Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 98

७८
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायः ४१]
कार्ययोरेव नित्यत्वादिविचारः, यदापि लक्ष्यानुरोधाद् व्यक्त्यै- नित्यस्य बलवत्त्वे ज्ञापककथनं कथमिव तेषां समीचीन मिति क्यस्य लक्षणैक्यस्य वाऽनादरस्तदापि कार्यस्य सदा प्राप्तिमत्त्वेनैव विवेचनीयं सूरिभिः । किम्चास्यान्त्यखरादिलोपस्य नित्यत्वमस्त्यपि नित्यत्वमित्यपि *क्वचित् कृताकृतप्रसङ्गित्वमात्रेणापि नित्यता* नेति विवेचितं महाभाष्ये “णौ चड्युपधाया हखः" [पा. सू० इति न्यायेनोक्तं तत्रैव, तस्यायमाशयः कृते द्वितीये नित्यत्वेनाभि- ७. ४. १.] इति सूत्रे । तथाहि-वादितवन्तं प्रयोजितवान्मतस्य पुनः प्रसङ्गमानं नित्यत्वव्यवहारे प्रयोजकम्, न तु वाधका- अवीवदद् वीणां परिवादकेनेति वाक्येऽवीवददित्यत्र प्रथमणिचो 45 बाधितफलोपहितप्रसङ्ग एव तथेति, तदेतश्यायान्तरेणापि लोपे तेन व्यवधानाद् हवामाया सन्वद्भावाद्यपि न स्यादिति प्रतिपादितं यस्य च लक्षणान्तरेण निमित्त व्याहन्यते न तद- तसिद्ध्यर्थमित्थं विचारितम्-"उपधाहस्खे णेर्णिच्युपसंख्यानम्" नित्यम् तथा च तस्य नित्यत्वप्राप्तये लक्ष्ये प्रवृत्ति वश्यिका, वार्तिकम् ], उपधाहस्वत्वे र्णिच्युपसंख्यानं कर्तव्यम् ।
यदि लक्षणान्तरेण तस्य निमित्तं व्याहन्यते । कचिच बाधका-: वादितवन्तं प्रयोजितवान्-अवीवदद्वीणां परिवादकेन । किं पुनः 10 बाधितफलोपहितप्रसङ्ग एव नित्यत्वार्थ गृह्यते, तथा च न्याया- : कारणं न सिद्धयति ?, णिचा व्यवहितत्वात् , णिलोपे कृते 50
न्तरं तदर्थमाश्रयन्ति- यस्य च लक्षणान्तरेण निमित्तं व्याहन्यते नास्ति व्यवधानमा स्थानिवद्धावाद् व्यवधानमेव । प्रतिषिध्यतदप्यनित्यभू* इति । तथा च लक्षणान्तरेण निमित्तस्य व्याघाते तेऽत्र स्थानिवद्भावः, चपरनिहाँसे न स्थानिवदिति । एव. तदप्रवृत्तौ न तस्य नित्यत्वमेषितव्यमिति भावः । सप्तमाध्याये मग्लोपिनो नेति प्रतिषेधः प्राप्नोति, वृद्धौ कृतायां लोपः, तन्ना
महाभाष्यव्याख्यायां कैयटेनास्य न्यायस्योपष्टम्भकत्वेन लोक- लोप्य भवति । इदमिह सम्प्रधार्य-वृद्धिः क्रियता लोप इति. 16 व्यवहारद्वयमुदाहृतम्-“वालि-सुग्रीवयोर्युद्धयमानयोर्भगवता वा- किमत्र कर्तव्यम् ? परत्वाद् वृद्धिः । नित्यो लोपः कृतायामपि 55 लिनि हतेऽपि सुग्रीवस्य वालिनः वाल्यपेक्षया] प्रावल्यं न व्यव- वृद्धौ प्राप्नोत्यकृतायामपि, अनित्यो लोपोऽन्यस्य कृतायां वृद्धौ हरन्ति । भगवत्सहायैः पाण्डवैजये लब्धेऽपि पाण्डवानां प्राबल्य ' प्रामोति, अन्यस्याकृतायाम् । शब्दान्तरस्य च प्रामुवन् विधिरव्यवहरन्ति च" इति । अयमाशयः-यथा भगवत्प्रयत्नेनैव सुग्रीवस्य नित्यो भवति, उभयोरनित्ययोः परत्वाद् वृद्धिः, वृद्धौ कृतायां
