Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 205

[द्वितीयोल्लासे न्यायौ ४०-४२] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
१८५
नलोपात, उकारविशिष्पाठे चोदित्वेन नलोपस्याऽप्रवृस्या । येण णिलोपस्यानित्यता सम्भाव्यैवात्र प्रकरणे तत्पाठः कृतः । 40 चिन्त्यादिति रूपं स्यादिति विशेषः । स च यदि चुरादिभ्यो तथा चायं न्यायोऽपेक्षित आचार्यस्येति प्रतीयते, सति णिज् नित्यः स्यात् तर्हि व्यअनान्तत्वाभावेन स्वत एव नलो चास्मिन् न्याये चिन्ति-पूजिभ्यामप्रत्ययो यदि क्रियेत न्यायपस्याप्रवृत्तौ 'उदित् पाठो व्यर्थ एवं स्यात् । एवम्-ऋदि- प्रवृत्या च णिलोपो न भवेत् तर्हि गुणेऽयादेशे च चिन्तया स्करणमपि वृत्त्युक्तदिशा प्रकृतार्थज्ञापकम् । न च ऋदित्करण- पूजया चेति प्रयोगः स्यात् , इष्यते तु चिन्तिया पूज्या चेति। सामाणिजन्तादप्यडेवास्तु डो मास्त्विति वाच्यम्, अस्य ततश्चाधिकारे पाठः सार्थकः, अङि हि सति गुणाभावे 45 विशेषविहितत्वात् । ननु ण्यन्तान्डो विधीयते, ऋदितश्चाङ्, पूर्वत्र "संयोगात्" [२. १. ५२.] इतीयि कृते चिन्तिइत्युभयोरपि विशेषविहितत्वं समानमिति वाच्यम् , ण्यन्तादलो- येति, परन "योऽनेक." [२.१.५६.] इति यत्वे कृते ऽप्रक्षिः, अवयवेऽचरितार्था अनुबन्धाः समुदायस्योपकारका । पूज्येति रूपं सिद्धम् । अन्यत्र च फलम्10 भवन्तीति न्यायस्यात्र विषयाभावाण्ण्यन्तस्य ऋदित्त्वाभावेन : "न यमेन न जातवेदसा न कुबेरेण न वज्रपाणिना।
ततोऽङः प्राप्तेर्दुरुपपादत्वात् , नहि तेन न्यायेनान्यस्य धर्मो- मधवो युधि सुप्रकम्पयाः श्वसनेनैव वसुन्धरापते ! "" 50 ऽन्यस्मिन्नारोप्यते. ऋदित्त्वं घुषेधर्मो न तु ण्यन्तस्य घोषयतेः, इति पूर्वशिष्टप्रयोगे सुप्रकम्पया इति खल्प्रययान्तप्रयोगे ण्यन्तस्य शब्दान्तरतायाः सर्वैः स्वीकृतत्वात् । तथा च सामान्य- : गेलोपाभावाद् गुणायादेशी सिद्धौ। "भीषि-भूषि०"[४.३. विशेषभावमूलकोऽत्र नाडोर्बाध्यबाधकभावः, किन्तु ण्यन्ता- १०९.] इति सूत्रे लघुन्यासेऽप्येवमेतश्यायज्ञापनमवलोक्यते, 15 दोऽप्राप्तिरेव व्याख्येयेति प्रतिभाति । सामान्यविशेषरीत्या वृत्ति- । तथाहि-तम्रत्यो ग्रन्थ:--'अप्रत्ययाधिकारेऽप्यस्मिन् कृते
गतं समाधानं तु प्राचामनुरोधेन । एतश्यायमाश्रित्य "युजादे - साध्यसिद्धिः स्यात्, परमप्रत्ययाधिकारे यत् कृतं तण्णिलो-55 वा" [३.४. १८.] इति णिज्विकल्पवैयर्थ्य नु नाशङ्कनीयम् , ' पस्यानित्यताज्ञापनार्थम् , तेन चिन्तिया, पूजिया, सुप्रकथिया सूत्रेण युजादीनां सर्वविभक्तिनु नैयत्येन णिचो विकापस्य इत्यादि सिद्धम्" इति । अत्र चायं विशेषो दृश्यते यत् सर्वबोधनात् । अयं च न्यायः शिष्टप्रयोगेषु दृश्यमानणिजभावसाधु-, त्रेयादेश एव कृतो न तु यादेशः, तत्र मूलं मृग्यम् ॥४॥ 20 स्वानुमोदकः । न च तेन सूत्रेणास्य न्यायस्याध्रौव्यमपि बोध-..
