Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

View full book text
Previous | Next

Page 26
________________ न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । काप्यनुपपत्तिः, सति सूत्रस्य ज्ञापकत्वसम्भवे वृत्तिवचनस्य न्यायार्थः । तेन “वर्षाकालेभ्यः” [६. ३.८०.] इति सूत्रविहित 40 ज्ञापकत्वाश्रयणं वृत्तिकृतां न संगतं स्यात् स्ववचनेन विशेष- इकण् यथा वर्षासु भवमित्यर्थे वार्षिकमित्यत्र भवति, तथा वचन कल्पनायाः प्रौढित्वख्यापकत्वात्, तथा च " तदमेव वर्षाणां पूर्वो भाग इत्यर्थे “पूर्वापराधरोत्तरमभिन्नेनांशिना " ज्ञापकं सुसर्वार्धदिक्शब्देभ्यस्तदन्तविधेः” इति वृत्तौ 'इदमेव' [३.१.५०. .] इति समासे पूर्ववर्षा इति, तासु भवमित्यर्थेऽपि 5 इत्येवशब्दोऽप्यर्थं कः - इदमपीतिः यदि च ' इदमेव' इत्यस्यान्- तेनेकण्प्रत्यये कृते “अंशाहतो: " [ ७. ४. १४. ] इत्यवयविधानमेवेत्यर्थः, तस्य च " दिक्पूर्वपदान्मद्रान्चानाम्नः” इत्येक- वयाचकात् परस्य ऋतुवाचकस्य वर्षाशब्दस्यादिस्वरस्य वृद्धौ 45 योगे कर्तव्ये पृथग्योगकरणादनुवर्तमानणप्रत्ययबाधनार्थत्वं पूर्ववार्षिकमिति भवति; एवं शिशिरे भवमित्यर्थे यथा शैशिरमिति 'प्राजितादण्' इत्यधिकारप्राप्तान्विधानार्थत्वं चाश्रित्य 'मद्रात्' भवति, तथा शिशिरस्य पूर्वो भागः पूर्वशिशिरं, तत्र भवमित्यर्थे इत्येव सूत्रयितव्ये अविधानं बाधकबाधनार्थं सत् बाध्ययोरकञ्- पूर्वशैशिरमित्यत्राऽपि “भर्तुसन्ध्यादेरण” [ ६. ३.८९. ] इत्यण् 10 कयोस्तदन्तेऽपि प्रवृत्ति सूचयतीति भावः तर्हि तदप्यस्तु- । भवति, वृद्धिश्व पूर्ववदेव “अंशाहतो: " [ ७. ४. १४] एकदेशानुमत्या ज्ञापकम् सर्वाशेन तु वृद्धि विधायकसूत्रद्वयमेव इत्यनेनोत्तरपदादिस्वरस्य । वृद्धिमद्विधाविति च वृद्धिनिमित्तक- 50 ज्ञापकमित्या स्थेयमित्यलं बहुगवेषणेनेति । तथा च बहुविषयेभ्यो प्रत्ययभिन्नविधौ तदन्तविधिन्यावर्तनाय तथा च "प्रावृष राष्ट्रवाचिभ्यो योऽकनादिविधिरुक्तः स तदन्तविधिनाऽवयव- एण्यः” [ ६. ३. ९२. ] इति विहित एण्यप्रत्यये वृद्धिप्रास्यप्राधान्यविवक्षया वा यद्यपि तदन्तेभ्योऽपि प्राप्तः किन्तु ग्रह ! भावेन तद्विधौ तदन्तग्रहणाभावात् प्रावृषः पूर्वो भागः पूर्व15 गवता ०* इति न्यायेनात्र तदन्तविधेः प्रतिषेधादप्राप्तोऽनेन ! प्रावृट्, तस्यां भवमित्यर्थे तत्प्रास्यभावात् धत्तुनिमित्तक एवाणू न्यायेन प्रतिप्रसूयत इति सिद्धम् । ननु पूर्वमागधक इत्यादी पूर्वेषु । भवति - पूर्वप्रावृषमिति, न तु एण्यः । अवयवेभ्य इति च 55 मगधेष्विति विगृह्य मगधशब्दादेव प्रत्ययं विधाय पश्चात् पूर्व ज्ञापकसाजात्यप्रदर्शनम्, अन्यथा हि पूर्वन्यायाद् दिक्शब्देभ्य शब्देन समासे तत्र वृद्धिविधायकसूत्रस्य चारितार्थ्यासम्भवे न तस्य इत्यनुवृत्त्या दिक्शब्दपूर्वपदस्याऽपि ग्रहणमित्येव सिध्येतेति ज्ञापकत्वमुचितमिति चेत् ? न - "दिगधिकं संज्ञा तद्धितोत्तरपदे” पूर्वासु ऋत्वन्तरैर्व्यवहितासु वर्षासु भवमित्यर्थेऽपि “वर्षाका20 [ ३.