya ke yathArthabhAva kA spaSTatayA ullekha barAbara yathAsthAna AyA hI hai isalie samyagdarzana kA lakSaNa nimna prakAra se kiyA hai| zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapobhRtAm / trimUDhApoDhamaSTAMGgaM samyagdarzanamasmayam // sacce Apta-deva, zAstra aura guruoM ke tIna mUDhatA tathA ATha prakAra ke garyo se rahita aura ATha aMgoM se sahita nirmala zraddhAna hI samyagdarzana hai| jJAna aura cAritra kA AdhAra samyagdarzana hone ke kAraNa isa lakSaNAtmaka zloka meM Aye hue hara eka zabda kA spaSTIkaraNa Age ke prathamAdhyAya ke zlokoM meM kiyA hai / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra 339 Apta- saccA hitopadezaka, yaha madhura dhvani nikAlanevAle mRdaMga kI taraha nirapekSa vRttivAlA hotA hai / dIpastaMbha kI taraha vacana sanmArga ko dikhAnevAle hote haiN| unhIM ke vacanoM ko Agama yA zAstra kahA jAtA hai / aise Apta aura Agama ko banAnevAle sadguruhi hote haiM / unheM yahAM tapobhUt kahA hai / ve paMceMdriyoM ke viSayoM se parAGmukha hokara dhyAna aura tapameM lIna hote hue apanA jIvana vyatIta karate haiM / samyagdarzana rUpa dharma kI dhAraNA tabhI hotI hai jaba ki aise Apta, Agama aura guruoM para nirmala zraddhA utpanna ho jAtI hai| zraddhA ke ye sthAna Adarza svarUpa huA karate haiM / usI Adarza meM apane ananta gaNAtmaka AtmasvarUpako pratibimba dikhAI detA hai / ataeva unake viSaya meM anyathA zraddhA nahIM rakhanI cAhie / unakI vAstavikatA ko pahacAna kara tadanukUla zraddhA rakhanI caahie| zraddhA meM apane mohabhAva aura pramAda ke kAraNa koI doSa nahIM lagane denA cAhie / isalie niHzaMkita, niSkAMkSita, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upagUhana, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA ina aMgoM kA pUrNatayA pAlana karanA cAhie / usameM kahIM bhI nyUnatA raha jAvegI to nyUna akSaravAle maMtra kI taraha darzana iSTa phaladAyaka nahIM hotA / garva - ahaMkAra ATha viSayoM ke AdhAra se utpanna hotA hai aura vaha samyagdarzana ko naSTa kara detA hai / ataH jJAna, pUjA, kula, jAti, tapa, Rddhi, zakti aura zarIrasauSThava inake AdhAra se apane ko baDA mAnakara dUsaroM ko tuccha na samajhe / dhArmika vyakti hI dharma kA AdhAra huA karatA hai / kahA bhI hai ki ' na dharmo dhArmikairvinA ' dhArmika vyakti ko choDa dharma nAma kI koI alaga se svataMtra vastu nahIM hai / isIlie vaha samyagdRSTi dharmAtmA anya sAdharmI kA apamAna nahIM karatA / ina ATha prakAra ke abhimAnoM kA tyAga kyoM honA cAhie isakA varNana nimna zloka meM kiyA hai / yadi pApa nirodho'nya sampadA kiM prayojanam / atha pApAssravo'styanyatsampadA kiM prayojanam // pApa karma ke Azrava ko rokanevAlI vItarAgatA aura vijJAnatA kI saMpatti hone para aihika saMpatti se lAbha hI kyA hai ? aura agara pApa karma ke Azrava kA hI kAraNa hai to bhI usa aihika saMpatti se lAbha kyA ? isa taraha ina aihika dhanAdika kA abhimAna vRthA hi hai / isalie samyagdRSTi dharmAtmA inako prayatna se chor3e hue haiM / samyagdRSTi kI alaukika mahimA kA varNana karate samaya ihaloka tathA paraloka meM kisa taraha kI sukha saMpadA usake caraNoM para jhukatI hai isakA pramANabhUta varNana isa adhyAya kA samAropa karate hue kiyA gayA hai / samyagdarzana aura samyagdRSTi kI mahattA samyagdarzana AtmA kA guNa hai / vaha usakI svAbhAvika avasthA hai aura vaha cAroM hI gatiyoM meM deva, manuSya, tiryaMca aura naraka paryAya meM pragaTa ho sakatI hai / atyaMta hIna - pApI mAnA jAnevAlA cAMDAla Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha jIva bhI usa ratna ko pA sakatA hai aura usake prabhAva se vaha bhasmAcchAdita agni kI taraha bhItara se tejaHpuMja hI rahatA hai| samyagdarzana svayaM eka maMtra svarUpa hai| usake prabhAva se kuttA jaisA kSudra jIva bhI zreSTha deva bana jAtA hai| aura adharma ke kAraNa deva bhI kutte kI paryAya dhAraNa karane ko bAdhya ho jAtA hai| yahI bAta ' zvA'pi devo'pi devaH zkhA jAyate dharmakilbiSAt ' isa zloka meM kahIM gaI hai| mokSamArga samyagdarzana kI mahimA batAne ke liye kucha dRSTAnta diye gaye haiM jinase usakI pramukhatA siddha ho jAtI hai| __'darzanaM karNadhAraM tanmokSamArge pracakSyate' naukA hone para bhI nAvika-karNadhAra na ho to samudrapAra honA asaMbhava hotA hai / ThIka isI taraha samudra se pAra hone ke lie samyagdarzana hI karNadhAra hai| 'bIjA bhAve taroriva' bIja ke abhAva meM vanaspatI kI utpatti nahIM hotI, usI taraha samyagdarzana ke abhAva meM samyagjJAnAdi vRkSa kI utpatti nahIM ho sakatI? samyagdarzana ko ghAtane vAle moha kI granthI antaraMga se agara dUra nahIM huI to bAhyataH parameSThI kI paMktI para ArUDha sAdhu kA kucha bhI mahatva nahIM rahatA hai usakI apekSA samyagdRSTi gRhastha, jisake pariNAmoM meM darzana moha kI bhAva granthI nahIM hai, zreSTha mAnA gayA hai| samyagdarzana ke prabhAva se jIva naraka, tiryaca, napuMsaka, strI, duSkulajanma Adi avasthA nahIM prApta krtaa| mithyAdRSTi jIva bhI sajjAtitva, sadgRhasthatva aura pAribhAjakatA prApta kara sakatA hai, paraMtu vaha sureMdratva cakravartitva, tIrthaMkaratva padoM ko nahIM pA sakatA / ina padoM ko samyagdRSTi hI prApta kara sakatA hai| isa taraha pahale adhyAya meM dharma ke pradhAna aMgabhUta samyagdarzana kA varNana sAMgopAMga rUpa se kiyA gayA hai / jJAnAdhikAra jIva mAtra kA sAmAnya tathA nirdoSa lakSaNa caitanya hai| jJAna tathA darzana ye donoM caitanya hI kI viziSTa avasthA meM haiN| jJAna hI usakA mUlabhUta svabhAva hai| jaba vaha jJAna vastutatva ko saMzayAdi doSoM se rahita yathAvat jAnatA hai taba vahI samyagjJAna kahalAtA hai / yadyapi jJAna kI ubhaya dazA meM jJAnatva hai, lekina samyagdarzana ke sAtha jo jJAna hotA hai vahI jJAna dharma ( mokSamArgabhUta ) hotA hai| 'samyagjJAna' isa zabda se kahI jAnevAlI bastu bhAvazruta hai / jaba yaha bhAvazruta zabda ke mAdhyama se pragaTa hotA hai taba use dravyazruta yA 'Agama' kahate haiM / pariNAmataH Agama bhI upacAra se samyagjJAna kahA jAtA hai| Agama ke aMgabhUta cAroM anuyogoM meM samyagjJAna dIpaka kA prakAza pAyA jAtA hai / sArAMza jo jJAna vastu ke svarUpa ko nyUnAdhikatA se rahita, vAstavika rUpa ko pragaTa karatA hai vahI samyagjJAna hai| usameM saMzaya ke lie raMcamAtra bhI avakAza nahIM hai / vaha Agama cAra anuyogoM meM vibhakta hai| Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra 341 prathamAnuyoga tIrthakarAdi puNya puruSoM ke pavitra caritroM kA aura puruSArthoM kA kathana karanevAle purANasvarUpa sabhI granthoM ko prathamAnuyoga kahate haiM / ye grantha bodhi aura samAdhi kI prApti ke lie udAharaNa ke rUpa meM mArgadarzaka hote haiN| karaNAnuyoga lokAloka kA vibhAga, yugaparivartana, caturgati kA svarUpa i. viSayoM ko isameM kahI gaI hai / inheM jAnakara jIva kumArga se vimukha bana sanmArga kI ora jhukatA hai| caraNAnuyoga gRhastha aura sAdhuoM ke AcAra mArga, usakI utpatti, buddhi aura surakSA Adi ke samyakupAya Adi kA nirdoSa varNana isameM kiyA gayA hai| dravyAnuyoga zrutajJAna maMdira meM saMpUrNa carAcara vastusvarUpa para prakAza phailAnevAlA yaha dIpastaMbha hai| jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa tathA puNyapApa inase saMbaMdhita jIva tattva kA vAstavika svarUpa