Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 188

१६८
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [ द्वितीयोल्लासे न्यायौ ३०-३१]
नामेव कृदन्तैर्विभत्त्युत्पत्तेः प्रागेव 30
वा त्वयेष्यते ? यदि कृष्णाख्यस्य वर्णस्य वाचक इति गुणवाची शास्त्रस्य चासन्दिग्धानुष्ठानसाधकतया न तस्यापि रूपस्यानुज्ञेति सदा व्यण न प्रामोति, गुणागतस्तद्विधानात्" इति न्यायार्थ- तदाशयः । वस्तुतस्तु-तादृशे विग्रहे सति पौरुषे एव परमत्वं मञ्जूषान्यासे समाहितं, तत्तु न युक्तमिति प्रतिभाति-यतो वर्ण- प्रतीयेत, न तु पुरुष, तथा च पुरुषे परमपदान्वये समीहिते मात्रवाचकादपि कृष्णशब्दात् “वर्णदृढादिभ्यः" [७.१.५९.] | ततोऽण् न, पौरुषे च तदन्वयविवक्षायामणि बाधकाभाव इति 5 इति व्यणो विधानं प्रसिद्धमेवेति कुतस्तदप्राप्तिरिति पूर्वोक्तसमा- | युक्तं प्रतिभाति । भवति ह्यर्थभेदाच्छब्दभेद इत्यर्थानुसारेणैव 45 धानमेव युक्तम् । तथा चेह काकेन सह सम्बन्धस्य लाभाय साधुत्वासाधुत्वव्यवस्थायाः सम्बन्धादन्याथै तादृशरूपसिद्धावगुणाङ्गवाचकत्वं कृष्णशब्दस्यास्थेयमिति ततो भावप्रत्ययेन गुण- समासे इत्यस्य बाधकत्वं नोचितमिति पौरुषे परमत्वप्रतिपादनाय स्याभिधानात् पूर्व सामानाधिकरण्यमूलापि काकपदे षष्ठी पश्चात् | परमपौरुषमिति साध्वेवेति ॥ ३० ॥
सम्बन्धमूला सम्पद्यते, तथापि च सापेक्षत्वमस्त्येवेति न्याय10 प्रवृत्ति विना भावप्रत्ययोत्पत्तिरिह कर्तुमशक्येति भवत्यत्र न्यायप्रसरः॥
अथात्र न्याये ज्ञापकं यदुक्तं “पुरुषहृदयादसमासे” [७.१ ७.] इति सूत्रे 'असमासे' ग्रहणमिति, तद् विचार्यते-तत्र
समासः ॥ ३१॥ 'असमासे' इति न पर्युदासः किन्तु प्रसज्यप्रतिषेधः, पर्युदासे सि०-अनेन न्यायेन कृदन्तैः सह गति-कारक-डस्यु15 हि समासभिन्नाया तत्सदृश्यां कस्याश्चिद् वृत्तावेव स्यादित्यर्थों क्तानां विभक्त्युत्पत्तेः प्रागेव समासो नियम्यते । तत्रेदमाश
लभ्यते । तथा च केवलात् पुरुषहृदयशब्दान्न स्यादिति न्यास- | क्रूयते यत्-"नाम माम्नैकार्थे समासो बहुलम्" [३. १.१८.] कृतः । 'असमासे' इत्यत्र च विषयसप्तमी, न सत्सप्तमी, सत्स- | इति सूत्रमेव समासविधायकसूत्रेषु समुपतिष्ठते, । तथा च 35 प्लम्यामाश्रितायां चासमासग्रहणस्य चैयर्थ्यमेव स्यात् , समासे नाम्न एव नाम्ना सह समासो विधीयते सर्वत्र न विभक्त्य
