Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 26

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
काप्यनुपपत्तिः, सति सूत्रस्य ज्ञापकत्वसम्भवे वृत्तिवचनस्य न्यायार्थः । तेन “वर्षाकालेभ्यः” [६. ३.८०.] इति सूत्रविहित 40 ज्ञापकत्वाश्रयणं वृत्तिकृतां न संगतं स्यात् स्ववचनेन विशेष- इकण् यथा वर्षासु भवमित्यर्थे वार्षिकमित्यत्र भवति, तथा वचन कल्पनायाः प्रौढित्वख्यापकत्वात्, तथा च " तदमेव वर्षाणां पूर्वो भाग इत्यर्थे “पूर्वापराधरोत्तरमभिन्नेनांशिना " ज्ञापकं सुसर्वार्धदिक्शब्देभ्यस्तदन्तविधेः” इति वृत्तौ 'इदमेव' [३.१.५०. .] इति समासे पूर्ववर्षा इति, तासु भवमित्यर्थेऽपि 5 इत्येवशब्दोऽप्यर्थं कः - इदमपीतिः यदि च ' इदमेव' इत्यस्यान्- तेनेकण्प्रत्यये कृते “अंशाहतो: " [ ७. ४. १४. ] इत्यवयविधानमेवेत्यर्थः, तस्य च " दिक्पूर्वपदान्मद्रान्चानाम्नः” इत्येक- वयाचकात् परस्य ऋतुवाचकस्य वर्षाशब्दस्यादिस्वरस्य वृद्धौ 45 योगे कर्तव्ये पृथग्योगकरणादनुवर्तमानणप्रत्ययबाधनार्थत्वं पूर्ववार्षिकमिति भवति; एवं शिशिरे भवमित्यर्थे यथा शैशिरमिति 'प्राजितादण्' इत्यधिकारप्राप्तान्विधानार्थत्वं चाश्रित्य 'मद्रात्' भवति, तथा शिशिरस्य पूर्वो भागः पूर्वशिशिरं, तत्र भवमित्यर्थे इत्येव सूत्रयितव्ये अविधानं बाधकबाधनार्थं सत् बाध्ययोरकञ्- पूर्वशैशिरमित्यत्राऽपि “भर्तुसन्ध्यादेरण” [ ६. ३.८९. ] इत्यण् 10 कयोस्तदन्तेऽपि प्रवृत्ति सूचयतीति भावः तर्हि तदप्यस्तु- । भवति, वृद्धिश्व पूर्ववदेव “अंशाहतो: " [ ७. ४. १४] एकदेशानुमत्या ज्ञापकम् सर्वाशेन तु वृद्धि विधायकसूत्रद्वयमेव इत्यनेनोत्तरपदादिस्वरस्य । वृद्धिमद्विधाविति च वृद्धिनिमित्तक- 50 ज्ञापकमित्या स्थेयमित्यलं बहुगवेषणेनेति । तथा च बहुविषयेभ्यो प्रत्ययभिन्नविधौ तदन्तविधिन्यावर्तनाय तथा च "प्रावृष राष्ट्रवाचिभ्यो योऽकनादिविधिरुक्तः स तदन्तविधिनाऽवयव- एण्यः” [ ६. ३. ९२. ] इति विहित एण्यप्रत्यये वृद्धिप्रास्यप्राधान्यविवक्षया वा यद्यपि तदन्तेभ्योऽपि प्राप्तः किन्तु ग्रह ! भावेन तद्विधौ तदन्तग्रहणाभावात् प्रावृषः पूर्वो भागः पूर्व15 गवता ०* इति न्यायेनात्र तदन्तविधेः प्रतिषेधादप्राप्तोऽनेन ! प्रावृट्, तस्यां भवमित्यर्थे तत्प्रास्यभावात् धत्तुनिमित्तक एवाणू न्यायेन प्रतिप्रसूयत इति सिद्धम् । ननु पूर्वमागधक इत्यादी पूर्वेषु । भवति - पूर्वप्रावृषमिति, न तु एण्यः । अवयवेभ्य इति च 55 मगधेष्विति विगृह्य मगधशब्दादेव प्रत्ययं विधाय पश्चात् पूर्व ज्ञापकसाजात्यप्रदर्शनम्, अन्यथा हि पूर्वन्यायाद् दिक्शब्देभ्य शब्देन समासे तत्र वृद्धिविधायकसूत्रस्य चारितार्थ्यासम्भवे न तस्य इत्यनुवृत्त्या दिक्शब्दपूर्वपदस्याऽपि ग्रहणमित्येव सिध्येतेति ज्ञापकत्वमुचितमिति चेत् ? न - "दिगधिकं संज्ञा तद्धितोत्तरपदे” पूर्वासु ऋत्वन्तरैर्व्यवहितासु वर्षासु भवमित्यर्थेऽपि “वर्षाका20 [ ३.