Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 194

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः। [द्वितीयोल्लासे न्यायः ३४]
वर्तिनीति व्यक्तिः कथं ज्ञायेत, तदज्ञाने च कथं संख्यावर्ति- संख्येयार्थकत्वं तु लोकप्रसिद्ध कोशादिबोधितं च, तथाहि- 40 संख्यापरिहारेण संख्येयवर्तिसंख्यया सह समासः क्रियेत" इति अमरःप्राचीनाः । तच्च न चारु-काचित् संख्या संख्येयवृत्तिरित्ये ["विश्णो विक्रयः, संख्याः संख्येये ह्यादश त्रिषु । तदर्थस्य ज्ञापनायोग्यत्वात् , सर्वासां संख्यानां संख्येयार्थवृत्ति- विशल्याद्याः सदैकत्वे सर्वाः संख्येय-संख्ययोः॥"] 5 स्वस्य प्रसिद्धत्वात् । न च काचित् संख्या संख्येयमात्रवृत्ति- इति, दशश्रवणं यावत् संख्यानां संख्येयपरत्वं विशेष्यलिङ्गत्वं : रित्यर्थोऽनेन ज्ञाप्यत इति वाच्यम् , तस्था अत्राग्राह्यत्वात्, च, विंशत्यादीनामेक्ववनान्तत्वं नियतलिङ्गत्वं संख्यासंख्येयो- 45 मत्रच संख्येयार्थाया ग्रहणं न तु संख्येयार्थमात्रपरायाः, भयवाचकत्वं च कथयति । अत्रामरकोषटिप्पणीकृता व्याख्याअन्यथा विंशत्यादीनामिह ग्रहणं न स्याद; अग्रिमसूत्रे च तणामन्येषामाचार्यहेम चन्द्राणां चैतद्विषयमतानि महाभाष्यादि
संख्येयपरत्वेन तासामपि ग्रहणस्येष्टत्वमेवेत्याम्तां तावत् । एत- वैयाकरणग्रन्थसम्मतिश्च यथा संगृह्य प्रदर्शितानि तानि तच्छब्दैरेव 10 इग्रे "एतच्चोन्डोषकम् “आ दशभ्यः" इति पदं व्युदस्य शेष- प्रदर्यन्ते तत्त्वनिर्णयाय-“एकाद्या दशान्ताः संख्याः संख्ये' वाक्यापेक्षया योज्यम् , संख्येये वर्तमानाऽपि काऽपि संख्या- येषु वर्तमानास्त्रिलिङ्गाः, एका शाटी, एकः पटः, एकं कुण्डम् । 50
स्तीत्येतावत एवार्थस्यानेनोद्रोप्यमाणत्वात्" इति वदता संख्ये- दश स्त्रियः, दश पटाः, दश कुण्डानि 1 आदेशेति अष्टादशान्ता यमात्रपरस्यज्ञापनस्य स्वयमेवापोदितत्वात् । अग्रे च "अस्य इति क्षीरस्वामी। आदशेति दशशब्दश्रुतिपर्यन्तमष्टादशं यावत्
चाप्रतिष्टितत्वात् "मासनादूर०"३.१.२०.] इति बहु- संख्या एकादिकाः संख्येये द्रव्ये वर्तन्ते, हिरवधारणे, तेन 15वीही "प्रमाणी-संख्या:" [७. ३. १२८.] इति डे च- सामानाधिकरण्येनैव तासां वृत्तिरित्यर्थः, यथा एको विप्रः, दश
आसन्नदशा इति, कोऽर्थः । नवैकादश वा, अत्र आसन्ना । विप्रा इति, न तु वैयधिकरण्येन वृत्तिरिति, न तु एको विप्रस्य 55 दशेति कोऽर्थः? दश संख्या येषामिति वाक्यं सिद्धम्" इति दश विप्राणामिति मुकुटः । अत्र चैकाद्या अपादशान्ता संख्या यदुक्तं, तदपि न, युक्तं भवेदनित्यत्वज्ञापनावश्यकत्वं यदि संख्येये वर्तते, यदाह वाचसतिः-अष्टादशभ्य एकाद्याः संख्याः
