Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 191

[द्वितीयोल्लासे न्यायः ३२] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः
१७१
तदुक्तमभियुक्तैः-परार्थाभिधानं वृत्तिरिति । तत्र वृत्तेस्तात् [५. ३. ११६.] इति जे तदनु “नित्यं अ-निनोऽण" त्रैविध्य चातुर्विध्यं पाञ्चविध्यं वा । त्रिविधा वृत्तिरिति मते [७.३.५८ इति स्वार्थेऽणि ङ्यां च व्यावकोशीति सिन्धिः, समास-तद्धित-नामधातुरूपा वृत्तयः, कृद्धत्तिश्चतुर्थी, एकशेष- न चाण्प्रत्ययं विना केवलशान्तो व्यवक्रोशेति प्रयोगः, तेन वृत्तिः पञ्चमीत्यपि केचित् । क्रमेणोदाहरणानि-राजपुरुषः, । प्रज्ञ एव प्राज्ञ इतिवत् व्यवक्रोशैव व्याचक्रोशीति विग्रहवाक्यं B औपगवः, पुत्रकाम्यति, कुम्भकारः, घटा इति, अत्र सर्वत्र | न भवति । अन्यत्र फलं च औपगव' इत्यादिवत् उपगोरपत्य- 45 परार्थाभिधानसत्त्वात् । तत्र वाक्येनार्थस्याभिधाने प्राप्ते । मिति वाक्यस्यापि प्रयोगः इति ॥ ३ ॥ चतुर्थांशे ज्ञापकं चआरभ्यमाणा वृत्तिः *येन नाप्राप्तौ यो विधिरारभ्यते स । “योदश्वितः" [६. २. ५४४.] इति सूत्रे वाग्रहणम् , तस्य बाधको भवति इति न्यायाद् वाक्यस्य सर्वथा बाधिकैव तद्धि स्वविधेयस्येकणोऽभावपक्षे औत्सर्गिकस्याणोऽभ्यनुज्ञानार्थ प्राप्तेति विकल्पेन वाक्यस्यावकाशोऽनेन न्यायेन बोध्यते । एवं क्रियते, तच्चैतन्यायांशाभावे स्वभावत एव सिद्धमुमयोः 10 चात्र विषये उत्सर्गापवादयोरपि विकल्पेन प्रवृत्तौ प्राप्तायां | शास्त्रयोः प्रवृत्तनिराबाधात् , प्रथमांशेन वृत्तेवैकल्पिकत्व-50
तत्रोत्सर्गस्य बाधेनापवादवृत्तेनित्यमेव प्रवृत्तिरित्यपि बोध्यते। ' ज्ञापनादेव पक्षे वाक्यस्य तदन्यस्य वौत्सर्गिकविधेः प्रवृत्तेः तथा चायं न्यायश्चतुर्धा विभक्तुं शक्यते-समासस्य वृत्तिविक- सिद्धृत्वात् । ततश्चापवादशास्त्रेणैव वृत्तिरिति रूपमिमं न्यायांशं ल्पेन १, समासवृत्तावपवादवृत्तिनित्या २, तद्धितस्य वृत्ति- विना वाग्रहणस्य सार्थक्यमनुपपन्नमेवेति तदेतन्यायांशज्ञापक र्विकल्पेन ३, तत्राप्यपवादवृत्तिनित्या ४ इति । तत्र प्रथमेंऽशे | भवितुमर्हति । ज्ञापित चास्मिन्याये याग्रहणाभावे इक गेव 15 ज्ञापकम् "नित्यं प्रतिनाऽल्पे" [३. १. ३७.1 इति सूत्रे | स्यान्न स्वौत्सर्गिकोऽणिति 'औदश्चित' इति रूपं न स्यादिति 55
नित्यग्रहणम् , तद्वि समासविधानसामर्थ्यादेव नित्यत्ये तत्साधनाय धाग्रहणस्य स्वांशे चारितार्थ्यम् । फलं चैतदंशस्य सिद्धेऽनेन न्यायेन प्राप्तस्यैव विकल्पस्य बाधनाय कृतमित्येत- ! गर्गस्यापत्यं वृद्धमित्यर्थे “गर्गादेः" [६. १. ४२.] इति न्यायं विनाऽनुपपद्यमानं न्यायमेनं ज्ञापयत्ति, तेन 'शाकप्रति' यव भवति, न तु “अत इन" [६. १.३१.] इत्यौत्सर्गिक
इति नित्यमेव समासप्रयोगः, तदर्थप्रदर्शनं तु समासाघटक- इञ् । एवं चायं न्यायस्तत्तत्सूत्रैः प्रतीयमानस्य समास20 पदसहकारेणैव-शाकस्याल्पत्वमिति, 'अविग्रहो नित्यसमासः, | तद्धितवृत्तिविषयस्य नियमस्यानुवादमात्र, न तु किञ्चिन्नवीनं 60