isameM dikhAyA gayA hai| isa taraha kevala samyagjJAna kA pAMca zlokoM ke dvArA isa adhyAya meM bIjarUpa se varNana yathAvat kiyA hai / vizvavyApI bhAvazruta aura dravyazruta isameM sunihita hai| cAritrAdhikAra rAgadveSa se pUrNatayA nivRtta honA yaha cAritra kA uddeza hai| cAritra vaha vizuddhatA hai jahAM AtmA kI AtmA meM pravRtti hotI hai / yaha cAritra kA sarvocca biMdu hai / kramazaH yaha pravRtti sAdhya hotI hai| jina jina AcAroM se cAritra ke usa dhyeya biMdu ke samIpa pahuMca hotI hai usa AcAra kA agale tIna adhyAyoM meM varNana hai| prathamataH cAritra kA svarUpa aura varNana kiyA hai| moha kA abhAva hone para aura patthara kI lakIra kI taraha cirakAla sthiti rakhanevAle anaMtAnubaMdhI usake sakala tathA vikala cAritrarUpa bhedoM kA nirdeza kara ke kaSAyoM kA udaya bhAva hone para gyAraha pratimA aura sallekhanA inakA vistAra se samyagdarzana, samyagjJAna kA lAbha hotA hai / aura rAgadveSa kI tIvratA ghaTatI jAtI hai| rekhAtulya kaSAyoM ke abhAva meM (viziSTa ) rAgadveSa kI nivRtti hotI hai / hiMsAdika pAMca pApa pravRttiyAM naSTa hone lagatI haiN| yahI vyavahAra cAritra hai| yaha cAritra svAmI bheda kI apekSA se do taraha kA hai| sakala cAritra mahAvratIyoM ko hotA hai jo sarva prakAra se paMca pApoM ke tyAgI hote haiM / vikala cAritra samyagdRSTi gRhasthoM ko hote haiM jo pAMca sthUla pApoM ko choDate haiN| isa adhyAya meM pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata isa taraha bAraha vratoM kA tathA hara eka meM laganevAle pAMca pAMca aticAra doSoM kA svarUpa samajhAyA gayA hai| gRhastha jIvana kA Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha AcAra karate samaya apanI vrataniSThA sthira rahe, usameM kisI taraha kI zithilatA na Ave yaha udAtta hetu rakkhA gayA hai / vyavasAya karate samaya jisa taraha pAI pAI ke hAnI lAbha kA khayAla rakkhA jAtA hai, ThIka usI taraha vyavahAra AcAra karate samaya usameM choTe moTe doSa na laga jAve yahI aticAra tyAga kA hetu hai / yadi pramAda vaza koI doSa laga bhI gayA to pratikramaNAdi dvArA miTAne kA upAya bhI kahA hai / anyatra madya, mAMsa, madhu aura paMca uduMbara phaloM kA tyAga karane se aSTa mUla guNa dhArI zrAvaka kahA gayA hai / isa graMtha meM mUla guNadhArI zrAvaka banane ke lie ' madyamAMsamadhutyAgaiH sahANuvratapaJcakam ' pAMca aNuvrata pAlana ke sAtha madya, mAMsa, madhukA tyAga Avazyaka kahA hai| donoM prakAra kI varNana zailIkA mUlabhUta uddeza hiMsAdi paMca pApoM se alipta rahane hI kA hai / isI taraha zikSAvratoM meM atithi saMvibhAga vrata ke sthAna para vaiyAvRtya kA ullekha kiyA hai / prAthamika zrAvakoM meM arhadbhakti nirmANa ho, vratoM ke paripAlana kI ruci baDhe etadartha arhadbhakti ke phalakA tathA ATha aMga, pAMca vrata tathA pAMca pApoMmeM prasiddha prathamAnuyogoMke sameta caritra nAthakoM kA ullekha kiyA hai / saMsAra kI koI bhI avasthA duHkhamukta nahIM hai| usase chuTakArA pAneke lie rAgadveSa kA tyAga karanA paDatA hai / rAgadveSa kA tyAga karanA yahI to vratika avasthA hai / ataeva tIsare adhyAya meM vratoM kA varNana kiyA hai / maraNa samaya meM honevAlA duHkha sabase bar3A duHkha hai / usa samaya rAgadveSa se alaga rahakara vratAdikoM meM pariNAma sthira rakhanA atyaMta kaThina ho jAtA hai / zArIrika mamatva kA anAdi saMskAra bhedavijJAna pUrvaka vrata pAlanA kAraNa dUra ho jAtA hai / maraNa samaya ke lezyA para agale janma kI avasthA avalaMbita hai / ataeva caturtha pariccheda meM AcAryazrI ne sallekhanA kA varNana kiyA hai / sallekhanA kA artha hai kaSAyatyAga ke sAtha sAtha zarIra vidhipUrvaka chuTe / yadi kaSAyoM kA, rAgadveSAdikoM kA tyAga na huA to use durmaraNahI kahA hai / vaha sallekhanA svIkArane kA yogya kAla, usakI tyAgakA krama tathA usakA phala ina viSayoM kA varNana vizeSatAse lie hue hai / jIvita avasthA kA yaha antima sAra hone se usameM koI sUkSmasA doSa bhI na raha jAve, ataH sallekhanA ke aticAroM ko bhI dikhAyA hai / sallekhanA kA phala mokSaprApti hai ataH akhaMDa avinAzI sukhasvarUpa mokSa kA bhI varNana kiyA hai| dharma kA aura sallekhanA kA AnuSaGgika phala svargaprApti hai / aMtake pAMcave adhyAyameM zrAvaka ke gyAraha pratimAoM kA varNana batAyA hai / saMyama meM kramaza: vRddhi baratI jAtI hai| aise saMyamI zrAvaka ko celopasRSTa muni kI zreNI prApta ho jAtI hai / zrAvaka kA aMtima sthAna gyArahavIM pratimA - uddiSTa tyAga hai / unakA varNana karate hue likhA hai kigRhato munivanamitvA gurUpakaNThe vratAni parigRhya | bhaikSyAzanastapasyan utkRSTazcelakhaNDadharaH // isI taraha nivRtti mArgapara ArohaNa karate samaya samyagdRSTi zrAvaka kI jJAtA svarUpa aMtaraMga bhUmikA batAI Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra 343 hai| aisI vyavasthA meM vaha pApAcaraNa hI ko apanA zatru mAnatA hai| ratnatrayarUpa AtmapariNati hI saccA bandhu hai| zrAvakoM ke lie ( upAsakoM ke lie ) AcAra viSayaka granthoM meM sarvaprathama prAcIna grantha ke rUpa meM ratnakaraNDa kI niHsaMzaya U~cI hai aura pramANabhUta hai| upasaMhAra-AcAryazrI samaMtabhadra ne jisa kAlakhaNDa meM yaha grantha likhA vaha dArzanikoM ke vivAda kA kAla thA ( bhinna bhinna dArzanika apane apane matakA samarthana baDe jora se kara rahe the| aise bikaTa samaya meM sarvasAdhAraNa jIva bhI dharma kA saccA svarUpa jAne, dhArmika samAja kA vighaTana na ho yh)| vidvajjana apane kathana kA samarthana inhIM zlokoM ko mUlabhUta AdhAra mAnakara karate Aye haiN| isapara zrI AcArya prabhAcandra ne saMskRta TIkA likhI hai, paM. sadAsukhajI ne hiMdI bhASA meM vistRta TIkA likhakara sAmAnya janatA meM use prasArita kiyA hai, isI hiMdI TIkA kA bra. zrI jIvarAjajI gautamacaMda dozI ne anuvAda kara marAThI anuvAda karake Ama janatA ko svAdhyAya kA suvarNa kSaNa upalabdha kara diyA hai / usa hI kA svAdhyAya karake yaha laghukAya prabandha likhA hai / prabandha paDhakara sAmAnya janatA mUla grantha ke svAdhyAya kI ora aura pravRtta ho aisI AzA hai / ityalam / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhizataka-eka divya dRSTi padmazrI paM. sumatibAI zahA, saMcAlikA, zrAvikA vidyApITa, solApUra namaH zrIpUjyapAdAya lakSaNaM yadupakramam / yadevAtra tadanyatra yannAtrAsti na tattvavit // jainendraprakriyAyAM gunnnndii| pArzvabhUmi jaina-sAhitya meM darzana-sAhitya kA mahatvapUrNa sthAna hai| vahAM adhyAtma ko vizada karanevAle granthoM kI koI kamI nahIM hai / Atma darziyoM ne parama-tatva ke cintana dvArA bahuta hI sarasa evaM suMdara vicAroM kA pratipAdana kiyA hai| isa adhyAtma-viSayaka granthoM meM jaba maiM socatI hUM taba merA dhyAna A0 pUjyapAda dvArA racita samAdhi tantra kI ora vizeSa rUpa se AkRSTa hotA hai| mujhe isa bAta kA gaurava pratIta hotA hai ki samAdhi-zataka isa grantha ne janasAdhAraNa ke lie apanI sarala evaM hRdayagrAhiNI zailI dvArA Atmarasa kI jo saritA pravAhita kI hai, gata kaI varSoM ke isa mahAna grantha ke rasAsvAdana ke uparAnta maiM isa niSkarSa para AyI hUM ki isa AkAra se laghu evaM vicAroM se mahAna yaha grantha adhyAtma-premiyoM ko eka navIna evaM divya dRSTi pradAna karane meM bar3A upayogI hai| isa lekha ke mAdhyama se vaha tathya maiM prastuta karanA cAhatI huuN| adhyAtma to jIvana kA navanIta