१.९८ ] इति सूत्रेण तद्धिते विषयभूते एव कर्मधार- लेभ्यः " [ ६. ३.८० ] इति वर्षालक्षण इकणू न भवति यसमासविधानेन समासात् पूर्वं प्रत्ययोत्पत्तेरसम्भवेन समासे किन्तु काललक्षण एव, तथा च "अंशादृतो: " [ ७.४.१४.]60 कृत एव तदुत्पत्तेः; असमस्तस्य केवलस्य मगधशब्दस्य पूर्वशब्द- ! इत्युत्तरपदवृद्धिरपि न भवति पूर्वशब्दस्यांशवाचित्वाभावात् । मपेक्षमाणस्य सापेक्षमसमर्थमिति न्यायेनासमर्थत्वादसामर्थ्ये च | एवं पूर्वस्मिन् शिशिरे भवमित्यर्थे ऋतुलक्षणोऽण् न भवति सति तद्धितप्रत्ययोत्पत्तेरसम्भवात्, “समर्थः पदविधिः" [ ७. किन्तु काललक्षण इकणेवेति पौर्ववार्षिकम्, पौर्वशैशिरिक25 ४. १२०. ] इति सूत्रेण समास-नामधातु- कृत्तद्धितोपपदविभक्ति- मिति, अत्र "वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते " [७. ४. १.] युष्मदस्मदादेश-चतरूपाणां पदविधीनां समर्थपदाश्रयत्व विधानात् इत्यादिस्वरस्यैव वृद्धिः । अस्य ज्ञापकं तु " अंशाहतो: " ७. 65 सामर्थ्यं च व्यपेक्षा एकार्थीभावश्च व्यपेक्षायाः सामर्थ्यस्य ४. १४ ] इत्यनेनोत्तरपदस्य ऋतुवाचिनोंऽशवाचिनः परस्य वाक्ये सम्भवेऽपि एकार्थीभावरूप सामर्थ्यस्य समासादिनिष्ठस्य | वृद्धिविधानमेव, तद्धि अंशवाचिपूर्वपदात् परस्मादृतुवाचिनः समासादौ विहिते एव सम्भवादिति समासात् पूर्व नास्ति तद्धि- णित्प्रत्ययोत्पत्तौ सत्यामेव संगच्छेत, न च ततः प्रत्ययस्य 30 तोत्पत्तिरिति पूर्व मागधक इत्यादेर्न्यायं विनाऽसिद्धिरेवेति ॥ २ ॥ प्राप्तिरस्ति ग्रहणवता नाम्ना० : इति तदन्तविधिनिषेधात्, तथा च तद् व्यर्थमेव स्यादिति स्वसार्थक्याय तदन्तविधिं 70 * ऋतोर्वृद्धिमद्विधाववयवेभ्यः * ॥ ३ ॥ ज्ञापयतीत्यवयववाचिपूर्वाद्दत्वन्तादपि ञ्णित् प्रत्ययः सिद्धो भवति ॥ ३ ॥ ६ सि० - तदन्तविधिप्रापकपूर्वन्यायप्रकरणात् तत्समानविषयो न्यायो व्याख्यातुमवसरप्राप्त इति पूर्वन्यायसदृशोऽयं न्यायो व्याख्यातुमुपक्रम्यते । वृद्धिः कार्यत्वेनास्त्यस्मिन्निति 35. बुद्धिमान्, तथा च यस्मिन् प्रत्यये वृद्धिर्विधीयते स प्रत्ययो मान, स च "वृद्धिः स्वरेष्वा देर्निगति तद्धिते” [७.४ १.] इति सूत्रानुसारं णित् प्रत्ययः, ऋतोरिति पञ्चम्यन्तम्, तथा च ऋतुवाचकाच्छब्दात् णित्प्रत्ययविधौ ञ्णित्प्रत्ययस्य विधाने कर्तव्ये तदवयवपूर्वात् ऋत्वन्तादपि स प्रत्ययो भवतीति । [ ६.३.८०.] इत्यकणि पूर्ववार्षिकम्' इत्युक्तं तन्न रोचयामहे, तथा * ऋतोर्वृद्धिमद्विधावयवेभ्यः || ३ ||* त०—एतन्यायफलप्रदर्शनावसरे यत्तु कैश्चित् - " पूर्वावयवयोगात् पूर्वाः प्रथमा वर्षाः - पूर्ववर्षाः, तासु भवमित्यर्थे “पूर्वा - 76 परप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीरम्” [ ३. १. १०३.] इति सूत्रेण कृतसमासात् पूर्ववर्षाशब्दादपि “वर्षाकालेभ्यः "

Loading...

Page Navigation
1 ... 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206