Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 198

१७८
म्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
[ द्वितीयोलासे न्याय ३५, ३६ ]
।
उपरणेरेव सन्वद्भावेन सन्निमित्तककार्यकारित्वमिति यदि णावे वा अवर्णवान् यदि भवेत् तदैवायं न्यायः स्फुरेन्नान्यथा” इति । वैतत्सूत्रेणेत्वं विभीयेत तर्हि णिविषये स्थानिवद्भावज्ञापनमेतत्सूत्र- एतद्रन्थस्य न्यासेन व्याख्यानं च तैः प्रदर्शितम् - "पुस्फास्थेन जान्तः स्थावर्गग्रहणेन कर्तुं शक्यते, न तु तथाऽस्ति रयिषतीवत्र णिनिमित्तकृतकार्यस्य आत्वरूपस्याधारभूतः 'स्फा' सन्परेऽपि इत्यविधानात् इति चेत् ? सत्यम् सनि परे विधीय- इति वर्णः, जिजावयिषतीत्यत्र णिनिमित्तकृतकार्यस्याधारभूतो 5 मानमित्वं वस्तुतः केवलं पिपविषते यियविषतीति प्रयोगद्वय 'जाव्' इति वर्णसमुदायः" इति । अत्रोच्यते - णिनिमित्त कार्यस्य 45 एव भवति, अन्यत्र सर्वत्र सनो णिव्यवहितस्यैव लाभात् तत्र च वर्णस्य वर्णसमुदायरूपस्य वर्णः कथमाधारः स्यात्, किञ्च 'स्फा' वृद्ध्यादिषु सत्सु “ सन्यस्य " [४. १. ५९ ] इत्येव सिद्धे- इत्यस्य वर्णत्वं कथं, किमयमेको वर्णः, स चेद् वर्णात्मकः, न हि जन्तिः स्थावर्गग्रहणस्य वैयर्थ्यमिति तत् स्वसार्थक्याय स्वस्मिन् । 'जाव' इत्यस्य वर्णसमुदायात्मकत्वम्, प्रत्येकं स्वरस्य व्यञ्जनस्य सम्भविनमेव णिनिमित्तत्वरूपं विषयं स्वज्ञाप्यस्य स्थानिवत्त्वस्य वर्णत्वम्, अनेकवर्णानां वर्णसमुदायत्वमिति 'यथा 'जाव्' इति 10 कल्पयतीत्यदोषात् । इदं च ज्ञापकं साजात्यादेव यत्र द्वित्वोत्तर- 'वर्णसमुदायस्तथा 'स्फा' इत्येषोऽपि समुदायरूप एवेति मन्तव्यम् । 50 खण्डे प्रथमः स्वरोऽवर्णः प्रक्रियायां परिनिष्ठिते रूपे वा लभ्यते अत्र चान्यो विशेषः पूर्वमेव प्रपञ्चित इति न पुनरुच्यते ॥ ३५॥ तत्रैव प्रवर्तत इति स्वमतं वृत्तौ प्रोक्तम् । प्रक्रिया च साध्यावस्था | तत्रावर्णस्योत्तरखण्डे सत्त्वं यथा 'मा भवानूनत्' इति, अत्र 'ऊन'धातोर्णौ तत्राकारलोपे कृतेऽपि तस्य स्थानिवत्त्वाद् द्वित्वे पूर्वत्रा16 कारः श्रूयते, अन्यथा 'नि' शब्दस्य द्वित्वे 'मा भवान् ऊनिनत्'
इति रूपं स्यात्, अत्र च यद्यपि परिनिष्ठिते रूपे द्वित्वोत्तरखण्डे saर्णो नोपलभ्यते तथापि प्रक्रियादशायामस्तीत्यत्रापि स्थानि | वत्त्वप्रवृत्तिः सुसाधा । अचिकीर्तदित्यादौ च प्रक्रियायां परिनिष्ठिते रूपे वाऽवर्णस्य द्वित्वोत्तर खण्ड । दावभावान्न स्थानिवत्त्वमिति । 20 पारेनिष्टितरूपे द्वित्वोत्तरखण्डेऽवर्णस्य सत्त्वं च जिजयिषतीत्यादी तिष्ठतीति तत्र स्थानिवत्त्वं भवति । प्राचीनोक्तमनित्यत्वाश्रयणं तु बृहद्वृत्तिग्रन्थप्रतिकूलं महाभाष्यव्याकरणग्रन्थप्रतिकूलं च । महाभाष्येऽपि "द्विर्वचनेऽचि” [ पा० सू० १.१ ५९ ] इति सूत्रे | 'जौ कृतस्य कार्यस्योतज्ञापकेन स्थानिवत्त्वं विज्ञाप्य शङ्कितम् । पुनस्तदर्थमेव सूत्रान्तरे निर्देशो व्यर्थ एव । स च 'एकेन 26 “यद्येतज्ज्ञाप्यते ‘अदिकीर्त्तत्' अत्रापि प्राप्नोति ?” इति, समा- निर्देशेन सकृज्ज्ञापितस्यापि विधेर्दशैकादशशब्दस्यादन्तत्ववत्