hai, jise prApta karanA jIvana kA mahattama sAdhya hai| AcArya pUjyapAda kA kRtitva AcArya pUjyapAda eka prabhAvazAlI, vidvAna, yugapradhAna yogIndra the| unakA jIvana eka sAhityakAra kA jIvana thaa| jahAM unhoMne sarvArthasiddhi, jainendra-vyAkaraNa jaise mahAn pramANabhUta granthoM kA nirmANa kiyA hai, vahAM unhoMne iSTopadeza, samAdhitaMtra jaise zreSTha adhyAtma granthoM kA nirmANa bhI kiyA hai| aisA mAnA jAtA hai ki samAdhi-zataka kI racanA granthakAra ke jIvana kI antima kRti hai| sAhitya ke sarva kSetroM meM praviSTa hone ke anantara granthakAra kA dhavala yaza yadi kisI anya ne bikhera diyA ho to vaha anya samAdhi-zataka hI ho sakatA hai / bhASA evaM vicAra kI madhurimA se svAdhyAya meM anurakta ke mana meM hamezA hI adhyAtma kI zahanAI guJjane lagatI hai| vaha AtmadarzI rasika praphullita kamalinI se niHsRta parAga ke pravAha bhramara ke samAna AtmAnaMda meM vibhora ho jAtA hai, tallIna ho jAtA hai / 344 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhizataka-eka divya zataka bhAratIya sabhI vicArakoM ne AtmA ko eka gUDha tathA jaTila tattva mAnA hai| ataH Atma-jJAnI rasika ke lie yaha vicAraNIya bAta bana jAtI hai, Atma-tattva kA nirUpaNa karane meM kitanI sarala evaM sarasa paddhati kA avalambana kiyA hai / isa dRSTi se samAdhitantra kI nirmitI sundaratA evaM saralatA se paripuSTa hai / isa grantha ke nirantara adhyayana evaM svAdhyAya dvArA mujhe isameM isa vizeSatA kA anubhava huA hai ki pUjya AcAryajI ne saMsArI duHkhI mAnava kI cirantana, nitya evaM caitanyarUpa adhyAtma tattva kI ora AkRSTa karane ke lie prathamataH bheda-vijJAna kA nirUpaNa kiyA hai| bhedavijJAna hI nahIM bhrama kA nirAsa karake Atma-jJAna kI nirmitI meM samartha hai / zAstra ke adhyayana se antaraMga Atmarasa ke prati-jAgRti avazya hotI hai| isa grantha meM AcAryajI ne AtmA kI unnati kI vibhinna avasthAoM kA vizleSaNa kiyA hai| vaha atIva sundara, madhura evaM prasAdamaya hai| ataH zAzvata AnaMda evaM zAnti kA udgama mAnA jAtA hai / Atma-vicAra AcArya pUjyapAda ne AtmA kA vivecana yahAM baDI rocakatA se kiyA hai / mokSa-mArga ke kathana meM baDe upayogI dRSTAnta kI yojanA kI hai / vaha isa prakAra hai bahirAtmA--'mokSa-mArga' meM jisa tatva kA kathana kiyA hai use bahirAtmA yathArtha rUsa se nahIM jAnatA / darzana-mohanIya karma ke udaya meM vaha jIva meM ajIva kI tathA ajIva meM jIva kI kalpanA karatA hai| duHkha denevAle rAga-dveSAdi vibhAvoM ko vaha sukhadAyI samajhatA hai| bahirAtmA Atmatattva se parAvRtta hokara kaise saMsAra kI gartA meM paDatA hai isakA tarkabaddha varNana A0 pUjyapAda ne isa graMtha meM kiyA hai| bahirAtmA kI dRSTi mukhI hotI hai| manuSya kA zarIra prApta karane para vaha apanI AtmA ko manuSya mAnatA hai, tiryaMca gati meM yadi janma huA to svayaM ko tiryaJca mAnatA hai, parantu isa bAta ko nahIM jAnatA hai ki ye karmopAdhi se hote haiN| svabhAva dRSTi se AtmA kA ina avasthAoM kA koI bhI saMbaMdha nhiiN| Age cala kara AcArya kahate haiM ki vaha apane zarIra ke sAtha strI-putra mitrAdika ke zarIra se apanA saMbaMdha joDatA hai| isa lie vaha unako upakAraka mAnatA hai, unakI rakSA kA prayAsa karatA hai| unakI vRddhi meM apanI vRddhi mAnatA hai, yaha mUDhAtmA inameM vyartha hI nijatva kI buddhi hone se Akulita hotA hai| vaha zarIra ko hI AtmA mAnatA hai isa lie jabataka isa deha meM Atmabuddhi nahIM chuTatI taba taka nirAkula nijAnanda rasa kA AsvAda nahIM hotA / saMyoga-viyoga meM harSa viSAda karatA hai va saMsAra baDhAtA hai / saMsAra duHkha kA mUla kAraNa yaha dehabuddhi hI hai / kahA hai ki mUlaM saMsAraduHkhasya deha evAtmadhIstataH / tyaktyainAM pravizedantarbahivyApRtendiyA / AtmA kA jJAna prApta karanA ho to AcAryajI ne mAnava kI vyAvahArika bhUmikA kA vicAra kara yaha sUcita karane kA prayatna kiyA hai ki bAhya jalpa kA tyAga kara antaraMga jalpa ko bhI pUrNa choDanA caahie| 44 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha yahAM AcAryajI ne samAdhi yA yoga zabda prayoga kiyA gayA hai| yoga kA artha hai ki jahAM antaraMga jalpa ko haTAkara upayoga kI AtmA meM ekAgratA kA saMpAdana kiyA jAtA hai| aisA yoga hI paramAtmA kA prakAzaka hai arthAta indriya pravRtti se haTa kara nijasvarUpa meM lIna honA va zuddharUpa kA sAkSAtkAra karanA hI samAdhi hai-- eSa yogaH sabhAsena pradIpaH paramAtmanaH / AcAryajI ne isa bAtakA vivecana baDe paddhati se kiyA hai| hama jahA~ bAta karate haiM, vaha indriyoM ke mAdhyama se / jo jAnane vAlA hai vaha dikhAI nahIM detA tathA jo rUpa dikhAI detA hai vaha cetanArahita hone se kucha bhI nahIM jAna sakatA hai ataH maiM kisase bAta karU~ ? yaha samajhanA bhI hamArI mUrkhatA hai ki hama kisI ko Atmatatva samajhAne kA prayatna karate hai yA kisI ke dvArA svayaM samajhane kA prayAsa karate haiN| yaha to unmatta puruSa jaisA vyavahAra kahA gayA hai| ataH jaba taka isa jIva ko zuddha caitanya rUpa apane nija-svarUpa kI prAptI nahIM hotI taba taka hI yaha jIva moharUpI gADha nidrA meM par3A huA sotA rahatA hai / parantu jaba ajJAnabhAvarUpa nidrA kA nAza hotA hai taba zuddhasvarUpa kI prApti hotI hai| samAdhi kI prAptI samatA hI samAdhi kA pramukha srota hai| AtmajJAnI vicAra karatA hai ki zatru mitra kI kalpanA paricita vyakti meM hI hotI hai / AtmasvarUpa ko na dekhanevAlA yaha ajJAnI jIva na merA zatru hai, na mitra hai, tathA prabuddha prANI na merA zatru hai na mitra / isalie isakA vicAra kara 'so-haM'-anantajJAna rUpa paramAtmA hI maiM hU~, isa saMskAra kI dRDhatA se hI caitanya kI sthiratA prApta hotI hai| sthiratA se samatva prApta hotA hai / AtmA kI zarIra se bhinnatA kI anubhUti nirvANa pada kI AdhArazilA hai / mukti kA mArga AcAryajI ne mukti prApta karane ke lie jo sugama upAya batAe haiM ve vAstavika hameM svaccha dRSTi pradAna karane meM samartha haiM / manarUpI jalAzaya meM aneka rAga-dveSAdi taraMga uThate haiM, jisa vastu kA svarUpa svaccha nahIM dikhAI detA hai, savikalpa vRtti ke dvArA AtmA kA darzana nahIM hotA / vAstava meM nirvikalpa aMtaHtattva hI Atmatattva hai| anubhUti meM mAna-apamAna ke vikalpa vahAM nahIM hote, ataH indriyoM ke saMyoga se nirmANa honevAle vikalpa jJAnI ko choDanA caahie| bheda vijJAna Avazyaka zarIra meM AtmadRSTi rakhanevAle mithyAdRSTi bahirAtmA ko yaha vizva vizvAsa karane lAyaka lagatA hai| vaha use hI sundara mAnatA hai| parantu AtmadRSTi samyagdRSTi ko yaha jagata strIpuruSAdi para padArthoM meM vizvAsa utpanna nahIM hotA, isalie usakI Asakti una meM nahIM hotii| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAdhizataka-eka divya zataka anAsakta antarAtmA yaha vicAra karatA hai ki jo kucha zarIrAdi bAhya padArtha ke dvArA jJAna prApta karatA hUM, vaha merA svarUpa nahIM hai, paraMtu indriyoM kA saMyamita svarUpa hai / avidyArUpa isa bhautika avaDambara ko tyAga kara vaha vidyAmaya jJAna-jyoti meM praviSTa hotA hai / mUDhAtmA va prabuddhAtmA ke pravRtti meM baDA antara hotA hai| mUDhAtmA bAhya padArthoM meM rata hotA hai / prabuddhAtmA indriya vyApAra ko haTAkara apane AtmasvarUpa meM lIna hotA hai| vastra phaTA to AtmA ko vaha vaisA nahIM mAnatA athavA vastra jIrNa huA yA naSTa huA to AtmA ko vaisA nahIM