*णिलोपोऽप्यनित्यः*॥४१॥ नीयम्, अनित्यत्वस्य स्वत एवाध्रौव्यरूपत्वेन तस्थाध्रौव्यस्य बोधने। .
। त०-अत्राय नब्यो विचारः-"अयं च न्यायो नान्यत्र 60 फलाभावादिति ॥ ४०॥
दृश्यते । न चास्यावश्यकताऽपि दृढ़तरा प्रतीयते । 'सुप्र*णिलोपोऽप्यनित्यः* ॥४१॥
कम्पया' इति प्रयोगस्य प्रामाणिकत्वे सुप्रकम्प यातीत्यर्थे बाहु
लकाद् यातेर्विचि सति तसिद्धिरेषणीया । “चिन्तिया पूज्या' सि.--अपिशब्दः पूर्वन्यायस्य णिविषयत्वेन यथा चुरा इत्यादीनामिष्टत्वे मूलाभावः । “भीषि-भूषि" [५. ३. १०९.] 26 दीनां णिज् नित्यं विहितोऽपि कचिन्न भवति तथा णिलोपोऽपि ।
। इति सूत्रस्याङधिकारे पाठश्चाकारप्रत्ययस्य प्रत्ययान्तत्वेनैव सिद्ध-65 क्वचिन्न भवतीति पूर्वन्यायसाम्यं व्यञ्जयति । अयं च न्यायः
साना किन पटायलेकार. "भीषि-भूषि-चिन्ति-पूजि-कथि-कुम्बि-चर्चि-स्पृहि-तोलि-दो- प्रत्यये णिलोपे गुणे स्पति प्रयोगापत्तेस्तद्वारणार्थ ततोऽङ्प्रत्ययलिभ्यः" [५.३.१०९.] इति सूत्रस्याडोऽधिकारे पाठेन । स्यैवौचित्येन ण्यन्तत्वसाम्यात् सर्वेभ्योऽप्रत्यय एव विहितः । विज्ञायते, अन्यथा "णि-वेत्त्यास-श्रन्थ-घट्ट-वन्देश्नः" [५. उभयत्र पाठे विशेषाभावेन विनिगमकाभावादत्रैव प्रकरणे वा 30३.११.] इत्यस्य बाधनार्थं "जागुरश्न" [५. ३. १०४.] पाठः कृत इत्यपि वक्तं शक्यम् , इत्थं ज्ञापकाभावादपि नायं 70 इत्यतः प्रारब्धे 'अ'प्रत्ययाधिकारे एव पठितव्यं स्यात् न्याय एष्टव्य इति प्रतिभाति" इति चिन्त्योऽयं विचारः तत् सूत्रम् । अप्रत्ययादड्प्रत्ययस्यैतावानेव विशेषो यद्- धीभिः ॥११॥ अप्रत्यये परतो गुणादिर्भवति, अप्रत्यये परतो न भवति, किन्तु प्रकृतसूत्रे भीच्यादीनां सर्वेषां ग्यन्तानामेव ग्रहणात् *णिच्सन्नियोग एव चुरादीना35 ततोऽप्रत्ययविधाने णेौंपे कृते नाम्यभावाद् गुणादीनामप्राप्तौ
मदन्तता ॥४२॥ विशेषाभावेन तत्रैव पाठस्यौचित्यम् । एवं च तत्रापठित्वा | सि०-चुरादिषु केचनादन्ता धातवः पश्यन्ते, चुरादय-75 "षितोऽङ्" [५.३.१०७.] इत्यधिकारे पाठेनाप्रत्यया- श्चानित्यणिजन्ता इति पूर्वन्यायेन निर्णीतम् । तथा च चुराऽङ्प्रत्यययोर्विशेषोऽत्र कश्चित् सम्भावित भाचार्येणेति विज्ञा- 'द्यन्तर्गततया तेभ्योऽपि कदाचिण्णिजभावः संभाव्यते, सति यते, स च तदैव स्याद् यदि णिलोपो न भवेत् । तथा चाचा-चादन्तत्ये णिचोभावेऽनेकस्वरत्वनिबन्धनानि कार्याणि तेभ्यः
२४ न्यायसमु०