पाण्डवानां च जयेऽविशिष्टऽपि लोका वालिनं प्रति सुग्रीवस्य । लोपः, तन्नाम्लोप्यङ्गं भवति, एवं ताचार्यप्रवृत्तिापयति-वृद्ध20 प्राबल्यं न व्यवहरन्ति, कौरवान् प्रति पाण्डवानां प्राबल्यं लॉपो बलीयानिति, यदयमग्लोपिना नेति निषेधं शास्ति; नैतदस्ति 60 व्यवहरन्ति, तथा प्रकृतेऽपि लक्षणान्तरेण निमित्तविघातस्थल- : ज्ञापकम् , अस्त्यन्यदेतस्य वचने प्रयोजनम् , किम् ? यत्र वृद्धावपि प्रसङ्गस्य बाधकाबाधितफलोपहितप्रसङ्गत्वाभावेऽविशिष्टेऽपि क्वचि- कृतायामगेव लुप्यते, अत्यरराजत् । यत् तर्हि प्रत्याहारग्रहणं नित्यत्वं क्वचिदनित्यत्वमिति लक्ष्यानुरोधेनैव व्यवस्थापनीयमिति ।। 'करोति. इतरथा हि अलोपिनां नेति ब्रूयात् । एवं तर्हि वृद्धेर्लोपो ___ अत्र ज्ञापकमप्युपन्यस्तं न्यायमञ्जूषायां प्राचीनैः, तच्च बलीयानिति" इति । अस्यायमाशयः-अवीवदित्यत्र पूर्वणि 25 विवेचितमेव वृत्तौ । तत्र चाचार्यसम्मतिरपि प्रतीयत इति : स्थानिवद्भावेन व्यवधानान्डपरणेरभावादुपान्यस्य ह्रस्वो न स्या-65 बृहद्धत्तिग्रन्थेनावसीयते, तथाहि-"उपान्त्यस्यासमानलोपिशा-! दिति तदर्थ णेणिचि-यन्ताणिन्चि, हस्व विधानार्थ किमपि स्वदितो "४.२.३५ इति सूत्रव्याख्यायामसमानलोपि-| वचनं कर्तव्यम् । यदि च णिलोपे कृते तस्य वचनान्तरेण पदस्य प्रयोजनप्रदर्शनावसरे राजानमाख्यदरराजदिल्यादिप्रत्यदा- | स्थानिवद्भावनिषेधाद् व्यवधानाभाव इत्याश्रीयते, तथाप्यन्त्यहरणस्य सङ्गमनाय-“यत्रान्त्यस्वरादिलोपस्तत्र स्थानिवद्भावेन न! स्वरादिलोपे समानलोपित्वादेवात्रोपान्त्यहस्वो न स्यात् । वृद्धौ 30 सिद्धयतीति वचनम्" इत्युक्तम्, तत्रेदं शङ्कितम्-"ननु यत्रापि ! कृतायामन्यस्वरादिलोपे समानलोपित्वाभाव इत्यपि न वक्त-70
खर-व्यञ्जनलोपस्तत्राप्यवयवावयविनोरभेदनयेन स्वरादेश एवेति व्यम्, वृद्धोपस्य बलीयस्त्वात् । तत्र बृद्धबलीयस्त्वं न कृतास्थानिवद्धावेनैव सिद्धयति, किमसमानलोपिवचनेन" इति । उत्तर- कृतप्राप्तिमत्वरूपनित्यत्वेन, वृद्धावकृतायामिकारलोपः कृतायां यति-"सत्यम् , स्थानिवद्भावस्य अनित्यत्वख्यापनार्थ वचनम् , ' च ऐकारलोप इति शब्दान्तरप्राझ्या तस्यानित्यत्वात् , किन्तु
तेन वास्यापरिच्छिन्नवान् -पर्यवीवसत् , स्वादुकृतवान्-असि., असमानलोपिनां ह्रस्वादिनिषेधविधानसामर्थ्येन बृद्धलॊपस्य 35 खददित्यादि सिद्धम् । अत्रकारोकारयोः "नामिनोऽकलिहले:" बलीयस्त्वज्ञापनात्, यदि च राजानमतिकान्तवान्-अत्यररा-75 [४. ३. ५१.] इति वृद्धौ कृतायामन्यस्वरादिलोपादसमान-जदित्यादौ वृद्धौ कृतायामपि समानलोपित्वस्याक्षतेस्तदर्थ समा. लोपित्वम् । ननु च परत्वात् प्रथम लोपेनैव भवितव्यम्, । नलोपिनां प्रतिषेध इत्याधीयते, तदाऽकारलोपिनामित्यर्थकनैवमू-कलिहलिवर्जनात् परमपि लोपं वृद्धिबोधते । अत एव 'अलोपिनाम् एव प्रतिषेधेन सिद्धे 'अ' इति समानलोपिसमु
तत्र कलि-हलिवर्जनमर्थवत्" इति । एतेन ग्रन्थेन परत्वमेवा- दायवाचकशब्दोपादानस्यैव तदर्थज्ञापकत्वमित्यास्थेयम् । तथा 40न्त्यवरादिलोपस्य बलवत्त्वे नियामकमिति स्पष्टमेवोक्तमित्यस्य च वृद्धेर्लोपस्य बलीयस्त्वेनावीवददित्यादौ समानलोपित्वसत्त्वात् 80