Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 201

[द्वितीयोल्लासे न्यायौ ३८,३९] न्यायार्थसिन्धु-नरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
१८१
--
----...-.worren -riv
a
aropanora
सन्ति" इति भाष्यवचनेन विरुध्यते, तथाहि-तत्र यणपदेना- | स्थानित्वमिति स्वीकृत्य स्थानिवद्भावेन सिद्धिः सम्भवति, 40 न्तःस्था [यवरलाः ] इत्युच्यन्ते, तेषां च पदान्तेऽभावकथनेन अन्यथाऽत्र समानलोपित्वमेव कथं स्यात् , नहि समानमात्रस्य 'मुख्य्' इति यान्तप्रयोगोऽनुचित इति तदनभिधानमेवाश्रयणी- लोपोऽत्रास्ति, किन्तु समानस्य तदन्यस्य चेति यथाऽवयवायम्, तथापि प्राचीन स्तस्योलेखादस्माभिरपि मतान्तरपरतया श्रयमेव समानलोपित्याने स्वरादेशत्वमपीति तत्रापि स्थानिखीकृत्योद्धतम् । वस्तुतस्तु नास्ति विचो ग्रहणे किञ्चित् फलं वद्भावेन सिद्विरस्त्येवेति व्यर्थमेवासमानलोपिग्रहणमिति ज्ञापक 'मुख्य' इत्यादीनामनभिधानस्योक्तत्वात् । अन्यैश्व चैयाकरणैरे. | भवत्येव । उक्तं चैतद् बृहद्वृत्तावपि "उपान्त्यस्यासमानलोपि." 45 तन्यायस्वरूपमेव न खीक्रियते इति तेषां मते विच उपलक्ष- [४. २. ३५.] इति सूत्रव्याख्यायाम् , तथाहि-“यत्रान्त्यणत्वचर्चेव का? ॥ ३८ ॥
स्वरादिलोपस्तत्र स्थानिवद्धावेन न सिद्ध्यतीति वचनम् । यत्र
तु स्वरस्यैव लोपस्तन्त्र स्वरादेशत्वेन स्थानिवद्भावेनैव सिद्यति*स्थानिवद्भाव-पुंवद्भावैकशेष-द्वन्द्वैकत्व- |
| मालामाख्यत्-'अममालत्' इत्यादि । ननु यत्रापि स्वर10 दीर्घत्वान्यनित्यानि* ॥ ३९॥ : व्यञ्जनलोपस्तत्राप्यवयवावयविनोरभेदनयेन स्वरादेश एवेति 50
सि०-स्थानिवद्भावः-"स्थानीवावर्णविधौ” [७. ४. | स्थानिवद्भावेनैव सिद्ध्यति, किमसमानलोपिवचनेन ? सत्यम्१०९.] इत्यादिसूत्रैरतिदिश्यमान आदेशे स्थानिन्यवहारः; स्थानिवद्भावस्यानित्यत्वख्यापनार्थ बचनम्, तेन वास्या पुवद्भावः-स्त्री-क्लीब-लिङ्गानां शब्दानां वृत्त्यादावतिदिश्यमानः परिच्छिसवान्-पर्यवीवसत् , स्वादु कृतवान् असिस्वददित्यादि
पुंलिङ्गस्वरूपातिदेशः; एकशेषः-"समानानामर्थेनैकः शेषः" सिद्धम् , अत्रेकारोकारयोः "नामिनोऽकलि हले" [४.३. 15/३.१.११८.] इत्यादिसूत्रैविधीयमानः, द्वन्द्वैकत्व- | ५१.] इति वृद्धी कृतायामन्त्यस्वरादिलोपिरवादसमानलोपि-55
द्वन्द्वगतमेकत्व, समाहारद्वन्द्व इति यावत् ; दीर्घत्वं च- | स्वम्" इति ॥ अत्रेदं शक्यते-'असिस्वदत्, पर्यवीवसत्' यद्यप्यनेकत्रानेकधा विहितं तथापि 'भ्वादे मिनो दी? | इत्यादौ "नामिनोऽकलि-हले"[४.३.५१.] इति वृद्धः ोव्यञ्जने" [ २. १. ६३.] इतीह गृह्यते, व्याख्याना- परत्वात् "त्रन्त्यस्वरादेः" [७. ४. ४३.] इत्यन्त्यस्वरादिलोपे लक्ष्यानुरोधाच; एतान्यपि कार्याणि अनित्यानि-सूत्रैरविकल्प- पूर्व प्रवृत्तेऽत्र समानलोपित्वस्य दुर्वारत्वेन ज्ञापितेऽपि न्यायेऽत्र 20 भावेन विहितान्यपि लक्ष्यानुरोधात् तत्तज्ज्ञापकप्रामाण्याच | नोपान्त्यहस्वसंभव इति; अनोच्यते-कलि-हलिवर्जनात् परमपि 60