अस्वपदविग्रहो वा' इति तल्लक्षणात् । फलं त्वस्यांशस्य 'राज्ञः ! विदधाति । अन्ये च तात्रिका नेशं न्यायं पृथगनुमन्वते, पुरुषः' इति वाक्यस्यापि 'राजपुरुषः' इति समासवत् सूत्रेष्वेव तत्र तत्र नित्यग्रहणस्य वाग्रहणस्य कृतत्वाद् व्यवसाधुत्वमिति ॥१॥ द्वितीयांशे ज्ञापकं तु “पारे-मध्ये-ऽग्रे- स्थायाः प्रतीयमानत्वात् । स्वमतेऽपि पूर्वोक्तरीत्या "नित्यं
ऽन्तः षध्या वा" [३. १. ३०.] इत्यत्र वाग्रहणम् , तद्धि प्रतिना० [३. १.३८.] इति सूत्रे नित्यग्रहणेनान्यत्र समासे 25 स्वविषये पक्षे औत्सर्गिकषष्ठीसमासाभ्यनुज्ञानार्थम्, तेन च वाक्यमपि स्थादिति सूच्यते । एतच्च बृहद्वृत्तावपि तत्सूत्र-65 पोरेगङ्गमित्यग्ययीभाववत् पक्षे गङ्गापारमिति षष्टीसमासोऽपि. व्याख्यायां स्पष्टमेवोक्तम्, एवं-"पारे-मध्ये." [३. १. अन्यथा [वाग्रहणाभाबे] अस्यापवादविधित्वेन सन प्रवर्तत। . ३०.] इति सूत्रे वाग्रहणेन समासविषयेऽन्यत्रापवादवृत्तेएतच्यायांशाभावे तु षष्ठीसमासप्रवत्तौ बाधकाभाये तदभ्य-नित्यवमनुमापितमेव, नहि तेन पक्षे वाक्याभ्यनुज्ञा क्रियते मुज्ञानार्थस्य वाग्रहणस्य वैययं स्यादेवेति तेन विना[समास- | इति शक्यते वक्तुं, तस्याः पूर्वज्ञापितेनापवादसमासविषये 30 वृत्तिविषये नित्यैवापवादवृत्तिरित्यंशेन विना नपपद्यमानो वृत्तवैकल्पिकत्वेनैव सिः । तथा च समासविकल्पविधायका-70 वाशब्दस्तदंशं ज्ञापयति । फलं चास्य पूर्वाऽशः कायस्येत्यर्थे ! पवादशास्त्रेण पक्षे उत्सर्गशास्त्रस्य प्रवृत्तिरेवाभ्यनुज्ञायते इति "पूर्वापराधरो०" [३. १. ५२.1 इत्यंशितत्पुरुषे न्याय- सिद्धम् । एवं तद्वितवृत्तेकल्पिकत्वं तद्धितप्रकरणादिस्थेन पूर्वाशेन विकल्पेन प्रवृत्तेः पक्षे षष्ठीतत्पुरुषेण कार्यपूर्व इति "बाऽऽद्यात्" [६. १. ११.] इति सूत्रात् प्रवर्त्तमानेन प्रयोगो नेति ॥२॥ तृतीयांशे ज्ञापकं तु-"नित्यं न-जिनोऽण" . वाग्रहणेनैवं सिद्धम् , “वोदश्वितः"[६.२.१४४.] इत्यादि35 [७. ३. ५८.] इत्यत्र नित्यग्रहणम् , तझ्यनेन न्यायेन सूत्रस्य वाग्रहणेन च तद्वितवृत्तीनामपवादविषयेऽन्यत्र नित्यैव 75 विकल्पे प्राप्ते सत्येव सार्थकता लभते, अन्यथा विधानसामर्थ्या- प्रवृत्तिरित्यपि सूचितमेव । तथा च यत्र वाग्रहणं क्रियते देव नित्यत्वसिद्धेस्तद्वैययं स्यात् । तथा च नित्यग्रहणं स्वसार्थ-तत्रैवापवादवृत्तिविषये औरसर्गिकवृत्तिरन्यतापवादवृत्तिर्वाक्यं क्याय न्यायमिमं ज्ञापयति, ज्ञापिते चैतन्यायप्राप्तविकल्प. चेति निश्चीयत इति नायं न्यायोऽज्ञातविषयज्ञापकः । अत एवं
प्रतिषेधार्थ तस्य स्वांशे चारितार्थ्यम् , तेन व्यतिहारेण व्यव- च नास्य चञ्चलतापि सूत्रबोध्यार्थबोधकत्वेन तद्योगात् । तथा40ोशनमित्यर्थे स्त्रीत्वविवक्षायो "ध्यतिहारेऽनीहादिभ्यो नः" ! प्येकत्र सर्वार्थस्य संग्राहकत्वेन न्यायरूपेणोपन्यास इति ॥३२॥ 80