आ दशभ्यः संख्यायाः संख्येयपरत्वं भवद्रीत्या ज्ञापकमात्रसिद्ध संख्येयगोचराः।" इति इति खोपज्ञनाममालाव्याख्यायां हेमा20 स्यात् , न तु तथा, तस्य स्वाभाविकत्वेनाग्रे [ विवरणे] निर्णे- 'चार्यः । इदं च प्रायिकम् , “बहुषु बहुवचनम्" [पा. सू० ज्यमाणत्वात् , एवं च स्वाभाविकं दशशब्दान्तसंख्यायाः १. ४. २१.] इति सूत्रे भाष्ये "किंसम्बन्थ्येक वे किसम्बन्धि 60 संख्येयमात्रपरत्वं कथमपोहितुं शक्यते विना प्रमाणम् , तथा द्वित्वे किसम्बन्धिबहुत्वे इत्यर्थेषु कस्यैकस्मिन् कयोईयोः केषां च दशानामासन्ना इत्येव वाक्यम् , “आसन्नादूर." [३. बहुषु" इति प्रयोगेण संख्यापरत्वस्यापि प्रतीतेः । इदं त्वत्राव
१. २०.] इत्यादिसूत्रेण पृथग् बहुव्रीहिसमासविधानसाम- ' गन्तव्यम्-संख्यापरत्वेऽप्येषां स्वाश्रयद्रव्यगतसंख्याविशिष्टधर्म25 यांच्चैवमादिषु व्यधिकरणपदो बहुव्रीहिः स्वीकार्य एव, बृह-मात्रप्रतिपादकता, अत एवोक्तभाध्यप्रयोगे द्विवचनादिः ।
दृत्युक्तं तादृशविग्रहवाक्यं चार्थप्रदर्शनएरमेव, स्पष्टश्चायमर्थः . विंशत्याद्याः सर्वा एव संख्याः संख्येये संख्यायां च नित्यमेक- 65 "आसन्नादूराधिकसंख्याः संख्येये या० सू०२.२.२५.1: वचनान्ता एवं वर्तन्ते, यद्भाष्यम्-"आ दशभ्यः संख्या इति सूत्रे महाभाष्येऽपि । स्वाभाविकसंख्येयपरबत्यागापेक्षया ! संख्येये वर्तते, ऊर्य संख्याने संख्येये च" इति । विंशतिः वरं सूत्रविधानसामर्थ्यादू व्यधिकरणपदबहुव्रीहिकल्पनेति । पटाः, विंशतिः पटानाम् ; शतं गावः, शतं गवाम् ; इति क्षीरताद्वषय विवरण विशषत इति नह प्रतन्यते ॥३४॥ । खामी । विशल्याधास्तु संख्याशब्दा एकत्वे वर्तमानाः संख्येये
संख्याने च वर्तन्ते, यथा-विंशतिघंटाः, विंशतिर्घटानाम् ; शतं 70 *आ दशभ्यः संख्या संख्येये वर्त्तते, न
गावः, शतं गवाम् , इति; यदाह-वाचस्पतिः- "ऊनविंशत्यादिसंख्याने ॥ ३४ ॥
कास्तु सर्वाः संख्येय-संख्ययोः" इति हेमचन्दः । [अत्र विशेषः] त०-यथायमर्थः स्वाभाविको न ज्ञापकसाध्यश्च तथोपक्षिप्त संख्यामानार्थे वर्तमानाया विंशत्यादेः संख्याया द्विवचनबहुवृत्ती. अत्र च तदेव विविच्यते, तथाहि-ज्ञापकत्वेनात्र- | वचने अपि स्त एकशेषेण-द्वे विंशती तिस्रो विंशतयः, गवां 35 "सुज्वार्थे संख्या संख्येये संख्यया."[३. १. १९. ] इत्यत्र । विंशती, गवां विंशतयः" इति क्षीरस्वामी । यदा तु भेदविव-75 :: संख्येये वर्तमानया संख्यया सह समासविधानं प्राचीनरुक्तम् . क्षायां संख्यान्तरस्यार्थेऽभिधेये विंशत्यादयो वर्तन्ते तदा तत्सा
तच्च संख्येयार्थायाः संख्याया अस्तित्वबोधकमिति रीत्या, न च ! मानाधिकरण्यादुपचारेण तेभ्यो द्विवचनबहुवचने अपि भवतः, संख्यायाः संख्येयार्थत्वं पूर्वमप्राप्तम् , लोकतः प्राप्ते विषये शास्त्र- यथा-देविंशती तिस्रो विंशतय इति, सामानाधिकरण्याभावेऽपि स्याच्यापार इति तदर्थ न्यायाश्रयणमनावश्यकम्। संख्यायाः गवां विंशती, गवां विंशतय इति मुकुरः । 'द्वित्व-बहुत्वयो