Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 196

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [द्वितीयोल्लासे न्यायौ ३४-३५]
त्वमेव न स्यादिति समासाभाव एव स्यादिति कथमियमाशङ्को- | संख्येयानामेकेनोना विंशतिर्भवति, एकविंशतिरेकोना सती देति यत्-यदि दशनशब्दस्य संख्यावाचित्वं न स्यात् तदा किं । विशतिरेव भवतीत्येकोनविंशतिशब्दे बहुव्रीह्याश्रयणे संख्येयपरत्वे विनश्येदिति । अथोत्थिताऽपि चेत् ? तर्हि समासाभावेनैव चकविंशत्यर्थकत्वमेकोनविंशतिशब्दस्य घटते । 'आसन्नदश'
समाधेया, न पुनरर्थान्तरोपन्यासेन, किञ्च बृहद्वत्त्युक्तपर्याय- शब्दस्य तदर्थत्वं तु कथमपि नायातीति विभावनीयं सुधी5 कथनविरोधप्रदर्शनाय तदुपन्यासेऽपि कथमासमा दश पदार्था ! भिरिति ॥ ३४ ॥
45 येषां संख्येयानां नवानामेकादशानां वा इति विग्रहे 'एकोनविंशत्येकविंशतिसंख्येययोः प्रतीतिः ?, येषामिति हि अन्यपदार्थोपस्थापकं पदम् , तदर्थ एव च कृतः-नवानामेकादशाना
भवति ॥ ३५॥ मिति ते कथमेकोनविंशतितामेकविंशतितां वा गच्छेयुः, किं! सि०-द्वित्वविधौ “म सन्धि-डी-य कि-द्वि-दीर्घासद्वि. 10 बहुव्रीही स्वार्थान्यपदार्थयोः पृथक् स्वातच्येण भानमाश्रीयते ?, धावस्कलुकि" [७. ४. ११.] इत्यनेन स्थानिवद्भावस्य
यदि येषामित्यनेन संख्येयानामुपस्थितिराश्रीयते-दशशब्दोऽपि | निषिद्धत्वात् तवेष्टप्रयोगेषु द्वित्वे कर्तव्येऽपि स्थानिवद्राव-50 दशसंख्यावच्छिनपदार्थपरः, तर्हि कथं संख्यापेक्षयाऽऽसन्नत्वं | साधनाथ न्यायमाह-णौ यत् कृतमिति । अत्र णाविति बिषयविवक्षितं स्यात् , अस्तु वा कथंचित् संख्यापेक्षयवासनत्वं तदाऽपि सप्तमी न ग्राह्या, किन्तु निमित्तसप्तम्येव, तथा च णिनिमित्तं
मवानामेकादशानांवा प्रतीतिः स्यात् , नैकोनविंशतेरेकविंशतेवा। | यत् कार्य कृतं स्यात् तत् सर्वं द्वित्वादिविषयभूतमतथाभूतं 16 आसन्नपदस्य युक्तत्वार्थत्वे दशसंख्यया नवसंख्याया एकादश- | च स्थानिवद् भवति-स्थानिनि सति तस्य स्थाने वा यत्
संख्याया वा योगे एकोनविंशतिरेकविंशतिर्वा संख्या प्रामोति, परं कार्य प्राप्नोति तत् कार्यमेव तत्रापि भवति, न तु स्वनिमित्तकं 55 नासो समासार्थः, आसन्नशब्दस्य समीपार्थकत्वमाश्रित्यैव येषा-कार्यम् । यतोऽतिदिश्यमानधर्मविरुद्धस्वाश्रयनिमित्तकार्याभामित्यस्य नवानामेका दशानां वेत्यर्थः क्रियते तर्हि कथं योगस्तदर्थः | वोऽतिदेशस्वभावसिद्धः इति न्यायार्थः । णावित्यत्र विषय
स्यात्.योगार्थत्वाभावे च दशसंख्येयपदार्थो आसन्ना येषां नवा-! सप्तम्यामाश्रितायां तु शुशावयिषतीत्यत्र श्वेः सन्परे जी विष20 नामेकादशानां वा संख्येयार्थानामिति वाक्येन कथमेकोनविंशत्ये- | यभते क्रतस्य, अत एवान्तरङ्गस्य "श्वेर्वा" [४.१.८९.]