mAnatA hai| nispandAtmA, vItarAgI vaha zAnti-sukha kA anubhava karatA hai / ataeva jisake citta meM acala AtmasvarUpa kI dhAraNA hai use mukti prApta hotI hai| AcAryajI kA yahAM taka kathana hai ki jo loka vyavahAra meM sotA hai vaha AtmA ke viSaya meM jAgatA hai- anubhava karatA hai aura jo vyavahAra meM jAgatA hai vaha AtmA ke viSaya meM sotA hai| isa prakAra AtmajAgRti hI vAstavika jAgRti hai| jaTAdhArI tapasvI hokara zarIrAzrita hone se vaha saMsAra kI vRddhi karatA hai / bAhya veSa se mukti prApti hotI hai yaha mAnanA haTha hai| jahAM tyAga kI AvazyakatA hai vahAM bhoga kI kalpanA kaise kI jA sakatI hai-ataeva dveSabuddhi utpanna hotI hai| yattyAgAya nivartante bhogebhyo yadavAptaye / prItiM tatraiva kurvanti dveSamanyatramohinaH // ataeva abhinna AtmA kI upAsanA zreSTha hai| antarAtmA ko prApta kara hI ekameva Atmamaya paramatatva prApta ho jAnA hai| vaha upAdeya hai| bhagavAn paramAtmA zakti rUpa se vAstava meM apane svarUpa meM vidyamAna hai, use bAhara anveSaNa karane kI koI AvazyakatA nhiiN| antarAtmA use khojakara bahirAtmatA choDakara usakI upAsanA dvArA bhagavAn paramAtmA ko prApta karatA hai| paramAtmatattva upAsya, grAhya hai, ArAdhya hai tathA antarAtmatattva upAsaka sAdhaka hai / bahirAtmatA to heya, tyAjya hai| niSkarSa : divyadRSTi kI prApti isa prakAra maiMne isa grantha kA gata kaI varSoM se Alor3hana-manana-cintana kiyA va taduparAnta maiMne yaha anubhava prApta kiyA hai ki saMsArI duHkhI mAnava ko AtmA kA svarUpa prApta karanA ho to use bheda-vijJAna kI AvazyakatA hai| tadanantara hI AtmA meM AtmA lIna kara paramAtmA kI avasthA prApta hotI hai| Atma-svarUpa ko kaise prApta ho yaha granthakAra ne atIva sarala sarasa paddhati se pratipAdita kiyA hai / isa dRSTi se samAdhizataka eka aisI mahAna kalApUrNa (adhyAtma-kalA) racanA hai jahAM AcArya pravara ne adhyAtma jaise gUDha evaM gaMbhIra viSaya ko baDI rocakatA se pratipAdita kiyA hai / AtmadRSTi kI prApti karanA hI naI jyoti pradAna karanA hai| yaha divya dRSTi pradAna karane meM samAdhizataka isa mahAna adhyAtma grantha kA bahuta hI mahatvapUrNa yogadAna hai| yaha bAta svAnubhAva se hI pratIta ho sakatI hai / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya zrI. vidyAvAcaspati paM. vardhamAna pA. zAstrI, solApUra jisa prakAra nyAya, vyAkaraNa, siddhAMta sAhitya meM jainAcAryoM kI mahattvapUrNa kRtiyAM upalabdha haiM, usI prakAra Ayurveda, jyotiSa Adi viSayoM meM bhI unakI racanAe~ upalabdha hotI haiN| aneka racanAe~ aprApya haiM, jo upalabdha haiM unakA bhI samucita samuddhAra nahIM ho sakA / isameM eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki vaidyaka evaM jyotiSa viSaya kabhI-kabhI logoM ko upayoga meM AnevAle haiM, dainandina jIvana ke upayogI nahIM haiM, aisI dhAraNA bhI logoM kI hosakatI hai, paraMtu yaha samucita nahIM hai / svAsthya ke abhAva meM manuSyajIvana bekAra hai / pratikUlatA ke sadbhAva se sukha kI upalabdhi nahIM ho sktii| yahAM para hameM kevala Ayurveda ke sambandhI hI vicAra karanA hai| Ayurveda jagat meM jainAcAryoM ne kyA kArya kiyA hai ? aura usakI mahattA va AvazyakatA kitanI hai ? unake prakAzana kI kitanI AvazyakatA hai ina bAtoM kA vicAra hama saMkSepa se kreNge| Ayurveda bhI aMga-nirgata hai| jisa prakAra nyAya, darzana va siddhAMtoM kI paraMparA meM prAmANikatA hai usI prakAra Ayurveda zAstra kI paraMparA meM bhI prAmANikatA hai| yaha koI kapolakalpita zAstra nahIM hai, apitu bhagavAn kI divya dhvani se nirgata aMgapUrva zAstroM kI paraMparA se hI zruti va smRti ke rUpa meM isakA pravAha cAlU hai, ataH prAmANika hai / jainAgama meM prAmANikatA svaruci-viracitatva meM nahIM hai, apitu sarvajJa pratipAdita hone se hai / sarvajJa parameSThI ke mukha se jo divyadhvani nikalatI hai use zrutajJAna-sAgara ke dhAraka gaNadhara parameSThI AcArAMga Adi bAraha bhedoM meM vibhakta kara nirUpaNa karate haiM, unameM se bArahaveM aMga ke caudaha uttara bheda haiM, una caudaha pUrva ke bhedoM meM prANAvAya nAmaka eka bheda hai, isa prANAvAya pUrva kA lakSaNa karate hue AcArya likhate haiM ki "kAyacikitsAdyaSTAMga AyurvedaH bhUtakarmajAMguliprakramaH prANApAnavibhAgovi yatra vistaraNa varNitastatprANAvAyam / " arthAt jisa zAstra meM kAya, tadgata doSa, va cikitsAdi aSTAMga Ayurveda kA vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai, pRthvI Adi paMcabhUtoM kI kriyA, jaharIle jAnavara, va unakI cikitsAkrama Adi evaM prANApAna kA vibhAga bhI jisameM vistAra ke sAtha varNita hai use 'prANAvAya pUrva' kahate haiM, isa prANAvAya pUrva ke AdhAra se hI jainAcAryoM ne Ayurveda zAstra kI racanA kI hai| isa viSaya ko kalyANakAraka ke racayitA maharSi ugrAdityAcArya ne apane graMtha meM spaSTa kiyA hai, vaha isa prakAra hai-- 348 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya sarvArdhAdhika mAgadhIya vilasadbhASAvizeSojvalaprANAvAya mahAgamAdavitathaM saMgRhya saMkSepataH / ugrAdityagururgururgururguNaiH sadbhAsi saukhyAspadam zAstraM saMskRtabhASayA racitavA nityeSa bhedastayoH // a. 25, zloka 54 isakA bhAva yaha hai ki sarvArdha mAgadhI bhASA se suzobhita gaMbhIra prANAvAya zAstra se saMkSipta saMgraha kara saMskRta meM ugrAditya guru ne isa graMtha kI racanA kI hai, una donoM meM saMskRta aura mAgadhI bhASA kA bheda hai, anya koI bheda nahIM hai| isalie jainAcAryoM ne kisI bhI bhASA meM Ayurveda zAstra kI racanA kI ho usameM prAmANikatA kI dRSTi meM samAnatA hai, prameya kI dRSTi meM bhI koI aMtara nahIM hai, aMtara kevala bhASA kA hai| bhASA ke bheda se kRti kI prAmANikatA meM koI aMtara nahIM par3atA hai| ataH yaha Ayurveda zAstra dvAdazAMga kA hI eka aMga hai, aMga-nirgata hone se sarvataH pramANa hai| Ayurveda kI utpatti kisa prakAra huI ? Ayurveda zAstra kI utpatti ke viSaya meM bhI jainAcAryoM kI svataMtra kalpanA hai, aura usakA itihAsa bhI paraMparAgata hai| Ayurveda zAstrakAra jainAcAryoM ne sabase pahile apane graMtha meM bhagavAn vRSabhadeva ko namaskAra kiyA hai, tadanaMtara likhate haiM ki taM tIrthanAthamadhigamya vinamya mUrnA / satprAtihAryavibhavAdiparItamUrtim / saprazrayAH trikaraNorutkRta praNAmAH / prapracchuritthamakhilaM bharatezvarAyAH // zrI vRSabhadeva ke samavazaraNa meM bharatezvara Adi mahA puruSoM ne pahuMcakara vinaya ke sAtha vaMdanA karate hue prazna kiyA ki bhagavan ! pahile bhogabhUmi ke samaya meM mAnava kalpavRkSoM se utpanna bhogopabhoga sAmagriyoM se sukha bhogate the| vahAM ke sukha kA anubhava kara bAda svarga meM pahuMca kara vahAM bhI khUba sukha bhogate the, vahAM se manuSya bhava ko pAkara puNya karma ke bala se apane iSTa saMpadA va sthAnoM ko prApta karate the| bhagavan ! aba to karmabhUmi kI sthiti AgaI hai, jo carama zarIrI hai, upapAda janma ke dhAraka hai, unako to aba bhI apamaraNa nahIM hai, paraMtu aise bhI bahuta se mAnaba paidA hote haiM jinakI Ayu dIrgha nahIM hotI, unake zarIra meM vAta pitta kaphAdi kA udreka hotA rahatA hai, unake dvArA kabhI uSNa va zIta kAla meM mithyA AhAra vihAra kA sevana kiyA jAtA hai, isalie ve aneka prakAra ke rogoMse pIDita hote haiM, aura kabhI kabhI apamRtyu ke bhI bhAgI hote haiM / isalie he svAmin ! unakI svAsthya