Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 189

[द्वितीयोल्लासे न्यायः ३१]
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
१६९
Hinme
ndranawwarAAAAPIANPras
Hamaannanoran
रीत्या विभक्तयन्तानामेवेति क्रीतशब्दस्यापि विभक्त्यन्तत्वे विभक्त्युत्पत्तेः पूर्वमेव "डस्युक्तं कृता" [३.१.४९.] इति सत्येव समासेन भाव्यम् , विभक्त्युत्पत्तिश्च कारक-संख्याधुप-तरपुरुषसमासे स्त्रीत्वविवक्षायां "जातेस्यान्त." [२. ४.५४.] स्थितिनिबन्धनेति विभत्त्युत्पत्तेः पूर्वमेव लिङ्गोपस्थितिनिमित्त- इति डीभवति, एतल्यायाभावे तु विभक्त्यन्तेन सह समास स्थापः प्रवृत्तिरिह स्यात् , जाति-द्रव्य-लिङ्ग-संख्या-कारक- इति पूर्ववद् विभक्त्युत्पत्तेः पूर्वमेव स्त्रीत्वनिमित्तके भापि सति 5 रूपाणां नामार्थानां क्रमिकोपस्थितिस्वीकारात्, पूर्वोपस्थित- विभक्त्युत्पत्ती समासेऽदन्तत्वाभावान्डीन स्यात् । इह समा- 45 निमित्तकत्वेन विभक्त्युत्पत्तितो लिङ्गनिमित्तकाबुत्पत्तेरन्तरङ्ग- : सात् पूर्व जातेरप्रतीयमानत्वान्न जातिलक्षणडीप्रत्ययस्य प्राप्तिस्वादित्यदन्तत्वाभावाददन्तात् क्रीतशब्दाद् विधीयमानो' रिति बोध्यम् । इस्युक्तपदे डसेः पञ्चमीविभक्त्युपलक्षकत्वडीनिश्वकाश एव स्यादिति सोऽदन्तादिति निर्देशो व्यर्थीभूय : स्वीकाराञ्च पञ्चमीभ्यसोक्तस्यापि संग्रहाद् विषधरीत्यादि
कारकाणां विभक्त्यन्तानां कृदन्तेन विभक्त्युत्पत्तेः पूर्वमेव सिद्धिः, तत्र हि विषं धरतीत्यर्थे "आयुधादिभ्यो गोड10 समासं शापयिष्यति । एकदेशानुमत्या लक्ष्यानुरोधाच दण्डादेः" [५. १. ९४.] इत्यच्प्रत्यये 'विष+अम्+धर' इति 50
गति-उस्युक्तविषयेऽप्यस्य न्यायस्य प्रामाण्यं स्वीक्रियते स्थितौ विषशब्दस्यापि ङस्युक्तत्वात् तद्विषयेऽपि प्रकृतन्यायस्थालीपुलाकन्यायेन । तत्र गतेर्विभक्त्यन्तस्य कृदन्तेन प्रवृत्या धरेत्यस्य स्याद्युत्पत्तेः पूर्वमेव "डस्युक्तं कृता" समासस्योदाहरणं यथा-'विकिरी' इति, अत्र विकिरति [३. १.५९.] इति तत्पुरुषसमासे ततः स्त्रीत्वविवक्षायां
पक्षावित्यर्थे गतिसंज्ञे वी उपपदे किरतेः "नाम्युपान्त्य-प्री-क- "जातेरयान्त." [२. ४. ५४.] इति डीः सिद्धः, यदि 15 गृ-ज्ञः कः" [५. १. ५४.] इति के कृते पक्ष्यर्थमात्रापेक्ष- चात्रैतन्यायप्रवृत्तिर्न स्यात् तमुत्रापि पूर्ववद् विभक्त्युत्पत्तेः 55
त्वेनान्तरङ्गत्वात् प्रथममेव "चौ विधिकरो वा"[४.४.९६.1 पूर्वमेवाऽऽपि ततो विभक्त्युत्पत्ती समासेऽदन्तत्वाभावान्डीने इति स्सटि कृते 'वि+स्किर' इति स्थिते स्किरेत्यनेन कृदन्तेन स्यात् । मन्त्र कारकांशमात्रे ज्ञापकमुपन्यस्त नान्यत्र ।प्राचीनैस्तु सह विभक्तयुत्पत्तेःप्रागेव "गति-क्वन्यः"[३.१.४२.1 इति ! 'विष्किरी-कच्छपी'इत्यादिसिद्ध्यै यनान्नराकरणं गतिडस्युक्ततत्पुरुषसमासे ततो "असो-ङ-सिव-सह-स्सटाम्" [२.३..
