Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 195

[ द्वितीयोलासे न्याय: ३४ ]
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
वर्तमानास्तु विंशत्याद्याः संख्यायामेव वर्तन्ते' इति हेमचंद्रः । "पङ्क्तिविंशति" [ पा० सू० ५.१ ५९ ] इति सूत्रे भाष्य प्रदीपोयोते नागेशभट्टेन तु विंशत्याद्या द्वयादयश्च धर्मशक्ता एव, धर्म-धर्मिणोरभेदाच व्यक्तौ कार्याणि, तयोश्च भेदाभेदौ त्रिंश5 त्यादयः कदाचिद् भेदेन संख्यां वदन्ति - ' गवां विंशतिः' इति, कदाचिदभेदेन - 'विंशतिर्गात्रः' इति, यदाप्यभेदेन तदापि धर्मगतसंख्या वैशिष्ट्येनैव ततो द्रव्यप्रतीतिः शब्दशक्तिस्वभावात् यथा गावो धनमित्यादौ प्रीतिहेतुत्व गुणगतसंख्या वैशिष्ट्येनैव द्रव्यप्रतीतिर्धन शब्दात् । इयांरतु विशेषः- तत्र कदाचित् स्वगतसंख्या 10 वैशिष्टयेनापि प्रतीतिः, अन्यगतसंख्यावैशिष्ट्यमन्यस्य कथमिति चेत् ? आरोपेणेति गृहाण | द्वयादयस्तु स्वगतवाच्यसंख्या
!
|
शब्दशक्तिस्वभावादिति न कदाचिदपि तत्रैकवचनम् । नापि त्रिंशत्यादिभ्यो बहुवचनम् विंशतिप्रचये तु बहुवचनमिष्टमेव । 15 ये कयोर्द्विवचनैकवचने" [ पा० सू० १ ४ २२. ] इत्यादौ विंशतिवदेव धर्मगतसंख्याविशिष्टद्रव्यस्यैव प्रतीतिरिति द्विवचनम् | एवं प्रतीतिरीदृशवृत्तिविषयैवेति नातिप्रसङ्ग इति निष्कर्ष उक्तः " इति [ अमरकोष टिप्पणीकारः, वर्गः ९ श्लोकः ८३ ] ।
विकं संख्येयपरत्वं त्यक्तमिति तेषां संख्यापरत्वमेतत्सूत्रज्ञाप्यमेव न तु न्यायानित्यत्व लभ्यमिति समायाति । न च तेन सूत्रेण न्यायानित्यत्वमेव ज्ञाप्यतामिति वाच्यम्, न्यायस्यैव पूर्वरीत्याऽपोदितत्वेन तदनित्यत्वचर्चाया निर्मूलत्वात् । यद्यपि तत्रत्यलघुन्यासग्रन्थे- 'आ दशभ्यः संख्या" इलस्य प्रायिकत्वादत्र 45 दशनुशब्दः संख्याने वर्त्तते इति न्यायार्थश्वचित इव तथापि न न्यायस्य तेन समूललमायाति प्रायिकत्वादिति कथनेन तस्यार्थस्य स्वाभाविकत्वस्यैव सूचना दिल्यास्तां प्रसक्तानुप्रसक्त्यानुधावनम् । वस्तुतस्तु नायमर्थो वचनेन निर्णेयः, किन्तु शब्दशक्तिस्वभावलक्ष्यादिकमनुसृत्य यथायोगं संख्या संख्येयोभयपरत्वं 50सर्वासां संख्यानामिति सकलैतद्विषयग्रन्थपर्यालोचनया समाविशिष्टद्रव्याभेदेन तद्गतसंख्याविशिष्टमेव धर्मं प्रतिपादयन्ति | याति । बाहुल्याभिप्रायेण चा दशभ्यः संख्या संख्येयपरा, विंशत्याद्या उभयपरा इति कथनमिति निष्कर्षः । अथ न्यायसंग्रहन्यासे - आसन्ना दशेति प्रतीकमुपादाय तत्र 'देश' शब्दस्य संख्यापरत्वमेत्र, न तु संख्येयपरत्वमिति शङ्कासमाधिभिः स्थिरीकृत्य 56 पुनरपि तस्य दृढीकरणाय यदुक्तं तदिह तदुलेखपूर्वकं विचार्यते" ननु भवत्वेवम्, दर्शनशब्दस्य दश संख्येत्यर्थो न स्यात् तदा किं विनश्येत् ? उच्यते यद्यत्र दश संख्येति संख्यानवृत्तिदशन्शब्देन वाक्यं न क्रियते तदा आसन्ना दश येषामिति कोऽर्थः ? दश संख्येयपदार्था येषां नवानामेकादशानां वा संख्येयानामा- 80 सन्नाः सन्ति ते आसन्नदशाः, एतावतैकोनविंशतिरेकविंशतिर्वा