Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 181

- .........anirahurammarAmarrianarmadara
[द्वितीयोल्लासे न्यायः २८ ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
१६१ Purrrrrrrrrrrrr
r rror सामर्थ्य बोधयति । तथा च गमकत्वाभावमूलक सापेक्षेऽसा- | ध्यते, विहाय विशेषवचनम् । सम्बध्यमानसूत्रे एकत्वस्य विवक्षया मर्य्यम् , यत्र च सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वं तिष्ठति तत्र सामर्थ्य- एकमेव स्याद्यन्तमेकेन स्यायन्तेन समस्यते इति स्वीकृत्य बहूना मिति स एवार्थः परेण न्यायेन प्रकाश्यते । ध्वनितं चास्य | समासाभावः समर्थ्यते; तदपि नोचितम्-सूत्राणां जातिपक्षान्यायस्य गमकवाभावमूलकत्वं "समर्थः पदविधिः" [पा. सू० | श्रयणेन प्रवृत्तेः स्वीकारात् स्याद्यन्तजातिपरतया तत्सूत्रस्यानेक 5२. १.१.] इति सूत्रे महाभाष्ये, तत्रास्य सूत्रस्य प्रयोजन- स्याद्यन्तानां समासे बाधकाभावात् । यथा च नानो विधीयमानः 45 वर्णनाक्सरे ‘पश्य देवदत्त ! कृष्णं, श्रितो विष्णुमित्रो गुरुकुलम्' प्रत्ययो नैकस्मादेव नाम्रो विधीयते, अपि तु प्रत्येक बहुभ्योऽपि इति वाक्यद्वयमध्ये स्थितयोः कृष्ण-श्रितशब्दयोः, एवमन्यत्रापि | नामभ्यस्तथा बहूनामपि स्याद्यन्तानां समासो भविष्यति, यथा सामर्थ्याभावे समासव्यावृत्तिं तत्प्रयोजनत्वेन प्रदर्य-“अथ वा 'न ब्राह्मणं हन्यात्' इत्यादौ । अत्रोच्यते-जातेः प्रत्येक परिक्रियमाणेऽपि समर्थग्रहणे इह कस्मान्न भवति-महत्कष्टं श्रित | समाप्तत्वामामसमुदायाद् यथा न प्रत्ययोत्पत्तिः किन्तु प्रत्येका10 इति ?, न वा भवति-महाकष्टश्रित इति ?, भवति, यदैतद् नाम्न एव, एवं स्याद्यन्तसमुदायस्य स्याद्यन्तसमुदायेन न समा-50
वाक्यं भवति-महत् कष्टं महाकष्ट, महाकष्टं श्रितो महाकष्ट- | सोऽपि तु प्रत्येकं स्याद्यन्तस्यैवेति बहूनां समासोऽत्र [महत् कष्ट श्रित इति । यदा त्वेतद् वाक्यं भवति-महत् कष्टं श्रित इति तदा श्रित इत्यर्थे ] न भवति । अयं भावः-यथा स्वाङ्गत्व-जनपदन भवितव्यम् । तदा च प्राप्नोति, तदा कस्मान्न भवति ?, कस्य त्वादेः प्रत्येक परिसमाप्त्या स्वाइसमुदाय-जनपदसमुदाययोने
करमान्न भवति, किं द्वयोः, आहोखिद् बहूनाम् । बहूनां कस्मान स्वाङ्ग-जनपदग्रहणेन ग्रहणं तथा प्रकृतेऽपि स्याद्यन्तसमुदायस्य 15 भवति ? "सुप् सुपा" {पा० सू. २. १. ४.] इति वर्तते। न स्याद्यन्तत्वेन ग्रहणमिति, नन्वेवं द्वयोरेव [ कष्ट-श्रितयोः] ननु च भो आकृती शास्त्राणि प्रवर्त्तन्ते, तद्यथा “प्रातिपदिकात्" | कस्मान्न समासो भवति ?, तत्रोत्तरम्-असामर्थ्यादिति ।
पा. सू. ४. १.१.1 इति वर्तमानेऽन्यस्माच्चान्यस्माच्च सामर्थ्याभावश्चात्र कथमिति प्रश्न-'सापेक्षमसमर्थ भवति' इत्यप्रातिपदिकादुत्पत्तिर्भवति । सत्यमेवमेतत् । आकृतिस्तु प्रत्येक त्तरम्, सापेक्षस्यासमर्थत्वे युक्तिश्च पूर्वमुपपादितैव । अथ सापे.