कविंशतिसंख्येयानां प्रतीतिरिति न बुद्धिपथमधिरोहति । अयं च इति वृद्धावस्य स्थानिवत्त्वं न भवति, तत्रैव णिनिमित्ताया 60 तदीयो ग्रन्थः "आसन्नदूर." [३. १.२..] इति सूत्रीय-बृद्धस्तु स्थानिवस्वं भवत्येव, अत एव द्वित्वे पूर्वरोकारः श्रूयते लघुन्यासव्याख्यानरूप एव, सोऽपि च ग्रन्थछुटित इव प्रति- तन्न स्यात्, सामान्यतो णाविति निर्देशानिमित्तभावेन विषय
भाति, तथाहि-तत्रत्यो ग्रन्थः-"यदि संख्येयवृत्तिना दशनशब्देन | भावेन वा णिमाश्रित्य कृतानां सर्वेषां कार्याणां स्थानिवद्भावा23 आसन्ना दश येषामित्येवं वाक्यं क्रियते न दशत्वमिति तदा पत्त्या वृतोऽपि ण्याश्रयत्वात् स्थानिवद्भावे द्वित्वे पूर्वबेकार
संख्यावाचिनेति वृत्त्यशेन निषेधान्न स्यादनेन समासः, नवैका-एव श्रूयेत न तुकारः। अत्र ज्ञापकं तु "ओन्तिःस्थापबगे-66 दश वेति पर्यायो विघटेत । यत इत्थं कृते 'एकोनविंशत्यैक- ! ऽवणे" [४.१.६०.] इति सूत्रे "ओः पयेऽवणे" इत्येताविंशतिसंख्याप्रतीतिः" इति । अत्र शङ्कायाः समासाभावपर्यन्तं वतैव सूत्रेण निर्वाहे सत्यपि दीर्घसूत्रकरणमेव; तथाहि-तत्र सूत्रे
समाधानं निर्विवादम्, पर्यायविघटनकथनमपि साधु, यतो | बृहद्वत्तिग्रन्थ:-"मनु प्यन्तानां वृद्ध्यावादेशयोः कृतयोर्द्वित्वे 30 दशशब्दस्य संख्येयपरत्वे दश संख्येयाः पदार्था आसन्ना येषां | सति पूर्वस्य उकारान्तता न सम्भवति, तत्र “सन्यस्य"
ते नवैव एकादशैव वा कुतः स्युर्यथासम्भवमन्येऽपि भविष्यन्ति [४.१.५९.] इत्यनेनैव सिद्धे किं गुरुणा सूत्रेण ?, एतावत्तु 10 संख्येयानामानन्त्यात् , संख्यापेक्षया चासन्नरवग्रहणे माना- | विधेयम्-“ओः पयेऽवणे" इति, पिपविषते यियविषतीत्यत्र भावात् । तदुपपादनपरश्च “यत इत्थं कृते एकोनविंशत्यैक- | पूर्वस्योकारान्तस्येत्वं यथा स्यात् ; सत्यम् -*णौ यत् कृतं कार्य विंशतिसंख्याप्रतीतिरिति ग्रन्थो मध्ये भन्न इति प्रतिभाति, तत् सर्व स्थानिवद् भवति इति न्यायज्ञापनार्थ वचनम् । तेन 35 असंलग्नत्वात्, पूर्वरीत्या तदर्थवर्णने न संख्याप्रतीतिरपि तु । पुस्फारयिषति, चुक्षावयिषति, शुशावयिषतीत्याद्यपि सिद्धम् । संख्येयप्रतीतिः, अथ च-एको विंशत्या एकविंशतिरिति तदीय- एतच्च ज्ञापकं चान्तस्थापवर्गवदन्यत्राप्यवर्ण एव द्रष्टव्यम्, 15 च्छेदः स्यात् , स च प्रकृतेऽनुपयुक्तः । यदि च तादृश एव । तेनाचिकीर्तदित्यत्रेकारवतो द्विर्वचनं सिद्धम्" इति । अयं च पाठः प्रामाणिकस्तर्हि तदाशय एवं वर्णनीयः स्यात्-यत इत्थ- बृहद्वत्तिग्रन्थाशयः-अत्रोदाहरणेषु यियविषति,पियविषते' इति
मीदृशस्थले संख्येयपरत्वाश्रयणे एकोनविंशतिशब्देनैकविंशति-द्वे सन्नन्तेऽन्यानिण्यन्ताण्येव, तेषां सनि अवर्णपरजायभावात्। 40 संख्याया प्रतीतिः स्यात्, यतः एकोना विंशतिर्येषामित्यर्थे येषां यौ च वृद्धौ कृतायामावादेशे, द्विस्वे पूर्वत्रात एवं सत्त्वेन