rakSA kA upAya avazya batAveM, Apa hI zaraNAgatoM ke rakSaka haiN| isa prakAra bharatezvara ke dvArA prArthanA karane para bhagavAn Adi prabhu ne apane divyadhvani ke dvArA puruSa kA lakSaNa, zarIra zarIra kA bheda, doSotpatti, cikitsA aura kAlabheda kA bistAra se varNana kiyA, evaM tadanaMtara gaNadharoM ne bhI usakI vistAra se vyAkhyA kI, usIke AdhAra para uttara kAla ke AcAryoM ne Ayurveda graMthoM kI racanA kii| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ___ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha isa vivecana ko likhane kA prayojana yaha hai ki yaha Ayurveda zAstra koI laukika kAmacalAU zAstra nahIM hai| apitu pramANabhUta Agama hai / usI dRSTi se samAdara pUrvaka usakA adhyayana kara prayoga karanA cAhiye / isa Agama se svapara kalyANa kI sAdhanA hotI hai, ataeva upodaya hai| __Ayurveda kyA hai ? Ayurveda zAstra ko vaidya-zAstra bhI kahate haiM, kevala jJAna ko vidyA kahate haiN| kevala jJAna se utpanna zAstra ko vaidya zAstra kahate haiM, isa prakAra vaidya zAstra kI nirukti hai| ___ sarvajJa tIrthaMkara ke dvArA upadiSTa Ayu saMbaMdhI veda ko Ayurveda kahate haiM, isake dvArA manuSya ko AyusaMbaMdhI samasta viSaya mAlUma hote haiM, yA una viSayoM ko jJAta karane ke lie yaha veda ke samAna hai, ataH ise Ayurveda kahanA sArthaka hai| Ayurveda kA uddeza athavA prayojana jainAcAryoM ke japa, tapa, saMyamAdi se bace hue samaya ko ve lokopakAra karane ke lie upayoga karate haiN| isalie lokopakAra karane ke uddeza se hI isa zAstra kI racanA hotI hai| isa Ayurveda zAstranirmANa ke do prayojana haiM, eka to svastha puruSoM kA svAsthya rakSaNa va asvastha rogiyoM kA rogamokSaNa, isa zAstra kA uddeza hai| ___ svAstha ke binA koI bhI dharma kArya ko bhI karane meM pUrA samartha hI ho sakatA hai| cAritra pAlana, saMyama grahaNa Adi sabhI svAsthyapara avalaMbita hai| Ayurveda zAstroM kA pAramArthika prayojana saba se adhika ullekhanIya hai, AtmaciMtana bhI svasthatA ke sAtha hotA hai ise bhUlanA nahIM cAhiye / Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya jainAcAryoM ne jisa prakAra anya siddhAnta, darzana zAstra Adi vibhAgoM meM grantha racanA kI hai usI prakAra unake dvArA viracita vaidyaka zAstra bhI suprasiddha hai, parantu kheda hai ki aneka grantha anupalabdha haiM, ho sakatA hai kahIM prAcIna grantha bhAMDAroM meM dImaka ke bhakSya bana rahe ho, saMzodhana kI AvazyakatA hai| kina AcAryoM ne kina granthoM kI racanA ki hai ise hama prakAzita vaidyaka grantha ke AdhAra se jAna sakate haiN| aprakAzita prAcIna grantha upalabdha ho jAe to aura bhI adhika prakAza isa sambandha meM paDa sakatA hai / zakavarSa 8 veM zatamAna ke prasiddha Ayurveda grantha ke kartA ugrAdityAcArya kA kalyANakAraka grantha prakAzita huvA hai / usake grantha meM Ayurveda granthoM ke racayitA pUrvAcAryoM kA ullekha milatA hai / unhoMne eka jagaha likhA hai ki zAlAkyaM pUjyapAdaM prakaTitamadhikaM zalyatantraM ca pAtra svAmitroktaM viSogragrahazamanavidhiH siddhasenaiH prasiddhaiH / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya kArya yA sA cikitsA dazarathagurubhirmeghanAdaiH zizUnAM vaidyaM vRSyaM ca divyAmRtamapi kathitaM siMhanAdairmunIMdraiH // ___ a. 20, zloka 85 pUjyapAda AcArya ne zAlAkyatantra nAmaka grantha kI racanA kI hai, pAtra-svAmI ne zalyatantra nAmaka grantha kI racanA kI hai, prasiddha AcArya siddhasena ne viSa va ugra grahoM ke zamana vidhi kA nirUpaNa kiyA hai, dazaratha guru va meghanAtha sUri ne bAla rogoM kI cikitsA sambandhI granthoM kA prarUpaNa kiyA hai| siMhanAda AcArya ne zarIra balavardhaka prayogoM kA pratipAdana kiyA hai, inameM AcArya pUjyapAda va pAtra-svAmIne zalyataMtra ke saMbaMdhI vistRta prakAza DAlA pratIta hotA hai, zalyataMtra jo Aja ke yuga meM pragati ko prApta oNparezana (Surgery) cikitsA hai, arthAta zastracikitsA hai, kahIM kahIM saMgraha ke rUpa meM ve prakaraNa upalabdha hote haiM, pAtrasvAmI, siddhasena, meghanAda, dazarathasUri aura siMhanAda ke graMtha upalabdha nahIM haiM, anveSaNa va anusaMdhAna kI AvazyakatA hai| maharSi samaMtabhadra ne bhI vaidyaka vibhAga meM graMthoM kI racanA kI hai, isa saMbaMdha kA ullekha kalyANakAraka meM nimna prakAra hai| aSTAMgamaSyakhilamatra samaMtabhadraiH proktaM savistaravaco vibhavairvizeSAt saMkSepato nigaditaM tadihAtmazaktyA kalyANakArakamazeSapadArthamuktam // a. 20, zloka 86 AcArya samaMtabhadra ne aSTAMga Ayurveda nAmaka vistRta va gaMbhIra vivecanAtmaka graMtha kI racanA kI hai, usIkA anukaraNa kara maiMne isa kalyANa kAraka ko saMkSepa ke sAtha saMpUrNa viSayoM kA pratipAdana karate hue likhA hai| isase jJAta hotA hai ki ugrAdityAcArya ke samaya samaMtabhadra kA vaha graMtha avazya vidyamAna thaa| kAza kitane mahatva kA vaha graMtha hogA, hama baDe abhAgI haiM ki ukta graMtha kA darzana bhI nahIM kara ske| AcArya samaMtabhadra AcArya samaMtabhadra kA samaya tIsarA zatamAna mAnA jAtA hai, maharSi pUjyapAda ke pahile samaMtabhadra hue haiM, unakI sarvatomukhI vidvattA kA varNana karanA zabdazakti ke atIta hai / unake dvArA nirmita siddhAMta, nyAya ke graMtha jisa prakAra gaMbhIra haiM usI prakAra vaidyaka graMtha bhI mahattvapUrNa hai| unake dvArA 'siddhAMta-rasAyana kalpa' nAmaka mahatvapUrNa graMtha kI racanA kI gaI thI, vaha graMtha 18000 zloka parimANa thA, yadyapi vaha graMtha Aja samagra upalabdha nahIM hai tathApi yatratatra usa graMtha ke bikhare hue zloka upalabdha hote haiM, jinako bhI saMgraha karane para do tIna hajAra zloka sahaja ekatrita ho sakate haiN| ahiMsA pradhAna dharma ke upAsaka hone se vaidyaka graMtha meM bhI unhoMne ahiMsAtmaka prayogoM kA hI pratipAdana kiyA hai| auSadhi-nirmANa meM siddhAMta asamarthita viSayoM ko grahaNa nahIM kiyA hai, yaha jainAcAryoM ke graMtha kI Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vizeSatA rahI hai| isake alAvA apane graMtha meM unhoMne jaina pAribhASika zabdoM kA prayoga va saMketa kiyA hai, isalie graMtha kA artha karate samaya jaina siddhAMta kI prakriyA ko ThIka taraha se samajhane kI atyaMta AvazyakatA hai| udAharaNa ke lie samaMtabhadra ke graMtha meM ratnatrayauSadha kA ullekha AtA hai| isakA artha sAmAnya vaidya yahI kara sakatA hai ki vajrAdi tIna ratnoM ke dvArA nirmita auSadha yA bhasma / paraMtu vaisA nahIM hai| jaina siddhAMta meM samyagdarzana jJAna cAritra ko ratnatraya ke nAma se kahA hai| ve jisa prakAra mithyAdarzana jJAna cAritra rUpI tridoSoM kA nAza karate haiM, usI prakAra rasa, gaMdhaka va pASANa, ina dhAtutrayoM ke amRtIkaraNa se siddha honevAlA rasAyana vAta, pitta va kapharUpI tridoSoM ko dUra karatA hai| ataH isa auSadha kA nAma ratnatrayauSadha hai| ____ isI prakAra auSadha nirmANa ke pramANa meM bhI jaina mata ke saMketAnusAra hI saMkhyAoM kA nirdeza Apa ne kiyA hai| udAharaNa ke lie rasasiMdUra nirmANa karane ke lie kahA gayA hai ki 'sUtaM kezarigaMdhakaM mRganavAsArahamam' isa vAkya kA artha jaina siddhAMta ke jJAtA hI ThIka taraha se kara sakatA hai| jaina tIrthaMkaroM ke bhinna bhinna cinha haiM, una cinhoM ke saMketa se usa cinhAMkita tIrthaMkaroM kI saMkhyA kA yahAM grahaNa kiyA hai| Upara ke vAkya meM sUtaM kesari