________________
[૧૩] કારણમાં પરિવર્તન થાય છે. અસતકાર્યવાદ કહે છે કે કાર્ય કારણમાં રહેતું નથી, પણ નવું ઉત્પન્ન થાય છે. જેનદર્શન કહે છે કે કાર્ય કારણમાં દ્રવ્યરૂપે રહેલું છે, અને પર્યાયરૂપે નવું ઉત્પન્ન થાય છે અને આખું વસ્તુસ્વરૂપ દ્રવ્યપર્યાયરૂપ હોવાથી આ સવાલને અપેક્ષાદષ્ટિથી–નયષ્ટિથી જૈનદર્શન સમન્વય કરે છે.
આ લેખમાં ભગવાનના ‘ક્રિયમાણું કૃત” વચનનો જમાલિએ વિરોધ કરી કૃત કૃત” વાદ સ્થાપિત કરવા જે દલીલો કરેલા છે તેની ચર્ચા લેખક મહારાજશ્રીએ કરેલ છે. લેખ વાંચવાવિચારવા જેવો છે.
(૧૩) “નિશ્ચય અને વ્યવહાર વાળા આ તેરમા લેખમાં–નિશ્ચય અને વ્યવહારનું સ્વરૂપ તાત્વિક દષ્ટિએ બતાવવામાં આવેલ છે. નિશ્ચય દષ્ટિ એટલે વસ્તુના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રધાનતા આપી બતાવવી; વ્યવહાર દષ્ટિ એટલે સામાન્ય જનતાને સ્થળ દ્રષ્ટિથી જે સ્વરૂપે વસ્તુ દેખાય તેને પ્રધાનતા આપી બતાવવી; દા. ત. આમા શુદ્ધસ્વરૂપે જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર સ્વરૂપ છે, કર્તા નથી, જોકતા નથી એ નિશ્ચય દષ્ટિથી આત્માનું સ્વરૂપ છે. સકર્મક આત્મા કર્યા છે, જોક્તા છે, સુખી છે, દુઃખી છે તે વ્યવહાર દષ્ટિ છે.
લેખક મહારાજશ્રીએ નિશ્ચય અને વ્યવહારનું સ્વરૂપ જૂદા જૂદા દષ્ટિબિંદુથી બતાવ્યું છે. તત્વજ્ઞાનની વિચારણામાં, ધર્મ અને સમાજ વ્યવસ્થાની ચર્ચામાં બંને દષ્ટિના સ્થાન બતાવ્યા છે. નિશ્ચયના અનાદરમાં સત્યને હાસ થાય છે, વ્યવહારના અનાદરમાં તીર્થનો ઉછેદ થાય છે માટે બંને વ્યવહાર અને નિશ્ચયને યોગ્ય સ્થાન મળવું જોઈએ, એ સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યો છે.
(૧૪) “વિશ્વવ્યાપક પદાર્થો વાળા ચૌદમા લેખમાં નિદર્શનમાં બતાવેલ મૂળભૂત છ દ્રવ્ય-જીવ, પુદ્ગલ, ધમાં