कचिदनिष्टस्थले नापि भवन्तीति न्यायार्थः। तत्रैषामिष्टस्थलेषु लोपं वृद्धिर्याधत इति ज्ञापनात्, अन्यथा पूर्वमन्त्यस्वरादिलोपे प्रवृत्तिस्तु प्रसिद्धैवेति केवलमनिष्टस्थलेब्बप्रवृत्तिरेवानित्यत्वो- वृद्वेस्प्राप्ती कलि-हलिवर्जनं व्यर्थमेव स्यात् । परमपि लोपं दाहरणतया क्रमश उदाहरिष्यते । तत्र स्थानिवद्भावानित्यत्वे | बाधिस्का वृद्धेः प्रवृत्तौ तु 'अचकलत्'इत्यादौ समानलोपित्वेन
ज्ञापकम् - "उपान्त्यस्यासमानलोपिशास्वृदितो डे" [१. २. | सन्वद्भावाभावाय तदर्जनस्य सार्थक्यमभूत् ; इह च पूर्व वृद्धः 253५.1 इति सत्रेऽसमानलोपिग्रहणम् , तथाहि-मालामाख्यत् | प्रवृत्ती समानलोपित्वाभावात् स्थानिवद्भावेनोपान्त्यबस्व-65 'अममालत्' इत्यादावुपान्त्यहस्वाभावार्थं तत् क्रियते, सच | विधातो मा भूदित्येतदर्थ स्थानिवद्भावानित्यत्वज्ञापनं सार्थक मालाशब्दाकारस्यान्त्यस्वरादिलुकः प्रसङ्गेन लुप्तस्य स्थानि- मिति ॥ १॥ पुंवगावोऽनित्य इत्यत्र ज्ञापक यथा-"कौण्डिबदावादवाकारस्योपान्त्यत्वाभावेन सिद्ध एवेति तदर्थ क्रिय. न्या-ऽगस्त्ययोः कुण्डिनागस्ती च"[६.१.१२७.] इति सूत्रे माणमसमानलोपिग्रहणं स्थानिवद्भावस्यानित्यत्वे ज्ञापकम् । कौण्डिन्येति निर्देशः, तथाहि-कुण्डिनीशब्दात् वृद्धापत्यार्थे 30 तदनित्यत्वे हि कदाचित् स्थानिवद्भावाभावे ह्रस्वः स्यादिति | "गर्गादे:"[६.१.१२.] इति यजि "जातिश्च णितद्धितय-70 तद्वारणायासमानलोपिग्रहणं स्वांशे चरितार्थम् । फलं चास्य स्वरे." [३. २. ५१.] इति यदि पुंबद्भावः प्राप्तः स्यात् तर्हि स्वादकादित्यर्थं स्वादुशब्दाणिचि उकारस्य वृद्धावन्त्य-स्त्रीत्वनिवृत्या 'कुण्डिन्' इति नान्तपुंलिङ्गरूपताप्राप्तौ "नोऽप. स्वरादिलुकि तस्य स्थानिवद्भावाभावदुपान्त्यहस्वे सति 'असिस्व-दस्य तद्धिते" [७. ४.६१.] इतीन्लोपे 'कौण्ड्य' इति
दत्' इति रूपं सिद्ध्यतीति । यद्यपि राजानमाख्यदरराजदित्यत्र रूपं स्यादिति कौण्डिन्येति रूपं न स्यात् , तथा च स निर्देशः 35 "न्यन्त्यस्वरादेः" [७. ४. ४३.] इत्यनेनान्त्यस्वरादेः 'अन्'- | पुंवद्भावानित्यत्वज्ञापनं विनाऽनुपपन्न इति पुंवद्भावानित्यत्वं 76
शब्दस्य लोपे स्थानिवद्भावस्य स्वरमानस्थानिकादेशे एव | ज्ञापयति । तथा च तदनित्यत्वेनाप्रवृत्तौ "अवर्णवर्णस्य" प्रवृत्त्याऽत्र च न स्वरमावस्य लोप इति तस्याप्राप्त्या तत्रो. [७. ४. ६८.] इतीकारलोपे तस्य स्थानिवद्भावेन "नोऽपपान्त्यस्य हस्वाभावार्थमसमानलोपिग्रहणमिति वक्तुं शक्यते, दस्य." [७. ४. ६१.] इति प्राप्तस्येनो लोपस्याभावे तथापि 'अन्' इत्यस्य समुदायस्यावयवेऽकारेऽपि तस्य लोपस्य कौण्डिन्येति रूपसिद्धिर्भवति । फलं स्वस्यांशस्य-दक्षिणस्यां ..