arthAta rasa kesarI ke pramANa meM lo, arthAt kesarI nAma siMha kA hai, siMha cobIsaveM mahAvIra bhagavAn kA cinha hai| arthAta kesarI se 24 saMkhyA lenI cAhie, gaMdhaka mRga arthAta hariNa jisa kA cinha hai aise solahave zAMtinAtha kA saMketa karatA hai, gaMdhaka 16 bhAga, isI prakAra artha lenA cAhiye / samaMtabhadra ke graMthoM meM isI prakAra ke sAMketika artha mileMge, yaha unake graMtha kI eka vizeSatA hai / unake hara kalpoM ke prayoga meM bhI jaina prAyogika zabdoM kA darzana hameM mila skegaa| jaina vaidyaka granthoM ke pAribhASika zabdoM ke artha ko samajhane ke lie jainAcAryoM ne svatantra vaidyaka koSoM kI bhI racanA kI hai| upalabdha koSoM meM AcArya amRtanaMdi kA koSa mahattvapUrNa hai, parantu vaha apUrNa hai, zAyada Ayu kA avasAna hone se yaha kRti adhUrI raha gaI ho| vanaspatiyoM ke nAma ko bhI aneka sthAnoM meM hama jaina pAribhASika zabdoM meM hI dekheNge| isa prakAra samaMtabhadra AcArya ne Ayurveda vijJAna kA bhI vipula rUpa se utthAna kiyA hai, unake dvArA viracita eka viSavaidyaka grantha hamane baMgalora ke prasiddha jyotirvid vidvAn zrI zazikAMta jaina ke pAsa dekhA thA, jo sundara tADapatra para aMkita thA / usake aneka prayogoM ko kriyAtmaka rUpa meM prayoga kara zrI jaina ne saphalatA prApta kI hai, unake kathana ke anusAra yaha adbhuta va abhUtapUrva grantha hai| samaMtabhadra ke samagra granthoM kI prApti hone para na mAlUma kisa prakAra ke saphala prayoga sAmane AveMge? vaha dina samAja ke lie bhAgya kA hogA / samaMtabhadra ke pUrvavartI granthakAra paraMparA se vaidyagranthoM kI nirmiti ati prAcIna kAla se calI A rahI hai, isa meM koI saMdeha nahIM hai| isalie samaMtabhadra ne apane sthAna ko sUcita karate hue bhallAtakAdi meM jina muni samaMtabhadra Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya 353 kA nivAsa kA arthAt bhaTakala ke pAsa honnAvara tAlukA meM yaha gerasaSpA sthAna hai| vahAM para unakA pITha thA, isalie unakA nivAsa vahAM kahA gayA hai| apane grantha meM 'raseMdra jainAgamasUtrabaddhaM' yaha kahakara samaMtabhadra ne apane anya ko pUrva granthoM ke sUtroM kA anukaraNa siddha kiyA hai, isase samaMtabhadra ke pahile bhI jaina vaidyaka granthoM ke nirmAtA hue haiN| aura ve bhaTakala jilhA ke honnAvara ke pAsa hADuhallI (saMskRta meM saMgItapura ) ke rahanevAle the, vahAM para unhoMne aneka vaidyaka granthoM kI racanA kI hai| samaMtabhadra ko bhI isI kAraNa se vaidyaka grantha nirmiti kI preraNA milI hogii| puSpAyurveda jainadharma ahiMsA pradhAna dharma hone se mahAvratadhArI muniyoM ne isa bAta kA bhI prayatna kiyA ki auSadha nirmANa ke kArya meM kisI bhI jIva kA ghAta na ho, kisI ko bhI pIDA nahIM pahuMcanI cAhiye, ekeMdriya prANiyoM kA bhI buddhipurassara ghAta na ho isa kA bhI dhyAna rakhA gayA hai| ataH puSpAyurveda grantha kA nirmANa kiyA gyaa| ____ Ayurveda graMthakAroMne jisa prakAra vanaspatiyoM ko apane graMthoM meM sthAna diyA usI prakAra puSpAyurveda meM kevala parAgarahita puSpoM ko sthAna milA hai| puSpAyurveda meM 18 hajAra jAti ke kevala puSpoM ke upayoga se hI auSadhi nirmANa kI prakriyA batAI gaI hai, yaha puSpAyurveda isvI san pUrva 3 re zataka kI racanA hai, prAcIna kannaDa lipI hai jo baDI kaThinatA se bAMcane meM AtI hai| itihAsa saMzodhakoM ke lie yaha jaisI anUThI cIja hai, usI prakAra Ayurveda jagat ke lie apUrva vastu hai / isa dizA meM jainAcAryoM ke sivAya kisIne bhI kArya nahIM kiyA hai, yaha Aja hama nissaMdigdha rUpa meM kaha sakate haiN| samaMtabhadra gerasappA meM rahate the, Aja bhI vaha jvAlAmAlinI devI kA prasiddha sAtizaya sthAna hai, vizAlacaturmukha maMdira hai, jaMgala meM yatra tatra mUrtiyAM bikharI paDI haiN| darzanIya sthAna hai, daMtakathA ke AdhAra para isa sthAna meM eka rasakUpa hai jo ki siddharasa kA hai| kaliyuga meM dharmasaMkaTa upasthita hone para isa rasakUpa kA upayoga ho sakatA hai, aisA kahA gayA hai| usa rasakUpa ke sthAna ko dekhane ke lie siddha sarvAMjana kA prayoga karanA cAhie, usa sarvAMjana ke nirmANa kI vidhi puSyAyurveda meM hai| isa aMjana meM pramukha puSpa usa prAMta ke jaMgala meM prApta hote haiM yaha bhI kahA gayA hai| isase yaha siddha hotA hai ki maharSi samaMtabhadra ke pahile bhI Ayurveda ke nirmAtA aneka graMthakAra hue haiN| paraMtu Aja unakI kRtiyoM kA anveSaNa va anusaMdhAna karane kI mahatI AvazyakatA hai| saMzodhana, anveSaNa va anusaMdhAna vibhAga kA nirmANa kara kaI vidvAnoM se isa kArya ko karAne kI AvazyakatA hai| maharSi pUjyapAda __ AcArya samaMtabhadra ke bAda isa viSaya meM kadama baDhAnevAle maharSi pUjyapAda kA nAma Adara ke sAtha liyA jA sakatA hai| anaMtara ke maharSiyoM ne bhI pUjyapAda kA nAma baDI pUjyatA ke sAtha liyA hai / isa dizA meM pUjyapAda ke kArya bhI ullekhanIya haiM / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha maharSi pUjyapAda bhI bahumukhI pratibhA ke dhanI the / unhoMne vyAkaraNa zAstra kI racanA kI hai, siddhAMta graMtha kI vRtti likhI hai| usI prakAra Ayurveda viSaya meM bhI unakA prabhutva thaa| uttara graMthakAroM ne pUjyapAda kI kRtiyoM kA ullekha kara unakI baDI prazaMsA kI hai| AcArya zubhacaMdra ne pUjyapAda kI prazaMsA karate hue likhA hai ki jinake vacana yA graMtha mana, vacana va kAya ke kalaMka ko dUra karate haiM usa pUjyapAda ko hama namaskAra karate haiN| mana, vacana, kAya ke kalaMka ko dUra karane ke abhiprAya ko kannaDa kavi pArzva paMDita ne apane graMtha meM spaSTa kiyA hai| " sakalorvI nuta pUjyapAda munipaM tAM peda kalyANadvAkAraka diM dehada doSamaM vitana vAcA doSamaM zabdasAdhaka jaineMdraditI jagajjanada-mithyA-doSamaM tattvabodhaka tattvArthadavRttiyiMde kaledaM kArUNya dugdhArNavam // " sarva loka ke dvArA pUjya zrI pUjyapAda ne kalyANakAraka vaidyaka graMtha se deha ke vikAra ko, vacana ke doSa ko jaineMdra vyAkaraNa se, evaM citta ke mithyAtva doSa ko tattvabodhaka tattvArtha kI vRtti sarvArthasiddhi se dUra kiyA / isa prakAra pUjyapAda ke dvArA bhI kalyANakAraka nAmaka vaidyaka graMtha kA ullekha milatA hai / paraMtu samagra graMtha upalabdha nahIM hotA hai, troTaka prakaraNa kahIM kahIM upalabdha hote haiM / saMpUrNa graMtha kI upalabdhi na hone para bhI yaha nissaMdeha kaha sakate haiM ki pUjyapAda kA Ayurveda zAstra bahuta hI mahattvapUrNa va prAmANika thA / kyoM ki uttara kAla ke aneka vaidyaka graMthakAroM ne pUjyapAda ke graMtha kA Azraya lekara apane graMtha kI racanA kii| kanaDa, telagU, tAmila Adi vibhinna bhASA ke graMthakAroM ne bhI pUjyapAda kI kRti ko AdhAra banAkara 'zrIpUjyapAdoditaM,' 'pUjyapAdane bhASitaM' Adi zabdoM kA prayoga kiyA hai| pUjyapAda ke dvArA pratipAdita prayoga nitarAM prAmANika hai, aisA usa samaya mAnA jAtA hogA / isalie ve pUjyapAda kA nAma lene meM apanA gaurava samajhate hoNge| pUjyapAda ke dvArA racita graMtha ke kucha bhAga jo upalabdha hote haiM, unakA bhI saMgraha kiyA jAye to kaI hajAra zloka pramANa saMgrahita ho sakate haiN| isake lie aneka bhASAoM meM prakAzita vaidyaka graMtha evaM aprakAzita kucha saMgrahoM ke avalokana kI AvazyakatA hai| pUjyapAda ne kalyANakAraka va zAlAkya tantra ke alAvA vaidyAmRtaM nAmaka vaidyaka graMtha kA bhI nirmANa kiyA thA, zAyada