*द्विर्बद्धं सुबद्धं भवति ॥ ३६ ॥ सि० - क्वचित् कचिच्छास्त्रकृद्भिरेक एवार्थे द्विधा प्रति'पादितः, तत्र पुनरुक्तिदोषापनोदायायं न्याय भाश्रीयते । द्विःद्विवारं बद्धं बन्धनेन विषयीकृतं निरूपितमिति प्रकृतेऽर्थः, 55 तत् सुबद्धम् नियतबन्धनमव्यभिचारीति यावत् भवति । अत्र च ज्ञापकं - “गु-लुप-सद-चर-जप-जभ दश-दहो ग" [३. ४. १२. ] " जप-जभ-दह-दश-भञ्ज -पशः " [ ४. १. ५२. ] इति सूत्रयोः 'दश' इति पुनरुक्तनिर्देशः, स हि दंशेर्यङ्लुपि ददशीतीत्यत्र न लोपस्याप्राप्तस्य प्राप्तये निपा- 60 तनरूपेण क्रियते, केनापि सूत्रेणाप्राप्तोऽपि नलोपो यङ्लुपि स्यादित्यर्थमिति यावत् स चैकनैव निर्देशेन सिद्ध एवेति
|
65
थत्ते - " तुल्यजातीयस्य ज्ञापकम्, कश्च तुल्यजातीयः ? यथाजाती- | कदाचिदनित्यताऽपि दृश्यते समासान्तागम० इति न्यायानु- । यकाः पुण्जयः [पवर्गान्तः स्थाजकाराः ], कथंजातीयकाश्चैते ? सारम्, यस्तु द्विर्निर्देशेन ज्ञाप्यते स विधिर्निश्चलो भवति' अवर्णपरा:" इति उक्तम्, तथा च साजात्येनैवोकार्थलाभस्त | इति विज्ञापयति । स चायं म्यायो यद्यपि लोके प्रसिद्धः, त्राप्यभिमतः । नागेशेन च "अवर्णपरा:" इति भाष्यप्रतीक- दृश्यते हि व्यवहारे बन्धनादौ द्विग्रन्थया दिदानं दायर्थं तथाऽपि 30 मुपादाय - "अवर्णपरत्वसम्पादकादेशस्थानिन इत्यर्थः एवं द्विवारं 'दश' इति निर्देशेन स न्यायः शास्त्रेऽपि प्रवर्त्तमानः चावर्णपरत्वसम्पादकादेशस्थानित्वेन तुल्यतेति भावः । एवं च सूच्यते इति बोध्यम् । यदि चायं न्यायो न स्वीक्रियेत, तर्हि 70 'औननत्, औजढत्' इत्यादि चिन्त्यमेव" इत्युक्तम् । यत्र सकृज्ज्ञापितार्थस्यादृढत्ववद् द्विर्ज्ञापितस्यापि तथात्वं भवत् केन द्विरुक्तौ परभागस्याद्योऽजवर्णस्तत्रेदमिति दीक्षितादिग्रन्थः किम्मूल | वार्येत । तथा च ज्ञापनफलं स्वांशे दंदशीतीत्यत्र न लोपः । इति न विज्ञायते । इत्थं च प्रकृतनागेशव्याख्यानरीत्या 'मा अन्यत्र च ' आस्थत्' इत्यत्राङो व्यभिचाराभावः, तथाहि "अ35 भवानित्' इत्येव रूपं तत्राकारलोपस्य न स्थानिवत्त्वमित्या सूच क्षेपणे" इत्यस्याद्यतन्यां दिप्रत्यये आस्यदिति रूपं भवति, याति, स्वमते चावर्णस्य प्रक्रियादशायां स्थितत्वादवर्णवत्त्वमिति भस्यतेः “ शास्त्यसू- वक्ति-ख्यातेरङ” [ ३.४. ६०. ] इति 75 तत्रापि स्थानिवद्भाव आश्रीयते इत्युक्तमेव पूर्वम्, किश्चास्य सूत्रे पुष्यादिगणे च पाठात् अन्येषां तद्गुणपठितधातूनां कचिन्यायस्यानैष्ठिकतामाश्रित्यास्य प्रवृत्तिस्थल नियमनपूर्वकम- दडो व्यभिचारोऽपि भवति, यथा 'भगवन् ! मा कोपीः' इति प्रवृत्तिस्थल प्रदर्शन मित्थं कृतं प्राचीनै:- "यस्य णिनिमित्तकृत - | बालरामायणप्रयोगः, अत्र कुप्यतेः पुष्यादिगणपठितत्वेऽपि 40 कार्यस्य स्थानिवद्भावश्चिकीर्ष्यते तदाधारभूतो वर्णो वर्णसमुदायो | नाङ् । केषांचिन्मते च मङ्लुबन्ते नलोपो नेष्यते, तन्मते