Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 199

5
[ द्वितीयोलासे न्याय ३६, ३७] न्यायार्थसिन्धु- तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
चायं न्यायोऽपि न ज्ञायते । यदि च क्वचिदावश्यकता स्यात् तर्हि लोकसिद्धस्यैव कार्यवशादाश्रयणम्, तथा च दन्दशती त्येव रूपं तेषामिति स्पष्टमुक्तं " जप-जभ० " [ ४. १ ५२.] इति सूत्रे बृहद्वृत्तौ ॥ ३६ ॥
7 इति, "कीबृङ् अधार्थे” इत्यामात्मनेपदिनः शतृप्रत्ययस्य परस्मैपदस्य विधानम्, यथा-"कुरूक्ष्योतं क्लीबद्दिन - 50 पतिसुधागौ तमसि मे” [ ], "क्किशिव उपतापे" इत्यस्मादात्मनेपदिनोऽपि शता, क्लिश्यतः सतः" इति [
|
यथा “परार्थे
|
*द्रिर्बद्धं सुवद्धं भवति ॥ ३६ ॥ त० --- लौकिकव्यवहारसिद्धोऽप्ययं न्यायो वृत्तिदर्शितदिशा लक्ष्यसंस्काराय शास्त्रेऽप्याश्रीयते इति सूचितम् । एतन्याय फलत्वेन यदुक्तम्-आर्थदियत्राडो व्यभिचाराभाव इति, तच यद्यपि " शास्यस्वतिख्यातेर" [ ३. ४. ६०. ] इति सूत्रस्य 10 बृहद्वृत्तिग्रन्थप्रतिकूलमिति प्रतिभाति, तथाहि तत्र "अस्यतेः पुष्यादित्वाददि सिद्धे बचनमात्मनेपदार्थम्" इत्युक्तम्, तस्यायं भावः - पुष्यादिनिमित्तोऽडू परस्मैपद एव भवति, एतेन चात्मने पदपरस्मैपदोभयोरेव भक्तीति यत्रास्यतेरात्मनेपदं विधीयते, तत्र 'पर्यस्थत' इत्यादावडी विधानायेह तद्रहणमिति । तथापि 15 तत्रयलघुन्या से पुष्यादिपाठस्य प्रकृतन्यायज्ञापनार्थत्वमुक्तम्, तथाहि-तत्रत्यो लघुन्यासः–“आत्मनेपदार्थमिति । तर्हि आत्मने पद-परस्मैपदयोरनेनैव सिद्ध्यति किं पुष्यादिपाठेन ? सत्यभू - अस्य पुष्यादिपाठ द्विर्बद्धं सुबद्धं भवति इति ज्ञापनार्थः । तेनास्मादढोऽव्यभिचारः, अन्येषां तु क्वचिद् व्यभिचारोऽपि तेन 20 भगवन्! मा कोपीरित्यादि बालरामायणोक्तं सिद्धम्” इति । अस्या यमाशयः-आत्मनेपदार्थमत्र सूत्रेऽस्यतेः पाठस्यावश्यकत्वे तेनैव परस्मैपदात्मनेपदयोरुभयोरपि सिद्धेः पुष्यादिपाठस्य प्रकृतन्याय ज्ञापकत्वमा स्थेयमिति । अस्य च प्रकृतन्यायज्ञापकत्वे " ० दश० " [ ४. १. ५२.] इति निर्देशस्य प्रकृतन्यायोदाहरणत्वं तस्य 25 ज्ञापकत्वे चास्योदाहरणत्वमास्थेयमिति न कोऽपि विरोधः । यदि श्यार्थं दिवादौ क्वचिदवश्यं पठितव्ये पुष्यादावेवास्थातुः पठितः, अडो विधानस्यापि तत्रैष्टत्वात् पश्चाञ्चात्मनेपदे तत्सिद्ध्यर्थमत्र सुन्ने तत्पाठ इत्याश्रीयते, तदा न पुष्यादिपाठो ज्ञापकोऽपि तु “°दश॰’[४. १. ५२.]इति निर्देश एवेति स्वीकर्तव्यमिति ॥ ३६ ॥
।