yaha graMtha kannaDa bhASA meM hogaa| pUjyapAda ke uttarakAlavartI gommaTadeva muni ne ukta vaidyAmRta kA ullekha apane graMtha meM kiyA hai| isalie pUjyapAdAcArya kI kRtiyoM kI pratiyAM aneka bhASAoM meM hoMgI, isameM bhI koI zaMkA nahIM hai| isa dRSTi se Ayurveda jagat meM pUjyapAda AcArya ne bhI bahuta bar3A yogadAna diyA hai| ve isa vibhAga ke camakate hue sUrya siddha hue haiN| unakI upakRti ke lie jaina samAja ciraRNI rhegaa| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya pUjyapAda ke bAda ke vaidyaka graMthakAra pUjyapAda ke bAda gommaTadeva muni nAmaka graMthakartA hue haiM / inhoMne Ayurveda viSayaka merutantra nAmaka grantha kI racanA kI hai / apane graMtha meM unhoMne pratyeka pariccheda ke aMta meM AcArya pUjyayAda kA Adara ke sAtha smaraNa kiyA hai / 355 siddha nAgArjuna kahA jAtA hai ki yaha pUjyapAda ke bhAnaje the / inhoMne nAgArjuna kalpa, nAgArjuna kapura Adi vaidyaka graMthoM kA nirmANa kiyA thaa| isake alAvA inhoMne 'vajrakhecara ghuTikA' nAma kI suvarNa banAne kI maNi tayAra kI thI / yaha maNi anarghya va bahumUlya sAdhya thI, isalie isa maNi kI siddhi ke lie rAjAse sahAyatA kI apekSA kI / rAjAne pUchA ki siddha na hone para kyA hogA ? taba nAgArjuna ne dhairya ke sAtha kahA ki yadi maNi siddha nahIM huI to merI donoM AkhoM ko nikalavA dIjiyegA, rAjAne maMjUra kara vipula dhanarAzi isake lie dI aura kaI mahinoM kI avadhI dI / karIba bAraha mahinoM bAda yaha ratna siddha huA / guTikA ke rUpameM sthita usa maNipara nAgArjuna ne apane nAmakI mudrA lagAI aura una maNiyoM ko nadI ke pAnI se dho rahe the ki hAtha se phisalakara nadI meM tInoM maNiyAM girI, machalIne nigalalI, vaha machalI eka vezyA ke hAtha paDI, cIrane para ye tInoM ratna mile / harSita hokara vaha vezyA apane divAnakhAne ke jhUlepara le jAkara una ratnoM ko rakhA to jhUlekI loha zRMkhalA suvarNa kI bana gaI / idhara rAjA ne pratijJA ke anusAra nAgArjuna kI AMkheM nikalavAI | nAgArjuna aMdhe hokara aba dezAMtara cale gaye / udhara vezyA ne roja lohe ko sonA banAnA prAraMbha kiyA / parvataprAya suvarNa se vaha kyA karatI ? anakoM annachatrAdikoM ko nirmANa kara karoDoM mudrAoMkA vyaya kiyA, ratnoM para nAgArjunakA nAma dekhakara, una annasatroM kA nAma bhI nAgArjuna annasatra rakhA gayA / nAgArjuna vihAra karate karate jaba vahAM Aye to unhoM ne nAgArjuna annasatra ko sunakara isa nAma kA kAraNa kyA hai yaha pUchA / sArI bAteM vezyA se mAluma hogaI / punazca una ratnoM ko vezyA se prApta kiyA, usake prabhAva se gaI huI netroM ko punaH prApta kiyA / rAjasabhA meM pahuMcakara una maNiyoM ke camatkAra ko punaH batAyA / yaha saba likhane kA prayojana yaha hai ki Ayurveda ke prayogoM meM aparimita mahattva hai / usake lie satata adhyavasAya kI AvazyakatA hai / ugrAdityAcArya pUjyapAda ke anantara Ayurveda graMthakAra jo hue haiM unameM zrI maharSi ugrAdityAcArya kA nAma bahuta Adara ke sAtha liyA jA sakatA hai / unhoMne kalyANakAraka nAmaka mahattvapUrNa vaidyaka graMtha kI racanA kI hai / yaha graMtha karIba 5000 zloka pramANa se yukta hai / jainAcArya paramparA ke anusAra hI isameM bhI kisI bhI auSadha prayoga meM madya, mAMsa, madhu kA prayoga nahIM kiyA gayA hai| isa graMtha maM paccIsa pariccheda haiM / paccI Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha paricchedoM meM vibhakta graMtha meM vibhinna roga, prApti, nidAna, pUrvarUpa, cikitsA Adi kA sundara krama se varNana kiyA gayA hai / hajAroM rogoM kI cikitsA kA pratipAdana isa grantha meM hai| bhinna bhinna adhikAroM kA vibhAga kara viSayavarNana kiyA gayA hai 8 veM zatamAna ke mAne hue Ayurveda ke ugrAdityAcArya ke dvArA nirmita isa graMtha kI jainetara vidvAnoM ne bhI mukta kaMTha se prazaMsA kI hai / vaidyapaMcAnana paM. guNe zAstrI ne rasa graMtha para vistRta prastAvanA likhakara isa graMtha kA paramAdara kiyA hai| Ayurveda saMbaMdhI viSayoM se paripuSTa mahattvapUrNa kRti jo upalabdha huI hai vaha kalyANakAraka hai, jainAcArya ugrAditya ke dvArA viracita hai, jo rASTrakUTa rAjya ke rAjA amoghavarSa prathama aura cAlukya nareza kaliviSNuvardhana paMcama ke samakAlIna the| graMtha kA prAraMbha Ayurveda tattva ke pratipAdana ke sAtha huA hai, jo do vibhAgoM se vibhakta hai, eka rogapratikAra-dUsarA cikitsA prayoga / aMta ke pariziSTa meM eka laMbA parisaMvAda saMskRta gadya meM diyA gayA hai jisameM mAMsAzana vagaire kI nissAratA va anAvazyakatA ko batAyA gayA hai / yaha bhI kahA gayA hai ki yaha parisaMvAda graMthakAra ke dvArA rAjA amoghavarSa ke darabAra meM sekaDoM vidvAna va vaidyoM kI upasthiti meM siddha kiyA gayA thA / itanA likhane ke bAda ugrAdityAcArya ke viSaya meM yA unake graMtha ke viSaya meM adhika likhane kI AvazyakatA hai aisA hameM pratIta nahIM hotA, unake dvArA viracita graMtha se hI vizeSa prakAza paDa sakatA hai| isI prakAra malliSeNa sUri ne apane vidyAnuzAsana Adi maMtra zAstroM meM bhI Ayurveda cikitsA kA nirUpaNa kiyA hai| maMtra zAstra aura Ayurveda zAstra kA bahuta nikaTa saMbaMdha thaa| isalie bhairava padmAvatI kalpa, jvAlAmAlinI kalpa Adi maMtra zAstroM meM bhI yatra tatra Ayurveda ke prayogoM kA ullekha milatA hai| Ayurveda vidvAn ko apane zAstra meM pravINa hone ke lie maMtra, taMtra, zakuna, nimitta Adi zAstroM kA bhI adhyayana karanA cAhiye, rogIyoM kI roga parIkSA ke lie sarva dRSTi se prApta jJAna saphala sahAyaka ho sakatA hai, ise nahIM bhUlanA cAhiye, ataH pUrvAcAryoM ne Ayurveda ke sAtha anya graMtha meM kA bhI adhyayana manana kiyA hai / maharSi ugrAdityAcArya ne suzrutAcArya ko syAdvAdI ke nAma se ullekha kiyA hai, suzruta graMtha meM jo cikitsA krama batAyA gayA hai usameM prAyaH sabhI prayoga jaina prakriyA se milate julate haiM, isalie unheM graMthakAra ne syAdvAdI ke nAma se ullekha kiyA hoM, yA yaha bhI ho sakatA hai ki suzrutAcArya jainAcArya hoM, pUjyapAda ke zalyataMtra kA anukaraNa kara unhoM ne graMtharacanA kI ho, yaha saba sUkSma anusaMdhAna karane para jJAta ho sakate haiN| tathApi yaha nissaMdigdha kahA jA sakatA hai ki jainAcAryoM kA isa zAstra para advitIya adhikAra thA evaM unakI kRtiyoM kA isa jagat ke anya graMtha nirmAtAoM ke graMthoM meM bhI amiTa prabhAva thaa| usa prabhAva se ye graMthakAra apane ko bacA nahIM sakate the / kannaDa bhASA ke jaina vaidyaka graMthakartA jisa prakAra saMskRta meM vaidyaka granthoM kI racanA apane bahumUlya samaya ko nikAlakara jainAcAryoM ne kI hai usI prakAra anyAnya bhASAoM meM bhI vaidyaka granthoM kA nirmANa huA hai| telagU aura tAmila bhASA Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya 357 meM bhI jaina vaidyaka granthoM kI racanA huI hai| keraLa kI maleyAlI bhASA meM bhI vahAM ke vidvAnoM ne vaidyaka granthoM kI racanA kI hai / maleyAla meM Ayurveda ke rasa, rasAyana, tailAdi kA bahuta pracAra hai, tailAbhyaMga kI prakriyA se kAyAkalpa kA prayoga Aja ke vidvAna bhI vahAM para karate haiM, yaha bhulAnA nahIM cAhiye / vaidyaka aura jyotiSa donoM vidyAoM kA saMgopana maleyAla meM bahuta sAvadhAnI ke sAtha kiyA gayA hai / isake alAvA kannaDa granthakAroM ne bhI vaidyaka aura jyotiSa sambandhI aneka granthoM kA nirmANa kiyA hai unameM kaI svataMtra grantha