Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 55

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
पाणिनीये तन्त्रे च दीक्षितादिभिर्मध्यवर्तिभिराचार्यः “एक- बाहुलकाद् यप्रत्ययः, तस्य यो विरोधो नाशानुकूलो व्यापारः खरानुस्खारेतः" | ४. ४.५६.1 इति सत्रस्थानीये “एकाच स उपजीवकेन कर्तुमशक्य इति लौकिकन्यायार्थः। लोके 40 उपदेशेऽनुदात्तात्" । पा० सू० ७.२.१०.7 इति सत्रे एक- पितृघातकादीनां निन्दितत्वस्य दर्शनाच्छावऽपि तस्यायुक्तत्व
खरादित्यर्थकस्य 'एकाचः' इत्यस्य सामर्थ्यादयं न्याय एकदेशा-मिति न तद् विधेयमिति भावः। यत्तु लोके पितृघातकपुत्रादौ 5 नुमत्या सिद्धः, तत्र च 'शितप्' आदिनिर्देशा अपि समर्थका इति । कार्यादपि कारणविघातस्य दर्शनाद् च्याकरणे तथात्वनिषेधार्थीस्वीक्रियते, किन्तु नवीनैनागेशादिभिरय न्यायोऽस्वीकृतः,तथा- ऽयमारम्भ इति, तन्न युक्तम्--लोकेऽपि तस्यायुक्तत्वेनैव हि-परिभाषेन्दुशेखरे पूर्वपक्षरूपेणेमं न्यायं व्याख्याय 'तदपि |
प्रसिद्धेः, तन्मूलकत्वस्यैवात्रापि कल्पनौचित्यात् । ज्ञापकं चास्य 45
: "धातोरनेकस्वरात्" [४. ४. ६.] इत्यत्र सामान्यरूपेणान-भाष्यानुक्कत्वात् , वधिव्यावृत्त्यर्थमे काजग्रहणस्यावश्यकत्वाच।।
" नेकस्वरादित्युक्तिः, द्विधा हि धातोरनेकस्वरत्वं स्वाभाविक न च वधिः स्थान्युपदेशे एकाजेवेति वाच्यम् , साक्षादुपदेश
परोक्षानिमित्तं च, तत्र स्वाभाविकादनेकस्वरादाम् भवति10 सम्भवेनैतद्विषये स्थान्युपदेशाग्रहणात्, उपदेशावच्छेदेनैकाजित्य-! -
| चकासामासेत्यादौ, पपाचेत्यादौ परोक्षाहेतुकादनेकस्वराच्च न थाच्च ।++++ अजर्घा बेमिदीतीत्यादौ नम्-श्यनादयस्तु,
भवति तथा च तदर्थ विशिष्य सूत्रे किमपि वचनमावश्यक-50 चर्करीतं चेत्यदादौ पाठेन यङ्-लुगन्ते गणान्तरप्रयुक्तविकरण
मिति तदनुक्त्वा सामान्येनानेकस्वरादिति कथनं परोक्षानिमिस्याप्राध्या न भवन्ति, छान्दसत्वादेव कार्यान्तराणामपि छन्दसि ।
तकस्यानेकस्वरत्वस्येहाग्रहणं न्यायसिद्धमेवेति सूचयति, न दृष्टप्रयोगेष्वदृष्टानामभावो बोध्यः, भाषायां तु तादृशानामभाव
चान्यः कश्चन न्यायः पूर्वसिद्धस्तादृश इति सन्निपातलक्षणो 15 एव। श्चिप-शपादिनिर्देशास्तु-"भवतेरः" [पा० सू० ७.४. ७३.] इत्यादिनिर्देशा इव नार्थसाधकाः" इति । अयमाशयः
विधिरनिमित्तं तद्विघातस्येति न्यायमेव ज्ञापयतीति विज्ञायते; यद्धि प्राचीनरेतन्यायज्ञापक्रमास्थीयते “एकाच उपदेशेऽनु- 1
अस्ति चात्र णवरूपांपरोक्षा निमित्तीकृत्य जातमनेकस्वरत्वमिति 5
तत्स्थाने आमादेशरूपं तद्विघात न करिष्यतीति पपाचेत्यस्य दात्तात्" [पा० सू० ७. २. १०.] इति सूत्रस्थमेकाच इति पदं तस्य भाष्यकारेण फलान्तरपरतया कथनादेतच्यायस्याना- ।