पदार्था इत्यर्थप्रतीतिः स्यात्, तथा च नवैकादश वेति पर्यायो बृहद्वृत्त्युक्तो विघटेत, ततो दश संख्येयेवार्थोऽवश्यं वाच्यः । ननु संख्येयवर्त्तिदशन-शब्दपक्षेऽपि आसन्ना दशेति दशसंख्याविशिष्टवस्तुनि यस्यैकस्य ययोर्द्वयोर्येषां वा त्र्यादीनां संख्येयार्था - 65. नामिति वाक्यं यदि क्रियते तदा आसन्नदशशब्देन द्वादशासुव्यक्तं वेदितव्यम् । अस्य वार्थस्य ज्ञापकं यत्-" सुज्वार्थे० " [ ३.१.१९.] इति सूत्रेण संख्येये संख्यायाः समासविधान दयोऽपि प्रतीयन्ते तदा कथमेकोनविंशतिरेकविंशतिर्वेत्येव मित्युक्त तच तरसूत्रे वृत्तौ न स्पष्टम् । प्रायः सर्वत्र ज्ञापकस्य संख्येयप्रतीतिः स्यादित्युक्तम् ?, उच्यते यदि कस्मिन्नपि क्षेत्रे स्फोरणं क्रियत एव वृत्तिकृता । यच्चास्य न्यायस्यानित्यत्वमा- दश घटादीन् न्यस्य तदासन्नं वैकं द्वौ व्यादीन् वा घटादीन् 30 श्रित्य 'आसन्नदशाः' इत्यादिप्रयोगविग्रहवाक्ये दशादीनां संख्या- न्यस्य तदनु वाक्यं क्रियते, यथा-आसन्ना दश संख्येयपदार्था 70 वाचकत्वं समर्थितं तदपि वृत्तौ प्रत्युक्तमेव, पुनरिह किञ्चिद् | यस्यैकस्य संख्येयपदार्थस्य, ययोर्वा द्वयोः संख्येयपदार्थयोः येषां विचार्यते - दशशब्दस्य तत्र संख्यार्थत्वमाश्रित्य आसन्ना दश वा न्यादीनां संख्येयपदार्थानामियनया रीत्या क्षेत्रापेक्षया [ संख्या ] येषामित्यर्थमाश्रित्य च यद्यत्र समासः क्रियते तर्हि | दशवस्तूनामासन्नत्वं विवक्षितं स्यात् तदैकादशादीनामपि "एकाऽर्थं चानेकं च” [ ३. १. २२. ] इत्यनेनैव समासे प्रतीतिः स्यात् अत्र तु संख्यापेक्षया आसन्नत्वं विवक्षितं, ततश्च दशसंख्येयानां नवैकादश वा संख्येयानि यथासनसंख्या - 75 35 सिद्धे "आसन्नादूराधिक० " [ ३.१.२०.] इति सूत्रेण प्रतिपदसमासविधानं " प्रमाणी- संख्याड : " [ ३. १. १२८] इति वस्त्वेन संख्यापेक्षया आसन्नानि, न तथा एकादीनीति युक्तडविधानार्थमिति तत्सूत्रशेषे बृहद्वृत्तिग्रन्थेन सूचितम् तथा च मेोक्तमे कोनविंशतिरित्यादि” इति । अत्रेदं विचार्यते-अत्र तत्र दशादिसंख्यानां संख्यापरत्वमाचार्यस्याभिमतं न तु तत्र "आसन्न दूराधिक० " [ ३. १ २०. ] इति सूत्रेण समासो न्यायानित्यत्वमाश्रितम् । तेन चैतत्सूत्रेण द्वितीयादिविभक्त्यर्थे विधेयः, तदर्थश्व 'आसन्नादीनि संख्यावाचिना नानैकायै सम
इत्थमेकादीनां दशशब्दान्तानाम् [ अष्टादशपर्यन्तानाम् ] 20 संख्यानां गुणिपरत्वं [ संख्येयार्थत्वम् ] विंशत्यादीनाम् [ ऊनविंशतिमारभ्य ] शतान्तानां च संख्यानां गुणगुण्युभय[ संख्यासंख्येयोभय ]परत्वमिति शब्दशक्तिखाभान्यादेव निर्णेयमिति न तत्र वचनस्यावश्यकतेति विषयो महता सन्दर्भेण महाभाष्या दिषु विचारितः, तस्य सर्वस्य च निष्कर्षः पूर्वोक्तनागेशग्रन्थेन 25 संगृहीतः । एवं सति नायमर्थों ज्ञापकसाध्य इति यदुक्तं तत्
|
40 समासविधानसामर्थ्यादेवैवं विग्रह आश्रितः, तदर्थं च स्वाभा । स्यन्ते' इति, तर्हि दशनशब्दस्य संख्येयार्थपरत्वे संख्यावाचि - 80
१७५.