Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 193

[ द्वितीयोल्लासे न्यायौ ३२-३४ ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
१७३
*एकशब्दस्यासंख्यात्वं कचित् ॥ ३३॥ सि० - एकशब्दस्य संख्यावाचकत्वेनैव प्रसिद्धिरिति 10 लक्ष्यानुरोधात् तस्य क्वचिदसंख्यावाचित्वमनेन न्यायेन व्यव स्थाप्यते । 'एकमहः' इत्युक्ते व्यक्तिविवक्षया 'अहः' इत्यने नैवैकस्याह्नः समुपस्थितिरित्येकशब्दस्य तत्र निर्दिश्यमाना हो मात्रपरत्वं, न तु संख्यावाचकत्वमित्यास्थीयते, ततश्च तस्मि नर्थे तत्पुरुषसमासे “अह्नः " [२. १७४ ] इति समा15 सान्तेऽट्प्रत्यये “नोपदस्य तद्धिते" [ ७. ४. ६१.] इत्य
तदभ्यनुज्ञानाय वावचनमिति । नागेशेन च समासविषयेऽपि च वृत्तिकृतां तस्य विशेषार्थज्ञापनपरत्वमेवाभिप्रेतं न तु सामा- 40 क्रियमाणस्य महाविभाषाधिकारस्यैतदुक्त्यैव समर्थनं कृतम् ॥ | न्यतो न्यायज्ञापनपरत्वमित्यायाति । एकशब्दस्यासङ्ख्यात्वमपि एवं च वावचनसिद्धस्य सर्वत्र समासे तद्धिते च वाक्यसाधु-: क्वचिदिति च तस्यानेकार्थत्वप्रसिद्ध्याऽपि लभ्यत एव तथा हि-त्वस्य निवर्त्तयितुमशक्यत्वात् तत्र तत्र समासे तद्धिते वा "एकोsन्यार्थे प्रधाने च प्रथमे केवले तथा । 5 पठितेन ' वा 'वचनेनापवादशास्त्रेष्वन्यत्रापवादशास्त्रस्य नित्यमेवो- साधारणे समानेऽल्पे संख्यायां च निगद्यते ॥ " त्सर्गशास्त्रबाधकत्वमपि कथ्यत एवेति सर्वथा सिद्ध एवायं इत्यनेकार्थत्वं तस्य प्रसिद्धम् । तथा च 'एकशब्दस्य 45 न्यायः ॥ ३२ ॥ प्रसिद्धिस्तावत्सङ्ख्यात्वस्यैव” इति न्यायसंग्रहवृत्तिकृत लेखः 'प्रसिद्धि ' पदानुरोधेनैव कथञ्चिदुन्नेयः, 'एकगुरुकः, एकाधिकरणः, एक आचार्याः' इत्यादिषु तस्यार्थान्तरवाचित्वस्य सकलप्रामाणिकजनप्रसिद्धत्वात् । अन्ये च वैयाकरणा नेमं न्यायमाश्रयन्ते, किन्तु तैरे काहशब्दसिद्ध्यर्थ महादेशस्या भावाय तनि- 50 षेधके सूत्रे एवैकग्रहणं क्रियते "उत्तमैकाभ्यां च ” [ पा०सू० ५.४.९० . ] इत्यत्र । एकाहशब्दश्च तन्मते पुंलिङ्ग एवेति भेदः, सच "लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्य " इति महाभाष्यवचनेन लोकव्यवहारनिर्णय इति न तत्रास्माकमवकाशो वचनस्य । पूर्वोक्तरीत्याऽस्याव्यापकत्वेन न्यायकोटा वगणनीयत्वेऽपि प्राचां 55 रीतिमनुसृत्य व्याख्यातोऽत्रेति विभावनीयं सूरिभिः ॥ ३३ ॥
!