सति *ग्रहणवता नाना न तदन्तविधिः* इति न्यायेन तदन्त- तस्येति विभक्त्युत्पत्तेः समासार्थमनपेक्षणात् स्वत एव सर्वत्र 20 विधिनिषेधात् परमपुरुषादिशब्देभ्यः प्रत्ययस्याप्राप्तेः । अतश्च | विभत्तयुत्पत्तेः पूर्वमेव समासः स्यादेवेति कृदन्तानां विशिष्य विषयग्रहणात् समासात् पूर्वमेव समासार्थप्रक्रियावाक्य एवं विभक्त्युत्पत्तेः पूर्व समासबोधनमनवसरमासमितिः अनोच्यतेपरमस्य पुरुषस्य भाव इत्येवं विवक्षायां पुरुषशब्दादनेनाणि | "नाम नाना" |३.१.१८.] इत्यनेन यद्यपि विभक्त्य-60 "प्रत्ययः प्रकृत्यादेः" [५. ४. ११५.] इति परिभाषया | न्तेन सह विभक्त्यन्तं समस्यते इत्यर्थो न लभ्यते तथापि पुरुषशब्दस्यादिखरस्य वृद्धौ ‘परमपौरुषम्' इत्यनिष्टरूपापनोदार्थ- | "ऐकाय" [३.२.८.1 इति सूत्रेण ऐकाय निमित्तस्य 25 मसमासे इति क्रियते, तच्चानावश्यकम्-परमस्य पुरुषस्य भाव | स्यादेलबविधानादेकार्थ्यस्य च विभक्तिसहकारेणैव प्रतिपादनाद
इति विग्रहानुसारिप्रक्रियावाक्ये परमशब्देन सह सामर्थ्यमारूढस्य विभत्त्यन्तस्यैव समास इति लभ्यते, न चैकस्य विभक्त्यन्तत्वे पुरुषशब्दस्य केवलस्य समर्थत्वाभावात् प्रत्ययाप्राप्तेः । अत्र च परस्परं सम्बन्धः शक्यते बोधयितमित्युभयोः पदयोः सर्वत्र परमस्य पुरुषस्य भाव इति वाक्ये "सन्महत्०"[३.१.१०७.] | समासे विभक्यम्तत्वमपेक्षितमित्यायाति । तथा च यत्र गति
इति समासप्राप्तावपि ततो भावप्रत्यये कृते तदपेक्षया सम्बन्ध- | कारक-इस्युक्तानां कृदन्तैः सह समासो भवति तत्र कृदन्त30 षष्ठयां सत्यां न तत्प्राप्तिः सामानाधिकरण्याभावादिति “षष्टय- स्यापि स्याद्यन्तत्वं प्राप्तमिति तद्वारणाय न्यायोऽयमाश्रीयते ।
यत्नात्"[३.१. ७६.1 इति षष्ठीतत्पुरुष एव भवति, तथापि तत्र मतिः-"अर्याद्यनुकरण." [३.१.२.1 इत्यादिसूत्रेण च समासविषयता तिष्ठत्येव । अतश्च केवले पुरुष सामा- गतिसंज्ञिता उपसर्ग ऊर्यादयश्चान्ये च तत्प्रकरणपरिभाषिताः; 70 भावात् ततः प्रत्ययाप्राप्तेरिति व्यर्थमसमासेपदं प्रकृतन्यायं ज्ञाप-! कारकाणि प्रसिद्धानि; उस्युक्तानि कृत्प्रकरणे-“कर्मणोऽण्"
यति, तदुक्तं प्रकृतसूत्रे [ “पुरुषहृदयादसमासे” ७.१.१७. [५. ३. १४.] इत्यादिरूपेण पञ्चम्यन्तपदेनोक्तानि, उसी३ इति सूत्रे] बृहद्वत्तौ-"अत एव निषेधात् सापेक्षादपि भाव- त्यस्य शब्दस्येह पञ्चमीस्यादिविभत्तयुपलक्षकत्वात्। एतानि
प्रत्ययो भवति" इति । अत्र च लघुन्यासे परमपौरुषशब्दस्यान्य- विभक्यन्तानि कृदन्तैः सह विभक्त्युत्पत्तेः प्रागेव समस्यन्ते थाऽपि सिद्धिरित्थं निराकृता--"भनु परमं च तत् पौरुषं चेति । इति न्यायार्थः । अत्र ज्ञापकं चैकदेशानुमत्या "क्रीतात् 75 कृते परमपौरुषमिति भवति वा?, उच्यते-सादृश्यान्न भवति, ' करणादेः" [२. ४.४४.] इति सूत्रेणाऽदन्तात् क्रीतशब्दात्
एवं हि कृते परमस्य पुरुषस्य भावः परमं च तत् पौरुषमिति: करणादेमविधानम् । तथाहि-क्रीतशब्दस्य विशेषणं करणादे10 वा विशेषो न ज्ञायते इति"। तथा च तस्य रूपस्य सन्दिग्धरवेन रिति, करणादित्वं च समासं बिनाऽसम्भचि, समासश्च पूर्वोक्त