विषये ज्ञापकं वर्णितं, तच पूर्व तत्तत्स्थलविशेषे प्रत्युक्तमेवेति 201८.1 इत्यनेन स्सटः सस्य पत्वे च स्त्रीत्वविवक्षायामवतन पुनः प्रत्युच्यते, विशेषश्च विवरणे स्पष्टः ॥३१॥ 60 त्वात् "जातेस्यान्तनित्यस्त्रीशूद्वात्" [२. ४. ५४.] इति
__ *गति-कारक-डस्युक्तानां विभत्स्यन्तानामेव ङीः सियति । एतच्यायाभावे तु विभक्त्यन्तेन समासे कृदन्तैर्विभत्युत्पत्तेः प्रागेव समास:* ॥ ३१॥ समाश्रीयमाणे कर्मादिकारक संख्याद्यपेक्षत्वेन बहिरङ्गाया त०-विष्किरी, कच्छपी, अश्वक्रीती' इत्यादिलक्ष्याणां विभक्तरुत्पत्तेः पूर्वमेव स्त्रीत्वमात्रापेक्षत्वेन स्त्रीत्वस्य च कर्मा- सिद्धयेऽयं न्यायः समाश्रीयत इति वृत्ती प्रदर्शितमेव । एषु हि 20 दितः पूर्वमेवोपस्थित्यान्तरङ्गत्वादापः प्रबृत्त्याऽदन्तत्वाभावाद् लक्ष्येषु विभत्युत्पत्तेः पूर्व समासे सति जातिलक्षणोऽन्ये च 65 डीन स्यात्, स्वीकृते चास्मिन् न्याये विभत्त्युत्पत्तेः पूर्वमेव
करणपरत्वनिमित्तो कीर्भवति, अन्यथा स्वार्थ-द्रव्य-लिङ्ग-संख्यासमासे विशेषविहितवादापं बाधित्वा कीर्भवति ॥१॥
कारकाणां क्रमेणोपस्थितिः, येन च क्रमेण यदर्थोपस्थितिकारकस्य कृदन्तेन विभक्त्युत्पत्तः पूर्व समासस्योदाहरणं स्तनैव क्रमेण तदर्थनिमित्तककार्योत्पत्तिरिति सिद्धान्ताद् विभक्त्युयथा-'चर्मकीती' इति, अन 'चर्मणा अक्रायि' इत्यर्थे त्पत्तः प्रागेव स्त्रीत्वस्योपस्थित्या तन्निमित्तकस्यापः प्रवृत्त्या डीने 30 क्रीधातोःक्त 'चर्मन+या+क्रीत' इति स्थिते एतल्यायबलात् स्यादित्यावेदितमेव । तत्रेदमाशङ्कयते-उत्सर्गापवादस्थलेऽयं 70 स्याधुत्पत्तेः पूर्वमेव "कारकं कृता" [३. १. ६८.] इति | क्रमो भवति यत्-उत्सर्गशास्त्रमपवादशास्त्रविषयतायां भाविन्यासमासे ततः स्त्रीत्वविवक्षायां “क्रीतात् करणादेः” [२. ४, मपि न प्रवर्तते. अन्यथाऽस्य प्रवृत्तावपवादशास्त्रस्यानर्थक्म ४४.1 इत्यनेन क्रीतशब्दाददन्तान्डीः सिद्धः, एतच्याया-तिदेव. तमेव चार्थमन्ये वैयाकरणाः *उपसअनिष्यमाणभावे तु विभक्यन्तेन क्रीतशब्देन समासः स्यादिति विभक्त्यु- ' निमित्तोऽप्यपवाद उपसजातनिमित्तमप्युत्सर्ग बाधते* इति 35 पत्तेः पूर्वमेव पूर्वोक्तरीत्याऽऽपि सति अदन्तत्वाभावा- न्यायेन सूचयन्ति, तदर्थं चैवं वर्णयन्ति-उत्सर्गशास्त्रप्रवृत्त्यभाव-75 न्डीन स्थात् , कारकस्य विभत्त्यन्तत्वनियमाञ्च चर्मनशब्दस्य सम्भावनाप्रयोज्यापवादशास्त्रप्रवृत्तिसंभावनायामुत्सर्गशास्त्रस्य न नलोपः सिद्धः ॥२॥ डस्युक्तस्य विभत्त्यन्तस्य कृदन्तेन | प्रवृत्तिरिति । तथा च विष्किरीत्यादौ यद्युत्सर्गशास्त्रमा सूत्रं न विभत्युत्पत्तेः पूर्व समासस्योदाहरणं यथा-'कच्छपी' इति, प्रवत्तेत तदाऽपवादशास्त्रं “जातेरयान्त." [२. ४. ५४.]
कच्छं पिबतीत्यर्थे नाम्न इत्याधिकारस्थेन “स्था-पा-स्ता-त्रः इति प्रवत्तेतेति सम्भावनायाः सत्त्वेन पूर्वमापोऽप्रवृत्तिरेवेति 40 कः" [५.१.१४२.] इति के 'कच्छ+अम्+प' इति स्थिते : विभक्त्युत्पत्तेः पश्चादपि समासे दोषाभावेन नात्र न्यायावश्यक-80
२२ न्यायसमु.