।
|
|
न्त्यस्वरादिलोपे “अह-निर्यूह कलहा:" [ लिङ्गानु० पुं० १५. ३.] इति पुंस्त्वे प्रातेऽपि "अहः - सुदिनैकतः " [ लिङ्गानु० न० ८. २. ] इति विशेषविधिना क्लीवलिङ्गत्वे- एकाहमिति सिद्धम् । यद्येकशब्दस्य संख्यात्वं गण्येत तर्हि "सर्वांश संख्या20 उययात्” [ ७. ३. ११८.] इत्यटि, अनेनैव चाहादेशे सि० - मत्र केचन - "भा दशभ्यः' इत्यस्य दशसंख्यावाच“अर्द्धसुदर्शनदेवनमह्वाः” [ लिङ्गानु० पुं० १. १. ] इति कशब्दपर्यन्तं या संख्या- तद्वाचकः शब्दः, सा संख्येये-सं- 60 पुंस्त्वे च एका इत्यनिष्टं रूपं प्रसज्येत । ज्ञापकं चास्य ख्याविशिष्टे द्रव्यादौ वर्त्तते, न संख्याने परिच्छेदे, इत्यर्थ“संख्यातपुण्यवर्षादीर्घाच्च रात्रेरत” [ ३.७.११९. ] इति सूत्रे माहुः । अपरे तु - “भा दशभ्यः” इत्यस्य यावद् दुशशब्दचकारेण “सर्वांशसंख्याऽव्ययात्” [ ७.३.११८.] इति सूत्रात्श्रवणं तावत्पर्यन्तं, संख्या- तद्वाचकशब्दः, संख्येये वर्तते 25 संख्याशब्दानुवृत्तावपि ‘एकर।त्र' इत्यस्यासिद्धौ तत्राद्विधानार्थ- | इत्यर्थः” इति वर्णयन्ति, अयमेव चार्थः संगतः, अन्यथा मेकग्रहणम् । वचिदिति वचनाच्चान्यत्रैकशब्दस्य संख्यात्वेन
वेषणमिति ॥ ३३ ॥
ग्रहणमेव, तेनैकधा इत्यादौ “संख्याया धाः” [ ७.२.१०४. ] | एकादशादिभ्यो बहुवचनं न स्यात् । तस्मात् 'आ दशभ्यः' 65 इत्यस्याष्टादशपर्यन्तमित्यर्थात् तावत्पर्यन्तं यथासंख्येयं इति धाः सिद्धः । अयं च न्यायो निश्चल एव, क्वचिदित्युक्त्या ! द्वित्वादि भवति, ततः परमेकोनविंशतिमारभ्य संख्यामात्रपरस्वत एवेष्टस्थलमात्रप्रवृत्तिकत्वसूचनात् । अनिष्टप्रवृत्तिवारणायैव | स्वेनैकवचनमेव । किञ्चैवं सिद्धे सति अष्टादशपर्यन्तं संख्या30 हि कस्यचियस्यानित्यत्वमाश्रीयते तदभावाच्च नानित्यतावाचकस्य शब्दस्य संख्येयेन सह सामानाधिकरण्येनैव प्रयोगः, ततोऽग्रे च सामानाधिकरण्येन वैयधिकरण्येन च । तथा च 70 'एको घटः, द्वौ घटौ, यो घटाः' इत्यादि यावदष्टादश घटा त० -- एकाहमित्यत्र "सर्वांशसङ्ख्याव्ययात्" [ ७. ३. इति न तु 'घटानां त्रयः' इत्यादि । ऊनविंशत्यादिषु च - ११८. ] इत्यनेनाट् अहादेशश्च न स्यादित्यर्थमयं न्यायः । ऊनविंशतिविंशतिर्वा घटाः घटानामूनविंशतिरिति च भवति, 35 स्वीक्रियते; तच कार्य केवलमत्रत्य संख्या ग्रहणेनैकशब्दस्याग्रहण | भा दशभ्य इत्युक्ततया च ततो [ अष्टादशतो ] ग्रे संख्यायां मित्येतावज्ज्ञापनेनैव सेत्स्यति । अत एव "संख्यातैकपुण्यवर्षा | संख्येये च वृत्तेर्बोधितत्वात् । "अत्र च ज्ञापकम् - "सुज्वार्थे 76 दीर्घाच रात्रेरत्" ७. ३. ११९.] इति सूत्रे बृहद्वृत्तौ- संख्या संख्येये संख्यया बहुव्रीहिः " [३. ११९. ] इति " एकग्रहणं संख्याग्रहणेनानेनैकस्याग्रहणार्थम् तेन पूर्वसूत्रे सूत्रेण संख्येयेऽर्थे वर्तमानायाः संख्यायाः समासविधानमेव, संख्याग्रहणेनै कस्याग्रहणम् ; एक महः - एकाहम्" इत्युक्तम् । अनेन तथाहि--यदि तावदयं न्यायो न स्यात् तदाऽमुका संख्या संख्येय
*पकशब्दस्यासङ्ख्यात्वं कचित् ॥ ३३ ॥
!
*आ दशभ्यः सङ्ख्या सङ्ख्येये वर्तते,
न संख्याने || ३४ ॥