Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 206

186 न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः / [ द्वितीयोल्लासे न्यायौ 42-43 ] प्रामवन्ति तानि च नेष्टानि, किन्तु जगाण जगणतुरित्यादि- कथयितुं शक्यते तथापि “ई वा गणः" इति करणे प्रक्रिया- 40 रूपेणैवानेकस्वरनिमित्तकामहितान्येव रूपाणीष्टानीति तेषां लाघवस्य स्पष्टत्वेन प्रक्रियालाघवस्य मात्रालाघवापेक्षया प्रवरणिच्सन्नियोगेनैवादन्तत्वमेषितव्यमिति प्रतिभाति, तदेवानेन / स्वेन च तदनुसारेण' 'ई वा गणः" इत्येव विधेयं स्यादिति न्यायेन साध्यते / अन्न च ज्ञापकम्-"ई च गणः" [4.1. चकारः प्रकृतन्यायज्ञापको भवितुमर्हति / प्रकृतसूत्रे लघुन्यासेऽपि 567.] इति सूत्रेणाकारस्यापि विधानार्थं तत्र चकारकरणम् , . प्रकृतार्थसूचनं दृश्यते, तथाहि तत्र-“ननु "ई वा गणः" इत्येव अन्यथा “ई वा गणः" इति सूत्रविधानेऽपि ईकाराभावपक्षे | क्रियतामदन्तत्वेन समानलोपित्वादेव पक्षेऽजगणदिति भविष्यति, 45 स्वभावत एवाकारस्यैव श्रवणं स्यात्, इति तद्विधानं व्यर्थमेव सत्यम्-चुरादिभ्यो णिज अनित्यो, णिच्सन्नियोगे एवैषामदन्तता, स्यात् / न चानेनेकाराभावपक्षे सन्वद्भावेनेत्वे दीर्घ च पुनर- तदभावे तदभावादजगणदिति न सिध्येत् किन्त्वजीगणदित्येव" प्यजीगणदित्येव रूपं स्यादिति वाच्यम् , समानलोपित्वेन / इति / तथा च णिच्सन्नियोगेनैवेषामदन्ततेति सिद्धवत्कृत्योक्तम् / 10 सन्वद्भावाप्राप्तेः / एवं च सिद्धे सत्यपि यदित्वाभावेऽत्ववि- | वस्तुतस्तु-"गणेरदन्तत्वेन समानलोपित्वात् सन्वद्भाको दीर्घत्वं धानार्थमाचार्यश्चकारं पठति तज्ज्ञापयत्येवमादीनां धातूनां च न प्राप्नोतीति ईत्वविधिः” इति वृहद्वृत्तिग्रन्थेनाप्राप्तस्यत्वस्य 50 णिजभावेऽदन्तत्वाभावम् / तथा च सति यदा णिजभावे , विधानार्थत्वमेवास्य सूत्रस्येतीत्वेन निलेनाकारश्रयणं नैव स्यादिति प्रेरणार्थों णिम् विधीयते तदाऽयतम्यां रूपद्वयस्य सिद्ध्यर्थ- / तदपि विहितमित्यायाति, न तु तस्य यत्रादन्तत्वाभावे इत्वं खत मकारविधानमर्थवद् भवति, अन्यथा तत्रेकारस्य विकल्पेन / एव लब्धं तत्रापि प्रवृत्तिरित्यदन्तत्वाभावे रूपदयस्य प्रयोगे 15 विधानेऽपि पक्षे सम्वद्भावेनाजीगणदिल्येकमेव रूपं स्यात् / किमपि दृढतरं प्रमाण न दृश्यते / तथा च गणयतेणिजभावेऽद्यतणिजभावे णिगि सत्यजगणदिति रूपमित्यर्थमेवाकारविधा- ! तन्यामजगणदित्यस्य सिद्ध्यर्थमकारविधानस्य चारितार्थ्यमिति न 55 नमिति / फलं च जगाणेत्यादावनेकस्वरत्वाभावादामोऽभाव निरूपयितुं शक्यत इति प्रकृतन्यायज्ञापनेऽपि स्वांशे चारितार्थ्य इति / न चेत्वाभावेऽकारविधान बाधित्वा सन्वद्भावादाव- न प्रतीयत इति लापवानुरोधेनैव चकारेणात्वविधानमिति प्रती जीगणदित्येवरूपं कुतो नेति वाच्यम्, विशेषविहितत्वात् / यते / एषामदन्तत्वं च णिनिमित्तकार्यस्य प्रकृती वारणार्थमेव 20 सन्वस्वनिमित्तकस्येत्वस्यानेन बाधात् / “पतण गतौ वा" | कृतमिति णिजभावेऽदन्तत्वं स्वत एव न भविष्यतीति सर्व इत्यत्र वाशब्दो णिजदन्तत्वयोर्विकल्पार्थ इति धातुपारायण- मनयद्यम् // 42 // व्याख्यानेनास्यानियतत्वमपि लभ्यते, अन्यथा वाशब्दस्य णिज्यिकल्पार्थत्वमात्रोक्तावप्यदन्तत्वविकल्पस्यैतन्यायबलेन / *धातवोऽनेकार्थाः*॥४३॥ लब्धत्वादुभयोर्विकल्पसिद्धावुभयार्थत्वव्याख्यानासङ्गत्यापत्तेः सि०-धातूनामी धातुपाठादौ प्रदर्शिताः, तेभ्यश्चान्ये25 तथा चोभयार्थत्वव्याख्यानेनैतन्यायानित्यत्वाशङ्कां दृढय-प्वपि तेषां धातूनां प्रयोगा दृश्यन्ते, तत्र किं ते प्रयोगा तीति // 42 // | औचित्यमावहन्ति न वेति सन्देहेऽनेन न्यायेन तेषामन्यत्रा............................. mmmmmmmmmmmmmmmmmar | ऽर्थेऽपि प्रयोगस्यौचित्यमन्वाख्यायते-धातवोऽनेकार्थाः, एक-65 *णिचूसन्नियोग एव चुरादीनामदन्तता // 42 // / स्मिन्ननेकस्मिन् वाऽर्थे यत्रानुशिष्टा न तदर्थमात्रबोधकाः, तक-अयं न्यायः पूर्वन्यायोत्थः, पूर्वेण हि न्यायेन चुरा- | अपि तु प्रयोगवशादन्यत्राप्यर्थे साधवो मन्तब्या इति तदर्थः। दीनां णिचोऽनित्यत्वे निवेदित एव तदभावे 'जगणतः' इत्यादि- अत्र चाथै ज्ञापकम् -"तक्षः स्वार्थे वा"[३. 4.77.1 30 रूपसंभवः, तत्र च तेषामदन्तत्वेऽनेकस्वरत्वापत्त्याऽऽम् स्यादिति / इत्येवमादिसूत्रेश्वर्थविशेषनिबन्धनेन धातूना कार्यविधानम् / तद्वारणार्थमेवास्योत्थानात् / तत्र णिजोऽनित्यत्वं न सर्वत्र, किन्तु / यदि हि पठितेभ्योऽर्थेभ्योऽन्येऽर्था न स्युस्तर्हि 'स्वार्थे' इत्यादि 70 यत्र किमपि तादृशमनुबन्धादिनिमित्तमस्ति, यस्य णिजन्ते प्रयोजनं तदर्थान्तरव्यावर्तकं पदं व्यर्थमेव स्यात् / सति चान्तरे नास्ति, तस्यैव धातोरनित्यो णिच् , यत्र वा किमप्यन्यच्छिष्ट- | तत्र स्वविधेयस्य 'भु प्रत्ययादेावर्तनाय 'स्वार्थ' इत्यादि प्रयोगादि विनिगमकं भवेत् तत्रैव / तथा च जगणतुरियादि- सार्थकम् / अनेकार्थत्वं यथा “विधत्" इति धातुर्विधानार्थे 35 प्रयोगा यदि प्रामाणिकास्तर्हि गणयतेर्णिजनित्योऽस्तु, तदभावे च / पठ्यते, व्यथार्थेऽपि च प्रयुज्यते, यथा-'बेधः, वेधनम् , तस्यादन्तत्वमपि नास्ति, "ई च गणः" [4. 1. : 7.] इति शब्दवेधी इत्यादौ / “एधि" इति धातुर्वृद्धौ पठ्यते, दीप्त्यर्थे-75 सूत्रे चकारेणातोऽपि विधानात् , सर्वेषामनित्याणिज्त्वे प्रमाणा- अपि च प्रयुज्यते, यथा-"पुरश्चकं तवैधते", प्रास्यर्थेऽप्यभावात् / यद्यपि "ई च गणः" इत्यस्य स्थाने "ई वा गणः" / म्यत्र, यथा-"औपवस्त्रफलमेधते"। "शुच शोके" इति पठ्यते, इति करणे मात्रागौरवमस्तीति लाघवमपेक्ष्यवेत्थं सूत्रं रचितमिति शुचिरित्यादिशब्दे च तस्य पवित्रार्थत्वावगमः / एवं "हंग" 60