इत्यस्याप्यात्मनेपदिनः परस्मैपदे प्रयोगः, यथा - "स्वाधीने ], "पेवृङ् सेवने" विभवेऽप्यहो नरपतिं सेवन्ति किं मानिनः ।" [ इति, “भाषि व्यक्तायां वाचि" इत्यस्मादात्मनेपदिनः परस्मैपद] 55 विधानम्, यथा- “मिथ्या न भाषामि विशालनेत्रे !" इति, तथा " तर्जिण् सन्तर्जने" तर्जयति, “भर्लिण् सन्तर्जने " भर्त्सयति, "शमिण आलोचने" निशामयति, “भलिण आभण्डने" भालयति, “कुत्सिण् अवक्षेपे" कुत्सयति, 60 "वचिण् प्रलम्भने” वञ्चयति, “विदिण् चेतनाख्यान निवासेषु" वेदयतीत्यादि; एषु धातूनामिङित्वेऽप्यात्मनेपदं नाभूत् । क्वचिदप्राप्तमप्यात्मनेपदं यथा- “घस्ज गतौ” इति परस्मैपदी, तस्मादात्मनेपदप्रयोगो यथा - “प्रकृतेर्गुणसंमूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु " [ भगवद्गीता ], "सज्जमानमकार्येषु" 65 इत्यादि । इत्थं चास्योभयथा व्यभिचरितं प्रदर्शितम् । तच्च लक्ष्यानुसाराज्ज्ञापकसाजात्याच्च "इङितः कर्त्तरि” [ ३. ३. २२. ] इति सूत्रविहितात्मनेपदविषयमेव, न तु “ क्रियान्यतिहारेऽगति- हिंसा-शब्दार्थ- हसो हृ-वहश्वानन्योऽन्यार्थे” [ ३. ३. २३. ] इत्यादिसूत्रैर्विशिष्य विहितात्मनेपदविषयम्, 70 सूत्राणां न्यायापेक्षया प्राबल्यात् । " इङितः०” [३. ३. २२. ] इत्यनेन हि लिङ्गद्वाराssत्मनेपदं विधीयत इति लाक्षणिकम्, तैश्च प्रतिपक्षेक्ततया विधीयत इति *लक्षणप्रतिपदोक्तन्यायेनापि तद्विहितात्मनेपदस्य प्राबल्यात् तस्य व्यभिचरितत्वासम्भव इति ॥ ३७ ॥
75
30
*आत्मनेपदमनित्यम् ॥ ३७ ॥ सि०-आत्मनेपदस्य विशेषत्वं विशेषलक्षणविहितत्वेनेति | तद्व्यभिचारित्वे प्राप्ते क्वचिद् दृश्यमानव्यभिचारस्य साधुत्वाय न्यायोऽयं स्वीक्रियते । आत्मनेपदम्, अनित्यं व्यभिचारि, व्यभिचारित्वं च द्विधा- कुतश्चिदात्मनेपदनिमित्तसहितादपि 35 धातोस्तस्याभवनम् कुतश्चिश्च तन्निमित्ताभावेऽपि भवनम् ।
१७९
पदस्याव्यभिचारार्थमेव कृतः सन् आत्मनेपदस्य व्यभिचारित्वं 40 विनाऽनुपपन्न एवेति तद्व्यभिचारित्वं ज्ञापयति, सति हि तस्य [ आत्मनेपदस्य ] अन्यभिचारित्वे विनाऽपि द्विधा पाठेन तस्य नित्यात्मनेपदित्वे सिद्धेऽपि तन्नित्यत्वार्थं कृतो द्विधा पाठोsनुपपन्नः [ व्यर्थः ] एव स्यात् फलं च द्विधा पाठस्य स्वांदो चरितार्थ्यम्, ज्ञापिते ह्यात्मनेपदस्यानित्यत्वे भ्राजतेर - 45 व्यभिचरितात्मनेपदविधानात् । अन्यत्र च प्राप्तस्याप्यात्मनेपदस्याभावो यथा - "डुलभिंय् प्राप्तौ " इत्यस्य परस्मैपदेऽपि प्रयोगः - "सम्यक् प्रणम्य न लभन्ति कदाचनापि " [
|
* आत्मनेपदमनित्यम् ॥ ३७ ॥
I
अस्य ज्ञापकश्व भ्राजेरात्मनेपदिषु धातुपु द्विधा पाठः, तथाहि - भ्राजेरात्मनेपदिषु प्रथमं तावत् "एजुङ थ्रेड् भ्राजि तु० - आत्मनेपदं हि तत्तलिङ्गविशेषनिमित्तकं तत्तत्प्रकृतिदीप्त" इति पाठं कृत्वा पश्चात् पुनरपि "राजग् दुभ्राजि । विशेषोद्देश्यकं चेति "शेषात् परस्मै" [ ३. ३. १००.] इति दीप्तौ” इति पाठः, स हि ऋद्धिर्बद्धं सुबद्धम् इति न्यायेनात्मने । सामान्यतो विहितपरस्मैपदापेक्षया प्रबलमिति तस्याव्यभिचरि