१.९८ ] इति सूत्रेण तद्धिते विषयभूते एव कर्मधार- लेभ्यः " [ ६. ३.८० ] इति वर्षालक्षण इकणू न भवति यसमासविधानेन समासात् पूर्वं प्रत्ययोत्पत्तेरसम्भवेन समासे किन्तु काललक्षण एव, तथा च "अंशादृतो: " [ ७.४.१४.]60 कृत एव तदुत्पत्तेः; असमस्तस्य केवलस्य मगधशब्दस्य पूर्वशब्द- ! इत्युत्तरपदवृद्धिरपि न भवति पूर्वशब्दस्यांशवाचित्वाभावात् । मपेक्षमाणस्य सापेक्षमसमर्थमिति न्यायेनासमर्थत्वादसामर्थ्ये च | एवं पूर्वस्मिन् शिशिरे भवमित्यर्थे ऋतुलक्षणोऽण् न भवति सति तद्धितप्रत्ययोत्पत्तेरसम्भवात्, “समर्थः पदविधिः" [ ७. किन्तु काललक्षण इकणेवेति पौर्ववार्षिकम्, पौर्वशैशिरिक25 ४. १२०. ] इति सूत्रेण समास-नामधातु- कृत्तद्धितोपपदविभक्ति- मिति, अत्र "वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते " [७. ४. १.] युष्मदस्मदादेश-चतरूपाणां पदविधीनां समर्थपदाश्रयत्व विधानात् इत्यादिस्वरस्यैव वृद्धिः । अस्य ज्ञापकं तु " अंशाहतो: " ७. 65 सामर्थ्यं च व्यपेक्षा एकार्थीभावश्च व्यपेक्षायाः सामर्थ्यस्य ४. १४ ] इत्यनेनोत्तरपदस्य ऋतुवाचिनोंऽशवाचिनः परस्य वाक्ये सम्भवेऽपि एकार्थीभावरूप सामर्थ्यस्य समासादिनिष्ठस्य | वृद्धिविधानमेव, तद्धि अंशवाचिपूर्वपदात् परस्मादृतुवाचिनः समासादौ विहिते एव सम्भवादिति समासात् पूर्व नास्ति तद्धि- णित्प्रत्ययोत्पत्तौ सत्यामेव संगच्छेत, न च ततः प्रत्ययस्य 30 तोत्पत्तिरिति पूर्व मागधक इत्यादेर्न्यायं विनाऽसिद्धिरेवेति ॥ २ ॥ प्राप्तिरस्ति ग्रहणवता नाम्ना० : इति तदन्तविधिनिषेधात्, तथा च तद् व्यर्थमेव स्यादिति स्वसार्थक्याय तदन्तविधिं 70
* ऋतोर्वृद्धिमद्विधाववयवेभ्यः * ॥ ३ ॥ ज्ञापयतीत्यवयववाचिपूर्वाद्दत्वन्तादपि ञ्णित् प्रत्ययः सिद्धो
भवति ॥ ३ ॥
६
सि० - तदन्तविधिप्रापकपूर्वन्यायप्रकरणात् तत्समानविषयो न्यायो व्याख्यातुमवसरप्राप्त इति पूर्वन्यायसदृशोऽयं न्यायो व्याख्यातुमुपक्रम्यते । वृद्धिः कार्यत्वेनास्त्यस्मिन्निति 35. बुद्धिमान्, तथा च यस्मिन् प्रत्यये वृद्धिर्विधीयते स प्रत्ययो
मान, स च "वृद्धिः स्वरेष्वा देर्निगति तद्धिते” [७.४ १.] इति सूत्रानुसारं णित् प्रत्ययः, ऋतोरिति पञ्चम्यन्तम्, तथा च ऋतुवाचकाच्छब्दात् णित्प्रत्ययविधौ ञ्णित्प्रत्ययस्य विधाने
कर्तव्ये तदवयवपूर्वात् ऋत्वन्तादपि स प्रत्ययो भवतीति । [ ६.३.८०.] इत्यकणि पूर्ववार्षिकम्' इत्युक्तं तन्न रोचयामहे, तथा
* ऋतोर्वृद्धिमद्विधावयवेभ्यः || ३ ||* त०—एतन्यायफलप्रदर्शनावसरे यत्तु कैश्चित् - " पूर्वावयवयोगात् पूर्वाः प्रथमा वर्षाः - पूर्ववर्षाः, तासु भवमित्यर्थे “पूर्वा - 76 परप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीरम्” [ ३. १. १०३.] इति सूत्रेण कृतसमासात् पूर्ववर्षाशब्दादपि “वर्षाकालेभ्यः "