evaM kaI to saMskRta granthoM ke TIkAtmaka grantha haiN| unakA bhI samucita saMzodhana, samuddhAra nahIM ho sakA hai| isa ora samAja ke ciMtakoM ko dhyAna denA cAhiye / pUjyapAda kA kalyANakAraka kannaDa meM jagaddala somanAtha kavi ne pUjyapAdAcArya viracita kalyANakAraka grantha kA karnATaka bhASA meM bhASAMtara kiyA hai / yaha grantha bhI bahuta mahatvapUrNa hai| yaha grantha pIThikA prakaraNa, paribhASA prakaraNa, SoDazajvara nirUpaNa Adi aSTAMgoM se yukta hai, yaha grantha kannaDa bhASA ke upalabdha vaidyaka granthoM meM saba se prAcIna hai| isa grantha meM somanAtha kavi ne pUjyapAda kA bahuta Adara ke sAtha ullekha kiyA hai, vaha isa prakAra hai| sukaraM tAnene pUjyapAda munigala muMpelada kalyANakA raMkamavAhaTa siddhasAra carakA sutkRSTamaM sadguNA dhikamaM varjita madya mAMsa madhuvaM karNATadi lokara kSakamA citra madAge citra kavi somaM pelda nitaltiyiM // yaha kAvya bhI sundara hai, pratyeka caraNa ke dvitIyAkSara meM kakAra ko sAdhA gayA hai / graMthakAra ne spaSTa kiyA hai ki AcArya pUjyapAda ne pahile jo kalyANakAraka kI racanA kI hai, jo vAgbhaTa, caraka Adi Ayurveda graMthoM se utkRSTa hai, jisa meM madya, mAMsa aura madhu kA prayoga varjita kiyA hai, aise lokarakSaka, uttama graMtha ko maiMne karnATaka bhASA ke vividha chandoM meM atyaMta prema ke sAtha nirmANa kiyA hai, yaha uparyukta zloka kA bhAva hai, isase spaSTa hai vAgbhaTa carakAdi graMtha bhI kavi somanAtha ke samaya vidyamAna the| isI prakAra kIrtivarma ne govaidya, maMgarAja ne khageMdramaNidarpaNa nAmaka viSa vaidya, abhinava candra ne hayazAstra nAmaka hayavaidya ( azvaparIkSA va cikitsA), deveMdramuni ne bAlagraha cikitsA, amRtanandi ne vaidyaka nighaMTu Adi graMthoM kI racanA kara isa vibhAga kI apUrva sevA kI hai| isI prakAra jagadeva mahAmaMtravAdi zrIdharadeva ne 24 adhikAroM se yukta vaidyAmRta graMtha kI racanA kI hai| sAtha hI sALava kavi ke dvArA viracita rasaratnAkara aura vaidya sAMgatya graMtha bhI kama mahattva ke nahIM haiN| isa prakAra kannaDa ke prathitayaza mahAkaviyoM ne vaidyaka viSaya meM bhI apanI amUlya sevA pradAna kI hai| jaina vaidyaka granthoM meM ahiMsA pradhAna dRSTi rakhI gaI hai, yaha hama pahile kaha Aye haiN| khAo, pio, majA karo isa dRSTi se hI jainAcAryoM ne kAma nahIM liyA hai, apane zarIra ke svAsthya ke lie anya asaMkhya jIvoM kI hatyA karanA mAnavatA nahIM ho sakatI hai, 'AtmavatsarvabhUteSu yaH pazyati sa mAnavaH,' yaha Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vyAkhyA Aja bhI karane kI AvazyakatA hai| AhAra kI nyUnatA ke nAma se sajIva prANiyoM kA utpIDana mAnava vyavahAra nahIM ho sakatA hai, eka ahiMsA dharmapremI, cAhe vaha kisI bhI sampradAya kA kyoM na ho, isa bAta ko kabhI svIkAra nahIM kara sakatA ki eka vyakti kI sahuliyata ke lie aneka jIvoM kA saMhAra kiyA jAya / Aja to mAMsAhAra pradhAna pAzcAtya dezoM meM bhI aneka susamaMjasa subuddha vidvAn mAMsa kI nirupayogitA ko siddha kara rahe haiN| AyurvijJAna-mahArNava, AyurvedakalAbhUSaNa zrI zeSa zAstrI ne Ayurveda sammelana ke eka bhASaNa meM siddha kiyA thA ki madyamAMsAdika kA upayoga auSadha prayoga meM karanA ucina nahIM hai / aura ye galiccha padArtha bhAratIyoM ke zarIra ke lie kadApi hitAvaha nahIM haiM / kAzI hiMdu vizvavidyAlaya ke Ayurveda samAraMbhotsava ke prasaMga meM mahAmahopAdhyAya, vidyAnidhi kavirAja zrI gaNanAtha sena em . e. ne ina madyamAMsAdika ke prayoga kA tarkazuddha paddhati se niSedha kiyA thA / akhila bhAratIya Ayurveda mahAsammelana kAnapura ke adhivezana meM kavirAja zrI yogIMdranAtha sena em . e. ne apane adhyakSIya bhASaNa meM kahA thA ki aMgrejI auSadha prAyaH madyamAMsAdika se mizrita hote haiM ataH ve bhAratIyoM kI prakRti ke lie anukUla nahIM ho sakate / ___vanaspatiyoM meM aciMtya zakti hai, ise bhAratIya Ayurveda graMthakAroM ne prayogoM se siddha kiyA hai| bhAratIya vanaspati hI bhAratIyoM ke svAsthya ke lie upayukta ho sakatI hai| kyA AcArya samaMtabhadra kA bhasmaka roga Ayurveda auSadhoM se dUra nahIM huA ? maharSi pUjyapAda va nAgArjuna ko gagana-gamana-sAmarthya va gata netroM kI prApti Ayurveda auSadhoM se nahIM huI ? loka meM kaThina se kaThina mAne jAnevAle rogoM kI cikitsA Ayurveda paddhati se ho sakatI hai to usake prayogoM meM niMdya va gardA aise mAMsAdika kA prayoga kara ahiMsA dharma kA galA kyoM ghoTA jAtA hai ? sarva prANihita karane kA zreya vaidya vidvAnoM ko mila sakatA hai, isa dRSTi se jaina Ayurveda graMthakAroM ne apane sAmane vizvakalyANa kA dhyeya rakhA hai / auSadhiprayoga meM bhI kisI bhI jIva ko pIDA na pahuMce yaha unakI bhAvanA kitanI baDI udAratA kI dyoti kA hai yaha hamAre vAcaka vicAra kreN| vizvavaMdya cAritra cakravarti AcArya zAMtisAgara mahArAja kA janma zatAbda varSa manAyA jA rahA hai / AcArya zrI ne apane pAvana jIvana meM lokakalyANa kA kArya kiyA hai / vaidya yadi vyavahAra svAsthya kI rakSA karate haiM to AcArya zrI ne pAramArthika svAsthya kI rakSA kI hai| vyAvahArika svAsthya asthAyI hai, nazvara hai, vikRtisaMbhava hai, paraMtu pAramArthika svAsthya sthAyI hai, nitya hai, avikRta va prakRtidatta hai| jaina maharSi usa pAramArthika svAstha kA hI upadeza dete haiM / usakA lakSaNa karate hue AcArya deva kahate haiM ki azeSakarmakSayajaM mahAdbhutaM yadetadAtyaMtikamadvitIyam / atIMdriyaM prArthitamarthavedibhiH tadetaduktaM paramArthanAmakam / / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya AtmA ke sampUrNa karmoM ke kSaya se utpanna, atyadbhuta, AtyaMtika va paramazreSTha, vidvAnoM ke dvArA sadA apekSita jo atIMdriya paramAnaMda hai vahI pAramArthika svAsthya hai| usa pAramArthika svAsthya ko evaM usake lie paraMparA sAdhanabhUta laukika svAsthya ko prApta karane kA upAya Ayurveda graMthakAroM ne, usameM bhI nirdoSa paddhati ko jainAyurveda graMthakAroM ne pratipAdana kiyA hai| vyAvahArika svAsthya va pAramArthika svAsthya donoM hI isa jIva ko Avazyaka hai / isa dRSTi se AcArya kuMdakuMda se lekara AcArya zAMtisAgara taka ke maharSiyoM ne saMsAra ke jIvoM ko svAsthya rakSaNa kA upAya batAte hue mahAna upakAra kiyA hai / isa dizA meM aneka anupama kRtiyoM ko nirmANa kara Aja ke adhyayana premiyoM ko ciraRNI banAyA hai| paraMtu Aja una graMthoMko adhyayana karanevAle, durlabha hogaye haiM to prayoga karanevAloM kA to abhAva hI hai / isalie nikaTa bhaviSyameM bhagavAn mahAvIra kA 2500 vA nirvANa mahotsava manAne ke lie jaina samAja jA rahA hai, usameM mukhyataH jainAyurveda va jaina jyotiSa graMthoM kA prakAzana kara jinavANI kI yathArya sevA kareM / hamArI upekSA yadi isI prakAra rahI to rahI sahI jJAna bhaMDAra bhI lupta ho jAyagA, unake aneka ratnoM ke darzana se hama vaMcita ho jaaveNge| pIche kI pIDhI ke hAtha meM pazcAttApa ke sivAya kucha nahIM AvegA / sAya meM una prAcIna maharSiyoM ke anarghya va mahattvapUrNa kArya dekhate dekhate naSTa ho jAveMge jisakA uttaradAyitva hamapara rahegA / isa aparAdha ke lie kahIM bhI kSamA nahIM ho skegii| ityalaM vistareNa / Ayurvedo vijayatetarAm / bhadraM bhUyAt / Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #566 -------------------------------------------------------------------------- _