सिद्धिर्भवति । “भिस ऐस्" [१. ४. २.] इति सूत्रे
ऐसकरणसामर्थ्याच्चायमनित्य इति विज्ञायते, अन्यथा एस्20 श्रयणाच नायं न्यायो भाष्यकृतामभिमत इत्यायाति । यङ्लुपश्च प्रायश्छन्दस्येव प्रयोगेश छन्दसि च दृष्टस्यैवानुविधानाच
1 करणेऽपि “ऐदौत् सन्ध्यक्षः" [१. २. १२.] इत्यस्य कोऽपि दोषः, क्वचिद् भाषायामपि यङ्लुपः प्रयोगस्य ज्ञापका
प्रवृत्या देवैरित्यादिसिद्धौ सत्यामैस्करणं व्यर्थमेव । न च 60 दिना लब्धत्वेऽपि यत्रैतन्यायं विना न निर्वाहस्तादृशप्रयोगाणां
एस्करणे 'देव-एस्' इति स्थितौ “लुगस्यादेत्यपदे" भाषायामनभिधानमेवेति स्वीकार्यम् । शितवा शपा वा निर्देशस्तु
||२. १. ११३.] इत्यल्लोपे देवेरिति स्यात्, न तु देवैरिति 25 धातुमात्र निर्देशपर इति तेन नैतच्यायसिद्धिरुचितेति ॥१८॥ वाच्यम्, देवेरिति तु इस्करणेनापि सिध्यति, अथापि यद
---- : 'एस्' क्रियते तत्सामर्थ्यादेवाल्लोपस्य बाधात् ; एवं च "भिस *सन्निपातलक्षणो विधिरनिमित्तं ऐस"१. ४. २.] इति सूत्रे ऐसकरणमतिजरसैरित्याद्यर्थ- 65 तद्विघातस्य* ॥१९॥
मिति प्रतीयते, तत्र हि जरामतिक्रान्तैरित्यर्थे समासे जरासि०-सन्निपातः-द्वयोः सम्बन्धः, सनिपतनम्-एक- शब्दस्य "गोश्चान्ते हस्योऽनंशि०" [२. ४. १६.] इति स्मिन् कार्य सम्बन्धनं सन्निपात इति व्युत्पत्तेः, स लक्षणो-|
हस्ते कृते भिस ऐसादेशे *एकदेशविकृत*न्यायेन जराशब्दत्वं 30 निमित्तं यस्य तादृशो विधिः, तद्विघातस्य तस्य-निमित्त
मत्वा जरसादेशे सति अतिजरसैरिति भवति, तत्र च एस्करणे भूतस्य सम्बन्धस्य, विधातः नाशः; तं विहन्ति इति तद्विघातः, | "ऐदोत् सन्ध्यक्षरैः" [ १. २. १२.] इत्यस्याप्राप्त्या अतिज-70 निमित्तविघातको विधिर्वा, तस्य अनिमित्तम् , भवतीति शेषः।। रसेरिति स्यात् , एवं चातिजरबैरिस्यादिसिद्ध्यर्थ विधीयमानमैसकेचित्-सनिपतति संगच्छते कार्यमस्मिन्निति सन्निपातः- |
करणमेतस्य न्यायस्यानित्यतां विना नोपपद्यते, अस्यानित्यत्वानिमिर्स, तल्लक्षण-चिह्नं यस्य स सन्निपातलक्षण इत्यर्थमाहुः, भावे हि ऐसि कृते अदम्तत्वानामत्तस्य तस्य अदम्तत्वविघातक35 तन साधु-सन्निपात-लक्षणशब्दयोरेकार्थत्वापातात् , लक्षणं हि | जरसादेश प्रति निमित्तत्वाभावेन अतिजरसैरित्यस्यासिद्धिः चिह्नत्वेन निमित्तमेवेति निमित्तनिमित्तक इत्यर्थ एव पर्यवस्येत् , ! स्पष्टैवेति तदर्थकस्यैस्करणस्य वैयर्थ्यमपि स्यादेवेति व्यर्थ सत् 75 स च न साधुः। उपजीच्यविरोधस्यायुक्तत्वमिति लौकिक- तदस्य न्यायस्यानित्यत्वं ज्ञापयितुमलम् । तथा चानित्यतान्यायमूलोऽयं न्यायः, उपजीवयतीत्युपजीव्यः, ण्यन्तात् कर्तरि ज्ञापनस्यातिजरसैरिति फलं सम्यगेवेति विज्ञेयम् ॥ १९॥