परिसमाप्यते, न समुदाये, यावत्येतत् परिसमाप्यते प्रातिपदि- क्षस्यासमर्थत्वे दोषाः प्रदर्शिताः, यथा-'राजपुरुषो दर्शनीयः' 20 कादिति तावत उत्पत्त्या भवितव्यम् , प्रत्येकं चैतत् परिसमा- | इत्यत्र दर्शनीयपदेन विशेष्यमाणस्य पुरुषस्यासामर्थ्यात् समासो प्यते, न समुदाये। एवमिहापि यावत्येतत् परिसमाप्यते सुप् । न स्यादिति । तत्र च प्रधानस्य सापेक्षत्वेऽपि सामर्थ्य मिति सुपेति तावतः समासेन भवितव्यम् , द्वयोश्चैतत् परिसमाप्यते | स्वीकृतम्, तत्र युक्तिरुता कैयटेन-प्राधान्यादेवानेकेनोपकारन बहुषु । द्वयोस्तहि कस्मान्न भवति ? असामर्थ्यात् । कथम- | केणोपकार्यत्वाविरोधादिति । अत्र चाधिकमग्रिमन्यायव्याख्या
सामर्थ्य ? सापेक्षमसमर्थ भक्तीति । यदि सापेक्षमसमर्थ वसरे वर्णयिष्यते । अन्ते चाप्रधानस्यापि सापेक्षत्वे 'देवदत्तस्य 25 भवतीत्युच्यते 'राजपुरुषोऽभिरूपो राजपुरुषो दर्शनीयः' अत्र न गुरुकुलम् , देवदत्तस्य दासभार्या' इत्यादी समासमुदाहृत्य प्रकृत
प्राप्नोति । नैष दोषः प्रधानमत्र सापेक्षम्, भवति च प्रधानस्य न्यायस्य गमकत्वाभावमूलकत्ववर्णनेन यत्र गमकत्वं तत्र सामर्थ्य, सापेक्षस्यापि समासः ॥” इति । एतावतो ग्रन्थस्यायमाशयः- यत्र न गमकत्वं तत्र न सामर्थ्यमिति व्यवस्थामाश्रित्य 'सापेक्ष'महत् कष्टं श्रितः' इत्यर्थेऽत्र श्रवणक्रियया सामर्थ्यसद्भावात् | मसमर्थ भवति' इति खण्डितम् । ततश्च ‘महत् कष्ट श्रितः'
समासः प्राप्नोति, तथा च कष्ट-धितयोः समासे 'महत्कष्टश्रितः' इत्यत्र समासः कुतो नेति शङ्का पुनरुत्थिता तदर्थ वार्तिककृतो30 इति त्रयाणामपि पदानां समासे उत्तरपदे विधीयमानस्यात्वस्य | क्तम् “सविशेषणानां धृतिर्न, वृत्तस्य च विशेषणयोगो न,70
मध्यमपदे परेऽभावान्महत्कष्टश्रित इत्येव रूपम् । यद्यपि 'महा- अगुरुपुत्रादीनाम्" इति । तथा च 'कष्ट' शब्दस्य महदिति कष्टश्रितः' इति रूपमपि भवत्येव समस्तम् , तथापि तत्र पूर्व | विशेषणसहितत्वेन न वृत्तिः, वृत्तस्य समासादिवृत्तिगतस्य चाप्रधामहच्छब्दस्य कष्टशब्देन समासे ततः श्रितशब्देन समास इति न नस्य राजादेद्धस्येत्यादिना विशेषणेन सम्बन्धाभावश्च सिद्धः, 'महत् कष्टं श्रितः' इति विग्रहवाक्यार्थाभिधाने तत् समर्थम् । ' 'देवदत्तस्य गुरुपुत्रः, देवदत्तस्य दासभायो' इत्यादिव्यावृत्तयेऽगुरु35 तथा चात्राथै समासः कुतो नेति प्रश्नः, तत्र प्रत्याक्षिप्यते-किमत्र ! पुत्रादीनामित्युक्तम् । भाष्यकृता च तदगमकत्वादिति हेतुना र
भवता द्वयोः समासश्चोद्यतेऽथवा त्रयाणामपि ? तत्रेदमाह- खण्डितम् , तथा हि-"तत् तर्हि वक्तव्यं-सविशेषणानां वृत्तिन, द्वयोरपि श्रितापेक्षया कर्मत्वमिति त्रयाणामपि सामर्थ्यसद्भावात् । वृत्तस्य च विशेषणं न प्रयुज्यते, अगुरुपुत्रादीनामिति ? न त्रयाणामपि समासः स्यादिति । अथ यदि-"सुप् सुपा"पा. : वक्तव्यम् , वृत्तिस्तर्हि कस्मान्न भवति? अगमकत्वात् । इह
सू० २. १. ४.] इति स्याद्यन्तः स्याद्यन्तेन समस्यते इत्यर्थः । समानार्थेन वाक्येन भवितव्यं समासेन च, यश्चैहार्थों वाक्येन 40 बोधक सामान्यसूत्रमेतत् सर्वसमासविधायकेषु सूत्रेषु प्रायः सम्ब- । गम्यते-महत् कष्टं श्रित इति, नासौ जातुचित् समासेन गम्यते 80
२१ न्यायसमु.